Қымыз

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="kk">
  <siteinfo>
    <sitename>Уикипедия</sitename>
    <dbname>kkwiki</dbname>
    <base>https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.5</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Таспа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Арнайы</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талқылау</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Қатысушы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Қатысушы талқылауы</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Уикипедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Уикипедия талқылауы</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Сурет</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Сурет талқылауы</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаУики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаУики талқылауы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Үлгі</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Үлгі талқылауы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Анықтама</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Анықтама талқылауы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Санат</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Санат талқылауы</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал талқылауы</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Жоба</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Жоба талқылауы</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Қымыз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10934</id>
    <revision>
      <id>3480266</id>
      <parentid>3475057</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:43:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TolegenulyAdylkadyr</username>
        <id>139898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Алкогольдік ішімдіктер|Алкогольдік ішімдіктер]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480266</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40180" sha1="qqal5y8jri707bgxnct1xx43yojz3wf" xml:space="preserve">[[Сурет:Құйылған қымыз.jpg|thumb|240px|Дастарқан басында ұсынылған қымыз көрінісі]]
'''Қымыз''' — [[бие]]нің [[сүт]]інен дайындалатын денсаулыққа шипалы әрі жұғымды [[сусындар|сусын]].&lt;ref name=&quot;Shanyraq&quot;&gt;[[Шаңырақ энциклопедиясы]]. Алматы, 1989 ж. 198-бет.&lt;/ref&gt;

Қымыз — [[Түркілер|түркі]] және [[Моңғолдар|моңғол]] көшпелі халықтарының бірнеше мыңжылдықтан бері пайдаланып келе жатқан сусыны.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7926235.stm Horses tamed earlier than thought] — [[Би-Би-Си]], 5.03.2009.&lt;/ref&gt;

Дәстүрлі [[Қазақтар|қазақ]] қоғамында қымыз ұлттық қадірлі сусын ретінде бағаланды, сонымен қатар, қазіргі таңда, күнделікті тұрмыста сусын ретінде кеңінен пайдаланылады. Кей жағдайда ауыл үйдің [[әл-ауқат]]ы желіге байланған бие саны мен [[Шаңырақ|шаңырақтағы]] саба арқылы өлшенді, яғни сусын мен азық рөлін бірдей атқаратын қымыздың, ағарғанның мол болуы молшылық пен тоқшылықтың белгісі саналды.&lt;ref&gt;[[Қазақстан. Ұлттық энциклопедия]], 6-том.&lt;/ref&gt;

Қымыз ашыған күні қымыздың алды [[ауыл]] адамдарына беріледі. Жазғытұрымда бие байланған кезден бастап, қазан айының басына дейін (бие ағытылғанша) қымыз үзілмейді. Қымыздың жақсы болуы ыдысына, ашытылуына, ұсталу бабына байланысты болады. Қымыздың шипалық және емдік маңызы зор.&lt;ref&gt;Қазақ совет энциклопедиясы, 7-том.&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
{{Quote box
 |quote  = &lt;br&gt;
''Қы­мызды ойлап тапқан — көш­пен­­ділер. Көшпенді тұрмыста бұл жаңалыққа тап болу әсте қиын емес еді. Сауып алынған бие сүтін тері ыдысқа құйып, көшіп жүргенде ыстық күнде шайқалған сүт өзінен-өзі қымызға айналған. Шайқалған сүтті ішіп көрген көшпенді шөлін қанды­рып, жан сарайын ашып, денсаулығын нығайтып, көңілін көтергенін бай­қаған. Олар сөйтіп қымыз жасаудың әдістерін жетілдіре берген.''
&lt;div align=&quot;right&quot;&gt;[[Леонид Павлович Потапов|Л.П. Потапов]]&lt;ref name=&quot;egemen&quot;&gt;''М. Күмісбек.'' [https://egemen.kz/article/241210-ult-tarbiesininh-ozegi-%E2%80%93-ulttyq-tagham Ұлт тәрбиесінің өзегі – ұлттық тағам] — «[[Егемен Қазақстан]]», 3.07.2020.&lt;/ref&gt;
&lt;div/&gt;
 |author = 
 |width  = 25%
 |bgcolor = #f0f0f0
}}
[[Бие сүті]]нен даярланатын қымызды көптеген көшпелі халықтар — [[қазақтар]], [[қырғыздар]], [[башқұрттар]] баяғы заманнан білген. Оны даярлау әдістерін ежелгі [[скифтер]] де білген екен. Біздің заманымызға дейінгі [[V ғасыр]]да грек тарихшысы [[Геродот]], көшпелі скифтер бие сүтінен қымыз даярлағандығын жазды. Олар бие сүтін ағаш [[күбі]]ге құйып ашытқан. Сол Геродоттың айтуынша, көшпелілер сүтті ұзақ уақыт сақтау әдістерін құпия ұстаған.

Ежелгі көшпелі халықтарда қымыздың кеңінен таралу себебі: жылқы олардың тек көлігі ғана емес, негізгі қорегі де еді, жылқының еті мен сүтін асқа пайдаланды. Алайда бие сүтін сол күйінде пайдаланғанда ішке жақпайтын болғандықтан, көшпелілер оны сусын ретінде [[ашыту]] әдістерін үйренді, сонда ол тез сіңетін болды, дәмі де жақсара түсті, әрі сүтке қарағанда ұзақ сақтауға болды.

Қымызды даярлау, оның дәмі және адам ағзасына тигізетін әсері жөніндегі алғашқы жазба деректерді 1253 жылы татар жеріне саяхат жасаған [[Виллем Рубрук]] қалдырған. Ол өзінің естелігінде қымыздың адамның бойын қыздыратын және зәр айдайтын әсері бар екендігін атап көрсетті. Қымыз жөнінде [[Италия]] саяхатшысы [[Марко Поло]]ның да естеліктері бар, ол қымызды [[Татарлар|татар халқының]] ең нәрлі сусыны деп атады және қымыздың дәмділік қасиетін атап көрсете отырып, оны «ақ шарапқа» теңеді.

Ортаазиялық ғалым, дәрігер [[Ибн Сина]] (Авиценна) өзінің «[[Дәрігерлік ғылымның ережесі]]» еңбегінде 1000 жыл бұрын зәр шығару түтігінің жарасына бие сүті ерекше көмектеседі деп атап көрсеткен, ал қымызбен ол [[Уролитиаз|несеп тас ауруына]] шалдыққан уәзірді емдеген.&lt;ref&gt;[https://www.exclusive.kz/expertiza/obshhestvo/125519/ Секреты казахского кумыса] — Exclusive.kz, 03.09.2021.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;assembly&quot;&gt;[https://assembly.kz/ru/analitika/ymyz-ly-dalany-ly-azynasy/ Қымыз: аңыздар мен әфсана].&lt;/ref&gt;

Ипатьев шежіресінде князь [[Игорь Святославич|Игорь Северский]] [[қыпшақтар]] қолында тұтқында болған кезінде (1182 ж.) оның күзетшісі қымыз ішіп, мас болып қатты ұйықтап қалғаны, осы сәтті пайдаланған князь қашып құтылғаны жайында жазылады. Басқа бір шежіреде, Тверь князі [[Михаил Ярославич|Михаил]] [[Алтын Орда]]да татарлардың берген қымызын ішпегені үшін өлім жазасына кесілгендігі айтылады. XIII—XIV ғасырларда татар хандарында болған орыс елшілері өздеріне дәстүрлі сый ретінде қымыз ұсынғандығын айтады. Орыстың барлық көне шежірелерінде қымызды «сүт шарабы» деп атайды.

Орыс патшасының сыртқы істер жөніндегі елшісі [[Алексей Ираклиевич Левшин|А.И. Лёвшин]] өзінің «Описание киргиз-кайсакских орд и степей» кітабында қымыздың басқа шипалы сусындарға қарағанда едәуір артықшылығы бар екендігін атап көрсетеді. Қазақтардың мәдениеті мен тұрмысын зерттей отырып, ол мынадай қорытындыға келді: олардың арасында кеуде, көкірек аурулары өте сирек кездеседі, бұл климаттың қолайлығынан және сусын ретінде қымызды пайдалануынан болса керек.&lt;ref name=&quot;book&quot;&gt;''В. Черепанова, Ә. Хасенов, З. Сейітов, К. Дүйсенбаев, В. Белокобыленко.'' Қымыз және шұбат. Алматы: «Қайнар», 1971.&lt;/ref&gt;

XVIII-XIX ғасыр аралығында көшпелілердің тұрмысын бақылаған [[Сергей Тимофеевич Аксаков|С.Т. Аксаков]] қымыздың шипалық қасиеті жөнінде былай деп жазады:
[[Сурет:A Treatise on Koumiss.jpg|100px|нобай|солға|А. Майерстің кітапшасы]]
«Көктемде жер беті көк майсаға оранып, хош иісті балауса шөптер құлпырып өсе бастағанда, қыстан арып шыққан жылқылар көкке аузы тиісімен қоң ала бастайды. Дәл осы кезде барлық үйде бие байланып, қымыз ашытылады. Қымызды еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін түгел ішеді. Сөйтіп, аз уақыттың ішінде-ақ қыстан жадап-жүдеп шыққан адамдар бойына қуат жинап, көңілі көтеріліп, өңіне рең кіреді».&lt;ref name=&quot;book&quot;/&gt;

Ағылшын тілді ортада қымыз жайлы алғаш мағлұматты Джон Грив есімді шотланд дәрігері таратқан.&lt;ref&gt;[https://universitystory.gla.ac.uk/biography/?id=WH11541&amp;type=P Biography of John Grieve] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221001080848/https://universitystory.gla.ac.uk/biography/?id=WH11541&amp;type=P |date=2022-10-01 }} — University of Glasgow&lt;/ref&gt; Ол 1784 жылы «Көшпенділердің қымыз деп аталатын шарапты дайындау тәсілдері және оны медицинада қолдану туралы есеп» деген шығарманы жариялайды.&lt;ref name=&quot;assembly&quot;/&gt;

1877 жылы АҚШ-та А. Майерс авторлығымен қымыз туралы ғылыми кітапша жарияланады.&lt;ref&gt;A. Myers. [https://books.google.kz/books/about/A_Treatise_on_koumiss_or_milk_champagne.html?id=1Mp7L8NteWUC&amp;redir_esc=y A Treatise on koumiss; or, milk champagne] — [[Google Books]]&lt;/ref&gt;

XIX ғасырдың соңына қарай [[Ұлыбритания]]ның Ресейдегі елшісі, медицина ғылымдарының докторы [[Каррик Джордж]] «Қымыз туралы және оның өкпе ауруы мен басқа да ауруларға қарсы қолданылуы» атты еңбегін жазады.

== Дайындалуы ==
Қымыздың сапасы ең алдымен ''[[ұйытқы]]дан'' басталады. Қазiргi кезде қымыздың микрофлоры құрғақ түрде жақсы сақталады. Қымыздық ұйытқы ретiнде көктемде, қымыздық мезгiлдiң басында ұйытқы қолданылады.

Ұйытқыны күзде дайындау үшiн қымызды бiрнеше тәулiкке қалдырады және ол екiге - жоғарғы мөлдiр және төменгi [[ірімшік]]тiк қабатқа бөледi. Бұл [[тұнба]]ны селдiр матада сығып алады да, күнге кептiредi және келесi маусымға (мамыр) дейiн жабық ыдыста, салқын жерде сақтайды.

[[Сурет:Dimiscule making kumus.webm|thumb|240px|Қымыз пісіру]]
Ұйытқыны тiрiлту үшiн ұнтаққа буландырылған [[бие]] сүтiн 3-4 ас қасығына есептей отырып, 5 литр сүтке араластырады және дүркiн-дүркiн араластырып отыру арқылы жылы жерде бiр тәулiк сақтайды. Бiр тәулiктен соң ұйытқыны қымыз дайындау үшiн пайдаланады. Одан әрi қарай қымызды жасап шығару үшiн ендi ұйытқыны емес, кәрi қымызды 1 литр қымызға 6-7 литр бие сүтiн есептей отырып пайдаланады. Қымызды әзiрлеу үшiн булы бие сүтiн ұйытқымен бiрге сабаға құяды да, түнге қалдырады. Келесi күнi әрбiр сауыннан аши бастаған сүтке бiрнеше жаңа бөлiктерiн қосады, жақсылап араластырады да, 10-15 сағат сақтайды. Дегенмен, мұндай әдiспен алынған қымыз әлi әлсiз және аз газдалған, қою болады. Ары қарай тағы да мұқият араластырады да бiр күн қоя тұрады. Мұндай өндеудiң нәтижесiнде екi күндiк орташа қымыз пайда болады. Дайын қымызды басқа ыдысқа құяды. Айта кету керек, сабадан барлығын емес, оның бөлiгiн (шамамен 1/5) қымызды ғана құйып алып, қалғанын ұйытқыға қалдырады.

10-15 күн өткеннен кейiн саба толығымен босатылады, қосымша сүрленедi және маймен сыланады. Сабаны қымыз дайындау үшiн бiр-ақ маусым пайдаланады. Сабада әзiрленген қымыз жоғары дәмдiк сапамен ерекшеленедi. Қазақтар қазымен үйлес майлы қымызды жақсы көредi.&lt;ref&gt;''О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова'' Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0&lt;/ref&gt;

== Құрамы ==
1 литр қымызда 20 г қоректік [[ақуыз]] бар, ол орташа қоңдылықтағы сиырдың 100 г етіне тең келеді. Ақуыз [[казеин]], [[альбуминдер]], [[глобулиндер]] сияқты негізгі үш түрге бөлінеді, олардың әрқайсысы одан әрі бірнеше фракцияларға тарамдалады. Бие сүтінде 40% ақуыз еритін болып келеді.&lt;ref&gt;''Қ. Бозымов.'' Жылқы және түйе шаруашылығы. Алматы: «Қайнар», 1993 ж. 61-бет.&lt;/ref&gt;

Бие сүтінде және қымызда адамның денсаулығына керекті барлық [[дәрумен]]дер бар. Әсіресе ол A, C және D дәрумендеріне бай.
[[Сурет:Kumis.jpg|thumb|240px|Құтыға құйылған қымыз]]
Бір литр қымыз құрамында 200-260 мг [[Аскорбин қышқылы|С дәрумені]] бар.&lt;ref&gt;[https://anatili.kazgazeta.kz/news/8723 Қымыздан асқан дәм бар ма?] — «Ана тілі», 15.03.2012.&lt;/ref&gt;

Сонымен қатар, B тобына жататын ең маңызды дәрумендер де бар:
{| class=&quot;wikitable&quot;
! B тобындағы дәрумендер
! Қымыздағы мөлшері, мкг/л&lt;ref name=&quot;book&quot;/&gt;
|-
| [[Тиамин]] (B&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;)
| 203,4
|-
| [[Рибофлавин]] (B&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;)
| 375
|-
| [[Кобаламин|B&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;]]
| 2,1
|-
| [[Пантотен қышқылы]]
| 2010
|-
| [[Фолий қышқылы]]
| 265
|-
| [[Биотин]]
| 1,2
|}

Қымыздың құрамында мынадай [[минералдық заттар]] бар: [[кальций тотығы]] — 48%, магний тотығы — 3,4%, фосфордың бес тотығы — 21,3%, хлор — 7,5%.&lt;ref&gt;[https://el.kz/news/archive/s-t_ta-amdaryny-_paydasy/ Сүт тағамдарының пайдасы] — El.kz, 15.10.2015.&lt;/ref&gt;.

Қымызды ашытқанда, бие сүтіндегі [[лактоза]] ұшпалы көмір қышқылына және спиртке айналады.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Көрсеткіш
! Ашымалы сүт
! Айран
! Қымыз&lt;ref&gt;Encyclopedia of Food Microbiology,  2014. [https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B978012384730000121X?via%3Dihub Fermented Milks and Yogurt]&lt;/ref&gt;
|-
| Майлығы
| ≤10%
| ≤10%
| ≤10%
|-
| Жалпы қышқылдылығы
| мин. 0,3%
| мин. 0,6%
| мин. 0,7%
|-
| Құрамындағы [[этанол]]
|
|
| мин. 0,5%
|}

== Сауылатын биелердің бөлінуі ==
Қымыз қазақ халқының ұлтық тағамдарының ішіндегі ең құрметті дастарқан дәмінің бірі. Ол тек қана [[бие сүті]]нен ашытылады. Әдетте сауылатын биелер сақа бие, қулық бие, қысырақ бие деп үшке бөлінеді.

* Сақа бие — бірнеше кұлындаған, бұрыннан сауылып келген бие.

* Қулық — құнажын немесе дөнежін жасында алғаш құлындаған бие.

* Ал қысырақ бие деп, өткен жылы кейбір себептермен қысыр қалған, құлын орнына тайы (былтырғы құлыны) еміп жүрген биелерді айтады. Биыл құлындамағанмен тайы еміп жүргендіктен ондай биелер сауыла береді.

[[Сурет:Mare milking Suusamyr.jpg|thumb|240px| Сусамыр]]
Жыл мезгілдеріне, шөп шығымына, малдың күйіне қарай сауылатын биелерді мал иесі мен жылқышы іріктеп алады. Онда биелердің ауру-сырқаудан амандығы, құлындардың ширақылығы есепке алынады. Жадау биелер немесе қарақұлақ болып марқаймаған кұлындар белгілі бір мерзімге дейін байланбайды.

[[Бие байлау]] деп енелері сауылатын құлындарды ноқталап, желіге байлап ұстауды айтады. Құлыны байланған биелер қашан құлыны ағытылғанға дейін ауыл маңына жайылады. Сондықтан тозған қоныс жиі-жиі ауыстырылып отырылады.

Жыл сайын алғаш бие байлаған күн «Бие байлар, желі майлар» деген дәстүрмен мереке сияқты өткізілген. Әдетте бұл күні [[сүр]] асып, мол [[Табақ тарту|табақ тартылады]], желінің қазығына, айғырдың жалына май жағылады.

Бие байлау ел жазғы жайлауға шығып, шөптің нәрі толған кезде басталған. Дәлірек айтсақ бие байлау мерзімі — көкек (сәуір) айының аяғы мен мамырдың басы. Бұл кез кұлындар әбден марқайып жетіледі, 5—6 сағат байлауда ұсталады, сауым сайын емізіп, жетектеп жүріп сергітіледі. Көктемде және шілде айларында биелер жиі сауылады.

Биені бие [[көнек (ыдыс)|көнекке]] немесе ағаштан істеп ысталған бие шелекке сауады, әдетте бие саууға бұрыннан үйренген әйелдер ғана шығады.
Жаңа сауылған бие сүтін сүзгіден өткізіп, жылы кезінде күбідегі немесе сабадағы саумалдың үстіне құяды. Содан соң оны міндетті түрде 30—40 минут пісіп аузын байлап не тығындап ұстаған. Алғаш рет қымыз ашытарда бие сүті сабаға арнаулы ашытқының немесе [[Қор (ашытқы)|қордың]] үстіне құйылады. Ашытқыны көбінесе сүр [[жая]]ның, [[Қазы (тағам)|қазының]] сынық [[сүйек|сүйегін]] салып сүттен, ол жоқ болғанда сүтке [[нан]] ашытқысын езіп әзірлейді. Қор дегеніміз ескі қымыз, ол жақсы ашыған қымыздың саба түбінде қалатын, арнайы сақталған сарқыны.

Сары қымыз дертке шипа, денеге күш. Қымыз ерекше дәмді, кұнарлы, жан сарайыңды ашып, адамның зауқын келтіретін хош иісті және өте сіңімді сусын. Оның бұлай болу себебі жылқы жануардың өзіне ғана тән асыл қасиетінен болса керек. Адымы кең, өрісі ұзақ [[сәйгүлік саңлақтар]] қазақ даласының кек байтақ жайлауын емін-еркіндеп, дәмдіден-дәмдіні, қоректі мен құнарлыны ғана тереді, өсімдіктің шұрайлысын ғана үзеді. Сөйтіп кең даланың сан алуан гүл-бәйшешектері мен мың түрлі дәрі-дәрмектік шөптерінен жылқы жарықтық адамға шипалы, жағымды тамақтық заттар әзірлейтін болса керек.

== Қымыздың  түрлері ==
Көктем туып, құлындаған бие байланып, сауылады. Биенің ашымаған сүтін '''''[[саумал]]''''' дейді. Оған арнайы ашытқы қосылып, екі-үш күннен кейін ашиды. Алғашқы қымызды үй иесі өзі ішпейді, дәстүр бойынша үлкендерін шақырып, ауыз тигізіп, батасын алады. Мұны '''''[[қымызмұрындық]]''''' дейді.

Қымыз дайындау шеберлігіне, сүттің тегіне, уақыт мезгіліне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Осыған орай оның аталуы да алуан түрлі:
* '''''Уыз қымыз''''' — биені алғаш байлағанда ашытылатын қымыз. Мұны ''бие бау'' деп те атайды.
* '''''Бал қымыз''''' — әбден пісілген және бойына жылқының не қойдың майы сіңген бапты жұмсақ қымыз. Мұндай қымыздың өңі әдеттегі қымыздан көрі сары әрі қою болады.
* '''''Бесті қымыз''''' — төрт түн асып, ашуы мейлінше жеткен қымыз.
* '''''Дөнен қымыз''''' — үш түнегеннен кейін қотарылатын, мейлінше ашуы жеткен қымыз.
* '''''Жуас қымыз''''' — үстіне саумал қосып жұмсартылған қымыз. Қымыз аса ашып кеткенше ішуге қолайлы болу үшін осылай істейді.
* '''''Құнан қымыз''''' — екі түнегеннен кейін ғана қотарылатын қымыз. Бұл түнеме қымызға қарағанда күшті болады.
* '''''Қысырақ қымыз''''' — бірінші рет құлындаған [[қулық бие]]нің сүтінен ашытылатын қымыз. Қулық биенің сүті жылда сауылып жүрген сары қарын мама биелердің сүтіне қарағанда әлдеқайда қуатты болады. Бұны ''ту қымыз'' деп те атайды.
* '''''Қысырдың қымызы''''' — бие ағытылып кеткеннен кейін, жем, шөбі дайын адамдар қысыр биелерді іріктеп алып қалып, қыстай қолда ұстап сауады. Сондықтан оны қысырдың қымызы дейді.
* '''''Сары қымыз''''' — шөп пісіп, биенің сүті қойылған кезде ашылатын қымыз. Бұл жазды күнгі қымызға қарағанда қою әрі өңі сары болады.
* '''''Сірге жияр қымыз''''' — бие ағытылар кездегі ең соңғы қымыз. Бие алғаш байланып, уыз қымыз ішерде бір той болса, бие ағытылып, сірге жияр қымызды ішерде тағы бір той болады.
* '''''Түнеме қымыз''''' — ескі қымыздың үстіне саумал құйылып, келесі күні қотарылған қымыз.&lt;ref name=&quot;Shanyraq&quot;/&gt;

Қымыздың бабы пісу мен сапыруға байланысты. Жиі-жиі піскен қымыздың дәмі кіре береді. Ал, пісуі жетпеген қымыз ірімтіктеніп, суы бір бөлек, тұнбасы бір бөлек болып, бұзылып, сапасын жояды. Көбірек пісілсе тіпті күшті деген қымыздың өзі жұмсап, ішуге сүйкімді бола береді. Бал татыған барқыт қымыз осындай баппен дәмді.

== Қымыздың әлдендіретін қасиеті ==
Сиыр немесе бие сүтіне қарағанда қымыздың [[Ас қорыту жүйесі|ас қорыту]] жолдарындағы [[без]]дердің шырын бөлуіне өте күшті әсер ететіндігі қазіргі кезде толық анықталып отыр. [[Қарын|Қымыз қарын]]ның шырын бөлуіне әсер етумен қатар, оның жиырылып-созылуына, яғни ондағы қорытылған астың дер кезінде ішекке түсуіне ықпал етеді.

Қымыздағы [[Сүт қышқылы|сүт қышқылдары]] тағам құрамына жататын ақуыздардың, майлардың, әртүрлі қанттардың жақсы сіңуіне әсер етеді. Ал ондағы [[Карбонат|көмір қышқылы]] мен алкогольдің аз мөлшерінің өзі ас қорыту бездеріне әсер етіп, қарын шырынының бөлінуін күшейтеді. Сол себепті қымыз ішкен адамның тәбеті ашылып, ішек-қарын жолдарының қызметі жақсара түседі.

Жалпы, қымыз ағзаға жан-жақты әсер етеді. Оның ас қорыту мүшелерінің қызметіне, [[Жүрек-қантамырлар жүйесі|жүрек-қантамырлары]] аппаратына, [[жүйке жүйесі]]не және басқа да дене мүшелеріне қолайлы әсері бар.

Адамның бұрын қандай індетке шалдыққанына, операция жасалғанына, қара жұмыстан не ой еңбегінен қалжырағанына қарамастан, қымызды күрт жүдеп арықтағандарға, қаны азайғандарға және әлсірегенде ағзаның жалпы күйін ескере отырып қолдану ұсынылады.&lt;ref name=&quot;book&quot;/&gt;

== Емдік қасиеттері ==
{{Негізгі мақала|Қымызбен емдеу}}
Қазақтың халық медицинасында қымыз ең көне шипалы тағамдардың бірі болып саналады. Оны өкпе ауруын ([[туберкулез]]), [[құрқұлақ]] (цинга), [[қаназдық]], асқазан ауруларын емдеуге пайдаланған. Ұсақ туралған [[жабайы сарымсақ]]ты қосып, [[тырысқақ]] (холера) ауруына қарсы ем ретінде ішкен.&lt;ref&gt;Очерки по истории народной медицины Казахстана. Алматы: 1978. 96-шы және 107-ші беттер.&lt;/ref&gt;

Халық емшілері қымызды адамның ішкі органдарын емдейтін айырықша дәрі деп санаған. Айталық, асқазан, тыныс жолдары, ішек ауруларының алдын алған екен. «Қымыз қырық ауруға ем» деген мақалдың шығуы да осыдан болар.&lt;ref&gt;[https://el.kz/news/zdorove/ymyz_-_-yry-_auru-a_em/ Қымыз қырық ауруға ем] — El.kz, 18.07.2020.&lt;/ref&gt;

Қымыздың емдік қасиеті қазақтармен көршілес елдерде де белгілі болған. Мәселен, әйгілі жазушы [[Лев Николаевич Толстой|Лев Толстой]] [[Самара]] даласында қымызбен емделгені жөнінде көп дерек сақталған.&lt;ref&gt;[https://www.samara.kp.ru/daily/26822.5/3860000/ Лев Толстой любил кумыс]&lt;/ref&gt; [[Антон Павлович Чехов|А.П. Чехов]] та сол граф Толстойдың кеңесімен қымызбен емдейтін санаторийге барғаны тағы бар.&lt;ref&gt;[https://ufa-gid.com/ocherki/i-ponravilsya-chekhovu-bashkirskiy-kumys.html И понравился Чехову башкирский кумыс...]&lt;/ref&gt;

== Қымызға арналған ыдыстар ==
[[Сурет:Kimiz toptama.jpg|thumb|240px|Қымыз ыдыстары]]
Қымыздың атам заманнан бергі өзіне тән ыдысының бірі — қазақтың [[Саба (ыдыс)|қара сабасы]] тек қана жылқы терісінен тігіледі. Бұл бұдан бірнеше ғасыр бұрын, көшпелі дәуірде игерілген ыдыс болса керек. Сабаға ашытқан қымыз бір жағынан сүйкімді, дәмді болса, екінші жағынан көші-қон жағдайында алып жүруге өте қолайлы.

Қымыз ыдыстарының енді бір негізгі түрі — [[күбі]], ол отырықшылық жағдайға бейімделген. Күбі ауыз жағы тарлау, түп жағы кеңірек етіп еменнен жасалады. 60—70 және 100 литр кымыз сиғандай, әр түрлі мөлшерде болады. Оның іші де апта сайын жуып кептіріліп, сүр еттің майымен, қойдың құйрығымен майланып, тобылғы дүзгін, құлмұрын ағаштарының, қоғажай дейтін шөп түбінің түтінімен ысталып отырады. Күбіні баптай білген үйдің қымызы да дәмді болады. Қымыз еш уақытта темір ыдысқа құйылмайды.

Саба, күбі [[Піспек|піспегінің]] басы аршаның қызылынан ойылып, саба да жақсы ағаштан жасалған және сүйек, күміспен өрнектелген. Піспек, бие сауатын шелек, қымыз тегене, шөміштер де жиі-жиі ысталып отырған.

[[Торсық]] — қымыз, [[шұбат]], [[іркіт]] сияқты сүт тағамдарын құюға арналған, мал терісінен тігілетін ыдыс. Торсықтың түрлері көп: шимайторсық, өркешторсық, жанторсық, мүйізторсық, т.б.

Саба да, торсық та, көнек те көп мінілмеген, сөйтіп тер сіңбеген, ауру-сырқаудан аман, семіз жылқының терісінен жасалған.&lt;ref&gt;Б. Садықов, И. Сарыев, А. Отарбаев. Ақ дастарқан. Алматы: «Қайнар», 1987.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://melimde.com/tairibiimiz-dajindau-tehnologiyasi-orindafan-berikali-daulet.html?page=8 Қымыз дайындау технологиясы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221001085612/https://melimde.com/tairibiimiz-dajindau-tehnologiyasi-orindafan-berikali-daulet.html?page=8 |date=2022-10-01 }}&lt;/ref&gt;

== Қымыз мәдениеті ==
Қазақ халқында қымыз ішудің өзіндік дәстүрі мен салты бар. Қымызды қонаққа ұсыну – сый-құрметтің белгісі. Қымызмұрындық деп аталатын мереке бие байлап, алғашқы қымыз ішу құрметіне арналады. Бұл салт көктем мен жазда өткізіледі.

== Қазіргі заман ==
Қымыз қазір Қазақстанда ғана емес, басқа елдерде де танымал бола бастады. Кейбір елдерде қымызды өндірістік жолмен шығара бастады. Қазақстанда арнайы қымыз өндіретін зауыттар мен фермалар бар. Сонымен қатар, туристер үшін қымыз ішу тәжірибесі ұлттық брендке айналуда.

== Әдебиетте және өнерде ==
Қымыздың халық өмірінде алатын ерекше орны жайында қазақ әдебиетінде сонау жыраулар заманынан бері айтылады.

Мысалы, [[Ақтамберді Сарыұлы|Ақтамберді жыраудың]] келесі айтқаны бар:&lt;ref&gt;[https://didar-gazeti.kz/tehnikaly-mamandytar-oytylady/ Саржалдың қымызы сары бал] — «Дидар» газеті&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
''Арудан асқан жар бар ма,&lt;br&gt;
''Жылқыдан асқан мал бар ма?!&lt;br&gt;
''Биенің сүті сары бал,&lt;br&gt;
''Қымыздан асқан дәм бар ма?!&lt;br&gt;

Абайдың «[[Осы қымыз қазаққа]]»&lt;ref&gt;[https://bilim-all.kz/olen/537-Osy-qymyz-qazaqqa Абайдың өлеңі] — [[Bilim-all.kz]]&lt;/ref&gt;, [[Мағжан Жұмабай]]дың «Ал ішіңдер, бұл — қымыз»&lt;ref&gt;[https://bilim-all.kz/olen/1208-Al-ishinder-bul---qymyz М. Жұмабаевтың өлеңі] — Bilim-all.kz&lt;/ref&gt;, [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]]тың «Қымыз»&lt;ref&gt;[https://bilim-all.kz/olen/931-Qymyz С. Торайғыровтың өлеңі] — Bilim-all.kz&lt;/ref&gt; деген өлеңдері осы қатардан табылады.

[[Жамбыл Жабайұлы]] да кезінде қымызға арнап ода шығарған:&lt;ref&gt;[https://bilim-all.kz/olen/6863-Qymyz Ж. Жабаевтың өлеңі] — Bilim-all.kz&lt;/ref&gt;[[Сурет:А. Ғалымбаева Бір кесе қымыз 1967 ж..jpg|нобай|180px|А. Ғалымбаева салған суреттің айналық проекциясы]]
''Үйірілген қышқыл, тәтті сары қымыз,&lt;br&gt;
''Ауруға — ем, сауға — қуат, дәрі қымыз,&lt;br&gt;
''Ыстықта ұрттар сусын таппағанда,&lt;br&gt;
''Ерте-кеш байлар ішкен кәрі қымыз.&lt;br&gt;

[[Жүсіпбек Аймауытов]] өзінің [[Ақбілек (роман)|«Ақбілек» романында]] сусынның сырбаз кейпін, сырлы дәмін әдемі суреттеп жеткізеді: «Тұтам емшек жануардың бауырынан сүт сорғалап, сүт емес-ау, құт сорғалап, көнек-көнек лықылдайды, қара саба емізіктеп, қою, салқын, сары қымыз, быжылдаған дәрі қымыз шара-шара шыпылдайды. Бір шарасын ішкен адам дәл қор қызын құшқандай боп, беті шиқан дуылдайды, аузы қобыз гуілдейді, мас болады, жас болады: жел жетпеске мініп алып, Алтай тауын дүсірлетіп, таудың тасын күтірлетіп, көкпар, жарыс, алыс-жұлыс, асыр салып жатқаны».&lt;ref name=&quot;egemen&quot;/&gt;

Қазақ даласында [[кескіндеме]] өнерінің дамуымен ұлттық дастарқан тақырыбы жаңа қырынан танылғандай болды. Бұл бағытта әсіресе [[Айша Ғарифқызы Ғалымбаева|Айша Ғалымбаева]] мол еңбек етті. Оның 1967 жылы жазылған «[[Бір кесе қымыз]]» суретінде тұрмыстық көрініс арқылы жанұялық жарасымдылық көрсетілен.&lt;ref&gt;[https://mysl.kazgazeta.kz/news/11214 Её призвание – живопись] — «Мысль», 13.06.2018.&lt;/ref&gt;

Ал [[Салихитдин Әбдісадықұлы Айтбаев|Салихитдин Айтбаевтың]] «[[Қонақ келді]]» суретінде қымыз жеке архетип әрі қонақжайлылық нышаны ретінде бейнеленген.&lt;ref&gt;[https://bstudy.net/876978/iskusstvo/ekzistentsialnye_intentsii_tvorchestva_salihitdina_aytbaeva_shaymerdena_sarieva Экзистенциальные интенции творчества Салихитдина Айтбаева и Шаймердена Сариева]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сілтемелер ==
{{commons|Category:Kymyz|Қымыз}}
* [https://zheruiyq.kz/12912/ymyz-haly-meditsinasyny-atasy/ Қымыз — халық медицинасының атасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211110123356/https://zheruiyq.kz/12912/ymyz-haly-meditsinasyny-atasy/ |date=2021-11-10 }}
* [https://okzhetpes-burabay.kz/kumys-nabor-poleznyh-svojstv/ Қымыз — пайдалы дәрумендер жиынтығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211110123356/https://okzhetpes-burabay.kz/kumys-nabor-poleznyh-svojstv/ |date=2021-11-10 }}

{{Сүт}}
{{Таңдаулы мақала}}

[[Санат:Сүт]]
[[Санат:Сүт өнімдері]]
[[Санат:Қазақ асханасы]]
[[Санат:Қырғыз асханасы]]
[[Санат:Алкогольдік ішімдіктер]]</text>
      <sha1>qqal5y8jri707bgxnct1xx43yojz3wf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480268</id>
      <parentid>3480266</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:45:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TolegenulyAdylkadyr</username>
        <id>139898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Алкогольдік ішімдіктер|Алкогольдік ішімдіктер]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480268</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40121" sha1="hu69w9vndetjbjq1d2ywdp40x3on0n5" xml:space="preserve">[[Сурет:Құйылған қымыз.jpg|thumb|240px|Дастарқан басында ұсынылған қымыз көрінісі]]
'''Қымыз''' — [[бие]]нің [[сүт]]інен дайындалатын денсаулыққа шипалы әрі жұғымды [[сусындар|сусын]].&lt;ref name=&quot;Shanyraq&quot;&gt;[[Шаңырақ энциклопедиясы]]. Алматы, 1989 ж. 198-бет.&lt;/ref&gt;

Қымыз — [[Түркілер|түркі]] және [[Моңғолдар|моңғол]] көшпелі халықтарының бірнеше мыңжылдықтан бері пайдаланып келе жатқан сусыны.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7926235.stm Horses tamed earlier than thought] — [[Би-Би-Си]], 5.03.2009.&lt;/ref&gt;

Дәстүрлі [[Қазақтар|қазақ]] қоғамында қымыз ұлттық қадірлі сусын ретінде бағаланды, сонымен қатар, қазіргі таңда, күнделікті тұрмыста сусын ретінде кеңінен пайдаланылады. Кей жағдайда ауыл үйдің [[әл-ауқат]]ы желіге байланған бие саны мен [[Шаңырақ|шаңырақтағы]] саба арқылы өлшенді, яғни сусын мен азық рөлін бірдей атқаратын қымыздың, ағарғанның мол болуы молшылық пен тоқшылықтың белгісі саналды.&lt;ref&gt;[[Қазақстан. Ұлттық энциклопедия]], 6-том.&lt;/ref&gt;

Қымыз ашыған күні қымыздың алды [[ауыл]] адамдарына беріледі. Жазғытұрымда бие байланған кезден бастап, қазан айының басына дейін (бие ағытылғанша) қымыз үзілмейді. Қымыздың жақсы болуы ыдысына, ашытылуына, ұсталу бабына байланысты болады. Қымыздың шипалық және емдік маңызы зор.&lt;ref&gt;Қазақ совет энциклопедиясы, 7-том.&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
{{Quote box
 |quote  = &lt;br&gt;
''Қы­мызды ойлап тапқан — көш­пен­­ділер. Көшпенді тұрмыста бұл жаңалыққа тап болу әсте қиын емес еді. Сауып алынған бие сүтін тері ыдысқа құйып, көшіп жүргенде ыстық күнде шайқалған сүт өзінен-өзі қымызға айналған. Шайқалған сүтті ішіп көрген көшпенді шөлін қанды­рып, жан сарайын ашып, денсаулығын нығайтып, көңілін көтергенін бай­қаған. Олар сөйтіп қымыз жасаудың әдістерін жетілдіре берген.''
&lt;div align=&quot;right&quot;&gt;[[Леонид Павлович Потапов|Л.П. Потапов]]&lt;ref name=&quot;egemen&quot;&gt;''М. Күмісбек.'' [https://egemen.kz/article/241210-ult-tarbiesininh-ozegi-%E2%80%93-ulttyq-tagham Ұлт тәрбиесінің өзегі – ұлттық тағам] — «[[Егемен Қазақстан]]», 3.07.2020.&lt;/ref&gt;
&lt;div/&gt;
 |author = 
 |width  = 25%
 |bgcolor = #f0f0f0
}}
[[Бие сүті]]нен даярланатын қымызды көптеген көшпелі халықтар — [[қазақтар]], [[қырғыздар]], [[башқұрттар]] баяғы заманнан білген. Оны даярлау әдістерін ежелгі [[скифтер]] де білген екен. Біздің заманымызға дейінгі [[V ғасыр]]да грек тарихшысы [[Геродот]], көшпелі скифтер бие сүтінен қымыз даярлағандығын жазды. Олар бие сүтін ағаш [[күбі]]ге құйып ашытқан. Сол Геродоттың айтуынша, көшпелілер сүтті ұзақ уақыт сақтау әдістерін құпия ұстаған.

Ежелгі көшпелі халықтарда қымыздың кеңінен таралу себебі: жылқы олардың тек көлігі ғана емес, негізгі қорегі де еді, жылқының еті мен сүтін асқа пайдаланды. Алайда бие сүтін сол күйінде пайдаланғанда ішке жақпайтын болғандықтан, көшпелілер оны сусын ретінде [[ашыту]] әдістерін үйренді, сонда ол тез сіңетін болды, дәмі де жақсара түсті, әрі сүтке қарағанда ұзақ сақтауға болды.

Қымызды даярлау, оның дәмі және адам ағзасына тигізетін әсері жөніндегі алғашқы жазба деректерді 1253 жылы татар жеріне саяхат жасаған [[Виллем Рубрук]] қалдырған. Ол өзінің естелігінде қымыздың адамның бойын қыздыратын және зәр айдайтын әсері бар екендігін атап көрсетті. Қымыз жөнінде [[Италия]] саяхатшысы [[Марко Поло]]ның да естеліктері бар, ол қымызды [[Татарлар|татар халқының]] ең нәрлі сусыны деп атады және қымыздың дәмділік қасиетін атап көрсете отырып, оны «ақ шарапқа» теңеді.

Ортаазиялық ғалым, дәрігер [[Ибн Сина]] (Авиценна) өзінің «[[Дәрігерлік ғылымның ережесі]]» еңбегінде 1000 жыл бұрын зәр шығару түтігінің жарасына бие сүті ерекше көмектеседі деп атап көрсеткен, ал қымызбен ол [[Уролитиаз|несеп тас ауруына]] шалдыққан уәзірді емдеген.&lt;ref&gt;[https://www.exclusive.kz/expertiza/obshhestvo/125519/ Секреты казахского кумыса] — Exclusive.kz, 03.09.2021.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;assembly&quot;&gt;[https://assembly.kz/ru/analitika/ymyz-ly-dalany-ly-azynasy/ Қымыз: аңыздар мен әфсана].&lt;/ref&gt;

Ипатьев шежіресінде князь [[Игорь Святославич|Игорь Северский]] [[қыпшақтар]] қолында тұтқында болған кезінде (1182 ж.) оның күзетшісі қымыз ішіп, мас болып қатты ұйықтап қалғаны, осы сәтті пайдаланған князь қашып құтылғаны жайында жазылады. Басқа бір шежіреде, Тверь князі [[Михаил Ярославич|Михаил]] [[Алтын Орда]]да татарлардың берген қымызын ішпегені үшін өлім жазасына кесілгендігі айтылады. XIII—XIV ғасырларда татар хандарында болған орыс елшілері өздеріне дәстүрлі сый ретінде қымыз ұсынғандығын айтады. Орыстың барлық көне шежірелерінде қымызды «сүт шарабы» деп атайды.

Орыс патшасының сыртқы істер жөніндегі елшісі [[Алексей Ираклиевич Левшин|А.И. Лёвшин]] өзінің «Описание киргиз-кайсакских орд и степей» кітабында қымыздың басқа шипалы сусындарға қарағанда едәуір артықшылығы бар екендігін атап көрсетеді. Қазақтардың мәдениеті мен тұрмысын зерттей отырып, ол мынадай қорытындыға келді: олардың арасында кеуде, көкірек аурулары өте сирек кездеседі, бұл климаттың қолайлығынан және сусын ретінде қымызды пайдалануынан болса керек.&lt;ref name=&quot;book&quot;&gt;''В. Черепанова, Ә. Хасенов, З. Сейітов, К. Дүйсенбаев, В. Белокобыленко.'' Қымыз және шұбат. Алматы: «Қайнар», 1971.&lt;/ref&gt;

XVIII-XIX ғасыр аралығында көшпелілердің тұрмысын бақылаған [[Сергей Тимофеевич Аксаков|С.Т. Аксаков]] қымыздың шипалық қасиеті жөнінде былай деп жазады:
[[Сурет:A Treatise on Koumiss.jpg|100px|нобай|солға|А. Майерстің кітапшасы]]
«Көктемде жер беті көк майсаға оранып, хош иісті балауса шөптер құлпырып өсе бастағанда, қыстан арып шыққан жылқылар көкке аузы тиісімен қоң ала бастайды. Дәл осы кезде барлық үйде бие байланып, қымыз ашытылады. Қымызды еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін түгел ішеді. Сөйтіп, аз уақыттың ішінде-ақ қыстан жадап-жүдеп шыққан адамдар бойына қуат жинап, көңілі көтеріліп, өңіне рең кіреді».&lt;ref name=&quot;book&quot;/&gt;

Ағылшын тілді ортада қымыз жайлы алғаш мағлұматты Джон Грив есімді шотланд дәрігері таратқан.&lt;ref&gt;[https://universitystory.gla.ac.uk/biography/?id=WH11541&amp;type=P Biography of John Grieve] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221001080848/https://universitystory.gla.ac.uk/biography/?id=WH11541&amp;type=P |date=2022-10-01 }} — University of Glasgow&lt;/ref&gt; Ол 1784 жылы «Көшпенділердің қымыз деп аталатын шарапты дайындау тәсілдері және оны медицинада қолдану туралы есеп» деген шығарманы жариялайды.&lt;ref name=&quot;assembly&quot;/&gt;

1877 жылы АҚШ-та А. Майерс авторлығымен қымыз туралы ғылыми кітапша жарияланады.&lt;ref&gt;A. Myers. [https://books.google.kz/books/about/A_Treatise_on_koumiss_or_milk_champagne.html?id=1Mp7L8NteWUC&amp;redir_esc=y A Treatise on koumiss; or, milk champagne] — [[Google Books]]&lt;/ref&gt;

XIX ғасырдың соңына қарай [[Ұлыбритания]]ның Ресейдегі елшісі, медицина ғылымдарының докторы [[Каррик Джордж]] «Қымыз туралы және оның өкпе ауруы мен басқа да ауруларға қарсы қолданылуы» атты еңбегін жазады.

== Дайындалуы ==
Қымыздың сапасы ең алдымен ''[[ұйытқы]]дан'' басталады. Қазiргi кезде қымыздың микрофлоры құрғақ түрде жақсы сақталады. Қымыздық ұйытқы ретiнде көктемде, қымыздық мезгiлдiң басында ұйытқы қолданылады.

Ұйытқыны күзде дайындау үшiн қымызды бiрнеше тәулiкке қалдырады және ол екiге - жоғарғы мөлдiр және төменгi [[ірімшік]]тiк қабатқа бөледi. Бұл [[тұнба]]ны селдiр матада сығып алады да, күнге кептiредi және келесi маусымға (мамыр) дейiн жабық ыдыста, салқын жерде сақтайды.

[[Сурет:Dimiscule making kumus.webm|thumb|240px|Қымыз пісіру]]
Ұйытқыны тiрiлту үшiн ұнтаққа буландырылған [[бие]] сүтiн 3-4 ас қасығына есептей отырып, 5 литр сүтке араластырады және дүркiн-дүркiн араластырып отыру арқылы жылы жерде бiр тәулiк сақтайды. Бiр тәулiктен соң ұйытқыны қымыз дайындау үшiн пайдаланады. Одан әрi қарай қымызды жасап шығару үшiн ендi ұйытқыны емес, кәрi қымызды 1 литр қымызға 6-7 литр бие сүтiн есептей отырып пайдаланады. Қымызды әзiрлеу үшiн булы бие сүтiн ұйытқымен бiрге сабаға құяды да, түнге қалдырады. Келесi күнi әрбiр сауыннан аши бастаған сүтке бiрнеше жаңа бөлiктерiн қосады, жақсылап араластырады да, 10-15 сағат сақтайды. Дегенмен, мұндай әдiспен алынған қымыз әлi әлсiз және аз газдалған, қою болады. Ары қарай тағы да мұқият араластырады да бiр күн қоя тұрады. Мұндай өндеудiң нәтижесiнде екi күндiк орташа қымыз пайда болады. Дайын қымызды басқа ыдысқа құяды. Айта кету керек, сабадан барлығын емес, оның бөлiгiн (шамамен 1/5) қымызды ғана құйып алып, қалғанын ұйытқыға қалдырады.

10-15 күн өткеннен кейiн саба толығымен босатылады, қосымша сүрленедi және маймен сыланады. Сабаны қымыз дайындау үшiн бiр-ақ маусым пайдаланады. Сабада әзiрленген қымыз жоғары дәмдiк сапамен ерекшеленедi. Қазақтар қазымен үйлес майлы қымызды жақсы көредi.&lt;ref&gt;''О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова'' Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0&lt;/ref&gt;

== Құрамы ==
1 литр қымызда 20 г қоректік [[ақуыз]] бар, ол орташа қоңдылықтағы сиырдың 100 г етіне тең келеді. Ақуыз [[казеин]], [[альбуминдер]], [[глобулиндер]] сияқты негізгі үш түрге бөлінеді, олардың әрқайсысы одан әрі бірнеше фракцияларға тарамдалады. Бие сүтінде 40% ақуыз еритін болып келеді.&lt;ref&gt;''Қ. Бозымов.'' Жылқы және түйе шаруашылығы. Алматы: «Қайнар», 1993 ж. 61-бет.&lt;/ref&gt;

Бие сүтінде және қымызда адамның денсаулығына керекті барлық [[дәрумен]]дер бар. Әсіресе ол A, C және D дәрумендеріне бай.
[[Сурет:Kumis.jpg|thumb|240px|Құтыға құйылған қымыз]]
Бір литр қымыз құрамында 200-260 мг [[Аскорбин қышқылы|С дәрумені]] бар.&lt;ref&gt;[https://anatili.kazgazeta.kz/news/8723 Қымыздан асқан дәм бар ма?] — «Ана тілі», 15.03.2012.&lt;/ref&gt;

Сонымен қатар, B тобына жататын ең маңызды дәрумендер де бар:
{| class=&quot;wikitable&quot;
! B тобындағы дәрумендер
! Қымыздағы мөлшері, мкг/л&lt;ref name=&quot;book&quot;/&gt;
|-
| [[Тиамин]] (B&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;)
| 203,4
|-
| [[Рибофлавин]] (B&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;)
| 375
|-
| [[Кобаламин|B&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;]]
| 2,1
|-
| [[Пантотен қышқылы]]
| 2010
|-
| [[Фолий қышқылы]]
| 265
|-
| [[Биотин]]
| 1,2
|}

Қымыздың құрамында мынадай [[минералдық заттар]] бар: [[кальций тотығы]] — 48%, магний тотығы — 3,4%, фосфордың бес тотығы — 21,3%, хлор — 7,5%.&lt;ref&gt;[https://el.kz/news/archive/s-t_ta-amdaryny-_paydasy/ Сүт тағамдарының пайдасы] — El.kz, 15.10.2015.&lt;/ref&gt;.

Қымызды ашытқанда, бие сүтіндегі [[лактоза]] ұшпалы көмір қышқылына және спиртке айналады.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Көрсеткіш
! Ашымалы сүт
! Айран
! Қымыз&lt;ref&gt;Encyclopedia of Food Microbiology,  2014. [https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B978012384730000121X?via%3Dihub Fermented Milks and Yogurt]&lt;/ref&gt;
|-
| Майлығы
| ≤10%
| ≤10%
| ≤10%
|-
| Жалпы қышқылдылығы
| мин. 0,3%
| мин. 0,6%
| мин. 0,7%
|-
| Құрамындағы [[этанол]]
|
|
| мин. 0,5%
|}

== Сауылатын биелердің бөлінуі ==
Қымыз қазақ халқының ұлтық тағамдарының ішіндегі ең құрметті дастарқан дәмінің бірі. Ол тек қана [[бие сүті]]нен ашытылады. Әдетте сауылатын биелер сақа бие, қулық бие, қысырақ бие деп үшке бөлінеді.

* Сақа бие — бірнеше кұлындаған, бұрыннан сауылып келген бие.

* Қулық — құнажын немесе дөнежін жасында алғаш құлындаған бие.

* Ал қысырақ бие деп, өткен жылы кейбір себептермен қысыр қалған, құлын орнына тайы (былтырғы құлыны) еміп жүрген биелерді айтады. Биыл құлындамағанмен тайы еміп жүргендіктен ондай биелер сауыла береді.

[[Сурет:Mare milking Suusamyr.jpg|thumb|240px| Сусамыр]]
Жыл мезгілдеріне, шөп шығымына, малдың күйіне қарай сауылатын биелерді мал иесі мен жылқышы іріктеп алады. Онда биелердің ауру-сырқаудан амандығы, құлындардың ширақылығы есепке алынады. Жадау биелер немесе қарақұлақ болып марқаймаған кұлындар белгілі бір мерзімге дейін байланбайды.

[[Бие байлау]] деп енелері сауылатын құлындарды ноқталап, желіге байлап ұстауды айтады. Құлыны байланған биелер қашан құлыны ағытылғанға дейін ауыл маңына жайылады. Сондықтан тозған қоныс жиі-жиі ауыстырылып отырылады.

Жыл сайын алғаш бие байлаған күн «Бие байлар, желі майлар» деген дәстүрмен мереке сияқты өткізілген. Әдетте бұл күні [[сүр]] асып, мол [[Табақ тарту|табақ тартылады]], желінің қазығына, айғырдың жалына май жағылады.

Бие байлау ел жазғы жайлауға шығып, шөптің нәрі толған кезде басталған. Дәлірек айтсақ бие байлау мерзімі — көкек (сәуір) айының аяғы мен мамырдың басы. Бұл кез кұлындар әбден марқайып жетіледі, 5—6 сағат байлауда ұсталады, сауым сайын емізіп, жетектеп жүріп сергітіледі. Көктемде және шілде айларында биелер жиі сауылады.

Биені бие [[көнек (ыдыс)|көнекке]] немесе ағаштан істеп ысталған бие шелекке сауады, әдетте бие саууға бұрыннан үйренген әйелдер ғана шығады.
Жаңа сауылған бие сүтін сүзгіден өткізіп, жылы кезінде күбідегі немесе сабадағы саумалдың үстіне құяды. Содан соң оны міндетті түрде 30—40 минут пісіп аузын байлап не тығындап ұстаған. Алғаш рет қымыз ашытарда бие сүті сабаға арнаулы ашытқының немесе [[Қор (ашытқы)|қордың]] үстіне құйылады. Ашытқыны көбінесе сүр [[жая]]ның, [[Қазы (тағам)|қазының]] сынық [[сүйек|сүйегін]] салып сүттен, ол жоқ болғанда сүтке [[нан]] ашытқысын езіп әзірлейді. Қор дегеніміз ескі қымыз, ол жақсы ашыған қымыздың саба түбінде қалатын, арнайы сақталған сарқыны.

Сары қымыз дертке шипа, денеге күш. Қымыз ерекше дәмді, кұнарлы, жан сарайыңды ашып, адамның зауқын келтіретін хош иісті және өте сіңімді сусын. Оның бұлай болу себебі жылқы жануардың өзіне ғана тән асыл қасиетінен болса керек. Адымы кең, өрісі ұзақ [[сәйгүлік саңлақтар]] қазақ даласының кек байтақ жайлауын емін-еркіндеп, дәмдіден-дәмдіні, қоректі мен құнарлыны ғана тереді, өсімдіктің шұрайлысын ғана үзеді. Сөйтіп кең даланың сан алуан гүл-бәйшешектері мен мың түрлі дәрі-дәрмектік шөптерінен жылқы жарықтық адамға шипалы, жағымды тамақтық заттар әзірлейтін болса керек.

== Қымыздың  түрлері ==
Көктем туып, құлындаған бие байланып, сауылады. Биенің ашымаған сүтін '''''[[саумал]]''''' дейді. Оған арнайы ашытқы қосылып, екі-үш күннен кейін ашиды. Алғашқы қымызды үй иесі өзі ішпейді, дәстүр бойынша үлкендерін шақырып, ауыз тигізіп, батасын алады. Мұны '''''[[қымызмұрындық]]''''' дейді.

Қымыз дайындау шеберлігіне, сүттің тегіне, уақыт мезгіліне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Осыған орай оның аталуы да алуан түрлі:
* '''''Уыз қымыз''''' — биені алғаш байлағанда ашытылатын қымыз. Мұны ''бие бау'' деп те атайды.
* '''''Бал қымыз''''' — әбден пісілген және бойына жылқының не қойдың майы сіңген бапты жұмсақ қымыз. Мұндай қымыздың өңі әдеттегі қымыздан көрі сары әрі қою болады.
* '''''Бесті қымыз''''' — төрт түн асып, ашуы мейлінше жеткен қымыз.
* '''''Дөнен қымыз''''' — үш түнегеннен кейін қотарылатын, мейлінше ашуы жеткен қымыз.
* '''''Жуас қымыз''''' — үстіне саумал қосып жұмсартылған қымыз. Қымыз аса ашып кеткенше ішуге қолайлы болу үшін осылай істейді.
* '''''Құнан қымыз''''' — екі түнегеннен кейін ғана қотарылатын қымыз. Бұл түнеме қымызға қарағанда күшті болады.
* '''''Қысырақ қымыз''''' — бірінші рет құлындаған [[қулық бие]]нің сүтінен ашытылатын қымыз. Қулық биенің сүті жылда сауылып жүрген сары қарын мама биелердің сүтіне қарағанда әлдеқайда қуатты болады. Бұны ''ту қымыз'' деп те атайды.
* '''''Қысырдың қымызы''''' — бие ағытылып кеткеннен кейін, жем, шөбі дайын адамдар қысыр биелерді іріктеп алып қалып, қыстай қолда ұстап сауады. Сондықтан оны қысырдың қымызы дейді.
* '''''Сары қымыз''''' — шөп пісіп, биенің сүті қойылған кезде ашылатын қымыз. Бұл жазды күнгі қымызға қарағанда қою әрі өңі сары болады.
* '''''Сірге жияр қымыз''''' — бие ағытылар кездегі ең соңғы қымыз. Бие алғаш байланып, уыз қымыз ішерде бір той болса, бие ағытылып, сірге жияр қымызды ішерде тағы бір той болады.
* '''''Түнеме қымыз''''' — ескі қымыздың үстіне саумал құйылып, келесі күні қотарылған қымыз.&lt;ref name=&quot;Shanyraq&quot;/&gt;

Қымыздың бабы пісу мен сапыруға байланысты. Жиі-жиі піскен қымыздың дәмі кіре береді. Ал, пісуі жетпеген қымыз ірімтіктеніп, суы бір бөлек, тұнбасы бір бөлек болып, бұзылып, сапасын жояды. Көбірек пісілсе тіпті күшті деген қымыздың өзі жұмсап, ішуге сүйкімді бола береді. Бал татыған барқыт қымыз осындай баппен дәмді.

== Қымыздың әлдендіретін қасиеті ==
Сиыр немесе бие сүтіне қарағанда қымыздың [[Ас қорыту жүйесі|ас қорыту]] жолдарындағы [[без]]дердің шырын бөлуіне өте күшті әсер ететіндігі қазіргі кезде толық анықталып отыр. [[Қарын|Қымыз қарын]]ның шырын бөлуіне әсер етумен қатар, оның жиырылып-созылуына, яғни ондағы қорытылған астың дер кезінде ішекке түсуіне ықпал етеді.

Қымыздағы [[Сүт қышқылы|сүт қышқылдары]] тағам құрамына жататын ақуыздардың, майлардың, әртүрлі қанттардың жақсы сіңуіне әсер етеді. Ал ондағы [[Карбонат|көмір қышқылы]] мен алкогольдің аз мөлшерінің өзі ас қорыту бездеріне әсер етіп, қарын шырынының бөлінуін күшейтеді. Сол себепті қымыз ішкен адамның тәбеті ашылып, ішек-қарын жолдарының қызметі жақсара түседі.

Жалпы, қымыз ағзаға жан-жақты әсер етеді. Оның ас қорыту мүшелерінің қызметіне, [[Жүрек-қантамырлар жүйесі|жүрек-қантамырлары]] аппаратына, [[жүйке жүйесі]]не және басқа да дене мүшелеріне қолайлы әсері бар.

Адамның бұрын қандай індетке шалдыққанына, операция жасалғанына, қара жұмыстан не ой еңбегінен қалжырағанына қарамастан, қымызды күрт жүдеп арықтағандарға, қаны азайғандарға және әлсірегенде ағзаның жалпы күйін ескере отырып қолдану ұсынылады.&lt;ref name=&quot;book&quot;/&gt;

== Емдік қасиеттері ==
{{Негізгі мақала|Қымызбен емдеу}}
Қазақтың халық медицинасында қымыз ең көне шипалы тағамдардың бірі болып саналады. Оны өкпе ауруын ([[туберкулез]]), [[құрқұлақ]] (цинга), [[қаназдық]], асқазан ауруларын емдеуге пайдаланған. Ұсақ туралған [[жабайы сарымсақ]]ты қосып, [[тырысқақ]] (холера) ауруына қарсы ем ретінде ішкен.&lt;ref&gt;Очерки по истории народной медицины Казахстана. Алматы: 1978. 96-шы және 107-ші беттер.&lt;/ref&gt;

Халық емшілері қымызды адамның ішкі органдарын емдейтін айырықша дәрі деп санаған. Айталық, асқазан, тыныс жолдары, ішек ауруларының алдын алған екен. «Қымыз қырық ауруға ем» деген мақалдың шығуы да осыдан болар.&lt;ref&gt;[https://el.kz/news/zdorove/ymyz_-_-yry-_auru-a_em/ Қымыз қырық ауруға ем] — El.kz, 18.07.2020.&lt;/ref&gt;

Қымыздың емдік қасиеті қазақтармен көршілес елдерде де белгілі болған. Мәселен, әйгілі жазушы [[Лев Николаевич Толстой|Лев Толстой]] [[Самара]] даласында қымызбен емделгені жөнінде көп дерек сақталған.&lt;ref&gt;[https://www.samara.kp.ru/daily/26822.5/3860000/ Лев Толстой любил кумыс]&lt;/ref&gt; [[Антон Павлович Чехов|А.П. Чехов]] та сол граф Толстойдың кеңесімен қымызбен емдейтін санаторийге барғаны тағы бар.&lt;ref&gt;[https://ufa-gid.com/ocherki/i-ponravilsya-chekhovu-bashkirskiy-kumys.html И понравился Чехову башкирский кумыс...]&lt;/ref&gt;

== Қымызға арналған ыдыстар ==
[[Сурет:Kimiz toptama.jpg|thumb|240px|Қымыз ыдыстары]]
Қымыздың атам заманнан бергі өзіне тән ыдысының бірі — қазақтың [[Саба (ыдыс)|қара сабасы]] тек қана жылқы терісінен тігіледі. Бұл бұдан бірнеше ғасыр бұрын, көшпелі дәуірде игерілген ыдыс болса керек. Сабаға ашытқан қымыз бір жағынан сүйкімді, дәмді болса, екінші жағынан көші-қон жағдайында алып жүруге өте қолайлы.

Қымыз ыдыстарының енді бір негізгі түрі — [[күбі]], ол отырықшылық жағдайға бейімделген. Күбі ауыз жағы тарлау, түп жағы кеңірек етіп еменнен жасалады. 60—70 және 100 литр кымыз сиғандай, әр түрлі мөлшерде болады. Оның іші де апта сайын жуып кептіріліп, сүр еттің майымен, қойдың құйрығымен майланып, тобылғы дүзгін, құлмұрын ағаштарының, қоғажай дейтін шөп түбінің түтінімен ысталып отырады. Күбіні баптай білген үйдің қымызы да дәмді болады. Қымыз еш уақытта темір ыдысқа құйылмайды.

Саба, күбі [[Піспек|піспегінің]] басы аршаның қызылынан ойылып, саба да жақсы ағаштан жасалған және сүйек, күміспен өрнектелген. Піспек, бие сауатын шелек, қымыз тегене, шөміштер де жиі-жиі ысталып отырған.

[[Торсық]] — қымыз, [[шұбат]], [[іркіт]] сияқты сүт тағамдарын құюға арналған, мал терісінен тігілетін ыдыс. Торсықтың түрлері көп: шимайторсық, өркешторсық, жанторсық, мүйізторсық, т.б.

Саба да, торсық та, көнек те көп мінілмеген, сөйтіп тер сіңбеген, ауру-сырқаудан аман, семіз жылқының терісінен жасалған.&lt;ref&gt;Б. Садықов, И. Сарыев, А. Отарбаев. Ақ дастарқан. Алматы: «Қайнар», 1987.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://melimde.com/tairibiimiz-dajindau-tehnologiyasi-orindafan-berikali-daulet.html?page=8 Қымыз дайындау технологиясы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221001085612/https://melimde.com/tairibiimiz-dajindau-tehnologiyasi-orindafan-berikali-daulet.html?page=8 |date=2022-10-01 }}&lt;/ref&gt;

== Қымыз мәдениеті ==
Қазақ халқында қымыз ішудің өзіндік дәстүрі мен салты бар. Қымызды қонаққа ұсыну – сый-құрметтің белгісі. Қымызмұрындық деп аталатын мереке бие байлап, алғашқы қымыз ішу құрметіне арналады. Бұл салт көктем мен жазда өткізіледі.

== Қазіргі заман ==
Қымыз қазір Қазақстанда ғана емес, басқа елдерде де танымал бола бастады. Кейбір елдерде қымызды өндірістік жолмен шығара бастады. Қазақстанда арнайы қымыз өндіретін зауыттар мен фермалар бар. Сонымен қатар, туристер үшін қымыз ішу тәжірибесі ұлттық брендке айналуда.

== Әдебиетте және өнерде ==
Қымыздың халық өмірінде алатын ерекше орны жайында қазақ әдебиетінде сонау жыраулар заманынан бері айтылады.

Мысалы, [[Ақтамберді Сарыұлы|Ақтамберді жыраудың]] келесі айтқаны бар:&lt;ref&gt;[https://didar-gazeti.kz/tehnikaly-mamandytar-oytylady/ Саржалдың қымызы сары бал] — «Дидар» газеті&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
''Арудан асқан жар бар ма,&lt;br&gt;
''Жылқыдан асқан мал бар ма?!&lt;br&gt;
''Биенің сүті сары бал,&lt;br&gt;
''Қымыздан асқан дәм бар ма?!&lt;br&gt;

Абайдың «[[Осы қымыз қазаққа]]»&lt;ref&gt;[https://bilim-all.kz/olen/537-Osy-qymyz-qazaqqa Абайдың өлеңі] — [[Bilim-all.kz]]&lt;/ref&gt;, [[Мағжан Жұмабай]]дың «Ал ішіңдер, бұл — қымыз»&lt;ref&gt;[https://bilim-all.kz/olen/1208-Al-ishinder-bul---qymyz М. Жұмабаевтың өлеңі] — Bilim-all.kz&lt;/ref&gt;, [[Сұлтанмахмұт Торайғыров]]тың «Қымыз»&lt;ref&gt;[https://bilim-all.kz/olen/931-Qymyz С. Торайғыровтың өлеңі] — Bilim-all.kz&lt;/ref&gt; деген өлеңдері осы қатардан табылады.

[[Жамбыл Жабайұлы]] да кезінде қымызға арнап ода шығарған:&lt;ref&gt;[https://bilim-all.kz/olen/6863-Qymyz Ж. Жабаевтың өлеңі] — Bilim-all.kz&lt;/ref&gt;[[Сурет:А. Ғалымбаева Бір кесе қымыз 1967 ж..jpg|нобай|180px|А. Ғалымбаева салған суреттің айналық проекциясы]]
''Үйірілген қышқыл, тәтті сары қымыз,&lt;br&gt;
''Ауруға — ем, сауға — қуат, дәрі қымыз,&lt;br&gt;
''Ыстықта ұрттар сусын таппағанда,&lt;br&gt;
''Ерте-кеш байлар ішкен кәрі қымыз.&lt;br&gt;

[[Жүсіпбек Аймауытов]] өзінің [[Ақбілек (роман)|«Ақбілек» романында]] сусынның сырбаз кейпін, сырлы дәмін әдемі суреттеп жеткізеді: «Тұтам емшек жануардың бауырынан сүт сорғалап, сүт емес-ау, құт сорғалап, көнек-көнек лықылдайды, қара саба емізіктеп, қою, салқын, сары қымыз, быжылдаған дәрі қымыз шара-шара шыпылдайды. Бір шарасын ішкен адам дәл қор қызын құшқандай боп, беті шиқан дуылдайды, аузы қобыз гуілдейді, мас болады, жас болады: жел жетпеске мініп алып, Алтай тауын дүсірлетіп, таудың тасын күтірлетіп, көкпар, жарыс, алыс-жұлыс, асыр салып жатқаны».&lt;ref name=&quot;egemen&quot;/&gt;

Қазақ даласында [[кескіндеме]] өнерінің дамуымен ұлттық дастарқан тақырыбы жаңа қырынан танылғандай болды. Бұл бағытта әсіресе [[Айша Ғарифқызы Ғалымбаева|Айша Ғалымбаева]] мол еңбек етті. Оның 1967 жылы жазылған «[[Бір кесе қымыз]]» суретінде тұрмыстық көрініс арқылы жанұялық жарасымдылық көрсетілен.&lt;ref&gt;[https://mysl.kazgazeta.kz/news/11214 Её призвание – живопись] — «Мысль», 13.06.2018.&lt;/ref&gt;

Ал [[Салихитдин Әбдісадықұлы Айтбаев|Салихитдин Айтбаевтың]] «[[Қонақ келді]]» суретінде қымыз жеке архетип әрі қонақжайлылық нышаны ретінде бейнеленген.&lt;ref&gt;[https://bstudy.net/876978/iskusstvo/ekzistentsialnye_intentsii_tvorchestva_salihitdina_aytbaeva_shaymerdena_sarieva Экзистенциальные интенции творчества Салихитдина Айтбаева и Шаймердена Сариева]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сілтемелер ==
{{commons|Category:Kymyz|Қымыз}}
* [https://zheruiyq.kz/12912/ymyz-haly-meditsinasyny-atasy/ Қымыз — халық медицинасының атасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211110123356/https://zheruiyq.kz/12912/ymyz-haly-meditsinasyny-atasy/ |date=2021-11-10 }}
* [https://okzhetpes-burabay.kz/kumys-nabor-poleznyh-svojstv/ Қымыз — пайдалы дәрумендер жиынтығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211110123356/https://okzhetpes-burabay.kz/kumys-nabor-poleznyh-svojstv/ |date=2021-11-10 }}

{{Сүт}}
{{Таңдаулы мақала}}

[[Санат:Сүт]]
[[Санат:Сүт өнімдері]]
[[Санат:Қазақ асханасы]]
[[Санат:Қырғыз асханасы]]</text>
      <sha1>hu69w9vndetjbjq1d2ywdp40x3on0n5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Панфилов ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20632</id>
    <revision>
      <id>3480381</id>
      <parentid>3430424</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:15:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік бөлінісі */</comment>
      <origin>3480381</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14698" sha1="4o2iv39bf2ne9cxh2m1mddhwdjv52oe" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      =Панфилов ауданы
 |елтаңба             = 
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 44 |lat_min = 10 |lat_sec = 20 
  |lon_dir = E |lon_deg = 80 |lon_min = 00 |lon_sec = 28
 |облысы              = Жетісу облысы
 |аудан орталығы          = [[Жаркент]]
 |ауылдық округтер саны   =13 
 |кенттік әкімдіктер саны =  
 |қалалық әкімдіктер саны = 1 
 |ауылдар саны       =41
 |қалалар саны       = 1
 |әкімі              = Марат Рахымбердіұлы Сағымбек
 |әкімдіктің мекенжайы  = Жаркент қаласы, Головацкий көшесі, №129
 |құрылған уақыты    = 1928
 |жер аумағы          = 10,6 мың
 |жер аумағы бойынша орны  = 
 |тұрғыны             = 133 831&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 
 |санақ жылы          = 2023
 |тығыздығы           = 
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = {{nobr|[[қазақтар]] (66,15%)}}, {{nobr|[[ұйғырлар]] (29,12%)}}, {{nobr|[[орыстар]] (3,33%)}}, {{nobr|[[дүнгендер]] (0,51%)}}, {{nobr|басқалары (0,89%)}}&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
 |телефон коды        = 
 |пошта индексі       =041300-041331&lt;ref name=&quot;kazindex.ru&quot;&gt;[http://kazindex.ru/02/17.html Қазақстан почталық индекстері]&lt;/ref&gt;
 |сайты               = https://www.gov.kz/memleket/entities/zhetysu-panfilov?lang=kk Панфилов ауданының әкімдігі
 |карта               = 
 |әкімшілік бірліктің картасы =  Panfilov District Kazakhstan.png
 |ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Панфилов ауданы (Қырғызстан)}}
'''Панфилов ауданы''' — [[Жетісу облысы]]ның оңтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік. [[1923 жыл|1923]] — [[1942 жыл|42]] жылдары Жаркент ауданы, 1942 жылдан 8-гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі И.В. Панфилов есімімен аталады. 1956 жылы ауданға [[Октябрь ауданы (Талдықорған облысы)|Октябрь ауданы]] (орталығы Көктал ауылы) қосылды.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt; [[Қазақ энциклопедиясы]]  7 т, &lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;source2&quot;&gt; І. Ахметов &lt;/ref&gt; Орталығы — [[Жаркент]] қаласы.

== Географиялық орны, жер бедері ==
Аудан солтүстік және батыс жағында [[Кербұлақ ауданы]]мен, шығысында [[Қытай]]мен (ҚХР) және оңтүстігінде [[Іле]] өзені арқылы [[Ұйғыр ауданы]]мен шектеседі. Солтүстік-батысында [[Жетісу Алатауы|Жетісу (Жоңғар) Алатауы]]ның Тоқсанбай, [[Бежінтау жотасы|Бежінтау]], солтүстік-батысында [[Қатутау жотасы|Қатутау]], [[Қояндытау жотасы|Қояндытау]] жоталарымен шектелген. Ауданның ең биік жері — [[Мұзтау шыңы|Мұзтау]] тауы (4370 м). Оңтүстік-шығыста аласа таулы Ақтау тауы (883 м) жайласқан. Мұнда палеоген кезеңінде (шамамен бұдан 50 млн. жыл бұрын) тіршілік еткен жануарлардың сүйектері сақталған [[Ақтау палеонтологиялық қазба орны|Ақтау палеонтологиялық қазба]] орны бар. Аудан аумағына [[Алтынемел ұлттық паркі]]нің қиыр шығыс бөлігі кіреді (40 мың га). Жер қойнауында полиметалл кентастары (Үлкен Өсек), көмір (Тыңқы), алтын, күміс (Шығыс Қат, Сорқара, Сенім) және Жаркент артезиан алабында термальды су көздері бар.

== Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Климаты континенттік, қысы біршама жылы, жазы ыстық, қуаң. Қаңтардағы жылдық орташа температура 8 — 10°С, шілдеде 20 — 24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 мм-ден (жазық өңірде) 500 — 700 мм-ге (таулы өңірде) дейін барады. Аудан жерінен Іле және оның салалары, Іорғас, Тышқан, Өсек (Үсек), Бұрған, Көктал, Борохудзир (Бұрақожыр) өзендері ағып өтеді. Бірнеше шағын көлдер (Жидекөл, Дүншінкөл, Алтынкөл, Құркөл, т.б.) бар. Топырағы сұр, сұрғылт қоңыр, бозғылт қоңыр, шығысында құмдақты сұр (жазық өңірлерде), тау баурайларында қоңыр, қызғылт қоңыр топырақ қалыптасқан. Ауданда өсімдіктердің 100-ден аса түрі бар. Олардың 20-дан астамы Қазақстанның [http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/218-kyzyl-kitap/1779-kyzyl-kitap.html “Қызыл кітабына”] енгізілген. Онда жусан, теріскен, еркекшөп, тораңғы, қамыс, құрақ, тау шатқалдарында қайың, қарағай, шырша өседі. Аңдардан арқар, тау ешкі, аю, барыс, сілеусін, жабайы шошқа, ондатр; құстардан: қырғауыл, кекілік, т.б. кездеседі. Жалпы, Панфилов ауданындағы 50-ден аса аң-құс түрлерінің 30-дан астамы Қазақстанның “Қызыл кітабына” енген. 

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php Ресей империясы, КСРО халық санақтары]&lt;/ref&gt; !! 1999 !! 2009&lt;ref&gt;[https://old.stat.gov.kz/for_users/national/ ҚР халық санақтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010011948/https://old.stat.gov.kz/for_users/national |date=2023-10-10 }}&lt;/ref&gt; !! 2021
|-
| 18832 || {{өсім}}46318 || {{өсім}}77106 || {{өсім}}84186 || {{өсім}}106423 || {{өсім}}112984 || {{өсім}}113059 || {{өсім}}132941
|}
Тұрғындар саны – 129 204 ([[2019 жыл|2019]]). Аудан халқының басым бөлігін қазақтар (66,59%) құрайды. Одан өзге [[ұйғырлар]] (28,44%), [[орыстар]] (3,53%), [[дүңгендер]] (0,54%), [[татарлар]] (0,31%), [[өзбектер]] (0,22%), 0,38% т.б. ұлт өкілдері тұрады.

== Әкімшілік бөлінісі ==
Аудандағы 42 елді мекен 1 қалалық әкімдікке және 12 ауылдық округке біріктірілген:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Ауылдық округтері!! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы ауылдық округі]] || 2321 ||{{құлдырау}}2265 ||97,6 ||1145 ||{{құлдырау}}1123 ||98,1 ||1176 ||{{құлдырау}}1142 ||97,1
|-
| [[Атамекен ауылдық округі (Жетісу облысы)|Атамекен ауылдық округі]] ||8298 ||{{өсім}}11899 ||143,4 ||4220 ||{{өсім}}6009 ||142,4 ||4078 ||{{өсім}}5890 ||144,4
|-
| [[Басқұншы ауылдық округі]] || 4732 ||{{өсім}}5329 ||112,6 ||2360 ||{{өсім}}2690 ||114 ||2372 ||{{өсім}}2639 ||111,3
|-
| [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] ||6466 ||{{өсім}}6617 ||102,3 ||3282 ||{{өсім}}3393 ||103,4 ||3184 ||{{өсім}}3224 ||101,3
|-
| [[Жаркент қалалық әкімдігі]] ||41651 ||{{өсім}}55292 ||132,8 ||20325 ||{{өсім}}27762 ||143,2 ||21326 ||{{өсім}}27530 ||129,1
|-
| [[Көктал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Көктал ауылдық округі]]  ||12581 ||{{құлдырау}}12549 ||99,7 ||6237 ||{{өсім}}6368 ||102,1 ||6344 ||{{құлдырау}}6181 ||97,4
|-
| [[Қоңырөлең ауылдық округі]] ||5240 ||{{құлдырау}}4796 ||91,5 ||2698 ||{{құлдырау}}2504 ||92,8 ||2542 ||{{құлдырау}}2292 ||90,2
|-
| [[Сарыбел ауылдық округі (Жетісу облысы)|Сарыбел ауылдық округі]] ||4553 ||{{құлдырау}}4156 ||91,3 ||2291 ||{{құлдырау}}2132 ||93,1 ||2262 ||{{құлдырау}}2024 ||89,5
|-
| [[Талды ауылдық округі (Жетісу облысы)|Талды ауылдық округі]] ||5042 ||{{өсім}}5440 ||107,9 ||2537 ||{{өсім}}2793 ||110,1 ||2505 ||{{өсім}}2647 ||105,7
|-
| [[Үлкенағаш ауылдық округі]]  ||3309 ||{{құлдырау}}2936 ||88,7 ||1685 ||{{құлдырау}}1498 ||88,9 ||1624 ||{{құлдырау}}1438 ||88,5
|-
| [[Үлкен Шыған ауылдық округі]]  ||9581 ||{{өсім}}11265 ||117,6 ||4801 ||{{өсім}}5663 ||118 ||4780 ||{{өсім}}5602 ||117,2
|-
| [[Үшарал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Үшарал ауылдық округі]] ||5095 ||{{өсім}}5361 ||105,2 ||2558 ||{{өсім}}2719 ||106,3 ||2537 ||{{өсім}}2642 ||104,1
|-
| [[Шолақай ауылдық округі]] ||4190 ||{{өсім}}5036 ||120,2 ||2127 ||{{өсім}}2575 ||121,1 ||2063 ||{{өсім}}2461 ||119,3
|-
| '''ЖАЛПЫ САНЫ'''||113059 ||{{өсім}}132941 ||117,6 ||56266 ||{{өсім}}67229 ||119,5 ||56793 ||{{өсім}}65712 ||115,7
|}

== Шаруашылығы ==
Ауданда [[1997 жыл|1997]] жылға дейін асыл тұқымды қой, ірі қара және жүгерінің гибридті тұқымдарын өсіруге маманданған 6 ұжымшар, 5 кеңшар болған. Қазір осы салаларға қосымша қызылша тұқымын және өсімдік майын алатын дақылдар өсіру дамуда. Панфилов ауданында 2002 жылдың басында 39 ауыл шаруашылығы ӨК, 3 ЖШС, 1 акционерлік қоғам және 3145 шаруа қожалығы, 16 өнеркәсіп орны, 2 жолаушы таситын, 3 жүк таситын көлік ұжымдары, аудандық телекоммуникация бөлімшесі, жергілікті пошта торабы сияқты меншіктің әр түріндегі 336 заңды және жеке тұлғалар тіркелген. Ауыл шаруашылығына жарамды жер аумағы 648,0 мың га, оның ішінде егістігі — 41,0 мың га, жайылымы 587,0 мың га, шабындығы 19,4 мың га (2002). Мал түліктерінен ауданда 40,5 мың ірі қара, 224,0 мың қой мен ешкі, 12,2 мың жылқы, 390 түйе және 116,0 мың әр түрлі құс болды (2002).

== Инфрақұрылымы ==
Білім беру, мәдени мекемелерінен ауданда 41 орта, 2 орталау, 6 бастауыш, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, Жаркент педагогикалық колледжі, Талдықорған Заң колледжінің бөлімшесі, Талғар медициналық колледжінің бөлімшесі, жекеменшік математика-информатикық лицей, 57 кітапхана, 2 музей, 3 мәдениет үйі, 7 клуб, т.б. бар. Денсаулық сақтау және емдеу мекемелерінен ауданы орталық аурухана, Көктал аудандықдық ауруханасы, Жаркент туберкулез ауруханасы, 9 фельдшерлік-акушерлік, 14 ауылдық дәрігерлік амбулатория, 21 фельдшерлік пункт халыққа қызмет көрсетеді. Ауданда “Жаркент-Арасан”, “Керімағаш” санаторийлері және балаларды емдейтін “Көктал-Арасан” физиотерапиялық сауықтыру кешені бар (2002).

== Жол торабы ==
Аудан аумағынан республикалық бағыныстағы жолдарға Іорғас — Жаркент — Көктал — Сарыөзек және Іорғас — Көктал — Шонжы — Алматы жолдары қарайды. Панфилов ауданындағы автомобиль жолдарының ұзындығы 437 км.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жетісу облысы}}
{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы]]</text>
      <sha1>4o2iv39bf2ne9cxh2m1mddhwdjv52oe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480382</id>
      <parentid>3480381</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:16:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480382</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14697" sha1="2m95qzyku94kgrcm6xhzx5q3btb6z25" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      =Панфилов ауданы
 |елтаңба             = 
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 44 |lat_min = 10 |lat_sec = 20 
  |lon_dir = E |lon_deg = 80 |lon_min = 00 |lon_sec = 28
 |облысы              = Жетісу облысы
 |аудан орталығы          = [[Жаркент]]
 |ауылдық округтер саны   =12
 |кенттік әкімдіктер саны =  
 |қалалық әкімдіктер саны = 1 
 |ауылдар саны       =41
 |қалалар саны       = 1
 |әкімі              = Марат Рахымбердіұлы Сағымбек
 |әкімдіктің мекенжайы  = Жаркент қаласы, Головацкий көшесі, №129
 |құрылған уақыты    = 1928
 |жер аумағы          = 10,6 мың
 |жер аумағы бойынша орны  = 
 |тұрғыны             = 133 831&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 
 |санақ жылы          = 2023
 |тығыздығы           = 
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = {{nobr|[[қазақтар]] (66,15%)}}, {{nobr|[[ұйғырлар]] (29,12%)}}, {{nobr|[[орыстар]] (3,33%)}}, {{nobr|[[дүнгендер]] (0,51%)}}, {{nobr|басқалары (0,89%)}}&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
 |телефон коды        = 
 |пошта индексі       =041300-041331&lt;ref name=&quot;kazindex.ru&quot;&gt;[http://kazindex.ru/02/17.html Қазақстан почталық индекстері]&lt;/ref&gt;
 |сайты               = https://www.gov.kz/memleket/entities/zhetysu-panfilov?lang=kk Панфилов ауданының әкімдігі
 |карта               = 
 |әкімшілік бірліктің картасы =  Panfilov District Kazakhstan.png
 |ортаққордағы санаты = 
}}
{{мағына|Панфилов ауданы (Қырғызстан)}}
'''Панфилов ауданы''' — [[Жетісу облысы]]ның оңтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік. [[1923 жыл|1923]] — [[1942 жыл|42]] жылдары Жаркент ауданы, 1942 жылдан 8-гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі И.В. Панфилов есімімен аталады. 1956 жылы ауданға [[Октябрь ауданы (Талдықорған облысы)|Октябрь ауданы]] (орталығы Көктал ауылы) қосылды.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt; [[Қазақ энциклопедиясы]]  7 т, &lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;source2&quot;&gt; І. Ахметов &lt;/ref&gt; Орталығы — [[Жаркент]] қаласы.

== Географиялық орны, жер бедері ==
Аудан солтүстік және батыс жағында [[Кербұлақ ауданы]]мен, шығысында [[Қытай]]мен (ҚХР) және оңтүстігінде [[Іле]] өзені арқылы [[Ұйғыр ауданы]]мен шектеседі. Солтүстік-батысында [[Жетісу Алатауы|Жетісу (Жоңғар) Алатауы]]ның Тоқсанбай, [[Бежінтау жотасы|Бежінтау]], солтүстік-батысында [[Қатутау жотасы|Қатутау]], [[Қояндытау жотасы|Қояндытау]] жоталарымен шектелген. Ауданның ең биік жері — [[Мұзтау шыңы|Мұзтау]] тауы (4370 м). Оңтүстік-шығыста аласа таулы Ақтау тауы (883 м) жайласқан. Мұнда палеоген кезеңінде (шамамен бұдан 50 млн. жыл бұрын) тіршілік еткен жануарлардың сүйектері сақталған [[Ақтау палеонтологиялық қазба орны|Ақтау палеонтологиялық қазба]] орны бар. Аудан аумағына [[Алтынемел ұлттық паркі]]нің қиыр шығыс бөлігі кіреді (40 мың га). Жер қойнауында полиметалл кентастары (Үлкен Өсек), көмір (Тыңқы), алтын, күміс (Шығыс Қат, Сорқара, Сенім) және Жаркент артезиан алабында термальды су көздері бар.

== Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Климаты континенттік, қысы біршама жылы, жазы ыстық, қуаң. Қаңтардағы жылдық орташа температура 8 — 10°С, шілдеде 20 — 24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 мм-ден (жазық өңірде) 500 — 700 мм-ге (таулы өңірде) дейін барады. Аудан жерінен Іле және оның салалары, Іорғас, Тышқан, Өсек (Үсек), Бұрған, Көктал, Борохудзир (Бұрақожыр) өзендері ағып өтеді. Бірнеше шағын көлдер (Жидекөл, Дүншінкөл, Алтынкөл, Құркөл, т.б.) бар. Топырағы сұр, сұрғылт қоңыр, бозғылт қоңыр, шығысында құмдақты сұр (жазық өңірлерде), тау баурайларында қоңыр, қызғылт қоңыр топырақ қалыптасқан. Ауданда өсімдіктердің 100-ден аса түрі бар. Олардың 20-дан астамы Қазақстанның [http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/218-kyzyl-kitap/1779-kyzyl-kitap.html “Қызыл кітабына”] енгізілген. Онда жусан, теріскен, еркекшөп, тораңғы, қамыс, құрақ, тау шатқалдарында қайың, қарағай, шырша өседі. Аңдардан арқар, тау ешкі, аю, барыс, сілеусін, жабайы шошқа, ондатр; құстардан: қырғауыл, кекілік, т.б. кездеседі. Жалпы, Панфилов ауданындағы 50-ден аса аң-құс түрлерінің 30-дан астамы Қазақстанның “Қызыл кітабына” енген. 

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php Ресей империясы, КСРО халық санақтары]&lt;/ref&gt; !! 1999 !! 2009&lt;ref&gt;[https://old.stat.gov.kz/for_users/national/ ҚР халық санақтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010011948/https://old.stat.gov.kz/for_users/national |date=2023-10-10 }}&lt;/ref&gt; !! 2021
|-
| 18832 || {{өсім}}46318 || {{өсім}}77106 || {{өсім}}84186 || {{өсім}}106423 || {{өсім}}112984 || {{өсім}}113059 || {{өсім}}132941
|}
Тұрғындар саны – 129 204 ([[2019 жыл|2019]]). Аудан халқының басым бөлігін қазақтар (66,59%) құрайды. Одан өзге [[ұйғырлар]] (28,44%), [[орыстар]] (3,53%), [[дүңгендер]] (0,54%), [[татарлар]] (0,31%), [[өзбектер]] (0,22%), 0,38% т.б. ұлт өкілдері тұрады.

== Әкімшілік бөлінісі ==
Аудандағы 42 елді мекен 1 қалалық әкімдікке және 12 ауылдық округке біріктірілген:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Ауылдық округтері!! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы ауылдық округі]] || 2321 ||{{құлдырау}}2265 ||97,6 ||1145 ||{{құлдырау}}1123 ||98,1 ||1176 ||{{құлдырау}}1142 ||97,1
|-
| [[Атамекен ауылдық округі (Жетісу облысы)|Атамекен ауылдық округі]] ||8298 ||{{өсім}}11899 ||143,4 ||4220 ||{{өсім}}6009 ||142,4 ||4078 ||{{өсім}}5890 ||144,4
|-
| [[Басқұншы ауылдық округі]] || 4732 ||{{өсім}}5329 ||112,6 ||2360 ||{{өсім}}2690 ||114 ||2372 ||{{өсім}}2639 ||111,3
|-
| [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] ||6466 ||{{өсім}}6617 ||102,3 ||3282 ||{{өсім}}3393 ||103,4 ||3184 ||{{өсім}}3224 ||101,3
|-
| [[Жаркент қалалық әкімдігі]] ||41651 ||{{өсім}}55292 ||132,8 ||20325 ||{{өсім}}27762 ||143,2 ||21326 ||{{өсім}}27530 ||129,1
|-
| [[Көктал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Көктал ауылдық округі]]  ||12581 ||{{құлдырау}}12549 ||99,7 ||6237 ||{{өсім}}6368 ||102,1 ||6344 ||{{құлдырау}}6181 ||97,4
|-
| [[Қоңырөлең ауылдық округі]] ||5240 ||{{құлдырау}}4796 ||91,5 ||2698 ||{{құлдырау}}2504 ||92,8 ||2542 ||{{құлдырау}}2292 ||90,2
|-
| [[Сарыбел ауылдық округі (Жетісу облысы)|Сарыбел ауылдық округі]] ||4553 ||{{құлдырау}}4156 ||91,3 ||2291 ||{{құлдырау}}2132 ||93,1 ||2262 ||{{құлдырау}}2024 ||89,5
|-
| [[Талды ауылдық округі (Жетісу облысы)|Талды ауылдық округі]] ||5042 ||{{өсім}}5440 ||107,9 ||2537 ||{{өсім}}2793 ||110,1 ||2505 ||{{өсім}}2647 ||105,7
|-
| [[Үлкенағаш ауылдық округі]]  ||3309 ||{{құлдырау}}2936 ||88,7 ||1685 ||{{құлдырау}}1498 ||88,9 ||1624 ||{{құлдырау}}1438 ||88,5
|-
| [[Үлкен Шыған ауылдық округі]]  ||9581 ||{{өсім}}11265 ||117,6 ||4801 ||{{өсім}}5663 ||118 ||4780 ||{{өсім}}5602 ||117,2
|-
| [[Үшарал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Үшарал ауылдық округі]] ||5095 ||{{өсім}}5361 ||105,2 ||2558 ||{{өсім}}2719 ||106,3 ||2537 ||{{өсім}}2642 ||104,1
|-
| [[Шолақай ауылдық округі]] ||4190 ||{{өсім}}5036 ||120,2 ||2127 ||{{өсім}}2575 ||121,1 ||2063 ||{{өсім}}2461 ||119,3
|-
| '''ЖАЛПЫ САНЫ'''||113059 ||{{өсім}}132941 ||117,6 ||56266 ||{{өсім}}67229 ||119,5 ||56793 ||{{өсім}}65712 ||115,7
|}

== Шаруашылығы ==
Ауданда [[1997 жыл|1997]] жылға дейін асыл тұқымды қой, ірі қара және жүгерінің гибридті тұқымдарын өсіруге маманданған 6 ұжымшар, 5 кеңшар болған. Қазір осы салаларға қосымша қызылша тұқымын және өсімдік майын алатын дақылдар өсіру дамуда. Панфилов ауданында 2002 жылдың басында 39 ауыл шаруашылығы ӨК, 3 ЖШС, 1 акционерлік қоғам және 3145 шаруа қожалығы, 16 өнеркәсіп орны, 2 жолаушы таситын, 3 жүк таситын көлік ұжымдары, аудандық телекоммуникация бөлімшесі, жергілікті пошта торабы сияқты меншіктің әр түріндегі 336 заңды және жеке тұлғалар тіркелген. Ауыл шаруашылығына жарамды жер аумағы 648,0 мың га, оның ішінде егістігі — 41,0 мың га, жайылымы 587,0 мың га, шабындығы 19,4 мың га (2002). Мал түліктерінен ауданда 40,5 мың ірі қара, 224,0 мың қой мен ешкі, 12,2 мың жылқы, 390 түйе және 116,0 мың әр түрлі құс болды (2002).

== Инфрақұрылымы ==
Білім беру, мәдени мекемелерінен ауданда 41 орта, 2 орталау, 6 бастауыш, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, Жаркент педагогикалық колледжі, Талдықорған Заң колледжінің бөлімшесі, Талғар медициналық колледжінің бөлімшесі, жекеменшік математика-информатикық лицей, 57 кітапхана, 2 музей, 3 мәдениет үйі, 7 клуб, т.б. бар. Денсаулық сақтау және емдеу мекемелерінен ауданы орталық аурухана, Көктал аудандықдық ауруханасы, Жаркент туберкулез ауруханасы, 9 фельдшерлік-акушерлік, 14 ауылдық дәрігерлік амбулатория, 21 фельдшерлік пункт халыққа қызмет көрсетеді. Ауданда “Жаркент-Арасан”, “Керімағаш” санаторийлері және балаларды емдейтін “Көктал-Арасан” физиотерапиялық сауықтыру кешені бар (2002).

== Жол торабы ==
Аудан аумағынан республикалық бағыныстағы жолдарға Іорғас — Жаркент — Көктал — Сарыөзек және Іорғас — Көктал — Шонжы — Алматы жолдары қарайды. Панфилов ауданындағы автомобиль жолдарының ұзындығы 437 км.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жетісу облысы}}
{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы]]</text>
      <sha1>2m95qzyku94kgrcm6xhzx5q3btb6z25</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22635</id>
    <revision>
      <id>3480360</id>
      <parentid>3444716</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:28:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480360</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23880" sha1="8awwmb7p1qdegkh366ovbhbgsmmrxk2" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
| түс                   = 
| Қазақша есімі         = Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин
| Шынайы есімі          = 
| Суреті                = Abdildin S. A..jpg
| Атауы                 = Әбділдин, 2005 жыл
| Титулы                = [[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі]]нің төрағасы
| Ту                    = Flag of Kazakhstan.svg
| Ту2                   = Emblem of Kazakhstan.svg
| Басқара бастады       = 28 қаңтар 1993
| Басқаруын аяқтады     = 13 желтоқсан 1993
| Ізашары               = ''лауазымы құрылды''
| Ізбасары              = [[Әбіш Кекілбайұлы]]
| Титулы_2              = [[Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі]]нің төрағасы
| Ту_2                  = Flag of the Kazakh Soviet Socialist Republic (1953–1991); Flag of Kazakhstan (1991–1992).svg
| Ту2_2                 = Emblem of Kazakh SSR.svg
| Басқара бастады_2     = 16 қазан 1991
| Басқаруын аяқтады_2   = 28 қантар 1993
| Ізашары_2             = [[Ерік Мағзұмұлы Асанбаев]]
| Ізбасары_2            = ''лауазымы жойылды''
| Титулы_3              = [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Мәжілісі]]нің 2-шақырылым депутаты
| Ту_3                  = Flag of Kazakhstan.svg
| Ту2_3                 = Emblem of Kazakhstan.svg
| Басқара бастады_3     = 10 қазан 1999
| Басқаруын аяқтады_3   = 19 қыркүйек 2004
| Ізашары_3             = 
| Ізбасары_3            = 
| Титулы_4              = [[Қазақстан Коммунистік партиясы]]ның Бірінші хатшысы
| Ту_4                  = 
| Ту2_4                 = 
| Басқара бастады_4     = сәуір 1996
| Басқаруын аяқтады_4   = 17 сәуір 2010
| Ізашары_4             = Байдабек Төлепбаев
| Ізбасары_4            = Ғазиз Алдамжаров
| Туған күні               = 25.11.1937
| Туған жері               = [[Қызылкесік|Қызылкесек]], {{туғанжері|Тарбағатай ауданы|Тарбағатай ауданында}}, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
| Қайтыс болған күні       = 31.12.2019
| Қайтыс болған жері       = {{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақстан]]
| Жерленді                 = Кеңсай-2 зираты, [[Алматы]]
| Діні                     = 
| Әкесі                    = 
| Анасы                    = 
| Жұбайы                   = 
| Балалары                 = 
| Партиясы                 = [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] (1962–1991)&lt;br&gt;[[Қазақстан Коммунистік партиясы|ҚКП]] (1991–)
| Білімі                   = 
| Қолтаңбасы               = 
| Commons                  = Serikbolsyn Abdildin
| Марапаттары              = {{Қатар
 |{{2 дәрежелі Барыс ордені}}
 |{{Еңбек Қызыл Ту ордені}}
 |{{Еңбек Қызыл Ту ордені}}
}}
{{Қатар
 |{{Құрмет Белгісі ордені}}
}}
{{Қатар
 |{{Достастық ордені}}
}}
| Сайты                    = 
}}
'''Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин''' ([[25 қараша]] [[1937 жыл]], [[Қызылкесік]], [[Шығыс Қазақстан облысы]] – [[31 желтоқсан]] [[2019 жыл]], [[Алматы]]) — кеңестік және қазақстандық экономист пен саясаткер, 1996 жылдан 2010 жылға дейін [[Қазақстан Коммунистік партиясы]]ның Бірінші хатшысы, 1999 жылдан 2004 жылға дейін [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Мәжіліс]] депутаты, [[Қазақстандағы президент сайлауы (1999)|1999 жылы]] президенттікке үміткер. Әбділдин өзін Қазақстандағы [[парламентаризм]]нің және [[Қазақстан Конституциясы]]ның «[[патриарх]]ы» деген. Өзін [[Коммунизм|коммунист]] деп сипаттаған Әбділдин [[демократия]]ны, [[көппартиялы жүйе]]ні қолдайтын.

[[Агроном]] Әбділдин саясатпен айналысты да, ақыр аяғында 1991 жылғы қазанда [[Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі]]нің төрағасы атанды. 1993 жылғы қаңтарда ол [[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі]]нің төрағасы атанып, желтоқсанға дейін лауазымға ие болды. Осы жылдардағы [[Қазақстан Конституциясы]]ның құрылуына үлес қосқан ол кейін оппозицияға көшті. 2010 жылы ол зейнетке кетті.

2019 жылдың соңына дейін ол [[профессор]] ретінде академиялық, ғылыми қызметпен айналыса берді де, 82 жасында қайтыс болды.

== Өмірбаяны ==
Әбділдин [[Шығыс Қазақстан облысы]]ндағы [[Тарбағатай ауданы]]ның [[Қызылкесік]] ауылында (қазіргі [[Абай облысы]]) туған. Әкесі Әбділда Әлімжанов [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]та, 1943 жылы қайтыс болған.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|last=Айсаров|first=Данияр|date=2020-01-01|title=&quot;Оппозиционер, которого невозможно купить&quot;. Каким мы запомним Серикболсына Абдильдина|url=https://informburo.kz/stati/oppozicioner-kotorogo-nevozmozhno-kupit-kakim-my-zapomnim-serikbolsyna-abdildina.html|accessdate=2020-11-13|work=informburo.kz|language=ru}}&lt;/ref&gt; 1960 жылы Әбділдин Алматыдағы ветеринар институтындағы оқуын бітірді.

Әбділдин [[Найман]], [[Саржомарт]], [[Бура (найман)|Бура]] руынан шыққан.{{Citation needed}}

Оқуын бітірген Әбділдин [[Семей облысы (Қазақстан)|Семей облысы]]ндағы фермада үш жыл жұмыс істеген болатын. 1963 жылдан ол Алматы ветеринар институтының жоғарғы мектебіне барып жүрді де, 1966 жылдан 1967 жылға дейін ол жердегі ғылыми қызметкер болды. Ол кейін [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] Мемлекеттік жоспарлау комиссиясында жұмыс істеді.

== Саяси мансабы ==
1982 жылы Әбділдин Қазақ КСР Ауыл шаруашылығы министрінің орынбасары болып тағайындалды да, 1985 жылғы желтоқсанда Қазақ КСР Мемлекеттік ауыл шаруашылығы комитеті төрағасының бірінші орынбасары атанды. Әбділдин бұл лауазымға 1987 жылғы шілдеге дейін ие болып, [[КСРО Министрлер кеңесі]]ндегі Қазақ КСР тұрақты өкілі атанды. 1990 жылғы сәуірден ол [[Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі]] төрағасының орынбасары қызметін атқарып, 1991 жылғы 16 қазаннан толыққанды төраға болды. 1993 жылғы 28 қаңтарда орган атауы [[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі]] болып өзгерді.

Қазақстан тәуелсіздігі басталғанда [[Қазақстан Коммунистік партиясы (Қазақ КСР)|Қазақстан Коммунистік партиясы]] билігін жоғалта бастады да, 12-съезде [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]] оны толығымен ыдыратты. Осы себептен 1994 жылы Әбділдин оппозицияға бет бұрды. «Тұрақсыздық орнатудан» қорыққанына қарамастан Әбділдин беделділерге қарсы берік тұрды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Сол жылы ол «Республика» қоғамдық бірлестіктер республикалық үйлестіру кеңесінің төрағасы атанды. 1996 жылғы сәуірде ол [[Қазақстан Коммунистік партиясы|Коммунистік партия]]ның Бірінші хатшысы болып сайланды.

=== 1999 жылғы президенттікке кампаниясы ===
{{Толық мақала|Қазақстандағы президент сайлауы (1999)}}
1998 жылғы 11 қазанда Әбділдин өзін Қазақстан президенттігіне ұсынды.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite news|title=CANDIDATES EMERGE FOR EARLY JANUARY 1999 ELECTIONS|url=https://jamestown.org/program/candidates-emerge-for-early-january-1999-elections/|accessdate=2020-11-14|publisher=Jamestown|language=en}}&lt;/ref&gt; Әбділдин президент Назарбаевты [[еркін нарық]] саясаты үшін сынға алған. Сайлауалды кампаниясы бұл саясат елдегі экономикалық дағдарысқа әкелген деген болатын. [[Аралас экономика]]ны қолдаған Әбділдин, оған қоса, денсаулық сақтау мен білім салаларына көбірек қаражат бөлінгенін талап еткен. Сайлаудың әділ өткенін қалаған ол [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|сайлау комиссиясы]]нда әр үміткердің өз өкілі болсын деген. Оның бұл талаптарына үкімет мән бермеген.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Сайлауда Әбділдин жалпы дауыстың 12% жинап, екінші орынға жайғасты.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Kusainov|first=Aldar|date=2002-03-19|title=Refworld {{!}} Opposition in Kazakhstan press campaign to dilute president's authority|url=https://www.refworld.org/docid/46c58f27c.html|accessdate=2020-11-13|publisher=EurasiaNet|language=en}}&lt;/ref&gt; Ресми нәтижені мойындамай қойған ол «Назарбаевтай дауыс жинадым» деген.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Мәжіліс депутаты (1999–2004) ===
[[Қазақстандағы парламент сайлауы (1999)|1999 жылғы парламент сайлауы]] нәтижесінде Әбділдин Коммунистік партия атынан [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Мәжіліс]]ке сайланған үш депутаттың бірі болды. Осылайша ол сол жердегі Сыртқы істер, қорғаныс пен қауіпсіздік комитетінің мүшесі болды.&lt;ref&gt;[https://rus.azattyq.org/a/serikbolsyn_abdildin_book_about_nazarbaev/1886424.html Серикболсын Абдильдин выпустил книгу о мифах и реалиях президента Назарбаева]&lt;/ref&gt; Сол жылы ол Қазақстан демократиялық күштерінің форумында тең төраға атанды.

2002 жылдан 2003 жылға дейін ол [[Қазақстанның демократиялық таңдауы]] саяси кеңесінде мүше болды. Келіспеушілік нәтижесінде 2004 жылғы сәуірде [[Қазақстан Коммунистік партиясы]]нан [[Владислав Борисович Косарев|Владислав Косарев]] басшылығындағы [[Қазақстан халық партиясы|Қазақстан Коммунистік Халық партиясы]] (ҚКХП) бөлініп шықты. КҚХП мүшелері Әбділдинді партияны бөлді деп сынға алып, [[Орталық барлау агенттігі]]не жұмыс істейді, елде [[түсті революция]] жасағысы келеді деген айып тақты.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2004-04-27|title=Есть такая партия! {{!}} Номад {{!}} 27.04.2004|url=https://nomad.su/?a=3-200404270010|accessdate=2020-11-14|work=nomad.su|language=ru}}&lt;/ref&gt; Партия бөлінуін Назарбаев билігі Әбділдин беделін түсіру үшін жасаған деген пікірлер бар.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Isaacs|first=Rico|title=Party System Formation in Kazakhstan Between Formal and Informal Politics|publisher=Taylor &amp; Francis|year=2011|isbn=9781136791086|pages=84}}&lt;/ref&gt; Сол жылы Әбділдин Қазақстан демократиялық күштерінің үйлестіру кеңесіне мүше болды.

[[Қазақстандағы парламент сайлауы (2004)|2004 жылғы парламент сайлауы]]на орай үкімет [[электрондық дауыс беру]] жүйесін ұсынбақ болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Jones|first=Douglas W.|title=Kazakhstan: The Sailau E-Voting System|url=http://homepage.divms.uiowa.edu/~jones/voting/IFESkazakhstan.pdf|lang=en}}&lt;/ref&gt; Бұл шешім сайлауларды әділ емес қылу үшін жасалады деген пікірді Әбділдин білдірді.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2004-09-01|title=Central Asia Report: September 1, 2004|url=https://www.rferl.org/a/1342179.html|accessdate=2020-11-14|publisher=[[Азаттық радиосы]]|language=en}}&lt;/ref&gt; ҚКП мен ҚДТ сайлауға [[парламенттік фракция]] орнатып, бірге қатысты.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2004-07-28|title=Итоги Первого съезда Народной партии Демократический выбор Казахстана|url=https://zonakz.net/2004/07/28/%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b3%d0%b8-%d0%bf%d0%b5%d1%80%d0%b2%d0%be%d0%b3%d0%be-%d1%81%d1%8a%d0%b5%d0%b7%d0%b4%d0%b0-%d0%bd%d0%b0%d1%80%d0%be%d0%b4%d0%bd%d0%be%d0%b9-%d0%bf%d0%b0%d1%80%d1%82%d0%b8%d0%b8/|access-date=2020-11-14|work=zonakz.net|language=ru}}&lt;/ref&gt; Фракция парламентке түсе алмады да, Әбділдин осылайша депутаттығынан айырылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=ДАУЫС БЕРУ КҮНІ (2004 жылғы 19 қыркүйек)|url=https://www.election.gov.kz/kaz/r-saylau-zh-ne-referendum-zh-n-ndeg-a-parat/tken-saylau-nau-andary-turaly-a-parat/aza-stan-respublikasy-parlament-m-zhilisiny-deputattar-saylauy/m-zhiliske-saylau-2004.php|accessdate=2020-11-13|work=election.gov.kz|language=kk}}&lt;/ref&gt;

=== Постпарламенттік мансабы ===
2004 жылғы 2 қарашада Әбділдин [[Қазақстан президенті]]не көмек көрсетпек болған Демократия мен азаматтық қоғам ұлттық комиссиясының мүшесі болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2020-01-01|title=Ушел из жизни Серикболсын Абдильдин|url=https://almaty.tv/news/politika/1221-ushel-iz-dgizni-serikbolsyn-abdildin|accessdate=2020-11-14|work=almaty.tv|language=ru}}&lt;/ref&gt; 2005 жылғы 20 наурызда [[Әділетті Қазақстан үшін]] (ӘҚҮ) саяси блогі құрылды да, Әбділдин оның құрушы сессиясында сөз сөйледі.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2005-03-25|title=За справедливый Казахстан начинает и… скорее всего… {{!}} Номад {{!}} 25.03.2005|url=https://nomad.su/?a=3-200503250131|accessdate=2020-11-14|work=nomad.su|language=ru}}&lt;/ref&gt; Ол осылайша ӘҚҮ кеңесі төралқасына да мүше болды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Демократия мен азаматтық қоғам ұлттық комиссиясының ыдырауынан кейін 2006 жылғы 20 наурызда Қазақстандағы демократиялық реформа үйлестіретін мемлекеттік комиссия орнады. Әбділдин оның да мүшесі атанды.

2010 жылғы 17 сәуірде [[Қазақстан Коммунистік партиясы]] Орталық басқарма комиссиясы Орталық комитетінің пленумында Әбділдин Бірінші хатшы лауазымынан кетті, «әр нәрсенің шегі бар және бір лауазымға мәңгі ие болу мүмкін емес» деді.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Кейінгі өмірі мен өлімі ==
2010 жылы саясаттан зейнетке кеткеніне қарамастан Әбділдин Назарбаевты сынағанын тоқтатпады.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-10-23|title=Серикболсын АБДИЛЬДИН: &quot;НАЗАРБАЕВ загнал страну в кризис&quot;|url=https://zagranburo.org/%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D0%B1%D0%B4%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B8%D0%BD-%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2-%D0%B7%D0%B0/|accessdate=2020-11-14|language=ru}}&lt;/ref&gt;

2015 жылғы қыркүйектегі [[Қазақстан Коммунистік партиясы]]на тыйымды Әбділдин қолдамады. Бұл шешім партияның идеологиясы себебінен емес, ықпалы себебінен жасалған деді.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=МАМАШУЛЫ|first=Асылхан|date=2015-09-15|title=Оппозиционная Компартия хватается за соломинку|url=https://rus.azattyq.org/a/kompartia-kazakhstana-sud-zakrytie/27254967.html|access-date=2020-11-14|publisher=[[Азаттық радиосы]]|language=ru}}&lt;/ref&gt; 2019 жылғы маусымдағы соңғы сұхбатында Әбділдин Назарбаевтың президенттіктен бұрында-ақ кеткені дұрыс еді деді, ізбасары [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] елдегі басшылықты өзгертпейді деген пікір айтты. Ол, оған қоса, 1993 жылғы Конституцияның қайта орнаған талап етті.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2019-06-20|title=Серикболсын Абдильдин: необходимо вернуть Конституцию 1993-его года|url=http://www.exclusive.kz/expertiza/obshhestvo/116215/|accessdate=2020-11-14|work=exclusive.kz|language=ru}}&lt;/ref&gt; Әбділдин жұрт алдында соңғы рет 2019 жылғы 7 қыркүйектегі құрылтай кезінде сөз сөйледі. Елдің Назарбаевтан айырылғанын талап еткен Әбділдиннің сөзіне халық қол соқты.&lt;ref&gt;{{Cite web|publisher=K-News|date=2019-09-09|title=&quot;Избавиться от Назарбаева&quot; и остановить проекты с Китаем. Призывы на &quot;курултае&quot; в Алматы|url=https://knews.kg/2019/09/09/izbavitsya-ot-nazarbaeva-i-ostanovit-proekty-s-kitaem-prizyvy-na-kurultae-v-almaty/|accessdate=2020-11-14|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=&quot;Избавиться от Назарбаева&quot; и остановить проекты с Китаем|url=https://rus.azattyq.org/a/kazakstan-almaty-kurultay-demands/30151678.html|accessdate=2020-11-13|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2019-09-07 |language=ru |last=Кайыртайулы |first=Манас}}&lt;/ref&gt;

2019 жылғы 31 желтоқсандағы [[Жаңа жыл]] түнінде 82 жастағы Серікболсын Әбділдин қайтыс болды.&lt;ref&gt;[https://kursiv.kz/news/politika/2020-01/belgili-kazakstandyk-oppozicioner-serikbolsyn-bdildin-kaytys-boldy Белгілі қазақстандық оппозиционер Серікболсын Әбділдин қайтыс болды]&lt;/ref&gt; 2020 жылғы 3 қаңтарда [[Қазақ мемлекеттік филармониясы]] ғимаратының алдында Әбділдинді жерлеу рәсімі өтті. Әбділдин Алматыдағы Кеңсай-2 зиратында жерленген.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2020-01-03|title=Kazakhs Bid Farewell To Prominent Opposition Politician Abdildin|url=https://www.rferl.org/a/kazakhs-bid-farewell-to-prominent-opposition-politician-abdildin/30358534.html|accessdate=2020-11-14|publisher=[[Азаттық радиосы]]|language=en}}&lt;/ref&gt;

== Шығармалары ==
Серікболсын Әбділдаұлы 11-ге жуық ғылым еңбек пен 6 монографияның авторы еді.{{Citation needed}} Әбділдин шығармалары қатарына осылар жатты:&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;
* Резервы сельскохозяйственного производства Казахстана, 1982;
* Комплексное освоение кормовых угодий, 1986.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Әбділдин, Серікболсын Әбділдаұлы}}
[[Санат:Кеңсай зиратында жерленгендер]]
[[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]]
[[Санат:Қазақстан президенттігіне үміткерлер]]
[[Санат:Қазақстан КП ОК мүшелері]]
[[Санат:Қазақстан партияларының төрағалары]]
[[Санат:Қазақстан Коммунистік партиясы мүшелері]]
[[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің төрағалары]]
[[Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 11-шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан экономистері]]
[[Санат:Экономика ғылымдарының докторлары]]
[[Санат:Қазақ КСР ауыл шаруашылығы министрлері]]
[[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университетінің профессорлары]]
[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары]]</text>
      <sha1>8awwmb7p1qdegkh366ovbhbgsmmrxk2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Стивен Джеррард</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24462</id>
    <revision>
      <id>3480464</id>
      <parentid>3424363</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:53:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480464</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14799" sha1="n967mo9o1ihwcr6gwvl2c969m492vg0" xml:space="preserve">{{Футболшы
|есімі =Стивен Джеррард
|толық аты = Стивен Джордж Джеррард
|лақап аты = ''Стиви Джи''
|сурет = Steven Gerrard, 2014.jpg
|сурет ені = 230px
|атауы = 
|туған күні = 30.5.1980
|туған жері = [[Уистон]], [[Мерсисайд]], [[Англия]]
|азаматтығы = {{flagicon|England}} [[Англия]]
|бойы = 183 см
|салмағы = 83 кг&lt;ref&gt;[http://www.liverpoolfc.tv/team/first-team/player/8-steven-gerrard Профиль ФК «Ливерпуль» ресми сайтада]&lt;/ref&gt;
|позиция = [[жартылай қорғаушы]]
|қазіргі клуб = {{flagicon|Шотландия}} [[Рейнджерс (футбол клубы)|Рейнджерс]]
|қызметі = бас бапкер
|клубтары = {{футбол карьерасы
|1997—2015|{{flagicon|England}} [[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]|504 (120)
|2015—2016|{{flagicon|АҚШ}} [[Лос-Анжелес Гэлакси]]|34 (5)}}
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2000—2014|{{flagicon|England}} [[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия]]|114 (21)}}
|бапкер клубтары ={{футбол карьерасы
|2017—2018|{{flagicon|England}} [[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]|жас
|2018—|{{flagicon|Шотландия}} [[Рейнджерс (футбол клубы)|Рейнджерс]]|
}}
}}
'''Стивен Джордж Джеррард ''' ({{lang-en|Steven George Gerrard}}; [[30 мамыр]] [[1980 жыл|1980]],  [[Уистон]], [[Мерсисайд]], [[Англия]])  — [[Англия|ағылшын]] [[Футбол|футболшысы]], «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]» футбол клубы мен [[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия Ұлттық футбол құрама командасының]] экс-жартылай қорғаушысы. Қазір [[Рейнджерс (футбол клубы)|&quot;Рейнджерс&quot;]] клубының бас бапкері.

== Карьерасы ==

=== Алғашқы қадамдар ===
Джеррард футбол ойнауды туған қаласының «Уистон Джуниорс» командасының құрамында бастаған. 9 жасында оны «Ливерпуль» скауттары байқап, 1989 жылы ол «Қызылдардың» жас жеткіншектер командасына қосылады&lt;ref name=&quot;lfc profile&quot;&gt;{{cite web|url = http://www.liverpoolfc.tv/team/squad/gerrard/|title = 1st Team squad profiles: Steven Gerrard|publisher = Liverpool F.C.|accessdate = 2008-12-19|archiveurl = http://web.archive.org/web/20080730045422/http://www.liverpoolfc.tv/team/squad/gerrard/|archivedate = 30 July 2008}}&lt;/ref&gt;. Балалық шағында Стивен керемет өнерімен көрінбей, командасының негізгі құрамында сирек енетін.

=== «Ливерпуль»  ===
Негізгі құрамда 1998 жылдың 29 қарашасында «[[Блэкберн Роверс|Блэкберн Роверcке»]] қарсы ойында екінші таймда Веггард Хеггемді алмастыру арқылы алаңға шығады. Алғашқы маусымында Джеррард УЕФА Кубогында «[[Сельта]]мен» болған ойында жақсы жағынан көрсетіп, сол маусымда [[Джейми Реднапп]]ты алмастырып, 13 ойын өткізіп үлгереді.

2004/05 [[УЕФА Чемпиондар Лигасы]]ның топтық турниріндегі соңғы матчта «[[Олимпиакос (футбол клубы)|Олимпиакоспен»]] өткен ойында мерсисайдтықтарға келесі айналымға шығу үшін 2:0 есебімен жеңіске жету керек еді. «Ливерпуль» мұратына жетіп, шешуші 22 метр қашықтықтан соғылған голдың авторы дәл сол Стивен Джеррард болды. Сол маусымда «Қызылдар» ақтық кездесуге дейін жетіп, баршаның есінде қалған триллердің авторы атанды. [[Ыстанбұл|Истанбулдың]] «Ататүрк» стадионында «[[Милан (футбол клубы)|Милан]]» алғашқы 45-минутта еш мүмкіндік берместен, ағылшындар қорғанысының тоз-тозын шығарып жатты: 3:0. Екінші тайм сценариі керісінше өрбіді. Командасын алға сүйреген Джеррард бұл ойында өзін нағыз көсем ретінде танытып, «[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]ге» жан бітірген алғашқы қарымта добын соқты. Бұдан кейінгі оқиғалар тарихқа мәлім. Нәтижесінде жеңіске жеткен «Ливерпуль» Еуропаның клубтық чемпионы атанды. Ал, күміс Кубокты көтерген Стивен Джеррард жеңіске жеткен екінші ең жас капитан атанды (ең жас капитан 1991 жылы [[Дидье Дешам]] болды). 

Келесі жылы [[Англия Кубогы]]ның финалында мергендігімен көрінген Джеррард ағылшын командалары қатыса алатын барлық турнирлердің финалдарында доп соға білген жалғыз футболшы болды. Стивен Англия Кубогы (2006 жылы «[[Вест Хэм Юнайтед|Вест Хэм]]»), Лига Кубогы (2003 жылы «[[Манчестер Юнайтед]]»), УЕФА Кубогы (2001 жылы «[[Алавес]]»), Чемпиондар Лигасының (2005 жылы «[[Милан (футбол клубы)|Миланға]]») қарсы финалдарының бәрінде гол соқты.

=== Англия құрамасы ===
Жартылай қорғаушы Стивен Джеррард [[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия құрама командасы]] сапында алғашқы ойнын 2000 жылы 31 мамырда Украинаға қарсы өткізді. Джеррард екі жылдан соң Алмания құрамасымен болған әйгілі [[Футболдан 2002 жылғы әлем біріншілігі|2002 жылғы Әлем чемпионатына]] іріктеу матчында «бундесманншафт» қақпасына голдарды топырлатқан футболшылардың бірі атанды. Ағылшындар сырт алаңда 5:1 есебімен жеңіске жетіп, Джеррард құрама ойындарындағы алғашқы добын соқты. Англияның 2006 жылғы Әлем чемпионатындағы ширек финалда Португалиямен өткен ойнындағы ағылшындар үшін қашанда қайғы-қасіретке толы пенальтилер сериясында Джеррардтың басқа үш командаласының сияқты соққыларын португалдықтардың қақпашысы Рикарду қағып жіберді. [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|2010 жылғы әлем чемпионатында]] да ағылшындардың жолы болмай, Англия 1/8 финалда 1:4 есебімен немістерге жол береді.
=== Жеке өмірі ===
* Стивен модель Алекс Курранға үйленген, үш қызы бар: Лили-Элла (2004 жыл, 23 ақпан), Лекси (2006 жыл, 9 мамыр) және Лурдес (2011 жыл, 31 қазан)
* 2006 жылдың 1 қыркүйегінде өзіне қатысты өсек аяңға нүкте қоятын Стивен Джеррардтың алғашқы «Джеррард: Менің тарихым» (Gerrard: My Story) атты автобиографиялық кітабы жарық көрді.

&lt;br /&gt;

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===

; «Ливерпуль»

* Англия кубогы (2): 2000/01, 2005/06
* Лига кубогы (3): 2000/01, 2002/03, 2011/12
* Англия суперкубогы (2): 2001, 2006
* УЕФА чемпиондар лигасы: 2004/05
* УЕФА кубогы: 2000/01
* УЕФА суперкубогы (2): 2001, 2005

=== Жеке ===

* Англия чемпионатының үздік жас ойыншысы: 2001
* Англия чемпионатындағы жыл футболшысы: 2006
* УЕФА-дағы клубтық деңгейдегі үздік футболшы: 2005
* Чемпиондар лигасының финалындағы үздік ойыншы: 2005
* Англия кубогының финалындағы үздік ойыншы: 2006
* &quot;Ливерпульдің&quot; маусымдағы үздік футболшысы: 2004/05, 2005/06, 2008/09, 2014/15
* Маусымның үздік голы: 2006

== Статистика ==

{|border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style=&quot;background: ivory; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center&quot;
|+ '''&lt;span style=&quot;font-size:1.25em;&quot;&gt; Клубтық&lt;/span&gt;'''
|-
!rowspan=&quot;2&quot;|Клуб
!rowspan=&quot;2&quot;|Мауысым
!colspan=&quot;2&quot;|[[Англия Премьер-лигасы|Премьер-лига]]
!colspan=&quot;2&quot;|[[Футболдан Англия кубогы|Англия кубогi]]
!colspan=&quot;2&quot;|Англия Лига кубогы
!colspan=&quot;2&quot;|[[Еуропа]]
!colspan=&quot;2&quot;|Басқа
!colspan=&quot;2&quot;|Барлығы
|-
!Ойындар
!Голдар
!Ойындар
!Голдар
!Ойындар
!Голдар
!Ойындар
!Голдар
!Ойындар
!Голдар
!Ойындар
!Голдар
|-
|rowspan=&quot;15&quot; valign=top|'''[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]]'''
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2012/2013|2012/13]]
|6||2||0||0||0||0||3||1||0||0||9||3
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2011/2012|2011/12]]
|18||5||6||1||4||2||0||0||0||0||28||8
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2010/2011|2010/11]]
|21||4||1||0||0||0||2||4||0||0||24||8
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2009/2010|2009/10]]
|33||9||2||1||1||0||13||2||0||0||49||12
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2008/2009|2008/09]]
|29||16||2||1||0||0||9||7||0||0||40||24
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2007/2008|2007/08]]
|34||11||3||3||2||1||13||6||0||0||52||21
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2006/2007|2006/07]]
|36||7||1||0||1||1||12||3||1||0||51||11
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2005/2006|2005/06]]
|32||10||6||4||1||1||12||7||2||1||53||23
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2004/2005|2004/05]]
|30||7||0||0||3||2||10||4||0||0||43||13
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2003/2004|2003/04]]
|34||4||3||0||2||0||8||2||0||0||47||6
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2002/2003|2002/03]]
|34||5||2||0||6||2||11||0||1||0||54||7
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2001/2002|2001/02]]
|28||3||2||0||0||0||15||1||0||0||45||4
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 2000/2001|2000/01]]
|33||7||4||1||4||0||9||2||0||0||50||10
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 1999/2000|1999/00]]
|29||1||2||0||0||0||0||0||0||0||31||1
|-
|[[Футболдан Англия чемпионаты 1998/1999|1998/99]]
|12||0||0||0||1||0||0||0||0||0||13||0
|-
! align=left style=&quot;background:beige&quot;|Барлығы
! align=left style=&quot;background:beige&quot; colspan=&quot;1&quot; |
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 409
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 91
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 34
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 11
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 24
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 10
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 117
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 39
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 4
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 1
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 588
! align=left style=&quot;background:beige&quot;| 152
|-
|}

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

== Сілтемелер ==
* [http://www.liverpoolfc.tv/team/squad/gerrard/ Профиль ФК «Ливерпуль» ресми сайтында] {{ref-en}}
* [http://www.lfchistory.net/player_profile.asp?player_id=305 Профиль LFCHistory.net сайтында] {{ref-en}}
* [http://news.bbc.co.uk/sport1/shared/bsp/hi/football/statistics/players/g/gerrard_42671.stm Профиль BBC Spor сайтындаt] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070905123557/http://news.bbc.co.uk/sport1/shared/bsp/hi/football/statistics/players/g/gerrard_42671.stm |date=2007-09-05 }} {{ref-en}}
* [http://www.liverpoolfc.ru/player.php?id=14 Профиль LiverpoolFC.ru сайтында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091015123753/http://liverpoolfc.ru/player.php?id=14 |date=2009-10-15 }} {{ref-ru}}
* [http://www.liverpool-live.com/?p=448 Мансап Liverpool-Live.com сайтында]{{Deadlink|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}
* [http://www.liverbird.ru/player/50 Профиль Liverbird.ru сайтында] {{ref-ru}}
* [http://www.football-stat.homeip.net/site/players/player.php?p=13 Статистика football-stat.homeip.net сайтында]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}


[[Санат:Англия футболшылары]]
[[Санат:Англия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Ливерпуль ФК ойыншылары]]
[[Санат:Англия футбол жаттықтырушылары]]
[[Санат:Рейнджерс ФК жаттықтырушылары]]
[[Санат:Лос-Анжелес Гэлакси ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>n967mo9o1ihwcr6gwvl2c969m492vg0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Егемен Қазақстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27301</id>
    <revision>
      <id>3480489</id>
      <parentid>3426137</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:51:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Бас редакторлар */</comment>
      <origin>3480489</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14111" sha1="4j1x9v3mzz916hlbtaakqo3ngofw5ng" xml:space="preserve">{{Газет
| атауы                       = Егемен Қазақстан
| шынайы атауы                = 
| сурет                       = Logo Egemen Qazaqstan.jpg
| қолы                        = 
| түрі                        = 
| форматы                     =
| құрылғаны                   = [[1919 жыл]]
| басылымдарды тоқтату        = 
| бағасы                      = 
| иелері                      = «Қазақ газеттері»  ЖШС 
| баспасы                     = 
| редакторы                   = 
| бас редакторы               = Ғабит Мүсіреп
| штат                        = 
| саяси                       = Мемлекеттік 
| тілі                        = [[Қазақ тілі|Қазақша]]
 |мерзімділік           = аптасына 5 рет
| тиражы                      = 150 000 
| бас кеңсесі                 = Қазақстан: 010008, Астана қ, «Егемен Қазақстан» көшесі 5/13
| ISSN                        = 1999-9720
| веб-сайты                   = [http://www.egemen.kz/ egemen.kz]
}}

'''«Егемен Қазақстан»''' — Қазақстан Республикасында шығатын республикалық газет. Тарихы, беделі, қоғамдық пікірге ықпалы және таралымы жөнінен &quot;Егемен Қазақстан&quot; газеті қашанда Қазақстандағы нөмірі бірінші қазақтілді басылым болып келді. Бейресми түрде ол елдің бас газеті деп аталады.

== Тарихы ==
«Егемен Қазақстанның» тарихы 1919 жылы 17 желтоқсанда [[Орынбор]] алғашқы саны жарық көрген '''&quot;Ұшқын&quot;''' газетінен басталады. Одан кейін газеттің аты бірнеше рет өзгерді. Басылым 1920 жылы '''&quot;Еңбек туы&quot;''', 1921 жылы '''&quot;Еңбекші қазақ&quot;''', келесі жылы '''&quot;Еңбекшіл қазақ&quot;''', 1932 жылы '''&quot;Социалды Қазақстан&quot;''' деген атпен шықты. Ал 1937 жылы '''&quot;Социалистік Қазақстан&quot;''' болып өзгерілді де, осы атпен ол 54 жыл бойы жарық көріп тұрды. 

1991 жылдың маусымында республика тәуелсіздік алуға санаулы айлар қалғанда басылымның аты '''&quot;Егеменді Қазақстан&quot;''' болып өзгертілді. Бұл кезде оның бас редакторы белгілі жазушы, публицист [[Шерхан Мұртаза]] еді. &quot;Егеменді&quot; – жаңа дәуірмен бірге қолданысқа жаңа ене бастаған сөз болатын. 1993 жылдың 1 қаңтарынан лингвистердің пікірлерінен туған талқылаудан кейін газеттің бас редакторы [[Әбіш Кекілбаев]]тың ұсынысымен басылым атауындағы &quot;-ді&quot; жұрнағы алынып, &quot;Егемен Қазақстан&quot; болып өзгерді. Осы атпен газет 23 жылдан бері шығып келеді.

Алғаш жарыққа шыққан кезден бастап Қазақстанның астаналары ауысуымен бірге басылымның редакциясы да бірнеше рет қоныс аударып, әр кезеңде [[Қызылорда]]да, [[Алматы]]да орналасты. 1999 жылы редакция Қазақстанның жаңа елордасы [[Астана]]ға қоныс аударды. Астанада «Егемен Қазақстан» атты көше бар. Газеттің бас ғимараты Астана қаласында, «Егемен Қазақстан» газеті көшесі, 5/13-үй мекенжайында орналасқан.  

Алғашқы тарихынан бастап басылымда қазақ ұлтының ірі мемлекет қайраткерлері мен көрнекті қаламгерлері қызмет етті, газетке басшылық етті, өздерінің шығармаларын жариялады. Олардың қатарында [[Смағұл Сәдуақасов]], [[Жүсіпбек Аймауытов]], [[Бейімбет Майлин]], [[Сәкен Сейфуллин]], [[Мұхтар Әуезов]], [[Тұрар Рысқұлов]], [[Ораз Жандосов]] сияқты тұлғаларды атауға болады. Жаңа дәуірде &quot;Егемен Қазақстанды&quot; [[Сапар Байжанов]], [[Балғабек Қыдырбекұлы]], [[Шерхан Мұртаза]], [[Әбіш Кекілбаев]], [[Нұрлан Оразалин]], [[Сауытбек Әбдірахманов]] сияқты қаламгерлер басқарды.

«Егемен Қазақстан» құрылымдық жағынан материалдар тақырыбы мен атқарылатын жұмыс саласына байланысты Саясат және құқық, Экономика, Әлеумет және білім, Мәдениет және руханият, Спорт, Интернет-редакция сияқты бөлімдерге бөлінген. Газеттің барлық облыста меншікті тілшілері, Алматы қаласында және Шымкентте тілшілер қосыны бар. 

2016 жылдың қыркүйегінен басылым жаңа дизаин, жаңа форматта және барлық беттері түрлі-түсті болып шыға бастады.

== «Егемен Қазақстан» акционерлік қоғамы == 
«Егемен Қазақстан» акционерлік қоғамында 100-ден аса адам жұмыс істейді. «Егемен Қазақстанның» бірнеше қосымшасы бар. Қосымшалар жеке сайт ретінде де жарық көреді.  «Етжеңді» қосымшасы ([https://etjendi.egemen.kz etjendi.egemen.kz] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190104113611/https://etjendi.egemen.kz/ |date=2019-01-04 }}) айына бір рет қағаз версияда шығады. Ол мәдени, тарихи және танымдық тақырыптағы мақалаларға арналған. 

Бұдан басқа онлайн-версиядағы «Фотоархив» ([https://etjendi.egemen.kz photo.egemen.kz] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190104113611/https://etjendi.egemen.kz/ |date=2019-01-04 }}) қосымшасында газеттің аса бай фотомұрағаты сақталған.

== Egemen.kz сайты ==
«Егемен Қазақстан» газетінің сайты www.egemen.kz 2005 жылы іске қосылған. Сайтта бүгінгі күні газеттің 2005 жылғы қазан айынан бергі материалдардың мұрағаты бар. Басылымның интернет-версиясын Қытай, Ресей, Түркия, Иран сияқты елдерден оқырмандар қарайды. Қазіргі уақытта [https://egemen.kz egemen.kz] сайты оқырмандарының саны көбейіп келе жатқаны байқалады. Мобильдік нұсқасы және қосымшалары бар. 

Газеттің төте жазу әліпбиіндегі және қарпіндегі онлайн-нұсқасы ([https://egemen.kz/tote egemen.kz/tote] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170129053944/https://egemen.kz/tote/ |date=2017-01-29 }}) жұмыс істейді. Сайттың орыс және ағылшын тіліндегі нұсқасы бар ([https://ru.egemen.kz ru.egemen.kz]),([https://en.egemen.kz en.egemen.kz])

== Жетістіктері ==
«Егемен Қазақстан» газетінің шығармашылық ұжымы көптеген беделді мемлекеттік сыйлықтармен марапатталды. Басылымда  Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы ҚР Президенті сыйлығының,  7 - БАҚ саласындағы ҚР Президенті грантының, «Дарын» мемлекеттік сыйлығының, «Халықаралық «Алаш» сыйлығының, «Қазақстан Журналистер Одағы» сыйлығының,  «Нұр Отан» партиясының журналистика саласындағы сыйлығының иегерлері, Халықаралық «Шабыт» шығармашыл жастар фестивалінің, С.Бердіқұлов атындағы спорт журналистері атындағы сыйлығының лауреаттары жұмыс істейді. Сондай-ақ, бірқатар журналистер «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағымен, «Баспа және полиграфия ісінің қайраткері» Құрмет белгісімен,«Құрмет» орденімен, «Ерен еңбегі үшін» медалімен, «Қазақстан Тәуелсіздігіне 20 жыл» мемлекеттік медалімен, «ҚР Президентінің «Астана» медалімен, «Қазақстан Халықтарының ассамблеясына 20 жыл» мерекелік медалімен, басқа да медальдармен және алғысхаттармен марапатталған. 

== Бас редакторлар ==
{{col-begin}}
{{col-1-of-3}}
=== Алғашқы жылдар (1919 - 1954) === 
* [[Халел Есенбаев]] (1919-1920)
* [[Тәмимдар Сафиев]] (1920-1920)
* [[Бернияз Күлеев]] (1920)
* [[Смағұл Сәдуақасов]] (1921) (1925-1926)
* [[Жүсіпбек Аймауытов]] (1921)
* [[Мұхтар Әуезов]] (1921)
* [[Әбдірахман Байділдин]] 
* [[Бейімбет Майлин]]  (1922)
* [[Сәкен Сейфуллин]] (1922-1924)
* [[Молдағали Жолдыбаев]] (1924)
* [[Тұрар Рысқұлов]] (1926)
* [[Ораз Жандосов]]  (1924-1926)
* [[Ораз Исаев]] (1926-1926)
* [[Ғаббас Сәдуақасұлы Тоғжанов|Ғаббас Тоғжанов]] (1925 — 1932)
* [[Айтмұхамед Мусин]]  (1932-1934)
* [[Ғабит Мүсірепов]] (1934-1936)
* [[Жанайдар Садуақасов]](1936)
* [[Жүсіпбек Арыстанов]] (1937-1938)
* [[Сақтаған Бәйішев]] (1937-1938)
* [[Әмір Қанапин]]  (1941-1942)
* [[Балтабек Асанов]] (1942—1949)

{{col-2-of-3}}
=== Социалистік Қазақстан (1954 - 1990)===
* [[Қасым Шәріпов]] (1949-1951) (1955-1960)
* [[Қабыл Бекмұратов]] (1951-1952)
* [[Ғұмар Аққұлов]] (1952—1955)
* [[Кеңесбай Үсебаев]] (1960—1969)
* [[Ұзақ Бағаев]] (1969—1973)
* [[Сапар Байжанов]] (1973-1983)
* [[Балғабек Қыдырбекұлы]] (1983-1987)
* [[Көрік Дүйсеев]] ((1987-1989)

{{col-3-of-3}}

=== Егемен Қазақстан (1990 - )===
* [[Шерхан Мұртаза]] (1989-1992)
* [[Әбіш Кекілбайұлы]] (1992-1993)
* [[Нұрлан Оразалин]]  (1993-1996)
* [[Уәлихан Қалижан]] (1996-1998)
* [[Ержұман Смайыл]]  (1998-2000, 2003-2004)
* [[Сауытбек Абдрахманов]] (2000—2003, 2004-2016)
* [[Еркін Қыдыр]] (2016)
* [[Дархан Қуандықұлы Қыдырәлі|Дархан Қыдырәлі]] (2016-2022) - акционерлік қоғамның басқарма төрағасы
* [[Дихан Қамзабекұлы]] (2022-2023) - ЖШС бас директоры
* [[Айбын Шағалақов|Айбын Шағалақ]] (2016-2021) - газеттің бас редакторы
* Ғабит Мүсіреп (2021 жылдан) - газеттің бас редакторы
{{col-end}}

==Сілтемелер==
* Ресми сайты: [http://www.egemen.kz Газеттің ресми сайты]
* Facebook парақшасы: [https://www.facebook.com/egemenkz «Егемен Қазақстанның» Facebook әлеуметтік желісіндегі ресми парақшасы]&lt;br /&gt;
* Twitter парақшасы: [https://www.twitter.com/egemenkz «Егемен Қазақстанның» Twitter әлеуметтік желісіндегі ресми парақшасы]&lt;br /&gt;
* VK парақшасы: [https://vk.com/egemenkaz «Егемен Қазақстанның» ВКонтакте әлеуметтік желісіндегі ресми парақшасы]&lt;br /&gt;
* Instagram парақшасы: [https://www.instagram.com/egemenkz «Егемен Қазақстанның» Instagram әлеуметтік желісіндегі ресми парақшасы]&lt;br /&gt;
* Telegram арнасы: [https://t.me/egemenqazaqstan «Егемен Қазақстанның» Telegram әлеуметтік желісіндегі ресми парақшасы]&lt;br /&gt;
* Youtube арнасы: [https://www.youtube.com/EgemenTV «Егемен Қазақстанның» Youtube әлеуметтік желісіндегі ресми парақшасы]&lt;br /&gt;


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Қазақстан газеттері]]
[[Санат:Қазақ тілді газеттер]]</text>
      <sha1>4j1x9v3mzz916hlbtaakqo3ngofw5ng</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бұланды ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35939</id>
    <revision>
      <id>3480393</id>
      <parentid>3441033</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:40:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480393</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15160" sha1="owsvwucyqw5y2vhh6vgzr5b1tso0vqs" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Бұланды ауданы
 |елтаңба             = 
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 52 |lat_min = 20 |lat_sec = 45
  |lon_dir = E |lon_deg = 70 |lon_min = 59 |lon_sec = 36
 |облысы              = Ақмола облысы
 |аудан орталығы          = [[Макинск]]
 |ауылдық округтер саны   =10
 |кенттік әкімдіктер саны =  
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 37
 |қалалар саны       = 1
 |әкімі              = Ардақ Дулатұлы Смайылов
 |әкімдіктің мекенжайы  = Макин қаласы, Некрасов көшесі, №19
 |құрылған уақыты    = 1930
 |жер аумағы          = 5,4 мың
 |жер аумағы бойынша орны  = 
 |тұрғыны             = 29 356&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 
 |санақ жылы          = 2023
 |тығыздығы           = 5,4
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = {{nobr|[[орыстар]] (41,72%)}}, {{nobr|[[қазақтар]] (40,88%)}}, {{nobr|[[немістер]] (5,82%)}}, {{nobr|[[украиндар]] (3,72%)}}, {{nobr|[[ингуштар]] (2,49%)}}, {{nobr|[[беларустар]] (1,31%)}}, {{nobr|[[татарлар]] (1,29%)}}, {{nobr|басқалары (2,77%)}}&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
 |телефон коды        = 
 |пошта индексі       = 020500-020513&lt;ref name=&quot;kazindex.ru&quot;&gt;[http://kazindex.ru/02/6.html Қазақстан почталық индекстері]&lt;/ref&gt;
 |сайты               = https://www.gov.kz/memleket/entities/aqmola-bulandy?lang=kk Бұланды ауданының әкімдігі
 |карта               = Bulandy District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Akmola_Province_Bulandy.png
 |ортаққордағы санаты = 
}}

'''Бұланды ауданы '''  — [[Ақмола облысы]]ның орталық бөлігіндегі әкімшілік аудан. [[1930 жыл|1930]] жылы [[Қарағанды облысы]] Щучинск ауданының аумағы екіге бөлініп, орталығы Вознесенка ауылы болып Макинск ауданы құрылған.

== Географиялық орны ==
Солтүстігінде [[Бурабай ауданы|Бурабай]], солтүстік-шығысында [[Біржан сал ауданы|Біржан сал]], шығысында [[Ақкөл ауданы|Ақкөл]], оңтүстігінде [[Астрахан ауданы|Астрахан]], оңтүстік-батысында [[Атбасар ауданы|Атбасар]], батысында [[Сандықтау ауданы|Сандықтау]] аудандарымен шектеседі.

==Тарихы==
[[1936 жыл|1936]] жылы 29 шілдеде [[Солтүстік Қазақстан облысы]]ның, [[1939 жыл|1939]] жылы 14 қазанда [[Ақмола облысы]]ның қарамағына берілді. [[1957 жыл|1957]] жылы аудан орталығы [[Вознесенка (Ақмола облысы)|Вознесенка]] ауылынан [[Макинск]] қаласына көшірілді. [[1963 жыл|1963]] жылы қаңтар айында аудан таратылып, [[1964 жыл|1964]] жылы желтоқсанда қайта қалпына келтірілді. [[1997 жыл|1997]] жылы 14 қарашадан бастап Бұланды ауданы болып аталады. Аудан орталығы — Макинск қаласы, [[1928 жыл|1928]] жылы ауыл болып негізі қаланып, [[1945 жыл|1945]] жылы аудан бағыныстағы қала мәртебесі берілді.

Жер аумағы 5,4 мың км².

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php Ресей империясы,  КСРО халық санақтары]&lt;/ref&gt; !! 1999 !! 2009&lt;ref&gt;[https://old.stat.gov.kz/for_users/national/ ҚР халық санақтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010011948/https://old.stat.gov.kz/for_users/national |date=2023-10-10 }}&lt;/ref&gt; !! 2021
|-
| 31206 || {{өсім}}43019 || {{өсім}}60010 || {{құлдырау}}46711 || {{өсім}}54784 || {{құлдырау}}41387 || {{құлдырау}}34815 || {{құлдырау}}29633
|}
[[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 41387 адам (20308 ер адам және 21079 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 34815 адамды (16801 ер адам және 18014 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

Оның ішінде Макинск қаласында 17,8 мың адам (2008). Ұлттық құрамы: [[орыстар]] (44,80%), [[қазақтар]] (35,19%), [[немістер]] (6,24%), [[украиндар]] (4,82%), [[ингуштар]] (2,29%), [[беларустар]] (1,78%), [[татарлар]] (1,51%), басқалары (3,37%) (2009). Халқының тығыздығы 1 км²-ге 7,3 адамнан келеді.

== Әкімшілік бөлінісі ==
Аудандағы 38 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 11 ауылдық округке біріктірілген:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Ауылдық округтері!! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Айнакөл ауылдық округі (Бұланды ауданы)|Айнакөл ауылдық округі]] ||628 ||{{құлдырау}}314 ||50 ||322 ||{{құлдырау}}155 ||48,1 ||306 ||{{құлдырау}}159||52
|-
| [[Алтынды ауылдық округі]] ||1815 ||{{құлдырау}}1173 ||64,6 ||901 ||{{құлдырау}}600 ||66,6 ||914 ||{{құлдырау}}573 ||62,7
|-
| [[Амангелді ауылдық округі (Бұланды ауданы)|Амангелді ауылдық округі]] ||1162 ||{{құлдырау}}692 ||59,6 ||547 ||{{құлдырау}}347 ||63,4 ||615 ||{{құлдырау}}345 ||56,1
|-
| [[Вознесен ауылдық округі]] ||2200 ||{{құлдырау}}1629 ||74 ||1069 ||{{құлдырау}}829 ||77,5 ||1131 ||{{құлдырау}}800 ||70,7
|-
| [[Еркөл ауылдық округі]] ||1798 ||{{құлдырау}}1150 ||64 ||909 ||{{құлдырау}}583 ||64,1 ||889 ||{{құлдырау}}567 ||63,8
|-
| [[Журавлёв ауылдық округі]] ||1975 ||{{құлдырау}}1324 ||67 ||942 ||{{құлдырау}}668 ||70,9 ||1033 ||{{құлдырау}}656 ||63,5
|-
| [[Капитонов ауылдық округі]] ||1227 ||{{құлдырау}}912 ||74,3 ||617 ||{{құлдырау}}468 ||75,9 ||610 ||{{құлдырау}}444 ||72,8
|-
| [[Карамышев ауылдық округі]] ||1662 ||{{құлдырау}}820 ||49,3 ||806 ||{{құлдырау}}419 ||52 ||856 ||{{құлдырау}}401 ||46,8
|-
| [[Қараөзек ауылдық округі]] ||2218 ||{{құлдырау}}1650 ||74,4 ||1132 ||{{құлдырау}}876 ||77,4 ||1086 ||{{құлдырау}}774 ||71,3
|-
| [[Макинск қалалық әкімдігі]] ||16745 ||{{өсім}}18098 ||108,1 ||7876 ||{{өсім}}8629 ||109,6 ||8869 ||{{өсім}}9469 ||106,8
|-
| [[Никольск ауылдық округі (Ақмола облысы)|Никольск ауылдық округі]] ||2130 ||{{құлдырау}}1185 ||55,6 ||1071 ||{{құлдырау}}616 ||57,5 ||1059 ||{{құлдырау}}569 ||53,7
|-
| [[Новобрат ауылдық округі]] ||1255 ||{{құлдырау}}686 ||54,7 ||609 ||{{құлдырау}}336 ||55,2 ||646 ||{{құлдырау}}350 ||54,2
|-
| '''ЖАЛПЫ САНЫ''' ||34815 ||{{құлдырау}}29633 ||85,1 ||16801 ||{{құлдырау}}14526 ||86,5 ||18014 ||{{құлдырау}}15107 ||83,9
|}

== Жер бедері, климаты ==
Орманды дала мен дала белдемінде орналасқан аудан жерінің көпшілігін [[Көкшетау қыраты|Көкшетау]] қыратының оңтүстік өңірі алып жатыр (абсолюттік биіктігі 300 — 500 м). Жер бедері [[Есіл]] өзенінің аңғарына қарай еңістеу келген, ұсақ шоқылы, белесті жазық. Климаты тым континенттік, қысы суық, қары аз, жазы біршама ыстық әрі құрғақ. Ауаның көп жылдық орташа температурасы қаңтарда –17°С, шілдеде 20°С, жылдық жауын-шашын мөлшері 350 — 400 мм.

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Топырақ жамылғысында қара, қызыл қоңыр топырақ басым. Қызғылт селеу, бетеге, жусан, өлеңшөп, тобылғы, т.б., өзен жайылмалары мен көл жағалауында қамыс, астық тұқымдасты қалың шалғын, ұсақ шоқыларында шоқ қарағай, қайың, терек, түрлі бұта өседі. Даласында қасқыр, түлкі, қоян, сарышұнақ, аламан тышқаны, ормандарында саңырау құр, құр, көлдерінде су құстары мекендейді. Аумағының шамамен 35 мың га жерін орман алып жатыр. Аудан жерінен [[Аршалы (өзен, Ақмола облысы)|Аршалы]] өзені және оның салалары Қоңыр, Жолболды, Қайрақты өзендері ағып өтеді. Үлкен көлдері: Шошқалы, Алакөл, Байтөбет, Шортанды, Жарлыкөл, Қызылмола. Жалпы аумағы 1975 га-ға жететін 24 су қоймасы бар, оның екеуі тоған, біреуі бөгет.

== Шаруашылығы ==
Ауданда кесектас өндіретін «Булаев тас карьері» ЖШС-і, станоктарға, машиналарға, ауыл шаруашылық машиналарының жылжымалы құрамаларына арналған бөлшектер шығаратын «[[Макинск]] механикалық-құйма зауыты» ЖШС, пенобетон шығаратын «Макин» [[ЖШС]], тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, типография, машина сынау станогы, агроөнеркәсіптік және арнаулы шаруашылық бірлестіктері бар. Бұрынғы әртүрлі салада мамандандырылған кеңшар, ұжымшар, агробірлестіктер негізінде ауданда астық, картоп егетін, сүтті, етті-сүтті ірі қара мал, шошқа, жылқы өсіретін өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар, шаруа қожалықтары құрылған. Ауыл шарушылығы жерінің аумағы 485 мың га (1998), оның ішіндегі егіндік жер 62,5%, жайылымдық 36,1%, шабындық 1,4%. Егін шаруашылығының басты бағыттары: астық, көкөніс, картоп, жемшөп өсіру. Мал шаруашылығымен айналысатын 85 заңды тұлға, 1417 жеке кәсіпкер, 141 фермерлік шаруашылық тіркелген.

== Инфрақұрылымы ==
Ауданда 14 клуб, 30 кітапхана, 40-тан астам жалпы білім беретін мектептер (екеуі мектеп-бала бақша), музыкалық мектеп, балабақшалар, кәсіптік-техникалық училище, 30 тарихи ескерткіш, 5 монумент бар. Денсаулық сақтау мекемелерінен аудандық аурухана, емхана, 8 ауылдық дәрігерлік амбулаториялар, жедел жәрдем стационарлар, 3 фельдшерлік-акушерлік, 24 фельдшерлік пункттер халыққа қызмет көрсетеді. Балалар шығармашылығы үйінің жанынан құрылған «Бұланды ауданының тарихы» музейі, балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі, шаңғы базасы, спорт алаңдары бар. Қазақ тілінде «Бұланды таңы» және орыс тілінде «Вести Буланды» қоғамдық-саяси газеттері жарық көреді. 2005 жылы атақты балуан, композитор [[Балуан Шолақ]]қа арнап мемориалдық кешен орнатылды. Аудан жері арқылы 343,7 км автомобиль жолы өтеді, оның 31 км республикалық, 110 км облыстық, 202,7 км аудандық маңызы бар. [[Алматы]] — [[Астана]] — [[Петропавл]] темір жол және [[Астана]] — [[Көкшетау]] автомобиль жолы өтеді.&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы II том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Ақмола облысы}}
{{Бұланды ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бұланды ауданы]]</text>
      <sha1>owsvwucyqw5y2vhh6vgzr5b1tso0vqs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480394</id>
      <parentid>3480393</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:41:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480394</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14926" sha1="rpar1rw4u1ixoprgnoh325hglx85yaq" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Бұланды ауданы
 |елтаңба             = 
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 52 |lat_min = 20 |lat_sec = 45
  |lon_dir = E |lon_deg = 70 |lon_min = 59 |lon_sec = 36
 |облысы              = Ақмола облысы
 |аудан орталығы          = [[Макинск]]
 |ауылдық округтер саны   =10
 |кенттік әкімдіктер саны =  
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 37
 |қалалар саны       = 1
 |әкімі              = Ардақ Дулатұлы Смайылов
 |әкімдіктің мекенжайы  = Макин қаласы, Некрасов көшесі, №19
 |құрылған уақыты    = 1930
 |жер аумағы          = 5,4 мың
 |жер аумағы бойынша орны  = 
 |тұрғыны             = 29 356&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 
 |санақ жылы          = 2023
 |тығыздығы           = 5,4
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = {{nobr|[[орыстар]] (41,72%)}}, {{nobr|[[қазақтар]] (40,88%)}}, {{nobr|[[немістер]] (5,82%)}}, {{nobr|[[украиндар]] (3,72%)}}, {{nobr|[[ингуштар]] (2,49%)}}, {{nobr|[[беларустар]] (1,31%)}}, {{nobr|[[татарлар]] (1,29%)}}, {{nobr|басқалары (2,77%)}}&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
 |телефон коды        = 
 |пошта индексі       = 020500-020513&lt;ref name=&quot;kazindex.ru&quot;&gt;[http://kazindex.ru/02/6.html Қазақстан почталық индекстері]&lt;/ref&gt;
 |сайты               = https://www.gov.kz/memleket/entities/aqmola-bulandy?lang=kk Бұланды ауданының әкімдігі
 |карта               = Bulandy District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Akmola_Province_Bulandy.png
 |ортаққордағы санаты = 
}}

'''Бұланды ауданы '''  — [[Ақмола облысы]]ның орталық бөлігіндегі әкімшілік аудан. [[1930 жыл|1930]] жылы [[Қарағанды облысы]] Щучинск ауданының аумағы екіге бөлініп, орталығы Вознесенка ауылы болып Макинск ауданы құрылған.

== Географиялық орны ==
Солтүстігінде [[Бурабай ауданы|Бурабай]], солтүстік-шығысында [[Біржан сал ауданы|Біржан сал]], шығысында [[Ақкөл ауданы|Ақкөл]], оңтүстігінде [[Астрахан ауданы|Астрахан]], оңтүстік-батысында [[Атбасар ауданы|Атбасар]], батысында [[Сандықтау ауданы|Сандықтау]] аудандарымен шектеседі.

==Тарихы==
[[1936 жыл|1936]] жылы 29 шілдеде [[Солтүстік Қазақстан облысы]]ның, [[1939 жыл|1939]] жылы 14 қазанда [[Ақмола облысы]]ның қарамағына берілді. [[1957 жыл|1957]] жылы аудан орталығы [[Вознесенка (Ақмола облысы)|Вознесенка]] ауылынан [[Макинск]] қаласына көшірілді. [[1963 жыл|1963]] жылы қаңтар айында аудан таратылып, [[1964 жыл|1964]] жылы желтоқсанда қайта қалпына келтірілді. [[1997 жыл|1997]] жылы 14 қарашадан бастап Бұланды ауданы болып аталады. Аудан орталығы — Макинск қаласы, [[1928 жыл|1928]] жылы ауыл болып негізі қаланып, [[1945 жыл|1945]] жылы аудан бағыныстағы қала мәртебесі берілді.

Жер аумағы 5,4 мың км².

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php Ресей империясы,  КСРО халық санақтары]&lt;/ref&gt; !! 1999 !! 2009&lt;ref&gt;[https://old.stat.gov.kz/for_users/national/ ҚР халық санақтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010011948/https://old.stat.gov.kz/for_users/national |date=2023-10-10 }}&lt;/ref&gt; !! 2021
|-
| 31206 || {{өсім}}43019 || {{өсім}}60010 || {{құлдырау}}46711 || {{өсім}}54784 || {{құлдырау}}41387 || {{құлдырау}}34815 || {{құлдырау}}29633
|}
[[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 41387 адам (20308 ер адам және 21079 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 34815 адамды (16801 ер адам және 18014 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

Оның ішінде Макинск қаласында 17,8 мың адам (2008). Ұлттық құрамы: [[орыстар]] (44,80%), [[қазақтар]] (35,19%), [[немістер]] (6,24%), [[украиндар]] (4,82%), [[ингуштар]] (2,29%), [[беларустар]] (1,78%), [[татарлар]] (1,51%), басқалары (3,37%) (2009). Халқының тығыздығы 1 км²-ге 7,3 адамнан келеді.

== Әкімшілік бөлінісі ==
Аудандағы 38 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 11 ауылдық округке біріктірілген:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Ауылдық округтері!! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Алтынды ауылдық округі]] ||1815 ||{{құлдырау}}1173 ||64,6 ||901 ||{{құлдырау}}600 ||66,6 ||914 ||{{құлдырау}}573 ||62,7
|-
| [[Амангелді ауылдық округі (Бұланды ауданы)|Амангелді ауылдық округі]] ||1162 ||{{құлдырау}}692 ||59,6 ||547 ||{{құлдырау}}347 ||63,4 ||615 ||{{құлдырау}}345 ||56,1
|-
| [[Вознесен ауылдық округі]] ||2200 ||{{құлдырау}}1629 ||74 ||1069 ||{{құлдырау}}829 ||77,5 ||1131 ||{{құлдырау}}800 ||70,7
|-
| [[Еркөл ауылдық округі]] ||1798 ||{{құлдырау}}1150 ||64 ||909 ||{{құлдырау}}583 ||64,1 ||889 ||{{құлдырау}}567 ||63,8
|-
| [[Журавлёв ауылдық округі]] ||2603 ||{{құлдырау}}1638 ||62,9 ||1264 ||{{құлдырау}}823 ||65,1 ||1339 ||{{құлдырау}}815 ||60,9
|-
| [[Капитонов ауылдық округі]] ||1227 ||{{құлдырау}}912 ||74,3 ||617 ||{{құлдырау}}468 ||75,9 ||610 ||{{құлдырау}}444 ||72,8
|-
| [[Карамышев ауылдық округі]] ||1662 ||{{құлдырау}}820 ||49,3 ||806 ||{{құлдырау}}419 ||52 ||856 ||{{құлдырау}}401 ||46,8
|-
| [[Қараөзек ауылдық округі]] ||2218 ||{{құлдырау}}1650 ||74,4 ||1132 ||{{құлдырау}}876 ||77,4 ||1086 ||{{құлдырау}}774 ||71,3
|-
| [[Макинск қалалық әкімдігі]] ||16745 ||{{өсім}}18098 ||108,1 ||7876 ||{{өсім}}8629 ||109,6 ||8869 ||{{өсім}}9469 ||106,8
|-
| [[Никольск ауылдық округі (Ақмола облысы)|Никольск ауылдық округі]] ||2130 ||{{құлдырау}}1185 ||55,6 ||1071 ||{{құлдырау}}616 ||57,5 ||1059 ||{{құлдырау}}569 ||53,7
|-
| [[Новобрат ауылдық округі]] ||1255 ||{{құлдырау}}686 ||54,7 ||609 ||{{құлдырау}}336 ||55,2 ||646 ||{{құлдырау}}350 ||54,2
|-
| '''ЖАЛПЫ САНЫ''' ||34815 ||{{құлдырау}}29633 ||85,1 ||16801 ||{{құлдырау}}14526 ||86,5 ||18014 ||{{құлдырау}}15107 ||83,9
|}

== Жер бедері, климаты ==
Орманды дала мен дала белдемінде орналасқан аудан жерінің көпшілігін [[Көкшетау қыраты|Көкшетау]] қыратының оңтүстік өңірі алып жатыр (абсолюттік биіктігі 300 — 500 м). Жер бедері [[Есіл]] өзенінің аңғарына қарай еңістеу келген, ұсақ шоқылы, белесті жазық. Климаты тым континенттік, қысы суық, қары аз, жазы біршама ыстық әрі құрғақ. Ауаның көп жылдық орташа температурасы қаңтарда –17°С, шілдеде 20°С, жылдық жауын-шашын мөлшері 350 — 400 мм.

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Топырақ жамылғысында қара, қызыл қоңыр топырақ басым. Қызғылт селеу, бетеге, жусан, өлеңшөп, тобылғы, т.б., өзен жайылмалары мен көл жағалауында қамыс, астық тұқымдасты қалың шалғын, ұсақ шоқыларында шоқ қарағай, қайың, терек, түрлі бұта өседі. Даласында қасқыр, түлкі, қоян, сарышұнақ, аламан тышқаны, ормандарында саңырау құр, құр, көлдерінде су құстары мекендейді. Аумағының шамамен 35 мың га жерін орман алып жатыр. Аудан жерінен [[Аршалы (өзен, Ақмола облысы)|Аршалы]] өзені және оның салалары Қоңыр, Жолболды, Қайрақты өзендері ағып өтеді. Үлкен көлдері: Шошқалы, Алакөл, Байтөбет, Шортанды, Жарлыкөл, Қызылмола. Жалпы аумағы 1975 га-ға жететін 24 су қоймасы бар, оның екеуі тоған, біреуі бөгет.

== Шаруашылығы ==
Ауданда кесектас өндіретін «Булаев тас карьері» ЖШС-і, станоктарға, машиналарға, ауыл шаруашылық машиналарының жылжымалы құрамаларына арналған бөлшектер шығаратын «[[Макинск]] механикалық-құйма зауыты» ЖШС, пенобетон шығаратын «Макин» [[ЖШС]], тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, типография, машина сынау станогы, агроөнеркәсіптік және арнаулы шаруашылық бірлестіктері бар. Бұрынғы әртүрлі салада мамандандырылған кеңшар, ұжымшар, агробірлестіктер негізінде ауданда астық, картоп егетін, сүтті, етті-сүтті ірі қара мал, шошқа, жылқы өсіретін өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар, шаруа қожалықтары құрылған. Ауыл шарушылығы жерінің аумағы 485 мың га (1998), оның ішіндегі егіндік жер 62,5%, жайылымдық 36,1%, шабындық 1,4%. Егін шаруашылығының басты бағыттары: астық, көкөніс, картоп, жемшөп өсіру. Мал шаруашылығымен айналысатын 85 заңды тұлға, 1417 жеке кәсіпкер, 141 фермерлік шаруашылық тіркелген.

== Инфрақұрылымы ==
Ауданда 14 клуб, 30 кітапхана, 40-тан астам жалпы білім беретін мектептер (екеуі мектеп-бала бақша), музыкалық мектеп, балабақшалар, кәсіптік-техникалық училище, 30 тарихи ескерткіш, 5 монумент бар. Денсаулық сақтау мекемелерінен аудандық аурухана, емхана, 8 ауылдық дәрігерлік амбулаториялар, жедел жәрдем стационарлар, 3 фельдшерлік-акушерлік, 24 фельдшерлік пункттер халыққа қызмет көрсетеді. Балалар шығармашылығы үйінің жанынан құрылған «Бұланды ауданының тарихы» музейі, балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі, шаңғы базасы, спорт алаңдары бар. Қазақ тілінде «Бұланды таңы» және орыс тілінде «Вести Буланды» қоғамдық-саяси газеттері жарық көреді. 2005 жылы атақты балуан, композитор [[Балуан Шолақ]]қа арнап мемориалдық кешен орнатылды. Аудан жері арқылы 343,7 км автомобиль жолы өтеді, оның 31 км республикалық, 110 км облыстық, 202,7 км аудандық маңызы бар. [[Алматы]] — [[Астана]] — [[Петропавл]] темір жол және [[Астана]] — [[Көкшетау]] автомобиль жолы өтеді.&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы II том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Ақмола облысы}}
{{Бұланды ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бұланды ауданы]]</text>
      <sha1>rpar1rw4u1ixoprgnoh325hglx85yaq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480395</id>
      <parentid>3480394</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:41:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік бөлінісі */</comment>
      <origin>3480395</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14926" sha1="p996wwerdlobb6sog0iiwq1rdy8ocgn" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауданы
 |ауданның атауы      = Бұланды ауданы
 |елтаңба             = 
 |ту                  = 
 |елтаңба сипаттамасы   = 
 |ту сипаттамасы        = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 52 |lat_min = 20 |lat_sec = 45
  |lon_dir = E |lon_deg = 70 |lon_min = 59 |lon_sec = 36
 |облысы              = Ақмола облысы
 |аудан орталығы          = [[Макинск]]
 |ауылдық округтер саны   =10
 |кенттік әкімдіктер саны =  
 |қалалық әкімдіктер саны = 
 |ауылдар саны       = 37
 |қалалар саны       = 1
 |әкімі              = Ардақ Дулатұлы Смайылов
 |әкімдіктің мекенжайы  = Макин қаласы, Некрасов көшесі, №19
 |құрылған уақыты    = 1930
 |жер аумағы          = 5,4 мың
 |жер аумағы бойынша орны  = 
 |тұрғыны             = 29 356&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
 |халық саны бойынша орны  = 
 |санақ жылы          = 2023
 |тығыздығы           = 5,4
 |тығыздығы бойынша орны   = 
 |ұлттық құрамы       = {{nobr|[[орыстар]] (41,72%)}}, {{nobr|[[қазақтар]] (40,88%)}}, {{nobr|[[немістер]] (5,82%)}}, {{nobr|[[украиндар]] (3,72%)}}, {{nobr|[[ингуштар]] (2,49%)}}, {{nobr|[[беларустар]] (1,31%)}}, {{nobr|[[татарлар]] (1,29%)}}, {{nobr|басқалары (2,77%)}}&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
 |телефон коды        = 
 |пошта индексі       = 020500-020513&lt;ref name=&quot;kazindex.ru&quot;&gt;[http://kazindex.ru/02/6.html Қазақстан почталық индекстері]&lt;/ref&gt;
 |сайты               = https://www.gov.kz/memleket/entities/aqmola-bulandy?lang=kk Бұланды ауданының әкімдігі
 |карта               = Bulandy District Kazakhstan.png
 |әкімшілік бірліктің картасы = Akmola_Province_Bulandy.png
 |ортаққордағы санаты = 
}}

'''Бұланды ауданы '''  — [[Ақмола облысы]]ның орталық бөлігіндегі әкімшілік аудан. [[1930 жыл|1930]] жылы [[Қарағанды облысы]] Щучинск ауданының аумағы екіге бөлініп, орталығы Вознесенка ауылы болып Макинск ауданы құрылған.

== Географиялық орны ==
Солтүстігінде [[Бурабай ауданы|Бурабай]], солтүстік-шығысында [[Біржан сал ауданы|Біржан сал]], шығысында [[Ақкөл ауданы|Ақкөл]], оңтүстігінде [[Астрахан ауданы|Астрахан]], оңтүстік-батысында [[Атбасар ауданы|Атбасар]], батысында [[Сандықтау ауданы|Сандықтау]] аудандарымен шектеседі.

==Тарихы==
[[1936 жыл|1936]] жылы 29 шілдеде [[Солтүстік Қазақстан облысы]]ның, [[1939 жыл|1939]] жылы 14 қазанда [[Ақмола облысы]]ның қарамағына берілді. [[1957 жыл|1957]] жылы аудан орталығы [[Вознесенка (Ақмола облысы)|Вознесенка]] ауылынан [[Макинск]] қаласына көшірілді. [[1963 жыл|1963]] жылы қаңтар айында аудан таратылып, [[1964 жыл|1964]] жылы желтоқсанда қайта қалпына келтірілді. [[1997 жыл|1997]] жылы 14 қарашадан бастап Бұланды ауданы болып аталады. Аудан орталығы — Макинск қаласы, [[1928 жыл|1928]] жылы ауыл болып негізі қаланып, [[1945 жыл|1945]] жылы аудан бағыныстағы қала мәртебесі берілді.

Жер аумағы 5,4 мың км².

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php Ресей империясы,  КСРО халық санақтары]&lt;/ref&gt; !! 1999 !! 2009&lt;ref&gt;[https://old.stat.gov.kz/for_users/national/ ҚР халық санақтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010011948/https://old.stat.gov.kz/for_users/national |date=2023-10-10 }}&lt;/ref&gt; !! 2021
|-
| 31206 || {{өсім}}43019 || {{өсім}}60010 || {{құлдырау}}46711 || {{өсім}}54784 || {{құлдырау}}41387 || {{құлдырау}}34815 || {{құлдырау}}29633
|}
[[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 41387 адам (20308 ер адам және 21079 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 34815 адамды (16801 ер адам және 18014 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

Оның ішінде Макинск қаласында 17,8 мың адам (2008). Ұлттық құрамы: [[орыстар]] (44,80%), [[қазақтар]] (35,19%), [[немістер]] (6,24%), [[украиндар]] (4,82%), [[ингуштар]] (2,29%), [[беларустар]] (1,78%), [[татарлар]] (1,51%), басқалары (3,37%) (2009). Халқының тығыздығы 1 км²-ге 7,3 адамнан келеді.

== Әкімшілік бөлінісі ==
Аудандағы 38 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 10 ауылдық округке біріктірілген:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Ауылдық округтері!! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Алтынды ауылдық округі]] ||1815 ||{{құлдырау}}1173 ||64,6 ||901 ||{{құлдырау}}600 ||66,6 ||914 ||{{құлдырау}}573 ||62,7
|-
| [[Амангелді ауылдық округі (Бұланды ауданы)|Амангелді ауылдық округі]] ||1162 ||{{құлдырау}}692 ||59,6 ||547 ||{{құлдырау}}347 ||63,4 ||615 ||{{құлдырау}}345 ||56,1
|-
| [[Вознесен ауылдық округі]] ||2200 ||{{құлдырау}}1629 ||74 ||1069 ||{{құлдырау}}829 ||77,5 ||1131 ||{{құлдырау}}800 ||70,7
|-
| [[Еркөл ауылдық округі]] ||1798 ||{{құлдырау}}1150 ||64 ||909 ||{{құлдырау}}583 ||64,1 ||889 ||{{құлдырау}}567 ||63,8
|-
| [[Журавлёв ауылдық округі]] ||2603 ||{{құлдырау}}1638 ||62,9 ||1264 ||{{құлдырау}}823 ||65,1 ||1339 ||{{құлдырау}}815 ||60,9
|-
| [[Капитонов ауылдық округі]] ||1227 ||{{құлдырау}}912 ||74,3 ||617 ||{{құлдырау}}468 ||75,9 ||610 ||{{құлдырау}}444 ||72,8
|-
| [[Карамышев ауылдық округі]] ||1662 ||{{құлдырау}}820 ||49,3 ||806 ||{{құлдырау}}419 ||52 ||856 ||{{құлдырау}}401 ||46,8
|-
| [[Қараөзек ауылдық округі]] ||2218 ||{{құлдырау}}1650 ||74,4 ||1132 ||{{құлдырау}}876 ||77,4 ||1086 ||{{құлдырау}}774 ||71,3
|-
| [[Макинск қалалық әкімдігі]] ||16745 ||{{өсім}}18098 ||108,1 ||7876 ||{{өсім}}8629 ||109,6 ||8869 ||{{өсім}}9469 ||106,8
|-
| [[Никольск ауылдық округі (Ақмола облысы)|Никольск ауылдық округі]] ||2130 ||{{құлдырау}}1185 ||55,6 ||1071 ||{{құлдырау}}616 ||57,5 ||1059 ||{{құлдырау}}569 ||53,7
|-
| [[Новобрат ауылдық округі]] ||1255 ||{{құлдырау}}686 ||54,7 ||609 ||{{құлдырау}}336 ||55,2 ||646 ||{{құлдырау}}350 ||54,2
|-
| '''ЖАЛПЫ САНЫ''' ||34815 ||{{құлдырау}}29633 ||85,1 ||16801 ||{{құлдырау}}14526 ||86,5 ||18014 ||{{құлдырау}}15107 ||83,9
|}

== Жер бедері, климаты ==
Орманды дала мен дала белдемінде орналасқан аудан жерінің көпшілігін [[Көкшетау қыраты|Көкшетау]] қыратының оңтүстік өңірі алып жатыр (абсолюттік биіктігі 300 — 500 м). Жер бедері [[Есіл]] өзенінің аңғарына қарай еңістеу келген, ұсақ шоқылы, белесті жазық. Климаты тым континенттік, қысы суық, қары аз, жазы біршама ыстық әрі құрғақ. Ауаның көп жылдық орташа температурасы қаңтарда –17°С, шілдеде 20°С, жылдық жауын-шашын мөлшері 350 — 400 мм.

== Өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
Топырақ жамылғысында қара, қызыл қоңыр топырақ басым. Қызғылт селеу, бетеге, жусан, өлеңшөп, тобылғы, т.б., өзен жайылмалары мен көл жағалауында қамыс, астық тұқымдасты қалың шалғын, ұсақ шоқыларында шоқ қарағай, қайың, терек, түрлі бұта өседі. Даласында қасқыр, түлкі, қоян, сарышұнақ, аламан тышқаны, ормандарында саңырау құр, құр, көлдерінде су құстары мекендейді. Аумағының шамамен 35 мың га жерін орман алып жатыр. Аудан жерінен [[Аршалы (өзен, Ақмола облысы)|Аршалы]] өзені және оның салалары Қоңыр, Жолболды, Қайрақты өзендері ағып өтеді. Үлкен көлдері: Шошқалы, Алакөл, Байтөбет, Шортанды, Жарлыкөл, Қызылмола. Жалпы аумағы 1975 га-ға жететін 24 су қоймасы бар, оның екеуі тоған, біреуі бөгет.

== Шаруашылығы ==
Ауданда кесектас өндіретін «Булаев тас карьері» ЖШС-і, станоктарға, машиналарға, ауыл шаруашылық машиналарының жылжымалы құрамаларына арналған бөлшектер шығаратын «[[Макинск]] механикалық-құйма зауыты» ЖШС, пенобетон шығаратын «Макин» [[ЖШС]], тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, типография, машина сынау станогы, агроөнеркәсіптік және арнаулы шаруашылық бірлестіктері бар. Бұрынғы әртүрлі салада мамандандырылған кеңшар, ұжымшар, агробірлестіктер негізінде ауданда астық, картоп егетін, сүтті, етті-сүтті ірі қара мал, шошқа, жылқы өсіретін өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар, шаруа қожалықтары құрылған. Ауыл шарушылығы жерінің аумағы 485 мың га (1998), оның ішіндегі егіндік жер 62,5%, жайылымдық 36,1%, шабындық 1,4%. Егін шаруашылығының басты бағыттары: астық, көкөніс, картоп, жемшөп өсіру. Мал шаруашылығымен айналысатын 85 заңды тұлға, 1417 жеке кәсіпкер, 141 фермерлік шаруашылық тіркелген.

== Инфрақұрылымы ==
Ауданда 14 клуб, 30 кітапхана, 40-тан астам жалпы білім беретін мектептер (екеуі мектеп-бала бақша), музыкалық мектеп, балабақшалар, кәсіптік-техникалық училище, 30 тарихи ескерткіш, 5 монумент бар. Денсаулық сақтау мекемелерінен аудандық аурухана, емхана, 8 ауылдық дәрігерлік амбулаториялар, жедел жәрдем стационарлар, 3 фельдшерлік-акушерлік, 24 фельдшерлік пункттер халыққа қызмет көрсетеді. Балалар шығармашылығы үйінің жанынан құрылған «Бұланды ауданының тарихы» музейі, балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі, шаңғы базасы, спорт алаңдары бар. Қазақ тілінде «Бұланды таңы» және орыс тілінде «Вести Буланды» қоғамдық-саяси газеттері жарық көреді. 2005 жылы атақты балуан, композитор [[Балуан Шолақ]]қа арнап мемориалдық кешен орнатылды. Аудан жері арқылы 343,7 км автомобиль жолы өтеді, оның 31 км республикалық, 110 км облыстық, 202,7 км аудандық маңызы бар. [[Алматы]] — [[Астана]] — [[Петропавл]] темір жол және [[Астана]] — [[Көкшетау]] автомобиль жолы өтеді.&lt;ref&gt;Қазақ Энциклопедиясы II том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Ақмола облысы}}
{{Бұланды ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бұланды ауданы]]</text>
      <sha1>p996wwerdlobb6sog0iiwq1rdy8ocgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шведтер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41956</id>
    <revision>
      <id>3480240</id>
      <parentid>3479948</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:18:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру</comment>
      <origin>3480240</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9570" sha1="80chr2w5zpfep6pncejdyu8bqktjlqh" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>80chr2w5zpfep6pncejdyu8bqktjlqh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480252</id>
      <parentid>3480240</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:27:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру</comment>
      <origin>3480252</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10048" sha1="ezz84erqcbzjhwa7khsbakv1zo98x9j" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>ezz84erqcbzjhwa7khsbakv1zo98x9j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480267</id>
      <parentid>3480252</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:44:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру</comment>
      <origin>3480267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10650" sha1="gmb4hs0bldj7mtbx9c8x86ilclj0v8o" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген.

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>gmb4hs0bldj7mtbx9c8x86ilclj0v8o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480274</id>
      <parentid>3480267</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:54:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру</comment>
      <origin>3480274</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11074" sha1="0hxcdtv6hmu6t87wxfdblyd3pn0e83z" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды.

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>0hxcdtv6hmu6t87wxfdblyd3pn0e83z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480277</id>
      <parentid>3480274</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:00:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі киімдері */</comment>
      <origin>3480277</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11473" sha1="hj8jmnle5reh7edsi7xb8z83as2s4b3" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>hj8jmnle5reh7edsi7xb8z83as2s4b3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480278</id>
      <parentid>3480277</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:01:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі киімдері */ дереккөз</comment>
      <origin>3480278</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11655" sha1="9fstrkl3f0ducdcqg3i98h2cgs1txx7" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>9fstrkl3f0ducdcqg3i98h2cgs1txx7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480303</id>
      <parentid>3480278</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:33:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ толықтыру</comment>
      <origin>3480303</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12665" sha1="1mfd2v9ib01nzngf9trxkvimgv16nd9" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>1mfd2v9ib01nzngf9trxkvimgv16nd9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480306</id>
      <parentid>3480303</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:35:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ дереккөз</comment>
      <origin>3480306</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12852" sha1="ekr27lgfrz0h0efi2dfw2v7nzpn0vqm" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>ekr27lgfrz0h0efi2dfw2v7nzpn0vqm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480310</id>
      <parentid>3480306</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:42:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі тағамдары */ толықтыру</comment>
      <origin>3480310</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13347" sha1="t81clif6mbdz9gtl1vl77y2qr790uer" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>t81clif6mbdz9gtl1vl77y2qr790uer</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480314</id>
      <parentid>3480310</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:49:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі тағамдары */ толықтыру</comment>
      <origin>3480314</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14155" sha1="gl1xub1nusfpdh27tqir792bzjsvyyf" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се, тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>gl1xub1nusfpdh27tqir792bzjsvyyf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480315</id>
      <parentid>3480314</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:50:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі тағамдары */ дереккөз</comment>
      <origin>3480315</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14383" sha1="0yb5kmcv7vdx4ebaixu6ffqe9zktlcn" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>0yb5kmcv7vdx4ebaixu6ffqe9zktlcn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480494</id>
      <parentid>3480315</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:02:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фольклоры */ толықтыру</comment>
      <origin>3480494</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14910" sha1="ehcqi1s3fos7sz0m7kebm4zov8gusmj" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>ehcqi1s3fos7sz0m7kebm4zov8gusmj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480495</id>
      <parentid>3480494</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:06:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фольклоры */ толықтыру</comment>
      <origin>3480495</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15828" sha1="7w9yo6p5yh1udf7bpnoukb1wnd7o9zx" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>7w9yo6p5yh1udf7bpnoukb1wnd7o9zx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480498</id>
      <parentid>3480495</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:09:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фольклоры */ дереккөз</comment>
      <origin>3480498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16004" sha1="s6y1i1u28jhdpkv95je1zvonmfa12xx" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>s6y1i1u28jhdpkv95je1zvonmfa12xx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480499</id>
      <parentid>3480498</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:15:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <origin>3480499</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16797" sha1="h8ve7qilhxe5vfun17tiogx85yu6bhr" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Эндоэтнонимдері ==
Ағылшын тілінде – «Swedes»; неміс тілінде – «Schweden»; голланд тілінде – «Zweden»; дат тілінде – «Svenskere»; фин тілінде – «Ruotsalaiset»; эстон тілінде - «Rootslased»; ижор тілінде - «Rootsalainet»; мажар тілінде – «Svédek»; литва тілінде - «Švedai»; латыш тілінде – «Zviedri»; поляк тілінде - «Szwedzi»; украин тілінде - «Шведи»; хорват тілінде – «Šveđani»; серб тілінде - «Швеђани»; француз тілінде – «Suédois»; испан тілінде – «Suecos»; итальян тілінде –«Svedesi».  

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>h8ve7qilhxe5vfun17tiogx85yu6bhr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480500</id>
      <parentid>3480499</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:18:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Эндоэтнонимдері */ дереккөз</comment>
      <origin>3480500</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17015" sha1="1nmljd2v6jlk1tdihto9me0xb3vk4sg" xml:space="preserve">{{Халық
|атауы      = Шведтер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ1     = {{SWE}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{USA}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{CAN}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&amp;Geo1=PR&amp;Code1=01&amp;Data=Count&amp;SearchText=Canada&amp;SearchType=Begins&amp;SearchPR=01&amp;A1=All&amp;B1=All&amp;Custom=&amp;TABID=1]
|аймақ4     = {{FIN}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, баптистер
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Эндоэтнонимдері ==
Ағылшын тілінде – «Swedes»; неміс тілінде – «Schweden»; голланд тілінде – «Zweden»; дат тілінде – «Svenskere»; фин тілінде – «Ruotsalaiset»; эстон тілінде - «Rootslased»; ижор тілінде - «Rootsalainet»; мажар тілінде – «Svédek»; литва тілінде - «Švedai»; латыш тілінде – «Zviedri»; орыс тілінде - «Шведы»; поляк тілінде - «Szwedzi»; украин тілінде - «Шведи»; хорват тілінде – «Šveđani»; серб тілінде - «Швеђани»; француз тілінде – «Suédois»; испан тілінде – «Suecos»; итальян тілінде –«Svedesi».&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/shvedy_svenskar/2-1-0-48|title=Шведы - Svenskar|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>1nmljd2v6jlk1tdihto9me0xb3vk4sg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480504</id>
      <parentid>3480500</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:27:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, нақтылау</comment>
      <origin>3480504</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17284" sha1="r9nlz0kj43o2b1p2q2k2knai2cyped0" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Шведтер
|төл атауы  = {{lang-sv|svenskar}}
|сурет      = Map of the Swedish Diaspora in the World.svg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Швеция}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{Байрақ|АҚШ}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{Байрақ|Канада}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{Байрақ|Финляндия}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[католиктер]], лютерандар, [[Баптизм|баптистер]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Шведтер''' ({{lang-sv|svenskar}}) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Эндоэтнонимдері ==
Ағылшын тілінде – «Swedes»; неміс тілінде – «Schweden»; голланд тілінде – «Zweden»; дат тілінде – «Svenskere»; фин тілінде – «Ruotsalaiset»; эстон тілінде - «Rootslased»; ижор тілінде - «Rootsalainet»; мажар тілінде – «Svédek»; литва тілінде - «Švedai»; латыш тілінде – «Zviedri»; орыс тілінде - «Шведы»; поляк тілінде - «Szwedzi»; украин тілінде - «Шведи»; хорват тілінде – «Šveđani»; серб тілінде - «Швеђани»; француз тілінде – «Suédois»; испан тілінде – «Suecos»; итальян тілінде –«Svedesi».&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/shvedy_svenskar/2-1-0-48|title=Шведы - Svenskar|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.&lt;/ref&gt; 

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>r9nlz0kj43o2b1p2q2k2knai2cyped0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480505</id>
      <parentid>3480504</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:36:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>сурет қою, толықтыру</comment>
      <origin>3480505</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17809" sha1="q3u4iij4yfpjk8xifkf41xu01oj70r9" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Шведтер
|төл атауы  = {{lang-sv|svenskar}}
|сурет      = Map of the Swedish Diaspora in the World.svg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Швеция}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{Байрақ|АҚШ}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{Байрақ|Канада}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{Байрақ|Финляндия}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[Католицизм|католиктер]], лютерандар, [[Баптизм|баптистер]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Шведтер''' ({{lang-sv|svenskar}}) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Эндоэтнонимдері ==
Ағылшын тілінде – «Swedes»; неміс тілінде – «Schweden»; голланд тілінде – «Zweden»; дат тілінде – «Svenskere»; фин тілінде – «Ruotsalaiset»; эстон тілінде - «Rootslased»; ижор тілінде - «Rootsalainet»; мажар тілінде – «Svédek»; литва тілінде - «Švedai»; латыш тілінде – «Zviedri»; орыс тілінде - «Шведы»; поляк тілінде - «Szwedzi»; украин тілінде - «Шведи»; хорват тілінде – «Šveđani»; серб тілінде - «Швеђани»; француз тілінде – «Suédois»; испан тілінде – «Suecos»; итальян тілінде –«Svedesi».&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/shvedy_svenskar/2-1-0-48|title=Шведы - Svenskar|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Қазіргі шведтер негізінен жоғары дамыған өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында жұмыс істейді. Қала халқы абсолютті басым (ең үлкен агломерация – Стокгольм).
Ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы ет-сүт шаруашылығы. Ауыл шаруашылығына қарағанда жайылымдық мал шаруашылығы басым. Солтүстік Швецияда байырғы қоныстандыру жүйесі – шаруашылық құрылыстары бар жазғы жайылымдар сақталған. Балық аулау дамыған. Орман шаруашылығы маңызды рөл атқарады. 

Дәстүрлі қолөнер түрлері бар: ауылшаруашылық жабдықтарын жасау, балық аулау, кооперация. Көркем қолөнерден зергерлік өнер, ағаш ою және кескіндеме, тоқыма, шілтер жасау, аппликациямен безендірілген былғары және үлбір бұйымдарын жасау және т.б. дамыған.

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
[[Сурет:DIMG 5456 (4735649602).jpg|нобай|оңға|200px|Мидсоммар мерекесі 2010 ж.]]     
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>q3u4iij4yfpjk8xifkf41xu01oj70r9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480506</id>
      <parentid>3480505</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:41:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кәсібі */</comment>
      <origin>3480506</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18346" sha1="9z111ctocc199wliteyxc0qfjp93z72" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Шведтер
|төл атауы  = {{lang-sv|svenskar}}
|сурет      = Map of the Swedish Diaspora in the World.svg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Швеция}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{Байрақ|АҚШ}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{Байрақ|Канада}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{Байрақ|Финляндия}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[Католицизм|католиктер]], лютерандар, [[Баптизм|баптистер]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Шведтер''' ({{lang-sv|svenskar}}) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Эндоэтнонимдері ==
Ағылшын тілінде – «Swedes»; неміс тілінде – «Schweden»; голланд тілінде – «Zweden»; дат тілінде – «Svenskere»; фин тілінде – «Ruotsalaiset»; эстон тілінде - «Rootslased»; ижор тілінде - «Rootsalainet»; мажар тілінде – «Svédek»; литва тілінде - «Švedai»; латыш тілінде – «Zviedri»; орыс тілінде - «Шведы»; поляк тілінде - «Szwedzi»; украин тілінде - «Шведи»; хорват тілінде – «Šveđani»; серб тілінде - «Швеђани»; француз тілінде – «Suédois»; испан тілінде – «Suecos»; итальян тілінде –«Svedesi».&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/shvedy_svenskar/2-1-0-48|title=Шведы - Svenskar|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Қазіргі шведтер негізінен жоғары дамыған өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында жұмыс істейді. Қала халқы абсолютті басым (ең үлкен агломерация – Стокгольм).
Ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы ет-сүт шаруашылығы. Ауыл шаруашылығына қарағанда жайылымдық мал шаруашылығы басым. Солтүстік Швецияда байырғы қоныстандыру жүйесі – шаруашылық құрылыстары бар жазғы жайылымдар сақталған. Балық аулау дамыған. Орман шаруашылығы маңызды рөл атқарады. 

Дәстүрлі қолөнер түрлері бар: ауылшаруашылық жабдықтарын жасау, балық аулау, кооперация. Көркем қолөнерден зергерлік өнер, ағаш ою және кескіндеме, тоқыма, шілтер жасау, аппликациямен безендірілген былғары және үлбір бұйымдарын жасау және т.б. дамыған.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=640-641 |барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
[[Сурет:DIMG 5456 (4735649602).jpg|нобай|оңға|200px|Мидсоммар мерекесі 2010 ж.]]     
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>9z111ctocc199wliteyxc0qfjp93z72</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480509</id>
      <parentid>3480506</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:53:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тұрмыс салты */ сурет қою</comment>
      <origin>3480509</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18533" sha1="endfgvqepn0bbhrhg8it0pngwj8rqk7" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Шведтер
|төл атауы  = {{lang-sv|svenskar}}
|сурет      = Map of the Swedish Diaspora in the World.svg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Швеция}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{Байрақ|АҚШ}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{Байрақ|Канада}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{Байрақ|Финляндия}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[Католицизм|католиктер]], лютерандар, [[Баптизм|баптистер]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Шведтер''' ({{lang-sv|svenskar}}) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Эндоэтнонимдері ==
Ағылшын тілінде – «Swedes»; неміс тілінде – «Schweden»; голланд тілінде – «Zweden»; дат тілінде – «Svenskere»; фин тілінде – «Ruotsalaiset»; эстон тілінде - «Rootslased»; ижор тілінде - «Rootsalainet»; мажар тілінде – «Svédek»; литва тілінде - «Švedai»; латыш тілінде – «Zviedri»; орыс тілінде - «Шведы»; поляк тілінде - «Szwedzi»; украин тілінде - «Шведи»; хорват тілінде – «Šveđani»; серб тілінде - «Швеђани»; француз тілінде – «Suédois»; испан тілінде – «Suecos»; итальян тілінде –«Svedesi».&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/shvedy_svenskar/2-1-0-48|title=Шведы - Svenskar|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Қазіргі шведтер негізінен жоғары дамыған өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында жұмыс істейді. Қала халқы абсолютті басым (ең үлкен агломерация – Стокгольм).
Ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы ет-сүт шаруашылығы. Ауыл шаруашылығына қарағанда жайылымдық мал шаруашылығы басым. Солтүстік Швецияда байырғы қоныстандыру жүйесі – шаруашылық құрылыстары бар жазғы жайылымдар сақталған. Балық аулау дамыған. Орман шаруашылығы маңызды рөл атқарады. 

Дәстүрлі қолөнер түрлері бар: ауылшаруашылық жабдықтарын жасау, балық аулау, кооперация. Көркем қолөнерден зергерлік өнер, ағаш ою және кескіндеме, тоқыма, шілтер жасау, аппликациямен безендірілген былғары және үлбір бұйымдарын жасау және т.б. дамыған.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=640-641 |барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Швециядағы отбасылық құндылықтар ерекше орын алады. Отбасы мен достық қарым-қатынас көптеген дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың негізі болып табылады. 

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
[[Сурет:Koettbullar stockholm2006.jpg|нобай|оңға|200px|Швед фрикаделькілері]]     
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
[[Сурет:DIMG 5456 (4735649602).jpg|нобай|оңға|200px|Мидсоммар мерекесі 2010 ж.]]     
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>endfgvqepn0bbhrhg8it0pngwj8rqk7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480510</id>
      <parentid>3480509</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:56:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі киімдері */ сурет қою</comment>
      <origin>3480510</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18763" sha1="plasrkygktiw6h2qah1vmcdc92500pc" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Шведтер
|төл атауы  = {{lang-sv|svenskar}}
|сурет      = Map of the Swedish Diaspora in the World.svg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Швеция}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{Байрақ|АҚШ}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{Байрақ|Канада}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{Байрақ|Финляндия}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[Католицизм|католиктер]], лютерандар, [[Баптизм|баптистер]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Шведтер''' ({{lang-sv|svenskar}}) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Эндоэтнонимдері ==
Ағылшын тілінде – «Swedes»; неміс тілінде – «Schweden»; голланд тілінде – «Zweden»; дат тілінде – «Svenskere»; фин тілінде – «Ruotsalaiset»; эстон тілінде - «Rootslased»; ижор тілінде - «Rootsalainet»; мажар тілінде – «Svédek»; литва тілінде - «Švedai»; латыш тілінде – «Zviedri»; орыс тілінде - «Шведы»; поляк тілінде - «Szwedzi»; украин тілінде - «Шведи»; хорват тілінде – «Šveđani»; серб тілінде - «Швеђани»; француз тілінде – «Suédois»; испан тілінде – «Suecos»; итальян тілінде –«Svedesi».&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/shvedy_svenskar/2-1-0-48|title=Шведы - Svenskar|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Қазіргі шведтер негізінен жоғары дамыған өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында жұмыс істейді. Қала халқы абсолютті басым (ең үлкен агломерация – Стокгольм).
Ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы ет-сүт шаруашылығы. Ауыл шаруашылығына қарағанда жайылымдық мал шаруашылығы басым. Солтүстік Швецияда байырғы қоныстандыру жүйесі – шаруашылық құрылыстары бар жазғы жайылымдар сақталған. Балық аулау дамыған. Орман шаруашылығы маңызды рөл атқарады. 

Дәстүрлі қолөнер түрлері бар: ауылшаруашылық жабдықтарын жасау, балық аулау, кооперация. Көркем қолөнерден зергерлік өнер, ағаш ою және кескіндеме, тоқыма, шілтер жасау, аппликациямен безендірілген былғары және үлбір бұйымдарын жасау және т.б. дамыған.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=640-641 |барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Швециядағы отбасылық құндылықтар ерекше орын алады. Отбасы мен достық қарым-қатынас көптеген дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың негізі болып табылады. 

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
[[Сурет:Två kvinnor och två män i allmogedräkter från Rättvik, Leksand och Mora - Nordiska museet - NMA.0037696.jpg|нобай|оңға|250px|Дәстүрлі киімдегі Даларна тұрғындары]]     
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
[[Сурет:Koettbullar stockholm2006.jpg|нобай|оңға|200px|Швед фрикаделькілері]]     
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
[[Сурет:DIMG 5456 (4735649602).jpg|нобай|оңға|200px|Мидсоммар мерекесі 2010 ж.]]     
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>plasrkygktiw6h2qah1vmcdc92500pc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480511</id>
      <parentid>3480510</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:59:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кәсібі */ сурет қою</comment>
      <origin>3480511</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18939" sha1="35yqyawgbd79onvv5f4jiwv4vn1orhe" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Шведтер
|төл атауы  = {{lang-sv|svenskar}}
|сурет      = Map of the Swedish Diaspora in the World.svg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15 000 000
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Швеция}}
|саны1      = 8 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{Байрақ|АҚШ}}
|саны2      = 4 155 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{Байрақ|Канада}}
|саны3      = 341 845 (2011)
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{Байрақ|Финляндия}}
|саны4      = 290 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[швед тілі]]
|діні       = [[Католицизм|католиктер]], лютерандар, [[Баптизм|баптистер]]  
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Шведтер''' ({{lang-sv|svenskar}}) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). 

== Эндоэтнонимдері ==
Ағылшын тілінде – «Swedes»; неміс тілінде – «Schweden»; голланд тілінде – «Zweden»; дат тілінде – «Svenskere»; фин тілінде – «Ruotsalaiset»; эстон тілінде - «Rootslased»; ижор тілінде - «Rootsalainet»; мажар тілінде – «Svédek»; литва тілінде - «Švedai»; латыш тілінде – «Zviedri»; орыс тілінде - «Шведы»; поляк тілінде - «Szwedzi»; украин тілінде - «Шведи»; хорват тілінде – «Šveđani»; серб тілінде - «Швеђани»; француз тілінде – «Suédois»; испан тілінде – «Suecos»; итальян тілінде –«Svedesi».&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/shvedy_svenskar/2-1-0-48|title=Шведы - Svenskar|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.&lt;ref&gt;Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.&lt;/ref&gt;

== Діні ==
[[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. 

== Тарихы ==
Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. 

== Кәсібі ==
[[Сурет:Sugar.plantation.png|нобай|оңға|200px|Себихольмдегі қант қызылшасы плантациясы, XIX ғасырдың аяғы]]     
Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. 

Қазіргі шведтер негізінен жоғары дамыған өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында жұмыс істейді. Қала халқы абсолютті басым (ең үлкен агломерация – Стокгольм).
Ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы ет-сүт шаруашылығы. Ауыл шаруашылығына қарағанда жайылымдық мал шаруашылығы басым. Солтүстік Швецияда байырғы қоныстандыру жүйесі – шаруашылық құрылыстары бар жазғы жайылымдар сақталған. Балық аулау дамыған. Орман шаруашылығы маңызды рөл атқарады. 

Дәстүрлі қолөнер түрлері бар: ауылшаруашылық жабдықтарын жасау, балық аулау, кооперация. Көркем қолөнерден зергерлік өнер, ағаш ою және кескіндеме, тоқыма, шілтер жасау, аппликациямен безендірілген былғары және үлбір бұйымдарын жасау және т.б. дамыған.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=640-641 |барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Швециядағы отбасылық құндылықтар ерекше орын алады. Отбасы мен достық қарым-қатынас көптеген дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың негізі болып табылады. 

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Дәстүрлі шаруа елді мекендері — бұл хуторлар мен шағын ауылдар (шоғырланған, сызықты немесе сақина тәрізді орналасқан). Швецияның солтүстік және орталық аймақтарында үш бөлмелі ағаш үй (ортасында вестибюль бар екі бөлмеден тұрады) кең таралған. Ауласында екі қабатты қора мен астық қоймасы, оюлармен безендірілген шаруашылық құрылыстары бар.

Оңтүстік Швецияда қаңқалы ғимараттар басым, тұрғын үй ортада, бүйір жағында қойма бөлмелері бар. Жылыту және тамақ пісіру үшін плита, нан пісіру үшін пеш қолданылады. Көптеген үйлерде пештен басқа ошақ бар.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/410|title=Березина Т.А., Морозова М.Н. Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
[[Сурет:Två kvinnor och två män i allmogedräkter från Rättvik, Leksand och Mora - Nordiska museet - NMA.0037696.jpg|нобай|оңға|250px|Дәстүрлі киімдегі Даларна тұрғындары]]     
Ерлердің дәстүрлі киімі тік жағалы, кең жеңді және тоқыма зығыр жейдеден (skjort) тұрды (мерекелік және той жейделері жағасы мен манжеттерінде шілтер мен кестелермен безендірілді). Қалың жүн матадан тігілген және екі қатар түймелері бар, манжеттері және етегі бойынша әртүрлі түсті материал жиегімен безендірілген күртеше (troja, jacka), кеудеге күдеріден тігілген көкірекше (vasten), тізеге дейінгі шалбар (byxor) киді. Бастарына киіз немесе сабан қалпақ (hatt), фуражка (kaskett) немесе тоқылған жүн қалпақ киді. Аяқтарына бір түсті немесе жолақты жүннен жасалған шұлықтар киіліп, ал олардың үстіне былғары аяқ киім, бәтееңке немесе етік киген.

Эстеретланд, Даларнаның кейбір аудандарында күртенің орнына ұзын пальто (falltroja) киген. Қыста ер адамдар ұзын қой терісінен жасалған тон киді. Алыс жолға қой терісінен тігілген шалбар мен тон киген. Көктемде және күзде ұзын матадан жасалған күртелер (rock) киілді.

Көне ұзын жеңді әйелдер көйлегі (sarken, dansark, lintyg) ақ зығыр кенептен тігілді. Ол екі бөліктен тұрды: жоғарғы (overdelssark) және төменгі (nerdelssark). Көйлектің үстіне әдетте кеудеге кестеленген блузка (overdell) және матадан жасалған корсаж (snorliv) киілді. Әйелдер бір түсті жүннен немесе немесе жолақты матадан тігілген кең, ұзын белдемше (kjol) киген. Әйелдер костюмі үшін кестеленген қалтасы бар түрлі-түсті жүннен жасалған белбеу тағу міндетті болды.

Әйелдер бас киімдері — шілтерлі чепцы (Солтүстік және Орталық Швеция), орамал (Оңтүстік Швеция) және сондай-ақ тоқылған жүн қалпақ болды. Жазда әйелдер шұлықтардың үстінен аяқтарына былғары аяқ киім, тәпішке, сандалдар киді. Қыста әйелдер жазға қарағанда қалың киім, қой терісін жасалған тон киген. Күзде әдетте матадан тігілген пальто (kappa) киген.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/europa/sweden-costume.htm|title=Швед ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
[[Сурет:Koettbullar stockholm2006.jpg|нобай|оңға|200px|Швед фрикаделькілері]]     
Күнделікті тағамдары (хюс­ман­кост) – бұршақ сорпасы (эр­тсоп­па), картоп қосылған шошқа еті (рут­мус ме флеск), балық (фи­ск­бул­лар) және ет (чёт­бул­лар) фрикаделькасы, картоп құймақтары (роракур), құрғақ маринадталған лосось (гравлакс), маринадталған балтық майшабақ.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады.

Дәстүрлі мерекелік тағам (Рождество, Пасха және т.б. үшін) - анчоус пен пияз қосылған картоп пісірмесі (Янс­сонс фре­стель­се), тамызда (шаян аулау маусымы) олар шаян фестивалін өткізеді (крефтшива, негізгі атрибуттары - қағаз қалпақтар мен әшекейлер, негізгі тағам - қайнатылған шаян және арақ), Әулие Мартин күні (11 қараша) олар «Мартин қазын» (мортен гос) қуырып, жемістер мен дәмдеуіштермен қаз қанынан «қара сорпа» (свар­тсоп­па) дайындайды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4692087?ysclid=mbxo83x7qe972521125|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры ===
[[Сурет:DIMG 5456 (4735649602).jpg|нобай|оңға|200px|Мидсоммар мерекесі 2010 ж.]]     
Негізгі мереке - Рождество (юль), оған дайындық 2-3 апта бұрын басталады, сыра қайнатылады, нан және ритуалды печенье (шошқа, ешкі немесе жұлдыз түрінде) пісіріледі. Рождестволық нан мен сыраның емдік қасиеттері туралы сенім сақталған. Рождестволық би кештері киінумен бірге сүйемелденеді.

Басқа мерекелерге Масленица, Пасха, Троица, Иванов күні, егін жинауға байланысты мерекелер жатады. Елдің әр түкпірінен келген адамдар жиналатын Скансен мұражай қорығы (Стокгольмде) Рождестволық жәрмеңкелерді, Жаңа жылды және Жаз ортасын мерекелеуді өткізеді.

Студенттер мен оқушылар Люция күнінде (13 желтоқсан), қыздар балы кеші өткізіліп, ең әдемісі «ханшайым» болып таңдалады. Халық ауыз әдебиеті сақталған: ертегілер, аңыздар, балладалар, әндер, әннің сүйемелдеуімен орындалатын дөңгелек билер.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=SHVE|title=Әлем халықтары/Шведтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы шведтер ==
1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Швеция халықтары]]</text>
      <sha1>35yqyawgbd79onvv5f4jiwv4vn1orhe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айнакөл (Ақмола облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46504</id>
    <revision>
      <id>3480398</id>
      <parentid>3325336</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:46:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480398</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4809" sha1="f186x7tznilo4u8107dhgzhptnkhfsz" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Айнакөл
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =      
   |lat_deg =51 |lat_min =51|lat_sec = 56
   |lon_deg =69|lon_min =41|lon_sec =07
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ақмола облысы
|кестедегі облыс         = Ақмола облысы{{!}}Ақмола
|ауданы                  = Бұланды ауданы
|кестедегі аудан         = Бұланды ауданы{{!}}Бұланды 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Журавлёв ауылдық округі{{!}}Журавлёв
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =  1912
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Красноводское''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}234
  |санақ жылы             = [[2021 жыл|2021]]
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Айнакөл}}
'''Айнакөл''' ([[2007 жыл]]ға дейін ''Красноводское'')&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07B0003223 Бұланды және Аршалы аудандары бойынша облыстың кейбір елді мекендерінің атауларын өзгерту туралы]&lt;/ref&gt; — [[Ақмола облысы]] [[Бұланды ауданы]], [[Журавлёв ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. Бұрынғы [[Айнакөл ауылдық округі (Бұланды ауданы)|Айнакөл ауылдық округінің]] орталығы. Іргесі [[1912 жыл]]ы қаланған.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы — [[Макинск]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 97 км-дей, [[Астана]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 133 км-дей жерде орналасқан.

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Саны (1999, 2009, 2021)&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
!1999 !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
||638||{{құлдырау}}467 ||{{құлдырау}}234 ||50,1 ||247 ||{{құлдырау}}117 ||47,4 ||220 ||{{құлдырау}}117 ||53,2
|}

== Инфрақұрылымы ==
Орта мектеп, мәдениет үйі, дәрігерлік пункт, кітапхана бар. 2-дүниежүзілік соғыстың құрбандарына ескерткіш орнатылған. Ең жақын темір жол стансасы— [[Жалтыр (Ақмола облысы)|Жалтыр]] (60 км).

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бұланды ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бұланды ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>f186x7tznilo4u8107dhgzhptnkhfsz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айнакөл ауылдық округі (Бұланды ауданы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58293</id>
    <revision>
      <id>3480387</id>
      <parentid>3245065</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:28:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480387</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2750" sha1="ehaqjzsmcft9v8iwfi5c9r5zao8nx0c" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі
 |Атауы      = Айнакөл ауылдық округі
 |Облысы     = Ақмола облысы
 |Ауданы     = [[Бұланды ауданы]]
 |Құрылған уақыты = 
 |Орталығы   = [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]]
 |Енеді      = 2 ауыл
 |Тұрғыны    = {{құлдырау}}314
 |Санақ жылы = [[2021 жыл|2021]]
 |Тығыздығы    = 
 |Жер аумағы   = 
 |Әкімі        =
 |Телефон коды   = 
 |Пошта индексі  = 
 |Карта        = Ainakol-BulandyAKMkz.png
}}
{{мағына|Айнакөл ауылдық округі}}
'''Айнакөл ауылдық округі'''  – [[Ақмола облысы]] [[Бұланды ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. [[2025 жыл]]ы таратылып, [[Журавлёв ауылдық округі]]не қосылды.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V25B0892103 Ақмола облысы Бұланды ауданының әкімшілік-аумақтық құрылысын өзгерту туралы]&lt;/ref&gt;

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]] (Красноводское), [[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]] ауылдары кірді. Орталығы – Айнакөл ауылы болды.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы Х том&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Елді мекен !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]] ауылы ||467 ||{{құлдырау}}234 ||50,1 ||247 ||{{құлдырау}}117 ||47,4 ||220 ||{{құлдырау}}117 ||53,2
|-
|[[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]] ауылы ||161 ||{{құлдырау}}80 ||49,7 ||75 ||{{құлдырау}}38 ||50,7 ||86 ||{{құлдырау}}42 ||48,8
|-
| '''Жалпы саны''' ||628 ||{{құлдырау}}314 ||50 ||322 ||{{құлдырау}}155 ||48,1 ||306 ||{{құлдырау}}159||52
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бұланды ауданы ауылдық округтері}}

[[Санат:Бұланды ауданының таратылған ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>ehaqjzsmcft9v8iwfi5c9r5zao8nx0c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Журавлёв ауылдық округі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59410</id>
    <revision>
      <id>3480392</id>
      <parentid>3245715</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:39:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480392</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3592" sha1="9gdh1oiojw4smtvi68a8jh3l23nzaus" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі
 |Атауы      = Журавлёв ауылдық округі
 |Облысы     = Ақмола облысы
 |Ауданы     = [[Бұланды ауданы]]
 |Құрылған уақыты = 
 |Орталығы   = [[Журавлёвка (Ақмола облысы)|Журавлёвка]]
 |Енеді      = 6 ауыл
 |Тұрғыны    = {{құлдырау}}1638
 |Санақ жылы = [[2021 жыл|2021]]
 |Тығыздығы    = 
 |Жер аумағы   = 
 |Әкімі        =
 |Телефон коды   = 
 |Пошта индексі  = 
 |Карта        = Juravlev-BulandyAKMkz.png
}}
'''Журавлёв ауылдық округі''' — [[Ақмола облысы]] [[Бұланды ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік.

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]], [[Воробьёвка (Ақмола облысы)|Воробьёвка]], [[Журавлёвка (Ақмола облысы)|Журавлёвка]], [[Новодонецк]], [[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]], [[Ярославка (Бұланды ауданы)|Ярославка]] ауылдары кіреді. Орталығы – Журавлёвка ауылы.&lt;ref name=«source1»&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Елді мекен !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]] ауылы ||467 ||{{құлдырау}}234 ||50,1 ||247 ||{{құлдырау}}117 ||47,4 ||220 ||{{құлдырау}}117 ||53,2
|-
| [[Воробьёвка (Ақмола облысы)|Воробьёвка]] ауылы ||303 ||{{құлдырау}}224 ||73,9 ||142 ||{{құлдырау}}114 ||80,3 ||161 ||{{құлдырау}}110 ||68,3
|-
| [[Журавлёвка (Ақмола облысы)|Журавлёвка]] ауылы ||1009 ||{{құлдырау}}616 ||61,1 ||478 ||{{құлдырау}}304 ||63,6 ||531 ||{{құлдырау}}312 ||58,8
|-
| [[Новодонецк]] ауылы ||437 ||{{құлдырау}}312 ||71,4 ||213 ||{{құлдырау}}163 ||76,5 ||224 ||{{құлдырау}}149 ||66,5
|-
|[[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]] ауылы ||161 ||{{құлдырау}}80 ||49,7 ||75 ||{{құлдырау}}38 ||50,7 ||86 ||{{құлдырау}}42 ||48,8
|-
| [[Ярославка (Бұланды ауданы)|Ярославка]] ауылы ||226 ||{{құлдырау}}172 ||76,1 ||109 ||{{құлдырау}}87 ||79,8 ||117 ||{{құлдырау}}85 ||72,6
|-
| '''Жалпы саны''' ||2603 ||{{құлдырау}}1638 ||62,9 ||1264 ||{{құлдырау}}823 ||65,1 ||1339 ||{{құлдырау}}815 ||60,9
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бұланды ауданы ауылдық округтері}}

[[Санат:Бұланды ауданы ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>9gdh1oiojw4smtvi68a8jh3l23nzaus</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сыра</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83864</id>
    <revision>
      <id>3480262</id>
      <parentid>3154684</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:42:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TolegenulyAdylkadyr</username>
        <id>139898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Алкоголсіз сусындар|Алкоголсіз сусындар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480262</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6204" sha1="f6obdtnvl2wyube6t76wu8g5dvr2w2n" xml:space="preserve">[[Сурет:Weizenbier.jpg|right|200px|thumb|[[Бавария|Бавар]] сырасы]]
'''Сыра''' — [[арпа]], [[су]] және [[құлмақ]] (хмель) араластырыла ашылатын, күші аз, шөл қандыратын ішімдік түрі. Оның құрамында 4—10%-ға дейін тез сіңетін [[тағам]]дық заттар, 0,3—0,4% көмірқышқыл газы мен органикалық қышқылдар, құлмақтың ащы қалдықтары, сондай-ақ 1,8—6% шамасында алкоголь болады. Сыра дайындауда [[арпа]]ны тазалайды, жуады, суға салып жібітіп қабығынан ажыратады. Осы дәндерді көктетіп ары қарай ыстық бумен кептіріп диірменге тартады да, суға араластырады. Суда біраз ұсталған соң ол қою массаға айналады. Оны сүзіп, үстіне құлмақ салып қайнатады. Осыдан соң массаны қайта сүзіп суытады. Осы [[масса]] ашыту аппаратында 5—90°С температурада 7—8 тәул сақталады. Одан соң ары қарай ашыту және дәмі жетілу үшін 0—20°С [[температура]]да арнаулы ыдыста сақталады. Сыраның толық ашу уақыты 21—90 тәул.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1&lt;/ref&gt;
 
== Тарихы == 
Сыра — Ежелгі Мысырда, Вавилон мен Қытайда белгілі болған сусын. Қазба жұмыстары кезінде Мысырда сыра қайнатудың ең көне рецепті табылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Вeer|url=https://www.britannica.com/topic/beer|accessdate=2022-10-24|work=britannica.com}}&lt;/ref&gt; Орта ғасырлық Еуропада сыра өндірісі шіркеулердің қолында шоғырланған болатын. Сыраны біздің дәуірімізге дейінгі 3000 жылы герман және кельт тайпалары бүкіл Еуропаға таратқан, сына, негізінен, үйде қайнатылған.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Beer history|url=https://web.archive.org/web/20090709015742/http://www.dreherrt.hu/portal/main.php?heading_id=27&amp;article_id=&amp;language=en|accessdate=2022-10-24|work=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; Ертедегі еуропалықтар ішкен өнімді қазіргі таңда адамдардың көпшілігі сыра ретінде мойындамауы мүмкін. Ертеде еуропада қайнатылған сыра құрамында жемістер, бал, өсімдіктердің көптеген түрлері, дәмдеуіштер және есірткі шөптері сияқты басқа заттар болуы мүмкін. Сыраның құрамында құлмақ болмады, өйткені бұл өсімдік кейінірек қосылды, Еуропада 822 жылдары каролинг аббаты оны алғаш рет атап өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Beer in the Middle Ages and the Renaissance|url=https://books.google.com/books?id=rMNf-p1mu6AC&amp;pg=PA57&amp;lpg=PA57&amp;dq=hops+Carolingian+Abbot&amp;source=web&amp;ots=hquU2pyyXK&amp;sig=bymjH2aH8Xc9uzm0rJS4FZc8c2g&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hops%20Carolingian%20Abbot&amp;f=false|accessdate=2022-10-24|work=books.google.com}}&lt;/ref&gt; 
 
1516 жылы герцог Вильгельм IV Бавариялық сыраның не екенін анықтайтын алғашқы заңды жазып шығады. Осы бір тазалық туралы заң ( Reinheitsgebot ) сыра дайындау үшін тек суды, арпа уытын және құлмақты ғана пайдалануға болатынын атап өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=German beer day: 10 types of german beer to try|url=https://www.drinkshouse247.co.uk/blogs/posts/german-beer-day|accessdate=2022-10-24|work=drinkshouse247.co.uk}}&lt;/ref&gt;  Мұның орнына Англияда Генрих VIII сыра қайнатушылар гильдиясының қысымымен құлмақты пайдалануға тыйым салды; бұл тыйымды оның ұлы Эдвард VI алып тастады және Шотландияда біраз уақытқа жалғасты. Ағылшын сыра қайнатушылары құлмақты пайдалануға асықпады. Ол кезде құлмақ қосылмаған сыраны элем дейтін, ал құлмақ қосылғаны сыра деп аталды. Осы уақытқа дейін арпа қосылған емес, құлмақсыз уытсыз сусындарды белгілеу үшін грюйт-эль таңбасы пайдаланылады.
 
1912 жылы Милуокидегі (Винконсон штаты, АҚШ) Joseph Schlitz Brewing Company сыра қайнату зауыты  қоңыр бөтелкелерді пайдалана бастады. Бұл инновация содан бері бүкіл әлемде қабылданды, мұның өзі зиянды күн сәулесінің алдын алып, сыраның сапасы мен тұрақтылығының бұзылуына жол бермейді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Joseph Schlitz Brewing Co: A Chronological History 1907-1933|url=https://web.archive.org/web/20191020150826/http://www.slahs.org/history/brewery/schlitz/history4.htm |accessdate=2022-10-24|work=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; 
 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Сыра]]
[[Санат:Алкоголсіз сусындар]]</text>
      <sha1>f6obdtnvl2wyube6t76wu8g5dvr2w2n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480263</id>
      <parentid>3480262</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:42:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TolegenulyAdylkadyr</username>
        <id>139898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Алкоголсіз сусындар|Алкоголсіз сусындар]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480263</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6151" sha1="9f8xlmmo6ljbshayoro5nhyw0xr81j1" xml:space="preserve">[[Сурет:Weizenbier.jpg|right|200px|thumb|[[Бавария|Бавар]] сырасы]]
'''Сыра''' — [[арпа]], [[су]] және [[құлмақ]] (хмель) араластырыла ашылатын, күші аз, шөл қандыратын ішімдік түрі. Оның құрамында 4—10%-ға дейін тез сіңетін [[тағам]]дық заттар, 0,3—0,4% көмірқышқыл газы мен органикалық қышқылдар, құлмақтың ащы қалдықтары, сондай-ақ 1,8—6% шамасында алкоголь болады. Сыра дайындауда [[арпа]]ны тазалайды, жуады, суға салып жібітіп қабығынан ажыратады. Осы дәндерді көктетіп ары қарай ыстық бумен кептіріп диірменге тартады да, суға араластырады. Суда біраз ұсталған соң ол қою массаға айналады. Оны сүзіп, үстіне құлмақ салып қайнатады. Осыдан соң массаны қайта сүзіп суытады. Осы [[масса]] ашыту аппаратында 5—90°С температурада 7—8 тәул сақталады. Одан соң ары қарай ашыту және дәмі жетілу үшін 0—20°С [[температура]]да арнаулы ыдыста сақталады. Сыраның толық ашу уақыты 21—90 тәул.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1&lt;/ref&gt;
 
== Тарихы == 
Сыра — Ежелгі Мысырда, Вавилон мен Қытайда белгілі болған сусын. Қазба жұмыстары кезінде Мысырда сыра қайнатудың ең көне рецепті табылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Вeer|url=https://www.britannica.com/topic/beer|accessdate=2022-10-24|work=britannica.com}}&lt;/ref&gt; Орта ғасырлық Еуропада сыра өндірісі шіркеулердің қолында шоғырланған болатын. Сыраны біздің дәуірімізге дейінгі 3000 жылы герман және кельт тайпалары бүкіл Еуропаға таратқан, сына, негізінен, үйде қайнатылған.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Beer history|url=https://web.archive.org/web/20090709015742/http://www.dreherrt.hu/portal/main.php?heading_id=27&amp;article_id=&amp;language=en|accessdate=2022-10-24|work=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; Ертедегі еуропалықтар ішкен өнімді қазіргі таңда адамдардың көпшілігі сыра ретінде мойындамауы мүмкін. Ертеде еуропада қайнатылған сыра құрамында жемістер, бал, өсімдіктердің көптеген түрлері, дәмдеуіштер және есірткі шөптері сияқты басқа заттар болуы мүмкін. Сыраның құрамында құлмақ болмады, өйткені бұл өсімдік кейінірек қосылды, Еуропада 822 жылдары каролинг аббаты оны алғаш рет атап өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Beer in the Middle Ages and the Renaissance|url=https://books.google.com/books?id=rMNf-p1mu6AC&amp;pg=PA57&amp;lpg=PA57&amp;dq=hops+Carolingian+Abbot&amp;source=web&amp;ots=hquU2pyyXK&amp;sig=bymjH2aH8Xc9uzm0rJS4FZc8c2g&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hops%20Carolingian%20Abbot&amp;f=false|accessdate=2022-10-24|work=books.google.com}}&lt;/ref&gt; 
 
1516 жылы герцог Вильгельм IV Бавариялық сыраның не екенін анықтайтын алғашқы заңды жазып шығады. Осы бір тазалық туралы заң ( Reinheitsgebot ) сыра дайындау үшін тек суды, арпа уытын және құлмақты ғана пайдалануға болатынын атап өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=German beer day: 10 types of german beer to try|url=https://www.drinkshouse247.co.uk/blogs/posts/german-beer-day|accessdate=2022-10-24|work=drinkshouse247.co.uk}}&lt;/ref&gt;  Мұның орнына Англияда Генрих VIII сыра қайнатушылар гильдиясының қысымымен құлмақты пайдалануға тыйым салды; бұл тыйымды оның ұлы Эдвард VI алып тастады және Шотландияда біраз уақытқа жалғасты. Ағылшын сыра қайнатушылары құлмақты пайдалануға асықпады. Ол кезде құлмақ қосылмаған сыраны элем дейтін, ал құлмақ қосылғаны сыра деп аталды. Осы уақытқа дейін арпа қосылған емес, құлмақсыз уытсыз сусындарды белгілеу үшін грюйт-эль таңбасы пайдаланылады.
 
1912 жылы Милуокидегі (Винконсон штаты, АҚШ) Joseph Schlitz Brewing Company сыра қайнату зауыты  қоңыр бөтелкелерді пайдалана бастады. Бұл инновация содан бері бүкіл әлемде қабылданды, мұның өзі зиянды күн сәулесінің алдын алып, сыраның сапасы мен тұрақтылығының бұзылуына жол бермейді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Joseph Schlitz Brewing Co: A Chronological History 1907-1933|url=https://web.archive.org/web/20191020150826/http://www.slahs.org/history/brewery/schlitz/history4.htm |accessdate=2022-10-24|work=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; 
 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Сыра]]</text>
      <sha1>9f8xlmmo6ljbshayoro5nhyw0xr81j1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480264</id>
      <parentid>3480263</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:43:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TolegenulyAdylkadyr</username>
        <id>139898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Алкогольдік ішімдіктер|Алкогольдік ішімдіктер]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480264</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6210" sha1="91t8zxy2rbsi15z9h26copye3za4gpe" xml:space="preserve">[[Сурет:Weizenbier.jpg|right|200px|thumb|[[Бавария|Бавар]] сырасы]]
'''Сыра''' — [[арпа]], [[су]] және [[құлмақ]] (хмель) араластырыла ашылатын, күші аз, шөл қандыратын ішімдік түрі. Оның құрамында 4—10%-ға дейін тез сіңетін [[тағам]]дық заттар, 0,3—0,4% көмірқышқыл газы мен органикалық қышқылдар, құлмақтың ащы қалдықтары, сондай-ақ 1,8—6% шамасында алкоголь болады. Сыра дайындауда [[арпа]]ны тазалайды, жуады, суға салып жібітіп қабығынан ажыратады. Осы дәндерді көктетіп ары қарай ыстық бумен кептіріп диірменге тартады да, суға араластырады. Суда біраз ұсталған соң ол қою массаға айналады. Оны сүзіп, үстіне құлмақ салып қайнатады. Осыдан соң массаны қайта сүзіп суытады. Осы [[масса]] ашыту аппаратында 5—90°С температурада 7—8 тәул сақталады. Одан соң ары қарай ашыту және дәмі жетілу үшін 0—20°С [[температура]]да арнаулы ыдыста сақталады. Сыраның толық ашу уақыты 21—90 тәул.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1&lt;/ref&gt;
 
== Тарихы == 
Сыра — Ежелгі Мысырда, Вавилон мен Қытайда белгілі болған сусын. Қазба жұмыстары кезінде Мысырда сыра қайнатудың ең көне рецепті табылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Вeer|url=https://www.britannica.com/topic/beer|accessdate=2022-10-24|work=britannica.com}}&lt;/ref&gt; Орта ғасырлық Еуропада сыра өндірісі шіркеулердің қолында шоғырланған болатын. Сыраны біздің дәуірімізге дейінгі 3000 жылы герман және кельт тайпалары бүкіл Еуропаға таратқан, сына, негізінен, үйде қайнатылған.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Beer history|url=https://web.archive.org/web/20090709015742/http://www.dreherrt.hu/portal/main.php?heading_id=27&amp;article_id=&amp;language=en|accessdate=2022-10-24|work=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; Ертедегі еуропалықтар ішкен өнімді қазіргі таңда адамдардың көпшілігі сыра ретінде мойындамауы мүмкін. Ертеде еуропада қайнатылған сыра құрамында жемістер, бал, өсімдіктердің көптеген түрлері, дәмдеуіштер және есірткі шөптері сияқты басқа заттар болуы мүмкін. Сыраның құрамында құлмақ болмады, өйткені бұл өсімдік кейінірек қосылды, Еуропада 822 жылдары каролинг аббаты оны алғаш рет атап өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Beer in the Middle Ages and the Renaissance|url=https://books.google.com/books?id=rMNf-p1mu6AC&amp;pg=PA57&amp;lpg=PA57&amp;dq=hops+Carolingian+Abbot&amp;source=web&amp;ots=hquU2pyyXK&amp;sig=bymjH2aH8Xc9uzm0rJS4FZc8c2g&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hops%20Carolingian%20Abbot&amp;f=false|accessdate=2022-10-24|work=books.google.com}}&lt;/ref&gt; 
 
1516 жылы герцог Вильгельм IV Бавариялық сыраның не екенін анықтайтын алғашқы заңды жазып шығады. Осы бір тазалық туралы заң ( Reinheitsgebot ) сыра дайындау үшін тек суды, арпа уытын және құлмақты ғана пайдалануға болатынын атап өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=German beer day: 10 types of german beer to try|url=https://www.drinkshouse247.co.uk/blogs/posts/german-beer-day|accessdate=2022-10-24|work=drinkshouse247.co.uk}}&lt;/ref&gt;  Мұның орнына Англияда Генрих VIII сыра қайнатушылар гильдиясының қысымымен құлмақты пайдалануға тыйым салды; бұл тыйымды оның ұлы Эдвард VI алып тастады және Шотландияда біраз уақытқа жалғасты. Ағылшын сыра қайнатушылары құлмақты пайдалануға асықпады. Ол кезде құлмақ қосылмаған сыраны элем дейтін, ал құлмақ қосылғаны сыра деп аталды. Осы уақытқа дейін арпа қосылған емес, құлмақсыз уытсыз сусындарды белгілеу үшін грюйт-эль таңбасы пайдаланылады.
 
1912 жылы Милуокидегі (Винконсон штаты, АҚШ) Joseph Schlitz Brewing Company сыра қайнату зауыты  қоңыр бөтелкелерді пайдалана бастады. Бұл инновация содан бері бүкіл әлемде қабылданды, мұның өзі зиянды күн сәулесінің алдын алып, сыраның сапасы мен тұрақтылығының бұзылуына жол бермейді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Joseph Schlitz Brewing Co: A Chronological History 1907-1933|url=https://web.archive.org/web/20191020150826/http://www.slahs.org/history/brewery/schlitz/history4.htm |accessdate=2022-10-24|work=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; 
 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Сыра]]
[[Санат:Алкогольдік ішімдіктер]]</text>
      <sha1>91t8zxy2rbsi15z9h26copye3za4gpe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480265</id>
      <parentid>3480264</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:43:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TolegenulyAdylkadyr</username>
        <id>139898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Алкогольдік ішімдіктер|Алкогольдік ішімдіктер]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480265</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6151" sha1="9f8xlmmo6ljbshayoro5nhyw0xr81j1" xml:space="preserve">[[Сурет:Weizenbier.jpg|right|200px|thumb|[[Бавария|Бавар]] сырасы]]
'''Сыра''' — [[арпа]], [[су]] және [[құлмақ]] (хмель) араластырыла ашылатын, күші аз, шөл қандыратын ішімдік түрі. Оның құрамында 4—10%-ға дейін тез сіңетін [[тағам]]дық заттар, 0,3—0,4% көмірқышқыл газы мен органикалық қышқылдар, құлмақтың ащы қалдықтары, сондай-ақ 1,8—6% шамасында алкоголь болады. Сыра дайындауда [[арпа]]ны тазалайды, жуады, суға салып жібітіп қабығынан ажыратады. Осы дәндерді көктетіп ары қарай ыстық бумен кептіріп диірменге тартады да, суға араластырады. Суда біраз ұсталған соң ол қою массаға айналады. Оны сүзіп, үстіне құлмақ салып қайнатады. Осыдан соң массаны қайта сүзіп суытады. Осы [[масса]] ашыту аппаратында 5—90°С температурада 7—8 тәул сақталады. Одан соң ары қарай ашыту және дәмі жетілу үшін 0—20°С [[температура]]да арнаулы ыдыста сақталады. Сыраның толық ашу уақыты 21—90 тәул.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1&lt;/ref&gt;
 
== Тарихы == 
Сыра — Ежелгі Мысырда, Вавилон мен Қытайда белгілі болған сусын. Қазба жұмыстары кезінде Мысырда сыра қайнатудың ең көне рецепті табылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Вeer|url=https://www.britannica.com/topic/beer|accessdate=2022-10-24|work=britannica.com}}&lt;/ref&gt; Орта ғасырлық Еуропада сыра өндірісі шіркеулердің қолында шоғырланған болатын. Сыраны біздің дәуірімізге дейінгі 3000 жылы герман және кельт тайпалары бүкіл Еуропаға таратқан, сына, негізінен, үйде қайнатылған.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Beer history|url=https://web.archive.org/web/20090709015742/http://www.dreherrt.hu/portal/main.php?heading_id=27&amp;article_id=&amp;language=en|accessdate=2022-10-24|work=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; Ертедегі еуропалықтар ішкен өнімді қазіргі таңда адамдардың көпшілігі сыра ретінде мойындамауы мүмкін. Ертеде еуропада қайнатылған сыра құрамында жемістер, бал, өсімдіктердің көптеген түрлері, дәмдеуіштер және есірткі шөптері сияқты басқа заттар болуы мүмкін. Сыраның құрамында құлмақ болмады, өйткені бұл өсімдік кейінірек қосылды, Еуропада 822 жылдары каролинг аббаты оны алғаш рет атап өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Beer in the Middle Ages and the Renaissance|url=https://books.google.com/books?id=rMNf-p1mu6AC&amp;pg=PA57&amp;lpg=PA57&amp;dq=hops+Carolingian+Abbot&amp;source=web&amp;ots=hquU2pyyXK&amp;sig=bymjH2aH8Xc9uzm0rJS4FZc8c2g&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hops%20Carolingian%20Abbot&amp;f=false|accessdate=2022-10-24|work=books.google.com}}&lt;/ref&gt; 
 
1516 жылы герцог Вильгельм IV Бавариялық сыраның не екенін анықтайтын алғашқы заңды жазып шығады. Осы бір тазалық туралы заң ( Reinheitsgebot ) сыра дайындау үшін тек суды, арпа уытын және құлмақты ғана пайдалануға болатынын атап өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=German beer day: 10 types of german beer to try|url=https://www.drinkshouse247.co.uk/blogs/posts/german-beer-day|accessdate=2022-10-24|work=drinkshouse247.co.uk}}&lt;/ref&gt;  Мұның орнына Англияда Генрих VIII сыра қайнатушылар гильдиясының қысымымен құлмақты пайдалануға тыйым салды; бұл тыйымды оның ұлы Эдвард VI алып тастады және Шотландияда біраз уақытқа жалғасты. Ағылшын сыра қайнатушылары құлмақты пайдалануға асықпады. Ол кезде құлмақ қосылмаған сыраны элем дейтін, ал құлмақ қосылғаны сыра деп аталды. Осы уақытқа дейін арпа қосылған емес, құлмақсыз уытсыз сусындарды белгілеу үшін грюйт-эль таңбасы пайдаланылады.
 
1912 жылы Милуокидегі (Винконсон штаты, АҚШ) Joseph Schlitz Brewing Company сыра қайнату зауыты  қоңыр бөтелкелерді пайдалана бастады. Бұл инновация содан бері бүкіл әлемде қабылданды, мұның өзі зиянды күн сәулесінің алдын алып, сыраның сапасы мен тұрақтылығының бұзылуына жол бермейді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Joseph Schlitz Brewing Co: A Chronological History 1907-1933|url=https://web.archive.org/web/20191020150826/http://www.slahs.org/history/brewery/schlitz/history4.htm |accessdate=2022-10-24|work=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; 
 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Сыра]]</text>
      <sha1>9f8xlmmo6ljbshayoro5nhyw0xr81j1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұхтар Қабылұлы Әблязов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92804</id>
    <revision>
      <id>3480365</id>
      <parentid>3385470</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:37:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480365</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29272" sha1="flswf5cauknmbdzm3u8vu7elhidjck5" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
| Қазақша есімі        = 
| Шынайы есімі         = 
| Суреті               = Mukhtar Ablyazov (2019-23-10).jpg
| Сурет ені            = 
| Атауы                = Әблязов, 2019 жыл
| Титулы               = [[Қазақстанның демократиялық таңдауы|Қазақстан демократиялық таңдауы]]ның басшысы
| Ту                   =
| Ту2                  = Logo-QDT (DVK).svg
| Басқара бастады      = 20 сәуір 2017 жылдан бастап
| Басқаруын аяқтады    = 
| Ізашары              = ''лауазым қайта құрылды''; [[Ғалымжан Баділжанұлы Жақиянов]] (2001–2002)
| Ізбасары             = 
| Титулы_2              = [[Қазақстан Республикасының энергетика мен минералды ресурстар министрлігі|Энергетика, индустрия және сауда министрі]]
| Ту_2                  = Flag of Kazakhstan.svg
| Ту2_2                 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg
| Басқара бастады_2     = сәуір 1998
| Басқаруын аяқтады_2   = қазан 1999
| Ізашары_2             =
| Ізбасары_2            = 
| Президент_2           = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
| Премьер_2             = [[Нұрлан Өтепұлы Балғымбаев|Нұрлан Балғымбаев]]&lt;br&gt;[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]
| Ізашары_2            = [[Асығат Әсиұлы Жабағин|Асығат Жабағин]]
| Ізбасары_2           = [[Владимир Сергеевич Школьник|Владимир Школьник]]
| Титулы_3             = 
| Ту_3                 = 
| Ту2_3                = 
| Басқара бастады_3    = 
| Басқаруын аяқтады_3  = 
| Ізашары_3            = 
| Ізбасары_3           = 
| Титулы_4             = 
| Ту_4                 = 
| Ту2_4                = 
| Басқара бастады_4    = 
| Басқаруын аяқтады_4  = 
| Ізашары_4            = 
| Ізбасары_4           = 
| Туған күні         = 16.5.1963
| Туған жері         = [[Тұрар Рысқұлов ауылы (Түркістан облысы)|Ванновка]],&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
| Қайтыс болған күні   = 
| Қайтыс болған жері   = 
| Жерленді             = 
| Діні                 = [[агностицизм]] 
| Әкесі                = 
| Анасы                =
| Жұбайы               = Алма Шалабаева
| Балалары             = 4
| Партиясы             = 
| Білімі               = 
| Мамандығы            = {{hlist|кәсіпкер|саясаткер|банкир|физик ғалым}}
| Қолтаңбасы           = 
| Сайты                = 
| Commons              = 
| Марапаттары          =
|Мемлекет={{KAZ}}}}
'''Мұхтар Қабылұлы Әблязов''' ([[16 мамыр]] [[1963 жыл|1963]], [[Тұрар Рысқұлов ауылы (Түркістан облысы)|Ванновка]],&lt;ref name=&quot;1:21 минуты2&quot;&gt;{{Cite news|title=1:21 минуты|url=https://www.youtube.com/watch?v=cK084C0zZuc}}&lt;/ref&gt; [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]]) — қазақстандық мемлекеттік, саяси және қоғам қайраткері, кәсіпкер және банкир, Қазақстанның бұрынғы энергетика, индустрия және сауда министрі (1998 сәуір – 1999 қазан), бұрынғы [[БТА Банкі|БТА банкі]] директорлары кеңесінің төрағасы. «[[Қазақстанның демократиялық таңдауы|Қазақстанның Демократиялық таңдауы]]&lt;nowiki/&gt;» оппозициялық қозғалысының жетекшісі. Өзін «[[2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары|Қазақстандағы наразылық шараларының]] басшысы» деп атайды.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.gazeta.ru/social/news/2022/01/07/17109895.shtml|title=Оппозиционер Аблязов заявил, что является «лидером протестов» в Казахстане - Газета.Ru {{!}} Новости|website=Газета.Ru|access-date=2022-01-07}}&lt;/ref&gt;

2007 жылдың маусымында Қазақстан сотының үкімімен ұйымдасқан қылмыстық топ құрып, банк мүлкін заңсыз пайдаланып, қызметтік мүмкіндігін асыра пайдалану арқылы қымқыру деректері бойынша сырттай 20 жыл бас бостандығынан айырылған.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ablyazov-osujden-na-20-let-lisheniya-svobodyi-319359/|title=Аблязов осужден на 20 лет лишения свободы|author=tengrinews.kz|website=Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz|date=2017-06-07|access-date=2021-10-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|accessdate=2021-07-24|first=Kirstin|last=Ridley|date=2013-03-19|website=Reuters|title=English judge says fugitive oligarch defrauded Kazakh bank BTA|url=https://www.reuters.com/article/uk-ablyazov-ruling-idUKBRE92I11J20130319}}&lt;/ref&gt;

2022 жылғы қаңтарда Францияның [[Париж]]дік сот үкімі бойынша ақталған.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://theins.ru/news/247822|title=Парижский суд прекратил уголовное преследование опального казахского банкира Аблязова из-за истечения срока давности|website=The Insider|access-date=2022-01-13}}&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1963 жылдың 16 мамырында [[Түркістан облысы]]ның [[Тұрар Рысқұлов ауылы (Түркістан облысы)|Ванновка]]&lt;ref name=&quot;1:21 минуты2&quot;/&gt; ауылында дүниеге келген. Шыққан руы [[қожа]].&lt;ref&gt;[https://www.neweurasia.info/sobytiya-i-mneniya/3489- IAC EURASIA — Болат Утемуратов : Великий и Ужасный&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201024113613/https://www.neweurasia.info/sobytiya-i-mneniya/3489- |date=2020-10-24 }}&lt;/ref&gt;

1986 жылы [[Мәскеу физика-инженерлік институты]]н (МФИИ) «физик-теоретик» мамандығы бойынша тәмамдаған. Институттан кейін инженер, кіші ғылыми қызметкер және [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің инженері қызметін атқарды. 1990 жылы МФИИ [[аспирантура]]сына қабылданып, жұмысынан өз еркімен кетіп, бизнеспен шұғылданды.

1991 – 1993 жылдар аралығында «Мадина» ШК директоры болды. (Мекеме оның сол кездегі жалғыз қызының құрметіне аталды).

1993-1997 жылдары аралығында қазақстандық «Астана-Холдинг» холдингтік компаниясының құрылтайшысы, негізін қалаушы және президенті болды. Мекеме әртарапты қызмет атқарып, бидай тасымалынан бастап банк саласымен шұғылданды. 1998 жылы [[БТА Банкі|«Банк Туран Әлем» АҚ]] акцияларын мемлекет тендерге шығарды. «Астана-Холдинг» мемлекетке акцияларды алу бойынша ең жоғарғы ұсыныс жасады (72 млн.доллар). Бірақ, Әблязовта осыншама қаржы болмады. Тендер өткен  бір аптадан кейін несиелік келісімшарт жасалып, сол уақытта мемлекеттің меншігіндегі банктың 765 миллион теңгесі жекеменшік тұлғаның пайдалануына берілді. Осылайша, мемлекеттің акциялар қоржыны мемлекеттің қаржысынмен алынды.&lt;ref name=zakon1&gt;{{cite web | url = https://www.zakon.kz/4664301-mukhtara-abljazova-jekstradirujut-iz.html | title = Мухтара Аблязова экстрадируют из Франции | date = 2014-10-30 | accessdate = 2018-01-10 | publisher = Zakon.kz}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстанның Демократиялық таңдауы (ДВК) ==
2001 жылдың қараша айында ДВК (Қазақстанның Демократиялық таңдауы) көшбасшылары Мұхтар Әблязов пен [[Ғалымжан Жақиянов]] &quot;Қазақстанның Демократиялық таңдауы&quot; қозғалысын құрғандығын жариялады. Құрылтайшылардың ішінде бұлардан бөлек:

* Темір банк директорлар кеңесінің төрағасы   Мұхтар Әблязов;
* Павлодар облысының әкімі [[Ғалымжан Жақиянов]];
* еңбек және әлеуметтік қорғау министрі  [[Әлихан Мұхамедияұлы Бәйменов|Әлихан Байменов]];
* вице-премьер [[Ораз Әлиұлы Жандосов|Ораз Жандосов]];
* қорғаныс вице-министрі  Жанат Ертілесова;
* қаржы вице-министрі  [[Қайрат Келімбетов]];
* Казкоммерцбанк басқару төрағасы  [[Нұржан Сәлкенұлы Сұбханбердин|Нұржан Субханбердин]];
* парламент депутаттары [[Төлен Тоқтасынов]], [[Серікболсын Әбділдин]], Зауреш Баталова, Болат Әбілов;
* ҚР Агенттігінің табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау мен шағын бизнесті қолдау бойынша төрағасы Берік Имашев.

Осы саяси қозғалыстың құрамына Қазақстаннның сол кездегі билік басындағы адамдар, облыс басқарушылары, парламент депутаттары, ірі бизнесмендер тобы, танымал қоғамдық белсенділер, журналистер және өзге де мемлекет азаматтары кірген болатын. Бұл Қазақстанның билігінің дағдарысына әкелді. Саяси қозғалыс мүшелері мемлекеттік орындарынан алынды және қылмыстық қудалауға тап болды. 2002 жылдың наурызында Аблязов пен Жақияновтар тұтқындалды және түрмеге тоғытылды.

2002 жылдың 18 шілдесінде Назарбаевтың бұйрығымен сот Аблязовты жалпы режимдегі түзеу колониясына 6 жылға бас бостандығынан айыруға үкім кесті. Барлық танымал [[Human Rights Watch]], Amnesty International секілді халықаралық құқық қорғаушы ұйымдар Қазақстан билігінің әрекетін айыптады және Мұхтарды ар-ұждан тұтқыны деп жариялады.

АҚШ-тың Мемлекеттік Департаменті Мұхтар Әблязовқа қатысты сот ісі көптеген процессуалды қателерге толы болғандығын, дәлелдеуші базаның жеткіліксіздігін және сот көрсеткіштерінің келіспейтін тұстары көп болғандығын сипаттады және мұның негізінде саяси астар жатқандығын көрсетті.

2003 жылдың 3 ақпанында Еуропа Парламенті Қазақстанға Мұхтар Әблязовты тұтқыннан босату туралы талабы бар арнайы резолюцияны таратты.

Түрмеде Мұхтар Аблязов аса қатты азаптауға тап болды.

2003 жылдың 13 мамырында Мұхтар Әблязов халықаралық ұйымдар мен институттардың ықпалымен түрмеден босап шықты.

Оппозициялық қозғалыс мүшелері мемлекеттік лауазымдарынан алынды және қылмыстық қудалауға ұшырады. 2002 жылдың наурыз айында Әблязов пен Жақиянов тұтқындалды және түрмеге тоғытылды.

2017 жылдың сәуірінде Facebook парақшасында &quot;Қазақстанның Демократиялық таңдауы&quot; қозғалысының қайта жанданғаны туралы хабарлады.

== Энергетика министрі ==
1997 жылдың маусым айынан бастап, Әблязов «[[KEGOC]]» АҚ-ның президенті қызметін атқарды. Ал,  1998 жылдың сәуірінен 1999 жылдың қазан айының аралығында сол кездегі ҚР премьер-министрі [[Нұрлан Балғымбаев]] үкіметінің тұсында энергетика, индустрия және сауда министрі болды.

1999 жылдың қазан айында, Мұхтар Қабылұлы  отставкаға кетісімен оған қатысты қаражатты заңсыз иелену, табысын жасыру баптары бойынша айып тағылып, іс жүргізілді. Тергеу барысында Әблязов 1998-1999 жылдары «KEGOC» АҚ және Екібастұз ГРЭС-2 ресурстары жекеменшік мекемелердің мүддесі үшін пайдаланылған қылмыстық схема құрғандығы әшкереленді. Нақты айтқанда, «Кегок» АҚ, Екібастұз ГРЭС-2 және Қостанайасбест өндіріс орыны арасындағы электр қуаты үшін үлкен қарыз ГРЭС-2-ге өтіп кетті. Осының кесірінен, «Кегок» АҚ 1998 жылы және 1991 жылдың 1 тоқсанында 2 млрд.теңгеге шығынға батты (20 млн АҚШ долларынан астам).&lt;ref name=zakon1/&gt;

2002 жылдың мамыр айында сот Әбілязовты жалпы режимдегі түзету мекемесіне  6 жыл бас бостандығынан айырды. Сонымен қатар, келтірілген залалдың орнын толтырып, 2 жыл бойы мемлекеттік қызметте басқару қызметінен шектеді. Әблязов 2003 жылдың 8 сәуірінде Президент жанындағы рақымшылық комиссиясына өтініш білдіріп,&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.caravan.kz/news/mukhtar-ablyazov-podal-proshenie-o-pomilovanii-183641/ | title = Мухтар Аблязов подал прошение о помиловании | date = 2003-04-10 | accessdate = 2018-01-10 | publisher = Караван}}&lt;/ref&gt; мамырда [[Қазақстан президенті]] [[Нұрсұлтан Назарбаев]] рақымшылық туралы жарлыққа қол қайып, бұрынғы министрдің ары қарай бас бостандығынан айыру жазасының үкімін тоқтатты.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.caravan.kz/news/prezident-rk-podpisal-ukaz-o-pomilovanii-byvshego-ministra-ehnergetiki-rk-ablyazova-184734/ | title = Президент РК подписал Указ о помиловании бывшего министра энергетики РК Аблязова | date = 2003-05-13 | accessdate = 2018-01-10 | publisher = Караван}}&lt;/ref&gt;

== БТА Банкі ==

2004 жылдың 19 желтоқсанында «Туран Әлем Банкінің» басқарма төрағасы Ержан Тәтішев аң аулау барысында қаза тапты. 2017 жылы Мұратхан Тоқмади «КТК» телеканалына сұхбаты барысында сол кезде Әбілязовтың тапсырысы бойынша Татишевті өзі атқандығын мойындады. Қылмыстың нәтижесінде Әблязов банк басқармасын өз қолына алды.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://forbes.kz/process/probing/murathan_tokmadi_nazval_zakazchika_ubiystva_erjana_tatisheva | title = Муратхан Токмади назвал заказчика убийства Ержана Татишева | date = 2017-10-25 | accessdate = 2018-01-10 | publisher = Forbes Kazakhstan}}&lt;/ref&gt;  
 
Мұхтар Әблязовқа 2005-2009 жылдар арасында [[БТА Банкі]]нен қаржы жымқырды деген айып тағылды. Жалпы келтірілген залал көлемі кем дегенде 6 млрд. долларды құрады. Әблязовты 2013 жылы Францияда тұтқындады. 2014 жылдың қаңтарында Францияның төменгі сатылы соты банкирді экстрадициялау туралы жария етті. Алайда, сол жылдың сәуірінде бұл үкім кассациялық соттың шешімімен өз күшін жоғалтты. Іс [[Лион]]ның апелляциялық сотында қаралып, қазанның соңында ресей тарапынан банкирді [[экстрадиция]] туралы өтінішін қанағаттандыру бойынша қайта қаралды. 2016 жылдың 9 желтоқсанында Францияның мемлекеттік кеңесі Мұхтар Әбілязовты ресейге экстрадициялау туралы жарлығының күшін жойды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ria.ru/world/20161209/1483269010.html|title=Госсовет Франции отказался выдавать России экс-банкира Аблязова|date=2016-12-09|publisher=РИА Новости|accessdate=2016-12-09}}&lt;/ref&gt; Әблязов Ресей, Қазақстан және Украина тарапынан қылмыстық қудалауда. Бірақ, оны экстрадициялау туралы сұраным тек Ресей және Украина тарапынан берілуде, себебі, Қазақстан мен Франция арасында мұндай келісім жоқ.&lt;ref&gt;{{cite web| url = https://ria.ru/world/20170607/1495978718.html | title = Суд в Алма-Ате приговорил экс-банкира Аблязова к 20 годам лишения свободы| accessdate=2018-02-01}}&lt;/ref&gt;

2017 жылдың сәуірінде [[Facebook]] парақшасында Әблязов «Қазақстанның демократиялық таңдауы» атты жаңа қозғалыстың құрылғандығын мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://rus.azattyq.org/a/28441043.html | title = Аблязов объявил о создании нового «Демвыбора Казахстана» | publisher = Радио Азаттык | date = 2017-04-20 | accessdate = 2018-01-10}}&lt;/ref&gt;

2017 жылдың маусымында Алматының қылмыстық істер бойынша мамандандырылған ауданаралық соты Әбілязовты кінәлі деп тауып, оны сырттай 20 жыл бас бостандығынан айырды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://runews24.ru/incidents/07/06/2017/92e89edab30b85f9c428fd8aaae02f22|title=В Казахстане заочно приговорили экс-банкира Аблязова к 20 годам тюрьмы|publisher=runews24.ru|accessdate=2017-06-07}}&lt;/ref&gt; Бас бостандығынан айыру үкімен қатар, сот оның мүлікін тәркілеп, 300 АЕК көлемінде айып пұл салды. Сонымен бірге, банк саласында 3 жыл кәсіби әрекеттерді жүзеге асыруға тиым салды.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://ria.ru/world/20170607/1495978718.html | title = Суд в Алма-Ате приговорил экс-банкира Аблязова к 20 годам лишения свободы | accessdate = 2018-01-10 | date = 2017-06-07| publisher= РИА Новости}}&lt;/ref&gt; Осы іс бойынша БТА банкінің бұрынғы басқарма басшысы Садуақас Мамеш және басқарма төрағасының бірінші орынбасары – несие комитетінің төрағасы Жақсылық Жарымбетов өз кінәларын толық мойындап, 5 жыл бас бостандығынан айырылды.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ablyazov-osujden-na-20-let-lisheniya-svobodyi-319359/ | title = Аблязов осужден на 20 лет лишения свободы | accessdate = 2018-01-10 | date = 2017-06-07 | publisher= Tengri News}}&lt;/ref&gt; Істің деректеріне сәйкес, Әблязов құрған қаржылық схема 4 жыл қатарынан қолданылған: банк бірнеше миллионнан бастап, бірнеше миллиард теңге көлемінде қайтарымсыз несиелерді олигархтың өз меншігіндегі астыртын компаниялардың есеп шотына аударып отырған. Қолға түс кен қаржыға Әблязов пен оның серіктестері Еуропа мен АҚШ-тан элиткалық жылжымайтын мүліктерді сатып алып, Африкадағы өнеркәсіп орындарын сатып алып отырған. Жалпы алғанда Әблязов Қазақстаннан 7,5 млрд. доллар көлемінде қаржыны заңсыз шығарған.&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.ktk.kz/ru/news/video/2017/06/07/79031 | title = Судебный марафон закончен: Аблязова осудили на 20 лет | accessdate = 2018-01-10 | date = 2017-06-07 | publisher= КТК}}&lt;/ref&gt;
             
2017 жылдың қарашасында халықаралық тергеу журналистикасының консорциумы (ICIJ) БТА Банкінің экс-басқарма төрағасы Мұхтар Әблязовтың атын аталған баяндаманы жариялады. Зерттеу барысында Әблязов қаржыны өзінің балдызы Сырым Шалабаев негізін қалаған CFJ Star Trust сынды өзге де оффшорлы компаниялар арқылы иемденіп отырғаны мәлімделді. Әблязов елден кеткен екі жылдан кейін Кайман аралдарында орналасқан бұл компания өз жұмысын тоқтатып, көп ұзамай мүлде жабылған.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.zakon.kz/4887451-muhtar-ablyazov-otkazalsya.html | title = Мухтар Аблязов отказался комментировать данные ICIJ | accessdate = 2018-02-01 | date = 2017-11-07 | publisher= Zakon.kz}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://offshoreleaks.icij.org/stories/mukhtar-ablyazov | title = Mukhtar Ablyazov, Data from: Paradise Papers | accessdate = 2018-02-01 | publisher= ICIJ | lang =en}}&lt;/ref&gt;

== Отбасы ==
Мұхтар Әблязов үйленген, төрт баласы бар (Мадина, Мадияр, Алуа және Алдияр).
 
Әйелі – Алма Шалабаева (1966 жылдың 15 тамызында дүниеге келген), «Математика» мамандығы бойынша Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ тамамдаған.&lt;ref name=family&gt;{{cite web | url = https://www.nur.kz/1440194-chto-izvestno-o-seme-mukhtara-ablyazova.html | title = Что известно о семье Мухтара Аблязова | accessdate = 2018-02-01 | date = 2017-03-16 | publisher= Nur.kz}}&lt;/ref&gt;

Қызы Мадина 2007 жылдың қыркүйек айында қазір Швейцарияда тұратын Алматы қаласының бұрынғы әкімі [[Виктор Вячеславович Храпунов|Виктор Храпунов]]тың асыранды баласы Ілиясқа тұрмысқа шыққан.&lt;ref name=family/&gt; Виктор Храпуновқа қатысты 2011 жылы қылмыстық іс ашылған. 2012 жылдың ақпан айынан бастап оған халықаралық іздестіру жарияланды.&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://abctv.kz/ru/news/isk-kazahstana-protiv-viktora-hrapunova-rassmotryat-v-ssha | title = Иск Казахстана против Виктора Храпунова рассмотрят в США | accessdate = 2018-02-01 | date = 2017-03-31}}&lt;/ref&gt;

Мадияр Әблязов 2013 жылы [[Ұлыбритания]]да мекендеу қағазын алды. Ол үшін оның әкесі Мадиярдың [[Швейцария]] банкіндегі  есепшотына 1 миллион фунт стерлинг аударып, инвесторлық виза алуына ықпал жасады. Британдық кеден қызметіне Мұхтар Әблязов өзінің ұлы Мадиярға 1 млн. Фунт стерлингті сыйға тартқаны жайлы құжат көрсетілді.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.theguardian.com/uk-news/2017/jul/04/golden-visa-immigration-deal-british-citizenship-home-office | author = David Pegg | title = The ‘golden visa’ deal: ‘We have in effect been selling off British citizenship to the rich’ | accessdate = 2018-02-01 | date = 2017-07-04 | publisher= The Guardian | lang = en}}&lt;/ref&gt;

== Фильмографиясы ==
* «КазМунайДиаз» (2017)
* «Драгоценности Семьи Назарбаева» (2018)
* «Чем владеет семья Назарбаева» (2018)
* «Как Назарбаев украл землю» (2018)
* «Принцесса и нищие 1» (2019)
* «Принцесса и нищие 2» (2019)
* «Токаев — он просто мебель!» (2019)
* «Назарбаевы прячут капиталы» (2019)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Әблязов, Мұхтар Қабылұлы}}
[[Санат:Төле би ауданында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]]
[[Санат:Қазақстан саясаткерлері]]
[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары]]
[[Санат:Қазақстан қаржыгерлері]]
[[Санат:Қазақстан энергетика министрлері]]
[[Санат:Саясаткер-эмигранттар]]
[[Санат:Қазақстан саяси партияларының төрағалары]]
[[Санат:Қазақстан тұтқындары]]</text>
      <sha1>flswf5cauknmbdzm3u8vu7elhidjck5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480366</id>
      <parentid>3480365</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:38:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480366</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29268" sha1="a6e3j112mgfleiqd4pld38hsh75he66" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
| Қазақша есімі        = 
| Шынайы есімі         = 
| Суреті               = Mukhtar Ablyazov (2019-23-10).jpg
| Сурет ені            = 
| Атауы                = Әблязов, 2019 жыл
| Титулы               = [[Қазақстанның демократиялық таңдауы|Қазақстан демократиялық таңдауы]]ның басшысы
| Ту                   =
| Ту2                  = Logo-QDT (DVK).svg
| Басқара бастады      = 20 сәуір 2017 жылдан бастап
| Басқаруын аяқтады    = 
| Ізашары              = ''лауазым қайта құрылды''; [[Ғалымжан Баділжанұлы Жақиянов]] (2001–2002)
| Ізбасары             = 
| Титулы_2              = [[Қазақстан Республикасы Энергетика және минералды ресурстар министрлігі|Энергетика, индустрия және сауда министрі]]
| Ту_2                  = Flag of Kazakhstan.svg
| Ту2_2                 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg
| Басқара бастады_2     = сәуір 1998
| Басқаруын аяқтады_2   = қазан 1999
| Ізашары_2             =
| Ізбасары_2            = 
| Президент_2           = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
| Премьер_2             = [[Нұрлан Өтепұлы Балғымбаев|Нұрлан Балғымбаев]]&lt;br&gt;[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]
| Ізашары_2            = [[Асығат Әсиұлы Жабағин|Асығат Жабағин]]
| Ізбасары_2           = [[Владимир Сергеевич Школьник|Владимир Школьник]]
| Титулы_3             = 
| Ту_3                 = 
| Ту2_3                = 
| Басқара бастады_3    = 
| Басқаруын аяқтады_3  = 
| Ізашары_3            = 
| Ізбасары_3           = 
| Титулы_4             = 
| Ту_4                 = 
| Ту2_4                = 
| Басқара бастады_4    = 
| Басқаруын аяқтады_4  = 
| Ізашары_4            = 
| Ізбасары_4           = 
| Туған күні         = 16.5.1963
| Туған жері         = [[Тұрар Рысқұлов ауылы (Түркістан облысы)|Ванновка]],&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
| Қайтыс болған күні   = 
| Қайтыс болған жері   = 
| Жерленді             = 
| Діні                 = [[агностицизм]] 
| Әкесі                = 
| Анасы                =
| Жұбайы               = Алма Шалабаева
| Балалары             = 4
| Партиясы             = 
| Білімі               = 
| Мамандығы            = {{hlist|кәсіпкер|саясаткер|банкир|физик ғалым}}
| Қолтаңбасы           = 
| Сайты                = 
| Commons              = 
| Марапаттары          =
|Мемлекет={{KAZ}}}}
'''Мұхтар Қабылұлы Әблязов''' ([[16 мамыр]] [[1963 жыл|1963]], [[Тұрар Рысқұлов ауылы (Түркістан облысы)|Ванновка]],&lt;ref name=&quot;1:21 минуты2&quot;&gt;{{Cite news|title=1:21 минуты|url=https://www.youtube.com/watch?v=cK084C0zZuc}}&lt;/ref&gt; [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]]) — қазақстандық мемлекеттік, саяси және қоғам қайраткері, кәсіпкер және банкир, Қазақстанның бұрынғы энергетика, индустрия және сауда министрі (1998 сәуір – 1999 қазан), бұрынғы [[БТА Банкі|БТА банкі]] директорлары кеңесінің төрағасы. «[[Қазақстанның демократиялық таңдауы|Қазақстанның Демократиялық таңдауы]]&lt;nowiki/&gt;» оппозициялық қозғалысының жетекшісі. Өзін «[[2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары|Қазақстандағы наразылық шараларының]] басшысы» деп атайды.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.gazeta.ru/social/news/2022/01/07/17109895.shtml|title=Оппозиционер Аблязов заявил, что является «лидером протестов» в Казахстане - Газета.Ru {{!}} Новости|website=Газета.Ru|access-date=2022-01-07}}&lt;/ref&gt;

2007 жылдың маусымында Қазақстан сотының үкімімен ұйымдасқан қылмыстық топ құрып, банк мүлкін заңсыз пайдаланып, қызметтік мүмкіндігін асыра пайдалану арқылы қымқыру деректері бойынша сырттай 20 жыл бас бостандығынан айырылған.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ablyazov-osujden-na-20-let-lisheniya-svobodyi-319359/|title=Аблязов осужден на 20 лет лишения свободы|author=tengrinews.kz|website=Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz|date=2017-06-07|access-date=2021-10-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|accessdate=2021-07-24|first=Kirstin|last=Ridley|date=2013-03-19|website=Reuters|title=English judge says fugitive oligarch defrauded Kazakh bank BTA|url=https://www.reuters.com/article/uk-ablyazov-ruling-idUKBRE92I11J20130319}}&lt;/ref&gt;

2022 жылғы қаңтарда Францияның [[Париж]]дік сот үкімі бойынша ақталған.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://theins.ru/news/247822|title=Парижский суд прекратил уголовное преследование опального казахского банкира Аблязова из-за истечения срока давности|website=The Insider|access-date=2022-01-13}}&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
1963 жылдың 16 мамырында [[Түркістан облысы]]ның [[Тұрар Рысқұлов ауылы (Түркістан облысы)|Ванновка]]&lt;ref name=&quot;1:21 минуты2&quot;/&gt; ауылында дүниеге келген. Шыққан руы [[қожа]].&lt;ref&gt;[https://www.neweurasia.info/sobytiya-i-mneniya/3489- IAC EURASIA — Болат Утемуратов : Великий и Ужасный&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201024113613/https://www.neweurasia.info/sobytiya-i-mneniya/3489- |date=2020-10-24 }}&lt;/ref&gt;

1986 жылы [[Мәскеу физика-инженерлік институты]]н (МФИИ) «физик-теоретик» мамандығы бойынша тәмамдаған. Институттан кейін инженер, кіші ғылыми қызметкер және [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің инженері қызметін атқарды. 1990 жылы МФИИ [[аспирантура]]сына қабылданып, жұмысынан өз еркімен кетіп, бизнеспен шұғылданды.

1991 – 1993 жылдар аралығында «Мадина» ШК директоры болды. (Мекеме оның сол кездегі жалғыз қызының құрметіне аталды).

1993-1997 жылдары аралығында қазақстандық «Астана-Холдинг» холдингтік компаниясының құрылтайшысы, негізін қалаушы және президенті болды. Мекеме әртарапты қызмет атқарып, бидай тасымалынан бастап банк саласымен шұғылданды. 1998 жылы [[БТА Банкі|«Банк Туран Әлем» АҚ]] акцияларын мемлекет тендерге шығарды. «Астана-Холдинг» мемлекетке акцияларды алу бойынша ең жоғарғы ұсыныс жасады (72 млн.доллар). Бірақ, Әблязовта осыншама қаржы болмады. Тендер өткен  бір аптадан кейін несиелік келісімшарт жасалып, сол уақытта мемлекеттің меншігіндегі банктың 765 миллион теңгесі жекеменшік тұлғаның пайдалануына берілді. Осылайша, мемлекеттің акциялар қоржыны мемлекеттің қаржысынмен алынды.&lt;ref name=zakon1&gt;{{cite web | url = https://www.zakon.kz/4664301-mukhtara-abljazova-jekstradirujut-iz.html | title = Мухтара Аблязова экстрадируют из Франции | date = 2014-10-30 | accessdate = 2018-01-10 | publisher = Zakon.kz}}&lt;/ref&gt;

== Қазақстанның Демократиялық таңдауы (ДВК) ==
2001 жылдың қараша айында ДВК (Қазақстанның Демократиялық таңдауы) көшбасшылары Мұхтар Әблязов пен [[Ғалымжан Жақиянов]] &quot;Қазақстанның Демократиялық таңдауы&quot; қозғалысын құрғандығын жариялады. Құрылтайшылардың ішінде бұлардан бөлек:

* Темір банк директорлар кеңесінің төрағасы   Мұхтар Әблязов;
* Павлодар облысының әкімі [[Ғалымжан Жақиянов]];
* еңбек және әлеуметтік қорғау министрі  [[Әлихан Мұхамедияұлы Бәйменов|Әлихан Байменов]];
* вице-премьер [[Ораз Әлиұлы Жандосов|Ораз Жандосов]];
* қорғаныс вице-министрі  Жанат Ертілесова;
* қаржы вице-министрі  [[Қайрат Келімбетов]];
* Казкоммерцбанк басқару төрағасы  [[Нұржан Сәлкенұлы Сұбханбердин|Нұржан Субханбердин]];
* парламент депутаттары [[Төлен Тоқтасынов]], [[Серікболсын Әбділдин]], Зауреш Баталова, Болат Әбілов;
* ҚР Агенттігінің табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау мен шағын бизнесті қолдау бойынша төрағасы Берік Имашев.

Осы саяси қозғалыстың құрамына Қазақстаннның сол кездегі билік басындағы адамдар, облыс басқарушылары, парламент депутаттары, ірі бизнесмендер тобы, танымал қоғамдық белсенділер, журналистер және өзге де мемлекет азаматтары кірген болатын. Бұл Қазақстанның билігінің дағдарысына әкелді. Саяси қозғалыс мүшелері мемлекеттік орындарынан алынды және қылмыстық қудалауға тап болды. 2002 жылдың наурызында Аблязов пен Жақияновтар тұтқындалды және түрмеге тоғытылды.

2002 жылдың 18 шілдесінде Назарбаевтың бұйрығымен сот Аблязовты жалпы режимдегі түзеу колониясына 6 жылға бас бостандығынан айыруға үкім кесті. Барлық танымал [[Human Rights Watch]], Amnesty International секілді халықаралық құқық қорғаушы ұйымдар Қазақстан билігінің әрекетін айыптады және Мұхтарды ар-ұждан тұтқыны деп жариялады.

АҚШ-тың Мемлекеттік Департаменті Мұхтар Әблязовқа қатысты сот ісі көптеген процессуалды қателерге толы болғандығын, дәлелдеуші базаның жеткіліксіздігін және сот көрсеткіштерінің келіспейтін тұстары көп болғандығын сипаттады және мұның негізінде саяси астар жатқандығын көрсетті.

2003 жылдың 3 ақпанында Еуропа Парламенті Қазақстанға Мұхтар Әблязовты тұтқыннан босату туралы талабы бар арнайы резолюцияны таратты.

Түрмеде Мұхтар Аблязов аса қатты азаптауға тап болды.

2003 жылдың 13 мамырында Мұхтар Әблязов халықаралық ұйымдар мен институттардың ықпалымен түрмеден босап шықты.

Оппозициялық қозғалыс мүшелері мемлекеттік лауазымдарынан алынды және қылмыстық қудалауға ұшырады. 2002 жылдың наурыз айында Әблязов пен Жақиянов тұтқындалды және түрмеге тоғытылды.

2017 жылдың сәуірінде Facebook парақшасында &quot;Қазақстанның Демократиялық таңдауы&quot; қозғалысының қайта жанданғаны туралы хабарлады.

== Энергетика министрі ==
1997 жылдың маусым айынан бастап, Әблязов «[[KEGOC]]» АҚ-ның президенті қызметін атқарды. Ал,  1998 жылдың сәуірінен 1999 жылдың қазан айының аралығында сол кездегі ҚР премьер-министрі [[Нұрлан Балғымбаев]] үкіметінің тұсында энергетика, индустрия және сауда министрі болды.

1999 жылдың қазан айында, Мұхтар Қабылұлы  отставкаға кетісімен оған қатысты қаражатты заңсыз иелену, табысын жасыру баптары бойынша айып тағылып, іс жүргізілді. Тергеу барысында Әблязов 1998-1999 жылдары «KEGOC» АҚ және Екібастұз ГРЭС-2 ресурстары жекеменшік мекемелердің мүддесі үшін пайдаланылған қылмыстық схема құрғандығы әшкереленді. Нақты айтқанда, «Кегок» АҚ, Екібастұз ГРЭС-2 және Қостанайасбест өндіріс орыны арасындағы электр қуаты үшін үлкен қарыз ГРЭС-2-ге өтіп кетті. Осының кесірінен, «Кегок» АҚ 1998 жылы және 1991 жылдың 1 тоқсанында 2 млрд.теңгеге шығынға батты (20 млн АҚШ долларынан астам).&lt;ref name=zakon1/&gt;

2002 жылдың мамыр айында сот Әбілязовты жалпы режимдегі түзету мекемесіне  6 жыл бас бостандығынан айырды. Сонымен қатар, келтірілген залалдың орнын толтырып, 2 жыл бойы мемлекеттік қызметте басқару қызметінен шектеді. Әблязов 2003 жылдың 8 сәуірінде Президент жанындағы рақымшылық комиссиясына өтініш білдіріп,&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.caravan.kz/news/mukhtar-ablyazov-podal-proshenie-o-pomilovanii-183641/ | title = Мухтар Аблязов подал прошение о помиловании | date = 2003-04-10 | accessdate = 2018-01-10 | publisher = Караван}}&lt;/ref&gt; мамырда [[Қазақстан президенті]] [[Нұрсұлтан Назарбаев]] рақымшылық туралы жарлыққа қол қайып, бұрынғы министрдің ары қарай бас бостандығынан айыру жазасының үкімін тоқтатты.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.caravan.kz/news/prezident-rk-podpisal-ukaz-o-pomilovanii-byvshego-ministra-ehnergetiki-rk-ablyazova-184734/ | title = Президент РК подписал Указ о помиловании бывшего министра энергетики РК Аблязова | date = 2003-05-13 | accessdate = 2018-01-10 | publisher = Караван}}&lt;/ref&gt;

== БТА Банкі ==

2004 жылдың 19 желтоқсанында «Туран Әлем Банкінің» басқарма төрағасы Ержан Тәтішев аң аулау барысында қаза тапты. 2017 жылы Мұратхан Тоқмади «КТК» телеканалына сұхбаты барысында сол кезде Әбілязовтың тапсырысы бойынша Татишевті өзі атқандығын мойындады. Қылмыстың нәтижесінде Әблязов банк басқармасын өз қолына алды.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://forbes.kz/process/probing/murathan_tokmadi_nazval_zakazchika_ubiystva_erjana_tatisheva | title = Муратхан Токмади назвал заказчика убийства Ержана Татишева | date = 2017-10-25 | accessdate = 2018-01-10 | publisher = Forbes Kazakhstan}}&lt;/ref&gt;  
 
Мұхтар Әблязовқа 2005-2009 жылдар арасында [[БТА Банкі]]нен қаржы жымқырды деген айып тағылды. Жалпы келтірілген залал көлемі кем дегенде 6 млрд. долларды құрады. Әблязовты 2013 жылы Францияда тұтқындады. 2014 жылдың қаңтарында Францияның төменгі сатылы соты банкирді экстрадициялау туралы жария етті. Алайда, сол жылдың сәуірінде бұл үкім кассациялық соттың шешімімен өз күшін жоғалтты. Іс [[Лион]]ның апелляциялық сотында қаралып, қазанның соңында ресей тарапынан банкирді [[экстрадиция]] туралы өтінішін қанағаттандыру бойынша қайта қаралды. 2016 жылдың 9 желтоқсанында Францияның мемлекеттік кеңесі Мұхтар Әбілязовты ресейге экстрадициялау туралы жарлығының күшін жойды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ria.ru/world/20161209/1483269010.html|title=Госсовет Франции отказался выдавать России экс-банкира Аблязова|date=2016-12-09|publisher=РИА Новости|accessdate=2016-12-09}}&lt;/ref&gt; Әблязов Ресей, Қазақстан және Украина тарапынан қылмыстық қудалауда. Бірақ, оны экстрадициялау туралы сұраным тек Ресей және Украина тарапынан берілуде, себебі, Қазақстан мен Франция арасында мұндай келісім жоқ.&lt;ref&gt;{{cite web| url = https://ria.ru/world/20170607/1495978718.html | title = Суд в Алма-Ате приговорил экс-банкира Аблязова к 20 годам лишения свободы| accessdate=2018-02-01}}&lt;/ref&gt;

2017 жылдың сәуірінде [[Facebook]] парақшасында Әблязов «Қазақстанның демократиялық таңдауы» атты жаңа қозғалыстың құрылғандығын мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://rus.azattyq.org/a/28441043.html | title = Аблязов объявил о создании нового «Демвыбора Казахстана» | publisher = Радио Азаттык | date = 2017-04-20 | accessdate = 2018-01-10}}&lt;/ref&gt;

2017 жылдың маусымында Алматының қылмыстық істер бойынша мамандандырылған ауданаралық соты Әбілязовты кінәлі деп тауып, оны сырттай 20 жыл бас бостандығынан айырды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://runews24.ru/incidents/07/06/2017/92e89edab30b85f9c428fd8aaae02f22|title=В Казахстане заочно приговорили экс-банкира Аблязова к 20 годам тюрьмы|publisher=runews24.ru|accessdate=2017-06-07}}&lt;/ref&gt; Бас бостандығынан айыру үкімен қатар, сот оның мүлікін тәркілеп, 300 АЕК көлемінде айып пұл салды. Сонымен бірге, банк саласында 3 жыл кәсіби әрекеттерді жүзеге асыруға тиым салды.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://ria.ru/world/20170607/1495978718.html | title = Суд в Алма-Ате приговорил экс-банкира Аблязова к 20 годам лишения свободы | accessdate = 2018-01-10 | date = 2017-06-07| publisher= РИА Новости}}&lt;/ref&gt; Осы іс бойынша БТА банкінің бұрынғы басқарма басшысы Садуақас Мамеш және басқарма төрағасының бірінші орынбасары – несие комитетінің төрағасы Жақсылық Жарымбетов өз кінәларын толық мойындап, 5 жыл бас бостандығынан айырылды.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ablyazov-osujden-na-20-let-lisheniya-svobodyi-319359/ | title = Аблязов осужден на 20 лет лишения свободы | accessdate = 2018-01-10 | date = 2017-06-07 | publisher= Tengri News}}&lt;/ref&gt; Істің деректеріне сәйкес, Әблязов құрған қаржылық схема 4 жыл қатарынан қолданылған: банк бірнеше миллионнан бастап, бірнеше миллиард теңге көлемінде қайтарымсыз несиелерді олигархтың өз меншігіндегі астыртын компаниялардың есеп шотына аударып отырған. Қолға түс кен қаржыға Әблязов пен оның серіктестері Еуропа мен АҚШ-тан элиткалық жылжымайтын мүліктерді сатып алып, Африкадағы өнеркәсіп орындарын сатып алып отырған. Жалпы алғанда Әблязов Қазақстаннан 7,5 млрд. доллар көлемінде қаржыны заңсыз шығарған.&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.ktk.kz/ru/news/video/2017/06/07/79031 | title = Судебный марафон закончен: Аблязова осудили на 20 лет | accessdate = 2018-01-10 | date = 2017-06-07 | publisher= КТК}}&lt;/ref&gt;
             
2017 жылдың қарашасында халықаралық тергеу журналистикасының консорциумы (ICIJ) БТА Банкінің экс-басқарма төрағасы Мұхтар Әблязовтың атын аталған баяндаманы жариялады. Зерттеу барысында Әблязов қаржыны өзінің балдызы Сырым Шалабаев негізін қалаған CFJ Star Trust сынды өзге де оффшорлы компаниялар арқылы иемденіп отырғаны мәлімделді. Әблязов елден кеткен екі жылдан кейін Кайман аралдарында орналасқан бұл компания өз жұмысын тоқтатып, көп ұзамай мүлде жабылған.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.zakon.kz/4887451-muhtar-ablyazov-otkazalsya.html | title = Мухтар Аблязов отказался комментировать данные ICIJ | accessdate = 2018-02-01 | date = 2017-11-07 | publisher= Zakon.kz}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://offshoreleaks.icij.org/stories/mukhtar-ablyazov | title = Mukhtar Ablyazov, Data from: Paradise Papers | accessdate = 2018-02-01 | publisher= ICIJ | lang =en}}&lt;/ref&gt;

== Отбасы ==
Мұхтар Әблязов үйленген, төрт баласы бар (Мадина, Мадияр, Алуа және Алдияр).
 
Әйелі – Алма Шалабаева (1966 жылдың 15 тамызында дүниеге келген), «Математика» мамандығы бойынша Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ тамамдаған.&lt;ref name=family&gt;{{cite web | url = https://www.nur.kz/1440194-chto-izvestno-o-seme-mukhtara-ablyazova.html | title = Что известно о семье Мухтара Аблязова | accessdate = 2018-02-01 | date = 2017-03-16 | publisher= Nur.kz}}&lt;/ref&gt;

Қызы Мадина 2007 жылдың қыркүйек айында қазір Швейцарияда тұратын Алматы қаласының бұрынғы әкімі [[Виктор Вячеславович Храпунов|Виктор Храпунов]]тың асыранды баласы Ілиясқа тұрмысқа шыққан.&lt;ref name=family/&gt; Виктор Храпуновқа қатысты 2011 жылы қылмыстық іс ашылған. 2012 жылдың ақпан айынан бастап оған халықаралық іздестіру жарияланды.&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://abctv.kz/ru/news/isk-kazahstana-protiv-viktora-hrapunova-rassmotryat-v-ssha | title = Иск Казахстана против Виктора Храпунова рассмотрят в США | accessdate = 2018-02-01 | date = 2017-03-31}}&lt;/ref&gt;

Мадияр Әблязов 2013 жылы [[Ұлыбритания]]да мекендеу қағазын алды. Ол үшін оның әкесі Мадиярдың [[Швейцария]] банкіндегі  есепшотына 1 миллион фунт стерлинг аударып, инвесторлық виза алуына ықпал жасады. Британдық кеден қызметіне Мұхтар Әблязов өзінің ұлы Мадиярға 1 млн. Фунт стерлингті сыйға тартқаны жайлы құжат көрсетілді.&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.theguardian.com/uk-news/2017/jul/04/golden-visa-immigration-deal-british-citizenship-home-office | author = David Pegg | title = The ‘golden visa’ deal: ‘We have in effect been selling off British citizenship to the rich’ | accessdate = 2018-02-01 | date = 2017-07-04 | publisher= The Guardian | lang = en}}&lt;/ref&gt;

== Фильмографиясы ==
* «КазМунайДиаз» (2017)
* «Драгоценности Семьи Назарбаева» (2018)
* «Чем владеет семья Назарбаева» (2018)
* «Как Назарбаев украл землю» (2018)
* «Принцесса и нищие 1» (2019)
* «Принцесса и нищие 2» (2019)
* «Токаев — он просто мебель!» (2019)
* «Назарбаевы прячут капиталы» (2019)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Әблязов, Мұхтар Қабылұлы}}
[[Санат:Төле би ауданында туғандар]]
[[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]]
[[Санат:Қазақстан саясаткерлері]]
[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары]]
[[Санат:Қазақстан қаржыгерлері]]
[[Санат:Қазақстан энергетика министрлері]]
[[Санат:Саясаткер-эмигранттар]]
[[Санат:Қазақстан саяси партияларының төрағалары]]
[[Санат:Қазақстан тұтқындары]]</text>
      <sha1>a6e3j112mgfleiqd4pld38hsh75he66</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Марат Төлегенұлы Жыланбаев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104330</id>
    <revision>
      <id>3480370</id>
      <parentid>3280911</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:43:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары|Қазақстан оппозицияшылары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480370</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23611" sha1="8lpsy8t4bepipoedt9q8v8lh8msrk36" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  =
 | Қазақша есімі        = Марат Төлегенұлы Жыланбаев
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = Marat Jılanbaev.jpg
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                =

 | Титулы               = [[Алға, Қазақстан]] партиясының төрағасы
 | Ту                   = Alğa, Qazaqstan party logo white.png
 | Ту2                  = Alğa, Qazaqstan party logo white.png
 | Басқара бастады      = 
 | Басқаруын аяқтады    = 
 | Ізашары              = 
 | Ізбасары             =

 | Титулы_2             = [[Екібастұз қалалық мәслихаты]] 2- және 3-шақырылымдарының депутаты
 | Ту_2                 = Ekibastuz seal.png
 | Ту2_2                = Coat of Arms of Pavlodar Province.png
 | Басқара бастады_2    = 1999
 | Басқаруын аяқтады_2  = 2007
 | тақырыпша2_2         = Партиясы
 | мәтін2_2             = [[Партиясыз]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

 | Туған күні           = 19.8.1963
 | Туған жері           = Фрунзе совхозы, {{туғанжері|Қарқаралы ауданы|Қарқаралы ауданында}}, [[Қызылорда облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vlast.kz/people_to_watch/18184-marat-zylanbaev-samyj-silnyj-celovek-na-zemle.html|title=Марат Жыланбаев. Самый сильный человек на Земле|lang=ru|publisher=zakon.kz|date=2016|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; (қазіргі [[Аманжолов ауылдық округі]])&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Қайтыс болған күні   = 
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = [[Атеизм|атеист]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;
 | Әкесі                = 
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Жыланбаева Ақмарал Айтбайқызы (1974 туған)
 | Балалары             = '''ұлы''' Рүстем (1988 туған),&lt;br&gt;'''қыздары''' Айдана (1994 туған), Азия (1998 туған), Анелья (2003 туған).

 | Партиясы             = [[Алға, Қазақстан]]
 | Білімі               = 
 | Мамандығы            = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              =

 | Атағы                = 
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           =

 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
}}
'''Марат Төлегенұлы Жыланбаев''' ([[19 тамыз]] [[1963 жыл]], [[Қарқаралы ауданы]]&lt;ref name=&quot;sputnik&quot;&gt;{{Cite web|url=https://sputnik.kz/20190814/Marat-Zhylanbaev-omirindegi-qiyndyqty-qalay-enserdi-11259412.html|title=Жеті рет Гиннесс рекордын жаңартқан белгілі желаяқ өміріндегі қиындық туралы айтты|lang=kk|publisher=SPUTNIK|author=НҮСІМБЕКОВ, Тимур|date=2022-02-01|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;) — қазақстандық [[ультрамарафон]]шы, суретші, оппозиционер, жүгіруден халықаралық дәрежедегі спорт шебері. «[[Гиннесс рекордтар кітабы]]нда» жеті түрлі рекорд иесі, тіркелмеген оппозициялық [[Алға, Қазақстан]] партиясының төрағасы.

Жалпы 160 мың километрден астам жүгірген Жыланбаев, 2016 жылдың мәліметінше, — адамзат тарихындағы [[Азия]]ның, [[Африка]]ның, [[Аустралия шөлдері|Аустралия]]ның және [[Америка]]ның ең үлкен шөлдерін жүгіріп өткен бірінші және жалғыз спортшы.&lt;ref name=&quot;vlast&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vlast.kz/people_to_watch/18184-marat-zylanbaev-samyj-silnyj-celovek-na-zemle.html|title=Марат Жыланбаев. Самый сильный человек на Земле|lang=ru|publisher=Vlast|author=НҮСІМБЕКОВ, Тимур|date=2016|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың мамырында Жыланбаев &quot;тыйым салынған ұйымның жұмысына араласты&quot;, &quot;экстремистік ұйымды қаржыландырды&quot; деген айыппен қамауға алынды,&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt; қараша айында 7 жылға сотталды.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot;&gt;{{Cite web|url=https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/marat-jyilanbaevka-katyistyi-sot-ukm-shyiktyi-356003/|title=Марат Жыланбаевқа қатысты сот үкімі шықты|lang=kk|publisher=tengrinews.kz|date=2023-11-29|accessdate=2023-11-29}}&lt;/ref&gt; [[Азаттық радиосы]]&lt;ref name=&quot;20minter&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32484747.html|title=Тағы 7 адам саяси тұтқын деп танылды. Арасында Тоқаевты &quot;20 мың террорист&quot; деген сөзі үшін сотқа бермек болған белсенді де бар|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-07-01|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; және бірнеше құқық қорғаушылары&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; оны «[[саяси тұтқын]]» қылып таныды. [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Жыланбаевтың босатылғанын талап етті.&lt;ref name=&quot;humanrights&quot;&gt;{{Cite web|url=https://masa.media/kz/site/human-rights-watch-y-orau-yymy-azastan-biligin-belsendi-marat-zhylanbaevty-bosatua-ndedi?fbclid=PAAaZ_wp-Ju5V1hgSwuBLgHY8NfIC26-kFi0qoV1E3o8MOlQEYKoSNZmAFN4Y|title=HUMAN RIGHTS WATCH ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҰЙЫМЫ ҚАЗАҚСТАН БИЛІГІН БЕЛСЕНДІ МАРАТ ЖЫЛАНБАЕВТЫ БОСАТУҒА ҮНДЕДІ|lang=kk|publisher=Masa Media|date=2023-11-09|accessdate=2023-11-10}}&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
Марат Жыланбаев Қарқаралы ауданындағы Фрунзе совхозында дүниеге келген. [[Арғын]] тайпасы [[Қаракесек (Арғын)|Қаракесек]] руы [[Қарашор|Шор]] бұтағынан шыққан. Әкесі — Жыланбаев Төлеген Нығманұлы. Анасы — Жыланбаева Қаден.

Ата-аналарынан 7 жасында&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt; айырылғасын 1- мен 8-сынып аралығында [[Қарағанды облысы]]ның балалар үйi мен интернаттарда оқыған және тәрбие алған, училище, кейін дене шынықтыру техникумында білім алды. [[Бүкілодақтық лениндік коммунистік жастар одағы|Комсомол]] берген мұғалім мамандығынан бас тартқан Жыланбаев еңбек жолын [[сылақшы]] болып бастады, сонымен қатар сурет салып, оны шетелде сатты.&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

Жыланбаев Қазақстан-ресей университеті Гуманитарлық институтының экономика факультетін бітірген (2005), экономист.

=== Спорттық мансабы ===
19 жасында Қарағандағы алғашқы марафонына қатысып, 21 шақырым қашықтықты бағындырды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt; Өзінің [[Қарақұм]] шөлі арқылы марафонын [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікменстан]]ның [[Серхетабад|Кушка]] қаласында бастады.&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt; Сегіз жылдан соң, 20 күн уақытта 1,200 шақырымды жүгіріп өтіп, Қарақұм шөлін бағындырды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;

1993 жылы ол әлемдегі ең үлкен шөл, [[Сахара]]ны 24 күнде жүгіріп өтті, онымен бірге бақылап жатқан адамдар болды. 1995 жылға қарай ол күніне 85 шақырым қашықтық жүгіріп жүретін, бұл оның денсаулығына үлкен жүк болды. Үкіметтен еш көмек ала алмаған Жыланбаев [[амнезия]]мен ауырып қалады, [[Мәскеу]]ге қалай жеткенін ұмытып қалды, 17 жыл бойы уақытқа жүгіруді тоқтатуға мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;

2019 жылдың шілдесінде орын алған [[Ақтөбе]]дегі жартымарафонға қонақ ретінде шақырылды, [[Қазақстан ірі қалалары әкімдерінің тізімі#Ақтөбе|қала әкімі]] [[Ілияс Сапарбекұлы Испанов|Ілияс Испанов]]пен бірге 10 километр жүгірді, Ақтөбе медалімен наградталды.

1986 жылдан Жыланбаев — суретші-безендіруші және 1988 жылы өзі дайындық методикасын ойлап тапқан. 1990 жылдан «Мобиль» кооперативінде жұмыс істеген және 1991 жылы КСРО Еңбек сiңiрген бапкері Фёдор Склокинде жаттыға бастаған. 1992 жылдың қыркүйек айында [[Эльбрус]]қа мiну бойынша халықаралық жүгіру жарысында 2-орын алды және сол жылдың қазан айында [[Красноярск]]ая сотка халықаралық супермарафонында 1-орын алды.

1992 жылы 7 күн–7 марафон халықаралық супермарафонында 2-орын алса, келесі жылы шілде айында [[Канада]]ның [[Нанисивик]] аралындағы жүгіру жарысында да 2-орын алды. 1994 жылдың шілдесінде Өлі жазығы супермарафонында да 2-орын алды.

1996 жылдан бері Марат Жыланбаев — жеке кәсіпкер. Кәсіподақ комитетінің төрағасы. Жеңіл атлетика федерациясының президенті ([[Екібастұз]]), «Екібастұздың болашағы үшін» атты қоғамдық бірлестіктің президенті. Халықаралық кластағы спорт шебері (1994).

Жыланбаев 12 жасынан [[жеңіл атлетика]]мен, [[Велосипед спорты|велосипед]], [[шаңғы спорты]]мен айналысқан. 1990 жылдан өте алыс қашықтықтарға жүгіруді (марафондық жүгіріс) бастап, сол жылы [[Барнауыл]] қаласында ([[Алтай өлкесі]], [[Ресей]]) 85 км қашықтықты 6 сағат 43 минут 23 секундта жүгіріп өтті. Рекордтар кітабына енуі 23 күнде 23 марафондық жүгірісімен (күніне 42 км 195 м) басталды. Кейін 15 күнде 30 марафондық, жарты жылда 75 марафондық және бір жылда 226 марафондық жүгіріспен жалғастырды. Еуропаның ең биік шыңы, [[Эльбрус]]қа (5642 м) марафондық жүгіріспен 7 күнде (30 тамыз–5 қыркүйек 1991) жүгіріп шықты. 20 күнде (2–22 сәуір, 1992) [[Қарақұм]] шөлін (1200 км), 24 күн ішінде (1993), [[Сахара]]ны ([[Солтүстік Африка]], 1700 км) жүгіріп өтті. Сол жылы [[Аустралия]]дағы [[Үлкен Виктория шөлі]]н кесіп өтті. 1994 жылы [[Мохаве шөлі]]не ([[Невада]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]) жорық жасап, оны сәтті аяқтады. 1992 және 1993 жылдары еліміздің таңдаулы 10 спортшыларының қатарына енді.&lt;ref name=&quot;qazaqensi&quot;&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

;Әлемдік рекордтары
{| class=&quot;wikitable&quot;
! #
! Жылдары
! Рекорды
|-
| 1
| 1990–&lt;br&gt;1991
| Бір күнтізбелік жылда 226 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 2
| наурыз&lt;br&gt;1991
| 23 күнде 23 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 2
| маусым&lt;br&gt;1991
| Күніне 2 марафоннан 15 күнде 30 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 3
| сәуір&lt;br&gt;1992
| [[Қарақұм]] шөлін жүгіріп өтті (20 күнде 1200 шақырым)
|-
| 4
| ақпан–&lt;br&gt;наурыз&lt;br&gt;1993
| [[Сахара]] шөлін жүгіріп өтті (24 күнде 1700 шақырым)
|-
| 5
| қараша–&lt;br&gt;желтоқсан&lt;br&gt;1993
| [[Үлкен Виктория шөлі]]н жүгіріп өтті (22 күнде 1600 шақырым)
|-
| 6
| сәуір&lt;br&gt;1994
| [[Мохаве шөлі]]н жүгіріп өтті (17 күнде 1218 шақырым)
|-
|}

=== Саяси мансабы ===
1999 жылы Жыланбаев [[Екібастұз қалалық мәслихаты]] 2-шақырылымының депутаты 
болып сайланғанда саяси мансабын бастады.&lt;ref name=&quot;qazaqensi&quot; /&gt; 2003 жылы Жыланбаев [[Екібастұз қалалық мәслихаты]]ның 3-шақырылымына сайланды, оған салмағы алты грамм алтын төсбелгі берілді.&lt;ref name=&quot;ekibastuz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vesti.kz/sportsout/kazahstanskiy-marafonets-vyistavil-prodaju-svoy-znachok-309099/|title=Казахстанский марафонец выставил на продажу свой значок депутата|lang=ru|publisher=vesti.kz|date=2022-03-29|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; Мәслихаттағы депутаттығын 2007 жылы аяқтады.

Марат Жыланбаев [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы кезектен тыс парламент сайлауы]]ндағы дауыс санау процесінің әділ өтуіне күмән келтірді, бірақ сонда да депутаттықтан үміткер ретінде тіркелді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://cabar.asia/ru/kazahstan-pered-vyborami-poluchitsya-li-izmenit-litso-parlamenta|title=Казахстан перед выборами: получится ли изменить лицо парламента?|lang=ru|publisher=cabar.asia|author=БЕКБАСОВА, Анар|date=2023-02-23|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; &quot;Ерте үгіт-насихатын бастады&quot; деген айыппен оны кандидаттар қатарынан алып тастады. Сайлауалды бағдарламасында ол [[2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары|Қаңтар оқиғасы]], бірінші президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев]] пен оның отбасы жайлы тергеу ұйымдастырылуын талап еткен еді.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32667247.html|title=Қамаудағы белсенді Жыланбаев сотта аузын тігіп тастады|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-11-02|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың 27 шілдесінде &quot;Алға, Қазақстан&quot; партиясы [[Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі|Әділет министрлігі]]не 17-рет тіркеуге құжат тапсырды. 2022 жылы ол &quot;бастамашыл топтың тізімі заң талабына сай келмейді&quot; деген уәж айтты да, тіркеуден бас тартты.&lt;ref name=&quot;17ret&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32522545.html|title=&quot;Алға, Қазақстан&quot; оппозициялық партиясы 17-рет тіркеуге құжат тапсырды|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|author=ТОЙКЕН, Сәния|date=2023-07-27|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

=== Сотталуы ===
2023 жылдың мамыр айында Жыланбаев &quot;тыйым салынған ұйымның жұмысына араласты&quot;, &quot;экстремистік ұйымды қаржыландырды&quot; деген айыппен қамауға алынды. Сол жылдың шілдесінде ол адвокаты Мейіржан Досақаревқа денсаулығының нашарлағанын, қамауда антисанитария көргенін айтты.&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt; Департаменттің айтуынша Жыланбаевтың &quot;жағдайы қанағаттарлық, денсаулығына шағым жоқ&quot;.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; Эльвира Бекзадина айтуынша беріліп жатқан тағам сапасының нашар болғаны сонша, Жыланбаевтың тістері түсіп жатыр, бөлмесі [[маса]], [[шыбын]] шіркейге толы, лас.&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt;

[[Азаттық радиосы]] мәліметінше дүние жүзінің 39 елінде демократия белсенділері мен құқық қорғаушылар, адвокаттар мен журналистерді біріктіретін ''World Liberty Congress'' үкіметтік емес ұйымы бұл жағдай жайлы &quot;Марат Жыланбаев жөн-жосықсыз ұсталды&quot; деп айтқан.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; Құқық қорғаушылар қауымдастығы&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; және Азаттық радиосының өзі&lt;ref name=&quot;20minter&quot; /&gt; оны «[[саяси тұтқын]]» деп таныды.

Марат Жыланбаевтың соты 30 қазанда басталды. Жақында «белгісіз» куәгерлердің өтінішімен Марат Жыланбаевтың соты жабық отырысқа ауыстырылды. Бұған адвокаты, белсендінің өзі және оның жақтастары қарсылық білдірді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/32667513.html|title=Арестованный активист Марат Жыланбаев потребовал открытого суда и зашил себе рот|lang=ru|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-11-02|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; ҚАЖД хабарлауынша тіркелмеген партия жетекшісі ашық сот талап етіп, 1 қазан күні аузын тігіп тастады және &quot;сол күні мекеме басшылығымен профилактикалық әңгіме жүргізілгеннен кейін сотталушы Марат Жыланбаев тігісін алып тастады.&quot;. Жыланбаев соттың жабық өткізіліп жатқанын &quot;заңға, конституцияға қайшы&quot; деді.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Жыланбаевтың босатылғанын талап етті, ұйымның Орталық Азия жөніндегі зерттеушісі Мира Ритман «ол босатылуы тиіс» деген.&lt;ref name=&quot;humanrights&quot; /&gt;

29 қараша күні [[Астана]] қаласының қылмыстық істер жөніндегі ауданаралық соты Қылмыстық кодекстің 258-бабы 2-бөлігі бойынша сот тыйым салған экстремистік ұйымды қаржыландырғаны, сондай-ақ, Қылмыстық кодекстің 405-бабы 2-бөлігі бойынша оның қызметіне қатысқаны үшін Жыланбаевқа қатысты үкім шығарды, ол жерде оның 7 жылғы сотталғаны жарияланған болды.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot; /&gt; Сот мәліметінше, Жыланбаев &quot;[[Қазақстанның демократиялық таңдауы]]&quot; экстремистік ұйымының жақтаушысы болды, ҚДТ басшысы мен оның шетелдік штабынан Қазақстан Конституциялық құрылымын күштеп өзгерту мақсатын көздейтін тапсырмалар мен нұсқаулар алған.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot; /&gt; Үкім әлі заңды күшіне енген жоқ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nege.kz/news/el/marat_zhilanbaev_7_zhilga_sottaldi_20231129180334|title=Оппозиция белсендісі Марат Жыланбаев 7 жылға сотталды|lang=kk|publisher=nege.kz|date=2023-11-29|accessdate=2023-11-29}}&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* Ақтөбе медалі (2019).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://salem.su/news/2019/06/11/marat-zhylanbaev-nagrazhdyon-medalyu-aktobe/|title=Марат Жыланбаев награждён медалью Актобе|lang=ru|publisher=salem.su|date=2019-06-11|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

== Жеке өмірі ==
Марат Жыланбаев үйленген. Жұбайы — Жыланбаева Ақмарал Айтбайқызы (1974 жылы туған), кәсіпкер. Ұлы — Рүстем (1988 жылы туған); қыздары — Айдана (1994 жылы туған), Азия (1998 жылы туған), Анелья (2003 жылы туған).{{Дереккөзі келтірілмеген}}Діни көзқарасы — [[атеизм]].&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан марафоншылары]]
[[Санат:Қазақстан ультрамарафоншылары]]
[[Санат:Қазақстан саяси тұтқындары]]
[[Санат:Екібастұздың құрметті азаматтары]]
[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары]]</text>
      <sha1>8lpsy8t4bepipoedt9q8v8lh8msrk36</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480371</id>
      <parentid>3480370</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:45:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480371</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23552" sha1="2hwss6lahsdej7lstplu5i934172vth" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  =
 | Қазақша есімі        = Марат Төлегенұлы Жыланбаев
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = Marat Jılanbaev.jpg
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                = Жыланбаев, 2016 жыл

 | Титулы               = [[Алға, Қазақстан]] партиясының төрағасы
 | Ту                   = Alğa, Qazaqstan party logo white.png
 | Ту2                  = Alğa, Qazaqstan party logo white.png
 | Басқара бастады      = 
 | Басқаруын аяқтады    = 
 | Ізашары              = 
 | Ізбасары             =

 | Титулы_2             = [[Екібастұз қалалық мәслихаты]] 2- және 3-шақырылымдарының депутаты
 | Ту_2                 = Ekibastuz seal.png
 | Ту2_2                = Coat of Arms of Pavlodar Province.png
 | Басқара бастады_2    = 1999
 | Басқаруын аяқтады_2  = 2007
 | тақырыпша2_2         = Партиясы
 | мәтін2_2             = [[Партиясыз]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

 | Туған күні           = 19.8.1963
 | Туған жері           = Фрунзе совхозы, {{туғанжері|Қарқаралы ауданы|Қарқаралы ауданында}}, [[Қызылорда облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vlast.kz/people_to_watch/18184-marat-zylanbaev-samyj-silnyj-celovek-na-zemle.html|title=Марат Жыланбаев. Самый сильный человек на Земле|lang=ru|publisher=zakon.kz|date=2016|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; (қазіргі [[Аманжолов ауылдық округі]])&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Қайтыс болған күні   = 
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = [[Атеизм|атеист]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;
 | Әкесі                = 
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Ақмарал Айтбайқызы Жыланбаева (1974 туған)
 | Балалары             = 4

 | Партиясы             = [[Алға, Қазақстан]]
 | Білімі               = 
 | Мамандығы            = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              =

 | Атағы                = 
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           =

 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
}}
'''Марат Төлегенұлы Жыланбаев''' ([[19 тамыз]] [[1963 жыл]], [[Қарқаралы ауданы]]&lt;ref name=&quot;sputnik&quot;&gt;{{Cite web|url=https://sputnik.kz/20190814/Marat-Zhylanbaev-omirindegi-qiyndyqty-qalay-enserdi-11259412.html|title=Жеті рет Гиннесс рекордын жаңартқан белгілі желаяқ өміріндегі қиындық туралы айтты|lang=kk|publisher=SPUTNIK|author=НҮСІМБЕКОВ, Тимур|date=2022-02-01|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;) — қазақстандық [[ультрамарафон]]шы, суретші, оппозиционер, жүгіруден халықаралық дәрежедегі спорт шебері. «[[Гиннесс рекордтар кітабы]]нда» жеті түрлі рекорд иесі, тіркелмеген оппозициялық [[Алға, Қазақстан]] партиясының төрағасы.

Жалпы 160 мың километрден астам жүгірген Жыланбаев, 2016 жылдың мәліметінше, — адамзат тарихындағы [[Азия]]ның, [[Африка]]ның, [[Аустралия шөлдері|Аустралия]]ның және [[Америка]]ның ең үлкен шөлдерін жүгіріп өткен бірінші және жалғыз спортшы.&lt;ref name=&quot;vlast&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vlast.kz/people_to_watch/18184-marat-zylanbaev-samyj-silnyj-celovek-na-zemle.html|title=Марат Жыланбаев. Самый сильный человек на Земле|lang=ru|publisher=Vlast|author=НҮСІМБЕКОВ, Тимур|date=2016|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың мамырында Жыланбаев &quot;тыйым салынған ұйымның жұмысына араласты&quot;, &quot;экстремистік ұйымды қаржыландырды&quot; деген айыппен қамауға алынды,&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt; қараша айында 7 жылға сотталды.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot;&gt;{{Cite web|url=https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/marat-jyilanbaevka-katyistyi-sot-ukm-shyiktyi-356003/|title=Марат Жыланбаевқа қатысты сот үкімі шықты|lang=kk|publisher=tengrinews.kz|date=2023-11-29|accessdate=2023-11-29}}&lt;/ref&gt; [[Азаттық радиосы]]&lt;ref name=&quot;20minter&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32484747.html|title=Тағы 7 адам саяси тұтқын деп танылды. Арасында Тоқаевты &quot;20 мың террорист&quot; деген сөзі үшін сотқа бермек болған белсенді де бар|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-07-01|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; және бірнеше құқық қорғаушылары&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; оны «[[саяси тұтқын]]» қылып таныды. [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Жыланбаевтың босатылғанын талап етті.&lt;ref name=&quot;humanrights&quot;&gt;{{Cite web|url=https://masa.media/kz/site/human-rights-watch-y-orau-yymy-azastan-biligin-belsendi-marat-zhylanbaevty-bosatua-ndedi?fbclid=PAAaZ_wp-Ju5V1hgSwuBLgHY8NfIC26-kFi0qoV1E3o8MOlQEYKoSNZmAFN4Y|title=HUMAN RIGHTS WATCH ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҰЙЫМЫ ҚАЗАҚСТАН БИЛІГІН БЕЛСЕНДІ МАРАТ ЖЫЛАНБАЕВТЫ БОСАТУҒА ҮНДЕДІ|lang=kk|publisher=Masa Media|date=2023-11-09|accessdate=2023-11-10}}&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
Марат Жыланбаев Қарқаралы ауданындағы Фрунзе совхозында дүниеге келген. [[Арғын]] тайпасы [[Қаракесек (Арғын)|Қаракесек]] руы [[Қарашор|Шор]] бұтағынан шыққан. Әкесі — Жыланбаев Төлеген Нығманұлы. Анасы — Жыланбаева Қаден.

Ата-аналарынан 7 жасында&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt; айырылғасын 1- мен 8-сынып аралығында [[Қарағанды облысы]]ның балалар үйi мен интернаттарда оқыған және тәрбие алған, училище, кейін дене шынықтыру техникумында білім алды. [[Бүкілодақтық лениндік коммунистік жастар одағы|Комсомол]] берген мұғалім мамандығынан бас тартқан Жыланбаев еңбек жолын [[сылақшы]] болып бастады, сонымен қатар сурет салып, оны шетелде сатты.&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

Жыланбаев Қазақстан-ресей университеті Гуманитарлық институтының экономика факультетін бітірген (2005), экономист.

=== Спорттық мансабы ===
19 жасында Қарағандағы алғашқы марафонына қатысып, 21 шақырым қашықтықты бағындырды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt; Өзінің [[Қарақұм]] шөлі арқылы марафонын [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікменстан]]ның [[Серхетабад|Кушка]] қаласында бастады.&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt; Сегіз жылдан соң, 20 күн уақытта 1,200 шақырымды жүгіріп өтіп, Қарақұм шөлін бағындырды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;

1993 жылы ол әлемдегі ең үлкен шөл, [[Сахара]]ны 24 күнде жүгіріп өтті, онымен бірге бақылап жатқан адамдар болды. 1995 жылға қарай ол күніне 85 шақырым қашықтық жүгіріп жүретін, бұл оның денсаулығына үлкен жүк болды. Үкіметтен еш көмек ала алмаған Жыланбаев [[амнезия]]мен ауырып қалады, [[Мәскеу]]ге қалай жеткенін ұмытып қалды, 17 жыл бойы уақытқа жүгіруді тоқтатуға мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;

2019 жылдың шілдесінде орын алған [[Ақтөбе]]дегі жартымарафонға қонақ ретінде шақырылды, [[Қазақстан ірі қалалары әкімдерінің тізімі#Ақтөбе|қала әкімі]] [[Ілияс Сапарбекұлы Испанов|Ілияс Испанов]]пен бірге 10 километр жүгірді, Ақтөбе медалімен наградталды.

1986 жылдан Жыланбаев — суретші-безендіруші және 1988 жылы өзі дайындық методикасын ойлап тапқан. 1990 жылдан «Мобиль» кооперативінде жұмыс істеген және 1991 жылы КСРО Еңбек сiңiрген бапкері Фёдор Склокинде жаттыға бастаған. 1992 жылдың қыркүйек айында [[Эльбрус]]қа мiну бойынша халықаралық жүгіру жарысында 2-орын алды және сол жылдың қазан айында [[Красноярск]]ая сотка халықаралық супермарафонында 1-орын алды.

1992 жылы 7 күн–7 марафон халықаралық супермарафонында 2-орын алса, келесі жылы шілде айында [[Канада]]ның [[Нанисивик]] аралындағы жүгіру жарысында да 2-орын алды. 1994 жылдың шілдесінде Өлі жазығы супермарафонында да 2-орын алды.

1996 жылдан бері Марат Жыланбаев — жеке кәсіпкер. Кәсіподақ комитетінің төрағасы. Жеңіл атлетика федерациясының президенті ([[Екібастұз]]), «Екібастұздың болашағы үшін» атты қоғамдық бірлестіктің президенті. Халықаралық кластағы спорт шебері (1994).

Жыланбаев 12 жасынан [[жеңіл атлетика]]мен, [[Велосипед спорты|велосипед]], [[шаңғы спорты]]мен айналысқан. 1990 жылдан өте алыс қашықтықтарға жүгіруді (марафондық жүгіріс) бастап, сол жылы [[Барнауыл]] қаласында ([[Алтай өлкесі]], [[Ресей]]) 85 км қашықтықты 6 сағат 43 минут 23 секундта жүгіріп өтті. Рекордтар кітабына енуі 23 күнде 23 марафондық жүгірісімен (күніне 42 км 195 м) басталды. Кейін 15 күнде 30 марафондық, жарты жылда 75 марафондық және бір жылда 226 марафондық жүгіріспен жалғастырды. Еуропаның ең биік шыңы, [[Эльбрус]]қа (5642 м) марафондық жүгіріспен 7 күнде (30 тамыз–5 қыркүйек 1991) жүгіріп шықты. 20 күнде (2–22 сәуір, 1992) [[Қарақұм]] шөлін (1200 км), 24 күн ішінде (1993), [[Сахара]]ны ([[Солтүстік Африка]], 1700 км) жүгіріп өтті. Сол жылы [[Аустралия]]дағы [[Үлкен Виктория шөлі]]н кесіп өтті. 1994 жылы [[Мохаве шөлі]]не ([[Невада]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]) жорық жасап, оны сәтті аяқтады. 1992 және 1993 жылдары еліміздің таңдаулы 10 спортшыларының қатарына енді.&lt;ref name=&quot;qazaqensi&quot;&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

;Әлемдік рекордтары
{| class=&quot;wikitable&quot;
! #
! Жылдары
! Рекорды
|-
| 1
| 1990–&lt;br&gt;1991
| Бір күнтізбелік жылда 226 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 2
| наурыз&lt;br&gt;1991
| 23 күнде 23 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 2
| маусым&lt;br&gt;1991
| Күніне 2 марафоннан 15 күнде 30 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 3
| сәуір&lt;br&gt;1992
| [[Қарақұм]] шөлін жүгіріп өтті (20 күнде 1200 шақырым)
|-
| 4
| ақпан–&lt;br&gt;наурыз&lt;br&gt;1993
| [[Сахара]] шөлін жүгіріп өтті (24 күнде 1700 шақырым)
|-
| 5
| қараша–&lt;br&gt;желтоқсан&lt;br&gt;1993
| [[Үлкен Виктория шөлі]]н жүгіріп өтті (22 күнде 1600 шақырым)
|-
| 6
| сәуір&lt;br&gt;1994
| [[Мохаве шөлі]]н жүгіріп өтті (17 күнде 1218 шақырым)
|-
|}

=== Саяси мансабы ===
1999 жылы Жыланбаев [[Екібастұз қалалық мәслихаты]] 2-шақырылымының депутаты 
болып сайланғанда саяси мансабын бастады.&lt;ref name=&quot;qazaqensi&quot; /&gt; 2003 жылы Жыланбаев [[Екібастұз қалалық мәслихаты]]ның 3-шақырылымына сайланды, оған салмағы алты грамм алтын төсбелгі берілді.&lt;ref name=&quot;ekibastuz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vesti.kz/sportsout/kazahstanskiy-marafonets-vyistavil-prodaju-svoy-znachok-309099/|title=Казахстанский марафонец выставил на продажу свой значок депутата|lang=ru|publisher=vesti.kz|date=2022-03-29|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; Мәслихаттағы депутаттығын 2007 жылы аяқтады.

Марат Жыланбаев [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы кезектен тыс парламент сайлауы]]ндағы дауыс санау процесінің әділ өтуіне күмән келтірді, бірақ сонда да депутаттықтан үміткер ретінде тіркелді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://cabar.asia/ru/kazahstan-pered-vyborami-poluchitsya-li-izmenit-litso-parlamenta|title=Казахстан перед выборами: получится ли изменить лицо парламента?|lang=ru|publisher=cabar.asia|author=БЕКБАСОВА, Анар|date=2023-02-23|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; &quot;Ерте үгіт-насихатын бастады&quot; деген айыппен оны кандидаттар қатарынан алып тастады. Сайлауалды бағдарламасында ол [[2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары|Қаңтар оқиғасы]], бірінші президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев]] пен оның отбасы жайлы тергеу ұйымдастырылуын талап еткен еді.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32667247.html|title=Қамаудағы белсенді Жыланбаев сотта аузын тігіп тастады|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-11-02|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың 27 шілдесінде &quot;Алға, Қазақстан&quot; партиясы [[Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі|Әділет министрлігі]]не 17-рет тіркеуге құжат тапсырды. 2022 жылы ол &quot;бастамашыл топтың тізімі заң талабына сай келмейді&quot; деген уәж айтты да, тіркеуден бас тартты.&lt;ref name=&quot;17ret&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32522545.html|title=&quot;Алға, Қазақстан&quot; оппозициялық партиясы 17-рет тіркеуге құжат тапсырды|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|author=ТОЙКЕН, Сәния|date=2023-07-27|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

=== Сотталуы ===
2023 жылдың мамыр айында Жыланбаев &quot;тыйым салынған ұйымның жұмысына араласты&quot;, &quot;экстремистік ұйымды қаржыландырды&quot; деген айыппен қамауға алынды. Сол жылдың шілдесінде ол адвокаты Мейіржан Досақаревқа денсаулығының нашарлағанын, қамауда антисанитария көргенін айтты.&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt; Департаменттің айтуынша Жыланбаевтың &quot;жағдайы қанағаттарлық, денсаулығына шағым жоқ&quot;.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; Эльвира Бекзадина айтуынша беріліп жатқан тағам сапасының нашар болғаны сонша, Жыланбаевтың тістері түсіп жатыр, бөлмесі [[маса]], [[шыбын]] шіркейге толы, лас.&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt;

[[Азаттық радиосы]] мәліметінше дүние жүзінің 39 елінде демократия белсенділері мен құқық қорғаушылар, адвокаттар мен журналистерді біріктіретін ''World Liberty Congress'' үкіметтік емес ұйымы бұл жағдай жайлы &quot;Марат Жыланбаев жөн-жосықсыз ұсталды&quot; деп айтқан.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; Құқық қорғаушылар қауымдастығы&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; және Азаттық радиосының өзі&lt;ref name=&quot;20minter&quot; /&gt; оны «[[саяси тұтқын]]» деп таныды.

Марат Жыланбаевтың соты 30 қазанда басталды. Жақында «белгісіз» куәгерлердің өтінішімен Марат Жыланбаевтың соты жабық отырысқа ауыстырылды. Бұған адвокаты, белсендінің өзі және оның жақтастары қарсылық білдірді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/32667513.html|title=Арестованный активист Марат Жыланбаев потребовал открытого суда и зашил себе рот|lang=ru|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-11-02|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; ҚАЖД хабарлауынша тіркелмеген партия жетекшісі ашық сот талап етіп, 1 қазан күні аузын тігіп тастады және &quot;сол күні мекеме басшылығымен профилактикалық әңгіме жүргізілгеннен кейін сотталушы Марат Жыланбаев тігісін алып тастады.&quot;. Жыланбаев соттың жабық өткізіліп жатқанын &quot;заңға, конституцияға қайшы&quot; деді.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Жыланбаевтың босатылғанын талап етті, ұйымның Орталық Азия жөніндегі зерттеушісі Мира Ритман «ол босатылуы тиіс» деген.&lt;ref name=&quot;humanrights&quot; /&gt;

29 қараша күні [[Астана]] қаласының қылмыстық істер жөніндегі ауданаралық соты Қылмыстық кодекстің 258-бабы 2-бөлігі бойынша сот тыйым салған экстремистік ұйымды қаржыландырғаны, сондай-ақ, Қылмыстық кодекстің 405-бабы 2-бөлігі бойынша оның қызметіне қатысқаны үшін Жыланбаевқа қатысты үкім шығарды, ол жерде оның 7 жылғы сотталғаны жарияланған болды.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot; /&gt; Сот мәліметінше, Жыланбаев &quot;[[Қазақстанның демократиялық таңдауы]]&quot; экстремистік ұйымының жақтаушысы болды, ҚДТ басшысы мен оның шетелдік штабынан Қазақстан Конституциялық құрылымын күштеп өзгерту мақсатын көздейтін тапсырмалар мен нұсқаулар алған.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot; /&gt; Үкім әлі заңды күшіне енген жоқ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nege.kz/news/el/marat_zhilanbaev_7_zhilga_sottaldi_20231129180334|title=Оппозиция белсендісі Марат Жыланбаев 7 жылға сотталды|lang=kk|publisher=nege.kz|date=2023-11-29|accessdate=2023-11-29}}&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* Ақтөбе медалі (2019).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://salem.su/news/2019/06/11/marat-zhylanbaev-nagrazhdyon-medalyu-aktobe/|title=Марат Жыланбаев награждён медалью Актобе|lang=ru|publisher=salem.su|date=2019-06-11|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

== Жеке өмірі ==
Марат Жыланбаев үйленген. Жұбайы — Жыланбаева Ақмарал Айтбайқызы (1974 жылы туған), кәсіпкер. Ұлы — Рүстем (1988 жылы туған); қыздары — Айдана (1994 жылы туған), Азия (1998 жылы туған), Анелья (2003 жылы туған).{{Дереккөзі келтірілмеген}} Діни көзқарасы — [[атеизм]].&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Жыланбаев, Марат Төлегенұлы}}
[[Санат:Қазақстан марафоншылары]]
[[Санат:Қазақстан ультрамарафоншылары]]
[[Санат:Қазақстан саяси тұтқындары]]
[[Санат:Екібастұздың құрметті азаматтары]]
[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары]]</text>
      <sha1>2hwss6lahsdej7lstplu5i934172vth</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480373</id>
      <parentid>3480371</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:49:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480373</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23479" sha1="gzqxh3vqxgcdsuu6c5zudsxj6a2qruu" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  =
 | Қазақша есімі        = Марат Төлегенұлы Жыланбаев
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = Marat Jılanbaev.jpg
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                = Жыланбаев, 2016 жыл

 | Титулы               = [[Алға, Қазақстан]] партиясының төрағасы
 | Ту                   = Alğa, Qazaqstan party logo white.png
 | Ту2                  = Alğa, Qazaqstan party logo white.png
 | Басқара бастады      = 
 | Басқаруын аяқтады    = 
 | Ізашары              = 
 | Ізбасары             =

 | Титулы_2             = [[Екібастұз қалалық мәслихаты]] 2- және 3-шақырылымдарының депутаты
 | Ту_2                 = Ekibastuz seal.png
 | Ту2_2                = Coat of Arms of Pavlodar Province.png
 | Басқара бастады_2    = 1999
 | Басқаруын аяқтады_2  = 2007
 | тақырыпша2_2         = Партиясы
 | мәтін2_2             = [[Партиясыз]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

 | Туған күні           = 19.8.1963
 | Туған жері           = Фрунзе совхозы, {{туғанжері|Қарқаралы ауданы|Қарқаралы ауданында}}, [[Қызылорда облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vlast.kz/people_to_watch/18184-marat-zylanbaev-samyj-silnyj-celovek-na-zemle.html|title=Марат Жыланбаев. Самый сильный человек на Земле|lang=ru|publisher=zakon.kz|date=2016|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; (қазіргі [[Аманжолов ауылдық округі]])&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Қайтыс болған күні   = 
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = [[Атеизм|атеист]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;
 | Әкесі                = 
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Ақмарал Айтбайқызы Жыланбаева (1974 туған)
 | Балалары             = 4

 | Партиясы             = [[Алға, Қазақстан]]
 | Білімі               = 
 | Мамандығы            = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              =

 | Атағы                = 
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           =

 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
}}
'''Марат Төлегенұлы Жыланбаев''' ([[19 тамыз]] [[1963 жыл]], [[Қарқаралы ауданы]]&lt;ref name=&quot;sputnik&quot;&gt;{{Cite web|url=https://sputnik.kz/20190814/Marat-Zhylanbaev-omirindegi-qiyndyqty-qalay-enserdi-11259412.html|title=Жеті рет Гиннесс рекордын жаңартқан белгілі желаяқ өміріндегі қиындық туралы айтты|lang=kk|publisher=SPUTNIK|author=НҮСІМБЕКОВ, Тимур|date=2022-02-01|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;) — қазақстандық [[ультрамарафон]]шы, суретші, оппозиционер, жүгіруден халықаралық дәрежедегі спорт шебері. «[[Гиннесс рекордтар кітабы]]нда» жеті түрлі рекорд иесі, тіркелмеген оппозициялық [[Алға, Қазақстан]] партиясының төрағасы.

Жалпы 160 мың километрден астам жүгірген Жыланбаев, 2016 жылғы мәлімет бойынша, — адамзат тарихындағы [[Азия]]ның, [[Африка]]ның, [[Аустралия шөлдері|Аустралия]]ның және [[Америка]]ның ең үлкен шөлдерін жүгіріп өткен бірінші және жалғыз спортшы.&lt;ref name=&quot;vlast&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vlast.kz/people_to_watch/18184-marat-zylanbaev-samyj-silnyj-celovek-na-zemle.html|title=Марат Жыланбаев. Самый сильный человек на Земле|lang=ru|publisher=Vlast|author=НҮСІМБЕКОВ, Тимур|date=2016|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;

2023 жылғы мамырда Жыланбаев «тыйым салынған ұйымның жұмысына араласты», «экстремистік ұйымды қаржыландырды» деген айыппен қамауға алынды,&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt; қарашада 7 жылға сотталды.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot;&gt;{{Cite web|url=https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/marat-jyilanbaevka-katyistyi-sot-ukm-shyiktyi-356003/|title=Марат Жыланбаевқа қатысты сот үкімі шықты|lang=kk|publisher=tengrinews.kz|date=2023-11-29|accessdate=2023-11-29}}&lt;/ref&gt; [[Азаттық радиосы]]&lt;ref name=&quot;20minter&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32484747.html|title=Тағы 7 адам саяси тұтқын деп танылды. Арасында Тоқаевты «20 мың террорист» деген сөзі үшін сотқа бермек болған белсенді де бар|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-07-01|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; мен бірнеше құқық қорғаушылар&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; оны «[[саяси тұтқын]]» деп таныды. [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Жыланбаевтың босатылғанын талап етті.&lt;ref name=&quot;humanrights&quot;&gt;{{Cite web|url=https://masa.media/kz/site/human-rights-watch-y-orau-yymy-azastan-biligin-belsendi-marat-zhylanbaevty-bosatua-ndedi?fbclid=PAAaZ_wp-Ju5V1hgSwuBLgHY8NfIC26-kFi0qoV1E3o8MOlQEYKoSNZmAFN4Y|title=HUMAN RIGHTS WATCH ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҰЙЫМЫ ҚАЗАҚСТАН БИЛІГІН БЕЛСЕНДІ МАРАТ ЖЫЛАНБАЕВТЫ БОСАТУҒА ҮНДЕДІ|lang=kk|publisher=Masa Media|date=2023-11-09|accessdate=2023-11-10}}&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
Марат Жыланбаев Қарқаралы ауданындағы Фрунзе совхозында дүниеге келген. [[Арғын]] тайпасы [[Қаракесек (Арғын)|Қаракесек]] руы [[Қарашор|Шор]] бұтағынан шыққан. Әкесі — Жыланбаев Төлеген Нығманұлы. Анасы — Жыланбаева Қаден.

Ата-аналарынан 7 жасында&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt; айырылғасын 1- мен 8-сынып аралығында [[Қарағанды облысы]]ның балалар үйi мен интернаттарда оқыған және тәрбие алған, училище, кейін дене шынықтыру техникумында білім алды. [[Бүкілодақтық лениндік коммунистік жастар одағы|Комсомол]] берген мұғалім мамандығынан бас тартқан Жыланбаев еңбек жолын [[сылақшы]] болып бастады, сонымен қатар сурет салып, оны шетелде сатты.&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

Жыланбаев Қазақстан-ресей университеті Гуманитарлық институтының экономика факультетін бітірген (2005), экономист.

=== Спорттық мансабы ===
19 жасында Қарағандағы алғашқы марафонына қатысып, 21 шақырым қашықтықты бағындырды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt; Өзінің [[Қарақұм]] шөлі арқылы марафонын [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікменстан]]ның [[Серхетабад|Кушка]] қаласында бастады.&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt; Сегіз жылдан соң, 20 күн уақытта 1,200 шақырымды жүгіріп өтіп, Қарақұм шөлін бағындырды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;

1993 жылы ол әлемдегі ең үлкен шөл, [[Сахара]]ны 24 күнде жүгіріп өтті, онымен бірге бақылап жатқан адамдар болды. 1995 жылға қарай ол күніне 85 шақырым қашықтық жүгіріп жүретін, бұл оның денсаулығына үлкен жүк болды. Үкіметтен еш көмек ала алмаған Жыланбаев [[амнезия]]мен ауырып қалады, [[Мәскеу]]ге қалай жеткенін ұмытып қалды, 17 жыл бойы уақытқа жүгіруді тоқтатуға мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;

2019 жылғы шілдеде орын алған [[Ақтөбе]]дегі жартымарафонға қонақ ретінде шақырылды, [[Қазақстан ірі қалалары әкімдерінің тізімі#Ақтөбе|қала әкімі]] [[Ілияс Сапарбекұлы Испанов|Ілияс Испанов]]пен бірге 10 километр жүгірді, Ақтөбе медалімен наградталды.

1986 жылдан Жыланбаев — суретші-безендіруші және 1988 жылы өзі дайындық методикасын ойлап тапқан. 1990 жылдан «Мобиль» кооперативінде жұмыс істеген және 1991 жылы КСРО Еңбек сiңiрген бапкері Фёдор Склокинде жаттыға бастаған. 1992 жылғы қыркүйекте [[Эльбрус]]қа мiну бойынша халықаралық жүгіру жарысында 2-орын алды және сол жылғы қазанда [[Красноярск]]ая сотка халықаралық супермарафонында 1-орын алды.

1992 жылы 7 күн–7 марафон халықаралық супермарафонында 2-орын алса, келесі жылы шілде айында [[Канада]]ның [[Нанисивик]] аралындағы жүгіру жарысында да 2-орын алды. 1994 жылғы шілдеде Өлі жазығы супермарафонында да 2-орын алды.

1996 жылдан бері Марат Жыланбаев — жеке кәсіпкер. Кәсіподақ комитетінің төрағасы. Жеңіл атлетика федерациясының президенті ([[Екібастұз]]), «Екібастұздың болашағы үшін» атты қоғамдық бірлестіктің президенті. Халықаралық кластағы спорт шебері (1994).

Жыланбаев 12 жасынан [[жеңіл атлетика]]мен, [[Велосипед спорты|велосипед]], [[шаңғы спорты]]мен айналысқан. 1990 жылдан өте алыс қашықтықтарға жүгіруді (марафондық жүгіріс) бастап, сол жылы [[Барнауыл]] қаласында ([[Алтай өлкесі]], [[Ресей]]) 85 км қашықтықты 6 сағат 43 минут 23 секундта жүгіріп өтті. Рекордтар кітабына енуі 23 күнде 23 марафондық жүгірісімен (күніне 42 км 195 м) басталды. Кейін 15 күнде 30 марафондық, жарты жылда 75 марафондық және бір жылда 226 марафондық жүгіріспен жалғастырды. Еуропаның ең биік шыңы, [[Эльбрус]]қа (5642 м) марафондық жүгіріспен 7 күнде (30 тамыз–5 қыркүйек 1991) жүгіріп шықты. 20 күнде (2–22 сәуір, 1992) [[Қарақұм]] шөлін (1200 км), 24 күн ішінде (1993), [[Сахара]]ны ([[Солтүстік Африка]], 1700 км) жүгіріп өтті. Сол жылы [[Аустралия]]дағы [[Үлкен Виктория шөлі]]н кесіп өтті. 1994 жылы [[Мохаве шөлі]]не ([[Невада]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]) жорық жасап, оны сәтті аяқтады. 1992 және 1993 жылдары еліміздің таңдаулы 10 спортшыларының қатарына енді.&lt;ref name=&quot;qazaqensi&quot;&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

;Әлемдік рекордтары
{| class=&quot;wikitable&quot;
! #
! Жылдары
! Рекорды
|-
| 1
| 1990–&lt;br&gt;1991
| Бір күнтізбелік жылда 226 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 2
| наурыз&lt;br&gt;1991
| 23 күнде 23 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 2
| маусым&lt;br&gt;1991
| Күніне 2 марафоннан 15 күнде 30 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 3
| сәуір&lt;br&gt;1992
| [[Қарақұм]] шөлін жүгіріп өтті (20 күнде 1200 шақырым)
|-
| 4
| ақпан–&lt;br&gt;наурыз&lt;br&gt;1993
| [[Сахара]] шөлін жүгіріп өтті (24 күнде 1700 шақырым)
|-
| 5
| қараша–&lt;br&gt;желтоқсан&lt;br&gt;1993
| [[Үлкен Виктория шөлі]]н жүгіріп өтті (22 күнде 1600 шақырым)
|-
| 6
| сәуір&lt;br&gt;1994
| [[Мохаве шөлі]]н жүгіріп өтті (17 күнде 1218 шақырым)
|-
|}

=== Саяси мансабы ===
1999 жылы Жыланбаев [[Екібастұз қалалық мәслихаты]] 2-шақырылымының депутаты 
болып сайланғанда саяси мансабын бастады.&lt;ref name=&quot;qazaqensi&quot; /&gt; 2003 жылы Жыланбаев [[Екібастұз қалалық мәслихаты]]ның 3-шақырылымына сайланды, оған салмағы алты грамм алтын төсбелгі берілді.&lt;ref name=&quot;ekibastuz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vesti.kz/sportsout/kazahstanskiy-marafonets-vyistavil-prodaju-svoy-znachok-309099/|title=Казахстанский марафонец выставил на продажу свой значок депутата|lang=ru|publisher=vesti.kz|date=2022-03-29|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; Мәслихаттағы депутаттығын 2007 жылы аяқтады.

Марат Жыланбаев [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы кезектен тыс парламент сайлауы]]ндағы дауыс санау процесінің әділ өтуіне күмән келтірді, бірақ сонда да депутаттықтан үміткер ретінде тіркелді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://cabar.asia/ru/kazahstan-pered-vyborami-poluchitsya-li-izmenit-litso-parlamenta|title=Казахстан перед выборами: получится ли изменить лицо парламента?|lang=ru|publisher=cabar.asia|author=БЕКБАСОВА, Анар|date=2023-02-23|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; «Ерте үгіт-насихатын бастады» деген айыппен оны кандидаттар қатарынан алып тастады. Сайлауалды бағдарламасында ол [[2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары|Қаңтар оқиғасы]], бірінші президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев]] пен оның отбасы жайлы тергеу ұйымдастырылуын талап еткен еді.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32667247.html|title=Қамаудағы белсенді Жыланбаев сотта аузын тігіп тастады|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-11-02|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

2023 жылғы 27 шілдеде [[Алға, Қазақстан]] партиясы [[Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі|Әділет министрлігі]]не 17-рет тіркеуге құжат тапсырды. 2022 жылы ол «бастамашыл топтың тізімі заң талабына сай келмейді» деген уәж айтты да, тіркеуден бас тартты.&lt;ref name=&quot;17ret&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32522545.html|title=&quot;Алға, Қазақстан&quot; оппозициялық партиясы 17-рет тіркеуге құжат тапсырды|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|author=ТОЙКЕН, Сәния|date=2023-07-27|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

=== Сотталуы ===
2023 жылғы мамырда Жыланбаев «тыйым салынған ұйымның жұмысына араласты», «экстремистік ұйымды қаржыландырды» деген айыппен қамауға алынды. Сол жылғы шілдеде ол адвокаты Мейіржан Досақаревқа денсаулығының нашарлағанын, қамауда антисанитария көргенін айтты.&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt; Департаменттің айтуынша Жыланбаевтың «жағдайы қанағаттарлық, денсаулығына шағым жоқ».&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; Эльвира Бекзадина айтуынша беріліп жатқан тағам сапасының нашар болғаны сонша, Жыланбаевтың тістері түсіп жатыр, бөлмесі [[маса]], [[шыбын]] шіркейге толы, лас.&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt;

[[Азаттық радиосы]] мәліметінше дүние жүзінің 39 елінде демократия белсенділері мен құқық қорғаушылар, адвокаттар мен журналистерді біріктіретін ''World Liberty Congress'' үкіметтік емес ұйымы бұл жағдай жайлы «Марат Жыланбаев жөн-жосықсыз ұсталды» деп айтқан.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; Құқық қорғаушылар қауымдастығы&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; және Азаттық радиосының өзі&lt;ref name=&quot;20minter&quot; /&gt; оны «[[саяси тұтқын]]» деп таныды.

Марат Жыланбаевтың соты 30 қазанда басталды. Жақында «белгісіз» куәгерлердің өтінішімен Марат Жыланбаевтың соты жабық отырысқа ауыстырылды. Бұған адвокаты, белсендінің өзі және оның жақтастары қарсылық білдірді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/32667513.html|title=Арестованный активист Марат Жыланбаев потребовал открытого суда и зашил себе рот|lang=ru|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-11-02|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; ҚАЖД хабарлауынша тіркелмеген партия жетекшісі ашық сот талап етіп, 1 қазан күні аузын тігіп тастады және «сол күні мекеме басшылығымен профилактикалық әңгіме жүргізілгеннен кейін сотталушы Марат Жыланбаев тігісін алып тастады». Жыланбаев соттың жабық өткізілгенін «заңға, конституцияға қайшы» деді.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Жыланбаевтың босатылғанын талап етті, ұйымның Орталық Азия жөніндегі зерттеушісі Мира Ритман «ол босатылуы тиіс» деген.&lt;ref name=&quot;humanrights&quot; /&gt;

29 қараша күні [[Астана]] қаласының қылмыстық істер жөніндегі ауданаралық соты Қылмыстық кодекстің 258-бабы 2-бөлігі бойынша сот тыйым салған экстремистік ұйымды қаржыландырғаны, сондай-ақ, Қылмыстық кодекстің 405-бабы 2-бөлігі бойынша оның қызметіне қатысқаны үшін Жыланбаевқа қатысты үкім шығарды, ол жерде оның 7 жылғы сотталғаны жарияланған болды.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot; /&gt; Сот мәліметінше, Жыланбаев [[Қазақстанның демократиялық таңдауы]] экстремистік ұйымының жақтаушысы болды, ҚДТ басшысы мен оның шетелдік штабынан Қазақстан Конституциялық құрылымын күштеп өзгерту мақсатын көздейтін тапсырмалар мен нұсқаулар алған.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot; /&gt; Үкім әлі заңды күшіне енген жоқ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nege.kz/news/el/marat_zhilanbaev_7_zhilga_sottaldi_20231129180334|title=Оппозиция белсендісі Марат Жыланбаев 7 жылға сотталды|lang=kk|publisher=nege.kz|date=2023-11-29|accessdate=2023-11-29}}&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* Ақтөбе медалі (2019).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://salem.su/news/2019/06/11/marat-zhylanbaev-nagrazhdyon-medalyu-aktobe/|title=Марат Жыланбаев награждён медалью Актобе|lang=ru|publisher=salem.su|date=2019-06-11|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

== Жеке өмірі ==
Марат Жыланбаев үйленген. Жұбайы — Жыланбаева Ақмарал Айтбайқызы (1974 жылы туған), кәсіпкер. Ұлы — Рүстем (1988 жылы туған); қыздары — Айдана (1994 жылы туған), Азия (1998 жылы туған), Анелья (2003 жылы туған).{{Дереккөзі келтірілмеген}} Діни көзқарасы — [[атеизм]].&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Жыланбаев, Марат Төлегенұлы}}
[[Санат:Қазақстан марафоншылары]]
[[Санат:Қазақстан ультрамарафоншылары]]
[[Санат:Қазақстан саяси тұтқындары]]
[[Санат:Екібастұздың құрметті азаматтары]]
[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары]]</text>
      <sha1>gzqxh3vqxgcdsuu6c5zudsxj6a2qruu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480375</id>
      <parentid>3480373</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:50:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480375</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23625" sha1="6l4ol8q7vlo7nty8kix4jjm9iyp5yyg" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  =
 | Қазақша есімі        = Марат Төлегенұлы Жыланбаев
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = Marat Jılanbaev.jpg
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                = Жыланбаев, 2016 жыл

 | Титулы               = [[Алға, Қазақстан]] партиясының төрағасы
 | Ту                   = Alğa, Qazaqstan party logo white.png
 | Ту2                  = Alğa, Qazaqstan party logo white.png
 | Басқара бастады      = 29 наурыз 2023 жылдан бастап
 | Басқаруын аяқтады    = 
 | Ізашары              = [[Жасарал Мінажадинұлы Қуанышәлин|Жасарал Қуанышәлин]]
 | Ізбасары             =

 | Титулы_2             = [[Екібастұз қалалық мәслихаты]] 2- және 3-шақырылымдарының депутаты
 | Ту_2                 = Ekibastuz seal.png
 | Ту2_2                = Coat of Arms of Pavlodar Province.png
 | Басқара бастады_2    = 1999
 | Басқаруын аяқтады_2  = 2007
 | тақырыпша2_2         = Партиясы
 | мәтін2_2             = [[Партиясыз]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

 | Туған күні           = 19.8.1963
 | Туған жері           = Фрунзе совхозы, {{туғанжері|Қарқаралы ауданы|Қарқаралы ауданында}}, [[Қызылорда облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vlast.kz/people_to_watch/18184-marat-zylanbaev-samyj-silnyj-celovek-na-zemle.html|title=Марат Жыланбаев. Самый сильный человек на Земле|lang=ru|publisher=zakon.kz|date=2016|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; (қазіргі [[Аманжолов ауылдық округі]])&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Қайтыс болған күні   = 
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = [[Атеизм|атеист]]&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;
 | Әкесі                = 
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Ақмарал Айтбайқызы Жыланбаева (1974 туған)
 | Балалары             = 4

 | Партиясы             = [[Алға, Қазақстан]]
 | Білімі               = 
 | Мамандығы            = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              =

 | Атағы                = 
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           =

 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
}}
'''Марат Төлегенұлы Жыланбаев''' ([[19 тамыз]] [[1963 жыл]], [[Қарқаралы ауданы]]&lt;ref name=&quot;sputnik&quot;&gt;{{Cite web|url=https://sputnik.kz/20190814/Marat-Zhylanbaev-omirindegi-qiyndyqty-qalay-enserdi-11259412.html|title=Жеті рет Гиннесс рекордын жаңартқан белгілі желаяқ өміріндегі қиындық туралы айтты|lang=kk|publisher=SPUTNIK|author=НҮСІМБЕКОВ, Тимур|date=2022-02-01|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;) — қазақстандық [[ультрамарафон]]шы, суретші, оппозиционер, жүгіруден халықаралық дәрежедегі спорт шебері. «[[Гиннесс рекордтар кітабы]]нда» жеті түрлі рекорд иесі, тіркелмеген оппозициялық [[Алға, Қазақстан]] партиясының төрағасы.

Жалпы 160 мың километрден астам жүгірген Жыланбаев, 2016 жылғы мәлімет бойынша, — адамзат тарихындағы [[Азия]]ның, [[Африка]]ның, [[Аустралия шөлдері|Аустралия]]ның және [[Америка]]ның ең үлкен шөлдерін жүгіріп өткен бірінші және жалғыз спортшы.&lt;ref name=&quot;vlast&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vlast.kz/people_to_watch/18184-marat-zylanbaev-samyj-silnyj-celovek-na-zemle.html|title=Марат Жыланбаев. Самый сильный человек на Земле|lang=ru|publisher=Vlast|author=НҮСІМБЕКОВ, Тимур|date=2016|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;

2023 жылғы мамырда Жыланбаев «тыйым салынған ұйымның жұмысына араласты», «экстремистік ұйымды қаржыландырды» деген айыппен қамауға алынды,&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt; қарашада 7 жылға сотталды.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot;&gt;{{Cite web|url=https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/marat-jyilanbaevka-katyistyi-sot-ukm-shyiktyi-356003/|title=Марат Жыланбаевқа қатысты сот үкімі шықты|lang=kk|publisher=tengrinews.kz|date=2023-11-29|accessdate=2023-11-29}}&lt;/ref&gt; [[Азаттық радиосы]]&lt;ref name=&quot;20minter&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32484747.html|title=Тағы 7 адам саяси тұтқын деп танылды. Арасында Тоқаевты «20 мың террорист» деген сөзі үшін сотқа бермек болған белсенді де бар|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-07-01|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; мен бірнеше құқық қорғаушылар&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; оны «[[саяси тұтқын]]» деп таныды. [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Жыланбаевтың босатылғанын талап етті.&lt;ref name=&quot;humanrights&quot;&gt;{{Cite web|url=https://masa.media/kz/site/human-rights-watch-y-orau-yymy-azastan-biligin-belsendi-marat-zhylanbaevty-bosatua-ndedi?fbclid=PAAaZ_wp-Ju5V1hgSwuBLgHY8NfIC26-kFi0qoV1E3o8MOlQEYKoSNZmAFN4Y|title=HUMAN RIGHTS WATCH ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҰЙЫМЫ ҚАЗАҚСТАН БИЛІГІН БЕЛСЕНДІ МАРАТ ЖЫЛАНБАЕВТЫ БОСАТУҒА ҮНДЕДІ|lang=kk|publisher=Masa Media|date=2023-11-09|accessdate=2023-11-10}}&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
Марат Жыланбаев Қарқаралы ауданындағы Фрунзе совхозында дүниеге келген. [[Арғын]] тайпасы [[Қаракесек (Арғын)|Қаракесек]] руы [[Қарашор|Шор]] бұтағынан шыққан. Әкесі — Жыланбаев Төлеген Нығманұлы. Анасы — Жыланбаева Қаден.

Ата-аналарынан 7 жасында&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt; айырылғасын 1- мен 8-сынып аралығында [[Қарағанды облысы]]ның балалар үйi мен интернаттарда оқыған және тәрбие алған, училище, кейін дене шынықтыру техникумында білім алды. [[Бүкілодақтық лениндік коммунистік жастар одағы|Комсомол]] берген мұғалім мамандығынан бас тартқан Жыланбаев еңбек жолын [[сылақшы]] болып бастады, сонымен қатар сурет салып, оны шетелде сатты.&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

Жыланбаев Қазақстан-ресей университеті Гуманитарлық институтының экономика факультетін бітірген (2005), экономист.

=== Спорттық мансабы ===
19 жасында Қарағандағы алғашқы марафонына қатысып, 21 шақырым қашықтықты бағындырды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt; Өзінің [[Қарақұм]] шөлі арқылы марафонын [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікменстан]]ның [[Серхетабад|Кушка]] қаласында бастады.&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt; Сегіз жылдан соң, 20 күн уақытта 1,200 шақырымды жүгіріп өтіп, Қарақұм шөлін бағындырды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;

1993 жылы ол әлемдегі ең үлкен шөл, [[Сахара]]ны 24 күнде жүгіріп өтті, онымен бірге бақылап жатқан адамдар болды. 1995 жылға қарай ол күніне 85 шақырым қашықтық жүгіріп жүретін, бұл оның денсаулығына үлкен жүк болды. Үкіметтен еш көмек ала алмаған Жыланбаев [[амнезия]]мен ауырып қалады, [[Мәскеу]]ге қалай жеткенін ұмытып қалды, 17 жыл бойы уақытқа жүгіруді тоқтатуға мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;sputnik&quot; /&gt;

2019 жылғы шілдеде орын алған [[Ақтөбе]]дегі жартымарафонға қонақ ретінде шақырылды, [[Қазақстан ірі қалалары әкімдерінің тізімі#Ақтөбе|қала әкімі]] [[Ілияс Сапарбекұлы Испанов|Ілияс Испанов]]пен бірге 10 километр жүгірді, Ақтөбе медалімен наградталды.

1986 жылдан Жыланбаев — суретші-безендіруші және 1988 жылы өзі дайындық методикасын ойлап тапқан. 1990 жылдан «Мобиль» кооперативінде жұмыс істеген және 1991 жылы КСРО Еңбек сiңiрген бапкері Фёдор Склокинде жаттыға бастаған. 1992 жылғы қыркүйекте [[Эльбрус]]қа мiну бойынша халықаралық жүгіру жарысында 2-орын алды және сол жылғы қазанда [[Красноярск]]ая сотка халықаралық супермарафонында 1-орын алды.

1992 жылы 7 күн–7 марафон халықаралық супермарафонында 2-орын алса, келесі жылы шілде айында [[Канада]]ның [[Нанисивик]] аралындағы жүгіру жарысында да 2-орын алды. 1994 жылғы шілдеде Өлі жазығы супермарафонында да 2-орын алды.

1996 жылдан бері Марат Жыланбаев — жеке кәсіпкер. Кәсіподақ комитетінің төрағасы. Жеңіл атлетика федерациясының президенті ([[Екібастұз]]), «Екібастұздың болашағы үшін» атты қоғамдық бірлестіктің президенті. Халықаралық кластағы спорт шебері (1994).

Жыланбаев 12 жасынан [[жеңіл атлетика]]мен, [[Велосипед спорты|велосипед]], [[шаңғы спорты]]мен айналысқан. 1990 жылдан өте алыс қашықтықтарға жүгіруді (марафондық жүгіріс) бастап, сол жылы [[Барнауыл]] қаласында ([[Алтай өлкесі]], [[Ресей]]) 85 км қашықтықты 6 сағат 43 минут 23 секундта жүгіріп өтті. Рекордтар кітабына енуі 23 күнде 23 марафондық жүгірісімен (күніне 42 км 195 м) басталды. Кейін 15 күнде 30 марафондық, жарты жылда 75 марафондық және бір жылда 226 марафондық жүгіріспен жалғастырды. Еуропаның ең биік шыңы, [[Эльбрус]]қа (5642 м) марафондық жүгіріспен 7 күнде (30 тамыз–5 қыркүйек 1991) жүгіріп шықты. 20 күнде (2–22 сәуір, 1992) [[Қарақұм]] шөлін (1200 км), 24 күн ішінде (1993), [[Сахара]]ны ([[Солтүстік Африка]], 1700 км) жүгіріп өтті. Сол жылы [[Аустралия]]дағы [[Үлкен Виктория шөлі]]н кесіп өтті. 1994 жылы [[Мохаве шөлі]]не ([[Невада]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]) жорық жасап, оны сәтті аяқтады. 1992 және 1993 жылдары еліміздің таңдаулы 10 спортшыларының қатарына енді.&lt;ref name=&quot;qazaqensi&quot;&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

;Әлемдік рекордтары
{| class=&quot;wikitable&quot;
! #
! Жылдары
! Рекорды
|-
| 1
| 1990–&lt;br&gt;1991
| Бір күнтізбелік жылда 226 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 2
| наурыз&lt;br&gt;1991
| 23 күнде 23 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 2
| маусым&lt;br&gt;1991
| Күніне 2 марафоннан 15 күнде 30 классикалық марафонды жүгіріп өтті
|-
| 3
| сәуір&lt;br&gt;1992
| [[Қарақұм]] шөлін жүгіріп өтті (20 күнде 1200 шақырым)
|-
| 4
| ақпан–&lt;br&gt;наурыз&lt;br&gt;1993
| [[Сахара]] шөлін жүгіріп өтті (24 күнде 1700 шақырым)
|-
| 5
| қараша–&lt;br&gt;желтоқсан&lt;br&gt;1993
| [[Үлкен Виктория шөлі]]н жүгіріп өтті (22 күнде 1600 шақырым)
|-
| 6
| сәуір&lt;br&gt;1994
| [[Мохаве шөлі]]н жүгіріп өтті (17 күнде 1218 шақырым)
|-
|}

=== Саяси мансабы ===
1999 жылы Жыланбаев [[Екібастұз қалалық мәслихаты]] 2-шақырылымының депутаты 
болып сайланғанда саяси мансабын бастады.&lt;ref name=&quot;qazaqensi&quot; /&gt; 2003 жылы Жыланбаев [[Екібастұз қалалық мәслихаты]]ның 3-шақырылымына сайланды, оған салмағы алты грамм алтын төсбелгі берілді.&lt;ref name=&quot;ekibastuz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://vesti.kz/sportsout/kazahstanskiy-marafonets-vyistavil-prodaju-svoy-znachok-309099/|title=Казахстанский марафонец выставил на продажу свой значок депутата|lang=ru|publisher=vesti.kz|date=2022-03-29|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; Мәслихаттағы депутаттығын 2007 жылы аяқтады.

Марат Жыланбаев [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы кезектен тыс парламент сайлауы]]ндағы дауыс санау процесінің әділ өтуіне күмән келтірді, бірақ сонда да депутаттықтан үміткер ретінде тіркелді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://cabar.asia/ru/kazahstan-pered-vyborami-poluchitsya-li-izmenit-litso-parlamenta|title=Казахстан перед выборами: получится ли изменить лицо парламента?|lang=ru|publisher=cabar.asia|author=БЕКБАСОВА, Анар|date=2023-02-23|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; «Ерте үгіт-насихатын бастады» деген айыппен оны кандидаттар қатарынан алып тастады. Сайлауалды бағдарламасында ол [[2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары|Қаңтар оқиғасы]], бірінші президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев]] пен оның отбасы жайлы тергеу ұйымдастырылуын талап еткен еді.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32667247.html|title=Қамаудағы белсенді Жыланбаев сотта аузын тігіп тастады|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-11-02|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

2023 жылғы 27 шілдеде [[Алға, Қазақстан]] партиясы [[Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі|Әділет министрлігі]]не 17-рет тіркеуге құжат тапсырды. 2022 жылы ол «бастамашыл топтың тізімі заң талабына сай келмейді» деген уәж айтты да, тіркеуден бас тартты.&lt;ref name=&quot;17ret&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32522545.html|title=&quot;Алға, Қазақстан&quot; оппозициялық партиясы 17-рет тіркеуге құжат тапсырды|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|author=ТОЙКЕН, Сәния|date=2023-07-27|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

=== Сотталуы ===
2023 жылғы мамырда Жыланбаев «тыйым салынған ұйымның жұмысына араласты», «экстремистік ұйымды қаржыландырды» деген айыппен қамауға алынды. Сол жылғы шілдеде ол адвокаты Мейіржан Досақаревқа денсаулығының нашарлағанын, қамауда антисанитария көргенін айтты.&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt; Департаменттің айтуынша Жыланбаевтың «жағдайы қанағаттарлық, денсаулығына шағым жоқ».&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; Эльвира Бекзадина айтуынша беріліп жатқан тағам сапасының нашар болғаны сонша, Жыланбаевтың тістері түсіп жатыр, бөлмесі [[маса]], [[шыбын]] шіркейге толы, лас.&lt;ref name=&quot;17ret&quot; /&gt;

[[Азаттық радиосы]] мәліметінше дүние жүзінің 39 елінде демократия белсенділері мен құқық қорғаушылар, адвокаттар мен журналистерді біріктіретін ''World Liberty Congress'' үкіметтік емес ұйымы бұл жағдай жайлы «Марат Жыланбаев жөн-жосықсыз ұсталды» деп айтқан.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; Құқық қорғаушылар қауымдастығы&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; және Азаттық радиосының өзі&lt;ref name=&quot;20minter&quot; /&gt; оны «[[саяси тұтқын]]» деп таныды.

Марат Жыланбаевтың соты 30 қазанда басталды. Жақында «белгісіз» куәгерлердің өтінішімен Марат Жыланбаевтың соты жабық отырысқа ауыстырылды. Бұған адвокаты, белсендінің өзі және оның жақтастары қарсылық білдірді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/32667513.html|title=Арестованный активист Марат Жыланбаев потребовал открытого суда и зашил себе рот|lang=ru|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-11-02|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt; ҚАЖД хабарлауынша тіркелмеген партия жетекшісі ашық сот талап етіп, 1 қазан күні аузын тігіп тастады және «сол күні мекеме басшылығымен профилактикалық әңгіме жүргізілгеннен кейін сотталушы Марат Жыланбаев тігісін алып тастады». Жыланбаев соттың жабық өткізілгенін «заңға, конституцияға қайшы» деді.&lt;ref name=&quot;awzintigip&quot; /&gt; [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Жыланбаевтың босатылғанын талап етті, ұйымның Орталық Азия жөніндегі зерттеушісі Мира Ритман «ол босатылуы тиіс» деген.&lt;ref name=&quot;humanrights&quot; /&gt;

29 қараша күні [[Астана]] қаласының қылмыстық істер жөніндегі ауданаралық соты Қылмыстық кодекстің 258-бабы 2-бөлігі бойынша сот тыйым салған экстремистік ұйымды қаржыландырғаны, сондай-ақ, Қылмыстық кодекстің 405-бабы 2-бөлігі бойынша оның қызметіне қатысқаны үшін Жыланбаевқа қатысты үкім шығарды, ол жерде оның 7 жылғы сотталғаны жарияланған болды.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot; /&gt; Сот мәліметінше, Жыланбаев [[Қазақстанның демократиялық таңдауы]] экстремистік ұйымының жақтаушысы болды, ҚДТ басшысы мен оның шетелдік штабынан Қазақстан Конституциялық құрылымын күштеп өзгерту мақсатын көздейтін тапсырмалар мен нұсқаулар алған.&lt;ref name=&quot;tengrinewssot&quot; /&gt; Үкім әлі заңды күшіне енген жоқ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nege.kz/news/el/marat_zhilanbaev_7_zhilga_sottaldi_20231129180334|title=Оппозиция белсендісі Марат Жыланбаев 7 жылға сотталды|lang=kk|publisher=nege.kz|date=2023-11-29|accessdate=2023-11-29}}&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* Ақтөбе медалі (2019).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://salem.su/news/2019/06/11/marat-zhylanbaev-nagrazhdyon-medalyu-aktobe/|title=Марат Жыланбаев награждён медалью Актобе|lang=ru|publisher=salem.su|date=2019-06-11|accessdate=2023-11-04}}&lt;/ref&gt;

== Жеке өмірі ==
Марат Жыланбаев үйленген. Жұбайы — Жыланбаева Ақмарал Айтбайқызы (1974 жылы туған), кәсіпкер. Ұлы — Рүстем (1988 жылы туған); қыздары — Айдана (1994 жылы туған), Азия (1998 жылы туған), Анелья (2003 жылы туған).{{Дереккөзі келтірілмеген}} Діни көзқарасы — [[атеизм]].&lt;ref name=&quot;zakonkz&quot; /&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Жыланбаев, Марат Төлегенұлы}}
[[Санат:Қазақстан марафоншылары]]
[[Санат:Қазақстан ультрамарафоншылары]]
[[Санат:Қазақстан саяси тұтқындары]]
[[Санат:Екібастұздың құрметті азаматтары]]
[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары]]</text>
      <sha1>6l4ol8q7vlo7nty8kix4jjm9iyp5yyg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116967</id>
    <revision>
      <id>3480326</id>
      <parentid>3385495</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T16:26:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Шайнүсіп</username>
        <id>161753</id>
      </contributor>
      <origin>3480326</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9193" sha1="kzcojqdc4sxbdnc78tozqqw7p8fv1qz" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева|Суреті=Gulmira Isimbaeva (29369) (cropped).jpg|Титулы=[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары]]|Ту=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=24 наурыз 2016|Басқаруын аяқтады=18 қаңтар 2021|Бірігіп басқарушы1=[[Владимир Карпович Божко|Владимир Божко]]|Ізашары=[[Абай Бөлекбайұлы Тасболатов|Абай Тасболатов]]|Ізбасары=[[Балайым Туғанбайқызы Кесебаева|Балайым Кесебаева]]&lt;br&gt; [[Павел Олегович Казанцев|Павел Казанцев]]|тақырыпша1=Төраға|мәтін1=[[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов|Бақтықожа Ізмұхамбетов]]&lt;br&gt; [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]|Титулы_2=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланым депутаттары|IV]], [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|V]] және [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|VI сайланымдарының депутаты]]|Ту_2=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_2=17 тамыз 2007|Басқаруын аяқтады_2=18 қаңтар 2021|тақырыпша1_2=Төраға|мәтін1_2=[[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]]&lt;br&gt; [[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов|Орал Мұхамеджанов]]&lt;br&gt;[[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]&lt;br&gt;[[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]&lt;br&gt; [[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов|Бақтықожа Ізмұхамбетов]]&lt;br&gt; [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]|Титулы_3=[[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі|Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің]] XII және XIII сайланымдарының депутаты|Ту_3=Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg|Ту2_3=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_3=25 наурыз 1990|Басқаруын аяқтады_3=11 наурыз 1995|тақырыпша1_3=Төраға|мәтін1_3=[[Ерік Мағзұмұлы Асанбаев|Ерік Асанбаев]]&lt;br&gt;[[Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин|Серікболсын Әбділдин]]&lt;br&gt;[[Әбіш Кекілбайұлы]]|Партиясы=[[Аманат (партия)|Нұр Отан]]|Білімі=1) [[Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті|Жамбыл педагогикалық институты]]&lt;br&gt;2) [[Қазақ ұлттық университеті|Қазақ мемлекеттік университеті]]|Туған жері=[[Үшарал (Талас ауданы)|Үшарал]], {{туғанжері|Талас ауданы|Талас ауданында}}, [[Жамбыл облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Жұбайы=[[Төлеген Әбдісағиұлы Қожамқұлов|Төлеген Қожамқұлов]]|Балалары='''ұлы '''&lt;br&gt;[[Рахат-Би Төлегенұлы Әбдісағин|Рахат-Би]]&lt;br&gt;(1999 туған)|Туған күні=23.08.1957|Марапаттары={{Қатар 
 |{{Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері}}
 |{{Достастық ордені}}
}}
{{Қатар 
 |{{Парасат ордені}} 
 |{{Құрмет ордені}} 
 |{{Ерен еңбегі үшін медалі (Қазақстан)}}
}}
{{Қатар
 |{{Астанаға 10 жыл медалі}}
 |{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
 |{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}
}}
{{Қатар
 |{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
 |{{Астанаға 20 жыл медалі}}
 |{{Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл медалі}}
}}|Commons=Gülmira Esimbaeva}}

'''Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева''' ([[23 тамыз]] [[1957 жыл|1957]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, педагог және заңгер. 2007—2021 жылдары [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Парламент Мәжілісінің]] депутаты.

== Өмірбаяны ==
[[Жамбыл педагогикалық институты]]ның филология факультетін (1978) орыс тілі мен әдебиетінің мұғалімі мамандығы
бойынша; С.М. Киров атындағы [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің заң факультетін (1994) заңгер-құқықтанушы
мамандығы бойынша бітірген.

12-жылдық білім беру бағдарламасы бойынша 1-сыныпқа арналған «[[Букварь]]» оқулығының авторы.
«Нұр Отан» ХДП мүшесі.

1978 жылдан - Жамбыл облысы Талас ауданы Үшарал ауылы ОМ орыс тілі пәнінің мұғалімі, директордың орынбасары. 1990 жылдан - ҚР Жоғарғы Кеңесі Ғылымды дамыту және халыққа білім беру комитетінің хатшысы, төрағасының орынбасары. 1993 жылдан - [[Алматы]] қаласы білім беру департаментінің бастығы.
2007 жылдан бері - [[Қазақстан Парламенті Мәжiлiсі|ҚР Парламенті Мәжiлiсі]] 4-ші шақырылымының «[[Нұр Отан]]» ХДП тізімі бойынша депутаты, Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің мүшесі.
[[ҚазКСР Жоғарғы кеңесі]]нің 12-ші шақырылымының депутаты.

== Марапаттары мен атақтары ==
«Құрмет» орденімен (2009); «Ерен еңбегі үшін» (2001), А.С. Пушкин атындағы медальмен (2003), Ы. Аптынсарин атындағы төс белгісімен марапатталған (2007), Алматы қаласы және ҚР Президентінің алғысының, төс белгісінің иегері, М.В. Ломоносов атындағы сыйлықтың иегері. ҚР білім беру ісінің үздігі. ҚР білім беру ісінің Құрметті қызметкері.&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Тараз мемлекеттік педагогикалық институты түлектері]]
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]
[[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің IV шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің V шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің VI шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 12-шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің төрағасының орынбасарлары]]
[[Санат:Қазақстан педагогтары]]
[[Санат:Қазақстан заңгерлері]]
[[Санат:Аманат партиясының мүшелері]]</text>
      <sha1>kzcojqdc4sxbdnc78tozqqw7p8fv1qz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480335</id>
      <parentid>3480326</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:58:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <origin>3480335</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9207" sha1="cir4o2299uikv8xug2wjlqdb48b31a0" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева|Суреті=Gulmira Isimbaeva (29369) (cropped).jpg|Титулы=[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары]]|Ту=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=24 наурыз 2016|Басқаруын аяқтады=18 қаңтар 2021|Бірігіп басқарушы1=[[Владимир Карпович Божко|Владимир Божко]]|Ізашары=[[Абай Бөлекбайұлы Тасболатов|Абай Тасболатов]]|Ізбасары=[[Балайым Туғанбайқызы Кесебаева|Балайым Кесебаева]]&lt;br&gt; [[Павел Олегович Казанцев|Павел Казанцев]]|тақырыпша1=Төраға|мәтін1=[[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов|Бақтықожа Ізмұхамбетов]]&lt;br&gt; [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]|Титулы_2=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланым депутаттары|IV]], [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|V]] және [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|VI сайланымдарының депутаты]]|Ту_2=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_2=17 тамыз 2007|Басқаруын аяқтады_2=18 қаңтар 2021|тақырыпша1_2=Төраға|мәтін1_2=[[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]]&lt;br&gt; [[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов|Орал Мұхамеджанов]]&lt;br&gt;[[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]&lt;br&gt;[[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]&lt;br&gt; [[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов|Бақтықожа Ізмұхамбетов]]&lt;br&gt; [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]|Титулы_3=[[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі|Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің]] XII және XIII сайланымдарының депутаты|Ту_3=Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg|Ту2_3=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_3=25 наурыз 1990|Басқаруын аяқтады_3=11 наурыз 1995|тақырыпша1_3=Төраға|мәтін1_3=[[Ерік Мағзұмұлы Асанбаев|Ерік Асанбаев]]&lt;br&gt;[[Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин|Серікболсын Әбділдин]]&lt;br&gt;[[Әбіш Кекілбайұлы]]|Партиясы=[[Аманат (партия)|Нұр Отан]]|Білімі=1) [[Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті|Жамбыл педагогикалық институты]]&lt;br&gt;2) [[Қазақ ұлттық университеті|Қазақ мемлекеттік университеті]]|Туған жері=[[Үшарал (Талас ауданы)|Үшарал]], {{туғанжері|Талас ауданы|Талас ауданында}}, [[Жамбыл облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Жұбайы=[[Төлеген Әбдісағиұлы Қожамқұлов|Төлеген Қожамқұлов]]|Балалары='''ұлы '''&lt;br&gt;[[Рахат-Би Төлегенұлы Әбдісағин|Рахат-Би]]&lt;br&gt;(1999 туған)|Туған күні=23.08.1957|Марапаттары={{Қатар 
 |{{Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері}}
 |{{Достастық ордені}}
}}
{{Қатар 
 |{{Парасат ордені}} 
 |{{Құрмет ордені}} 
 |{{Ерен еңбегі үшін медалі (Қазақстан)}}
}}
{{Қатар
 |{{Астанаға 10 жыл медалі}}
 |{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
 |{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}}
}}
{{Қатар
 |{{ҚР Конституциясына 20 жыл}}
 |{{Астанаға 20 жыл медалі}}
 |{{Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл медалі}}
}}|Commons=Gülmira Esimbaeva}}
'''Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева''' ([[23 тамыз]] [[1957 жыл|1957]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, педагог және заңгер. 2007—2021 жылдары [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Парламент Мәжілісінің]] депутаты.

== Өмірбаяны ==
[[Жамбыл педагогикалық институты]]ның филология факультетін (1978) орыс тілі мен әдебиетінің мұғалімі мамандығы
бойынша; С.М. Киров атындағы [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің заң факультетін (1994) заңгер-құқықтанушы
мамандығы бойынша бітірген.

12-жылдық білім беру бағдарламасы бойынша 1-сыныпқа арналған «[[Букварь]]» оқулығының авторы.
«Нұр Отан» ХДП мүшесі.

1978 жылдан - Жамбыл облысы Талас ауданы Үшарал ауылы ОМ орыс тілі пәнінің мұғалімі, директордың орынбасары. 1990 жылдан - ҚР Жоғарғы Кеңесі Ғылымды дамыту және халыққа білім беру комитетінің хатшысы, төрағасының орынбасары. 1993 жылдан - [[Алматы]] қаласы білім беру департаментінің бастығы.
2007 жылдан бері - [[Қазақстан Парламенті Мәжiлiсі|ҚР Парламенті Мәжiлiсі]] 4-ші шақырылымының «[[Нұр Отан]]» ХДП тізімі бойынша депутаты, Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің мүшесі.
[[ҚазКСР Жоғарғы кеңесі]]нің 12-ші шақырылымының депутаты.

== Марапаттары мен атақтары ==
«Құрмет» орденімен (2009); «Ерен еңбегі үшін» (2001), А.С. Пушкин атындағы медальмен (2003), Ы. Аптынсарин атындағы төс белгісімен марапатталған (2007), Алматы қаласы және ҚР Президентінің алғысының, төс белгісінің иегері, М.В. Ломоносов атындағы сыйлықтың иегері. ҚР білім беру ісінің үздігі. ҚР білім беру ісінің Құрметті қызметкері.&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Тараз мемлекеттік педагогикалық институты түлектері]]
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]
[[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің IV шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің V шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің VI шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 12-шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің төрағасының орынбасарлары]]
[[Санат:Қазақстан педагогтары]]
[[Санат:Қазақстан заңгерлері]]
[[Санат:Аманат партиясының мүшелері]]</text>
      <sha1>cir4o2299uikv8xug2wjlqdb48b31a0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Kasymov</title>
    <ns>3</ns>
    <id>122375</id>
    <revision>
      <id>3480402</id>
      <parentid>3480190</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T22:19:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Шайнүсіп</username>
        <id>161753</id>
      </contributor>
      <comment>/* Біріктіру */ жаңа бөлім</comment>
      <origin>3480402</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101047" sha1="ngxsq9tpo7ofaolo6w8901zfxdspxl9" xml:space="preserve">{{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}}
{{астынан}}

== Жою №1 ==

Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті &lt;s&gt;Мұқыр ауылдық округі&lt;/s&gt; жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05)

:Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05)
::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05)
:Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05)

== Павел Архипович Загребельный‎ ==

Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05)
: Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05)
::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05)

== Үлгі:Азаматтық қақтығыс ==

Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05)

:Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05)
:Иә, енді істейді. Бірақ &quot;жұлдызшаны&quot; білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05)
::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05)
:::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05)

== Албан тілі мақалам жоққа шығарылды.  ==

Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05)
:Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05)

== Мақалада қате бар ==
Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05)
: Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05)

== Қате ==

Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''&lt;imagemap&gt;: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05)
::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05)
:::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05)

== Жеңіл атлетші ==

Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05)
:{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05)
::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05)

== Мақалаларды жою ==

Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын.
* &lt;s&gt;Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Гринвуд Джеймс&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Ең кіші шекті өлшем&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Ең үлкен шекті өлшем&lt;/s&gt;
* ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров''
* &lt;s&gt;Шіркеулік славянизмдер&lt;/s&gt;
* ''Байзақ ауданының ескерткіштері''
* &lt;s&gt;Иоганни Густав Ренат&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Әуе-десанттық күштер күні&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Өздігінен даму&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Сесиль Джон Родс&lt;/s&gt;
[[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05)

:Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05)

== Үш мақала жою ==
Мыналарды жоюға ұсынамын:
* &lt;s&gt;Өзіндік маркетинг&lt;/s&gt;
* ''Өзін-өзі өлтіру‎''
* &lt;s&gt;Мен&lt;/s&gt;
--[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05)

== Өзін-өзі өлтіру‎ ==
Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05)
:{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05)
:: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)
:::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)
:::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05)
:{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. 

Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05)
: Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05)
: Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05)
::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)
::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)
:{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05)

== Күндерек ==

Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05)
:{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05)
::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)
:::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)
::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)

== [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] ==
Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05)
:{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)
:: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз?  Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)
:::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05)

== Аралтұз ==

Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, &lt;s&gt;Аралтұз комбинаты&lt;/s&gt; мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. 

Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)

== Сайт ==

Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05)
::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05)
:::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05)
:::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05)
::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05)
:{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05)

== [[Әйелдің отбасындағы орны]] ==

Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05)
:Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? 

Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05)

== Медиа Уики ==

&lt;s&gt;Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?&lt;/s&gt; -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05)

== Procter &amp; Gamble ==

''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter &amp; Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, &lt;s&gt;Проктер және Гэмбл&lt;/s&gt;, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05)
:{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр  --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05)
::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05)
::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді &lt;s&gt;Проктер мен Гэмбл&lt;/s&gt; жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05)

== Жақсы мақалалардағы хаос ==

Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05)
:{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05)
::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05)
:Иә --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05)

== Вандализм  ==

‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын
@[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05)
:{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05)

== Мақаланың көрінуі ==

Қайырлы күн!

[[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. 

Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05)
:{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05)

== Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub ==

Hi everyone, 

We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have.

This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called &quot;regional wishlist list&quot;), and many other options.

''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.''

Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here''']

Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&amp;oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Мақаладағы қате ==

Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05)
:Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05)

== [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] ==

Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05)

== Мақаланы жою ==

Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05)
:{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05)

== &quot;Бергамаск Сиютасы&quot; мақаласы жойылды.  ==

Сәлеметсіз бе! Менің &quot;Бергамаск Сиютасы&quot; атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05)
: {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05)

== Шақырым — километрдің қазақшасы ==

Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]].
:{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05)
:: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05)
:::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05)
:::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05)
:{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05)
:: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05)

== Түркістан облысы бауырлас қалалары  ==

неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05)

== Үлгі-инфобокс керек еді ==

Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05)
:{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05)

:Қайырлы күн! Мысалы,
:{{Тарихи нысан
: | атауы =  Тәнеке батыр мазары
: | Суреті = 
: | сурет атауы = 
: | орналасуы =  Жетісу облысы, Ақсу ауданы
: | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр  
: | сәулетші =
: | мүсінші = 
: | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет 
: | нысан мәртебесі = киелі нысан 
:}}
: қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05)
:Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05)

== “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару ==

Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. (&quot;Ғ.С&quot;, стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05)
:{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05)

== Мақалаларды жою ==

Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05)

== Үлгі-инфобокс туралы ==

Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05)
:Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05)

== Жою №2 ==
Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05)
:Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05)

== Мақалада қате бар ==

Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05)
: Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05)

== Қ.К. Тоқаев туралы ==

Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет  [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05)

== Аналды секс ==
Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05)
:Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05)

== Қазақстанның темір жол бекеттері ==

Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. 
Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05)
:{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05)
::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05)

== Үлгілер ==


== Үлгілер ==
Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05)
:Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05)

== Жою №3 ==
Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр:
* ''КИМЭП''
* Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр)
-- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05)
:{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05)
::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05)

== Санат ==

Кеш жарық! &quot;Қазақ билері&quot; санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын &quot;Қазақ би-шешендері&quot; санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05)

* Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05)

== Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub ==

Hi everyone,

During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''.

I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&amp;oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі ==

Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі:

1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 

1.1 – &lt;s&gt;Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы&lt;/s&gt;

1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы)

1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]]

1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]]

1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]]

1.1 – [[Ханкелді батыр]] 

1.0 – [[Жолбарыс би]]

1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]]

1.0 – [[Әлмерек абыз]]

1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]]

[[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05)

== Translation request ==

Hello, Kasymov.

Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia?

Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05)

== Координаттар ==

Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05)
: Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05)
::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05)
:::[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt;, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05)
:жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05)
: Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05)
::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05)
:{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05)
::[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt;, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05)

== Неге жойдың? ==
''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
:{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
:: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
:{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
:Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, &quot;Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов&quot; мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)

== Үлгі ==

Ассалаумағалейкүм. &lt;nowiki&gt;{{Договор}}&lt;/nowiki&gt; үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05)
: Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05)
::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05)

== Неге жойылды? ==

Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті &quot;Маска&quot; мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05)
:{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05)
::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар.  [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05)
:::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05)

== Координат модулін жаңарту ==
Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05)
&lt;s&gt;:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)&lt;/s&gt; Нақтылау керек

:Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05)
::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05)

== Кедергі  ==

Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет  [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05)

== Айдаушы мақала ==

Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05)

== Администраторды сайлау ==

Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05)

== Үлгі ==

Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05)
:Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05)

== Администратор құқығынан айыру ==

Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05)

== Thank you for being a medical contributors! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{| style=&quot;background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;&quot;
|rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;vertical-align: middle; padding: 5px;&quot; | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]]
|style=&quot;font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;&quot; |'''The 2024 Cure Award''' 
|-
| style=&quot;vertical-align: middle; padding: 3px;&quot; |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! 

Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs.

Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating].
|}

Thanks again :-)  -- [[mdwiki:User:Doc_James|&lt;span style=&quot;color:#0000f1&quot;&gt;'''Doc James'''&lt;/span&gt;]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&amp;oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Байланыс ==

Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05)

== Бітікші сайлауы ==

Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05)

== Господин Касымов  ==

Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05)

== Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia ==

Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing &quot;Country data&quot; templates with &quot;Үлгі:Байрақ&quot;.]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05)

== Sorting files in categories ==

Hi! I hope you can help me a bit.
[[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like &quot;All non-free files&quot; like [[:en:Template:Non-free media]].
Also [[Үлгі:Free media]] should put files in &quot;All free files&quot; like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix?
Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? 
If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05)
== Бетті жою ==
Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05)
:қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)
::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)
:::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)
::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің &quot;| ref =&quot; қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)
:Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)

Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05)
:Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05)
Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05)
:Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05)
:: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05)
:{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05)
:: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)
:Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды,  бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады.  --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)
:: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05)
:Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05)
:: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05)
:{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05)
:: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05)
:::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз?
:::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ)
:::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар?
:::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05)
:::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05)
:{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05)
*{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05)
*:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)

== CEE Meeting 2025 ==

Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)
:дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05)

== Техникалық мәселе ==

Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым.  &lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05)

:Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05)
::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен.  &lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05)

== [[Бауыржан]] ==

Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05)

== Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! ==

Hi everyone, 

We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there.

The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]'').

If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''.

[[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&amp;oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Үлгі ==

Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05)
:Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05)

== Жеке кеңістігімдегі мақалалар ==

Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05)

:Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05)
::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05)
:::асықпай, біртіңдеп жазған дұрыс-ау. [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:24, 2025 ж. маусымның 14 (+05)

== Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау ==

Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05)

== Жою ==

Сәлеметсіз бе! &lt;s&gt;Асқар Алтынбекұлы Күлібаев&lt;/s&gt; осы мақаланы жоюыңызды сұраймын [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05)
:дайын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:45, 2025 ж. маусымның 15 (+05)

== Біріктіру ==

Сәлеметсіз бе! [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары]] мен оның ағылшынша нұсқасын (Deputy Chairman of the Mäjilis) біріктіріп, барлық мақалаларда қолдана берсек қалай жалпы ? Егер рұқсат болса, біріктіруіңізді сұраймын. Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:19, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>ngxsq9tpo7ofaolo6w8901zfxdspxl9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480468</id>
      <parentid>3480402</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T06:47:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aweworthy</username>
        <id>169180</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау */ Жауап беру</comment>
      <origin>3480468</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101302" sha1="cpuqeokuo2gt5pqjw9j6wmfl76ogcxx" xml:space="preserve">{{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}}
{{астынан}}

== Жою №1 ==

Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті &lt;s&gt;Мұқыр ауылдық округі&lt;/s&gt; жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05)

:Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05)
::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05)
:Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05)

== Павел Архипович Загребельный‎ ==

Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05)
: Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05)
::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05)

== Үлгі:Азаматтық қақтығыс ==

Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05)

:Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05)
:Иә, енді істейді. Бірақ &quot;жұлдызшаны&quot; білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05)
::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05)
:::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05)

== Албан тілі мақалам жоққа шығарылды.  ==

Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05)
:Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05)

== Мақалада қате бар ==
Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05)
: Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05)

== Қате ==

Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''&lt;imagemap&gt;: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05)
::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05)
:::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05)

== Жеңіл атлетші ==

Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05)
:{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05)
::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05)

== Мақалаларды жою ==

Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын.
* &lt;s&gt;Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Гринвуд Джеймс&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Ең кіші шекті өлшем&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Ең үлкен шекті өлшем&lt;/s&gt;
* ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров''
* &lt;s&gt;Шіркеулік славянизмдер&lt;/s&gt;
* ''Байзақ ауданының ескерткіштері''
* &lt;s&gt;Иоганни Густав Ренат&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Әуе-десанттық күштер күні&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Өздігінен даму&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Сесиль Джон Родс&lt;/s&gt;
[[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05)

:Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05)

== Үш мақала жою ==
Мыналарды жоюға ұсынамын:
* &lt;s&gt;Өзіндік маркетинг&lt;/s&gt;
* ''Өзін-өзі өлтіру‎''
* &lt;s&gt;Мен&lt;/s&gt;
--[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05)

== Өзін-өзі өлтіру‎ ==
Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05)
:{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05)
:: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)
:::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)
:::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05)
:{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. 

Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05)
: Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05)
: Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05)
::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)
::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)
:{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05)

== Күндерек ==

Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05)
:{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05)
::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)
:::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)
::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05)

== [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] ==
Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05)
:{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)
:: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз?  Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)
:::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05)

== Аралтұз ==

Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, &lt;s&gt;Аралтұз комбинаты&lt;/s&gt; мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. 

Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05)

== Сайт ==

Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05)
:{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05)
::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05)
:::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05)
:::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05)
::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05)
:{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05)

== [[Әйелдің отбасындағы орны]] ==

Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05)
:Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? 

Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05)

== Медиа Уики ==

&lt;s&gt;Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?&lt;/s&gt; -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05)

== Procter &amp; Gamble ==

''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter &amp; Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, &lt;s&gt;Проктер және Гэмбл&lt;/s&gt;, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05)
:{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр  --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05)
::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05)
::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді &lt;s&gt;Проктер мен Гэмбл&lt;/s&gt; жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05)

== Жақсы мақалалардағы хаос ==

Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05)
:{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05)
::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05)
:Иә --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05)

== Вандализм  ==

‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын
@[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05)
:{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05)

== Мақаланың көрінуі ==

Қайырлы күн!

[[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. 

Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05)
:{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05)

== Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub ==

Hi everyone, 

We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have.

This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called &quot;regional wishlist list&quot;), and many other options.

''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.''

Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here''']

Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&amp;oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Мақаладағы қате ==

Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05)
:Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05)

== [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] ==

Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05)

== Мақаланы жою ==

Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05)
:{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05)

== &quot;Бергамаск Сиютасы&quot; мақаласы жойылды.  ==

Сәлеметсіз бе! Менің &quot;Бергамаск Сиютасы&quot; атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05)
: {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05)

== Шақырым — километрдің қазақшасы ==

Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]].
:{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05)
:: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05)
:::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05)
:::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05)
:{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05)
:: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05)

== Түркістан облысы бауырлас қалалары  ==

неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05)

== Үлгі-инфобокс керек еді ==

Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05)
:{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05)

:Қайырлы күн! Мысалы,
:{{Тарихи нысан
: | атауы =  Тәнеке батыр мазары
: | Суреті = 
: | сурет атауы = 
: | орналасуы =  Жетісу облысы, Ақсу ауданы
: | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр  
: | сәулетші =
: | мүсінші = 
: | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет 
: | нысан мәртебесі = киелі нысан 
:}}
: қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05)
:Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05)

== “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару ==

Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. (&quot;Ғ.С&quot;, стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05)
:{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05)

== Мақалаларды жою ==

Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05)

== Үлгі-инфобокс туралы ==

Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05)
:Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05)

== Жою №2 ==
Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05)
:Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05)

== Мақалада қате бар ==

Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05)
: Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05)

== Қ.К. Тоқаев туралы ==

Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет  [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05)

== Аналды секс ==
Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05)
:Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05)

== Қазақстанның темір жол бекеттері ==

Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. 
Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05)
:{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05)
::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05)

== Үлгілер ==


== Үлгілер ==
Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05)
:Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05)

== Жою №3 ==
Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр:
* ''КИМЭП''
* Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр)
-- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05)
:{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05)
::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05)

== Санат ==

Кеш жарық! &quot;Қазақ билері&quot; санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын &quot;Қазақ би-шешендері&quot; санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05)

* Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05)

== Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub ==

Hi everyone,

During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''.

I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&amp;oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі ==

Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі:

1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 

1.1 – &lt;s&gt;Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы&lt;/s&gt;

1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы)

1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]]

1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]]

1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]]

1.1 – [[Ханкелді батыр]] 

1.0 – [[Жолбарыс би]]

1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]]

1.0 – [[Әлмерек абыз]]

1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]]

[[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05)

== Translation request ==

Hello, Kasymov.

Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia?

Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05)

== Координаттар ==

Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05)
: Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05)
::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05)
:::[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt;, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05)
:жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05)
: Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05)
::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05)
:{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05)
::[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt;, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05)

== Неге жойдың? ==
''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
:{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
:: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
:{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
:Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, &quot;Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов&quot; мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)
::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05)

== Үлгі ==

Ассалаумағалейкүм. &lt;nowiki&gt;{{Договор}}&lt;/nowiki&gt; үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05)
: Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05)
::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05)

== Неге жойылды? ==

Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті &quot;Маска&quot; мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05)
:{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05)
::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар.  [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05)
:::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05)

== Координат модулін жаңарту ==
Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05)
&lt;s&gt;:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)&lt;/s&gt; Нақтылау керек

:Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05)
::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05)

== Кедергі  ==

Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет  [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05)

== Айдаушы мақала ==

Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05)

== Администраторды сайлау ==

Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05)

== Үлгі ==

Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05)
:Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05)

== Администратор құқығынан айыру ==

Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05)

== Thank you for being a medical contributors! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{| style=&quot;background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;&quot;
|rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;vertical-align: middle; padding: 5px;&quot; | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]]
|style=&quot;font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;&quot; |'''The 2024 Cure Award''' 
|-
| style=&quot;vertical-align: middle; padding: 3px;&quot; |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! 

Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs.

Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating].
|}

Thanks again :-)  -- [[mdwiki:User:Doc_James|&lt;span style=&quot;color:#0000f1&quot;&gt;'''Doc James'''&lt;/span&gt;]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&amp;oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Байланыс ==

Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05)

== Бітікші сайлауы ==

Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05)

== Господин Касымов  ==

Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05)

== Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia ==

Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing &quot;Country data&quot; templates with &quot;Үлгі:Байрақ&quot;.]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05)

== Sorting files in categories ==

Hi! I hope you can help me a bit.
[[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like &quot;All non-free files&quot; like [[:en:Template:Non-free media]].
Also [[Үлгі:Free media]] should put files in &quot;All free files&quot; like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix?
Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? 
If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05)
== Бетті жою ==
Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05)
:қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)
::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)
:::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)
::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің &quot;| ref =&quot; қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)
:Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05)

Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05)
:Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05)
Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05)
:Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05)
:: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05)
:{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05)
:: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)
:Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды,  бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады.  --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)
:: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05)
:Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05)
:: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05)
:{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05)
:: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05)
:::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз?
:::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ)
:::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар?
:::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05)
:::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05)
:{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05)
*{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05)
*:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)

== CEE Meeting 2025 ==

Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)
:дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05)

== Техникалық мәселе ==

Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым.  &lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05)

:Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05)
::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен.  &lt;em&gt;&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/em&gt; ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05)

== [[Бауыржан]] ==

Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05)

== Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! ==

Hi everyone, 

We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there.

The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]'').

If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''.

[[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&amp;oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Үлгі ==

Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05)
:Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05)

== Жеке кеңістігімдегі мақалалар ==

Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05)

:Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05)
::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05)
:::асықпай, біртіңдеп жазған дұрыс-ау. [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:24, 2025 ж. маусымның 14 (+05)

== Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау ==

Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05)

:Жалпы, қарап жіберетін біреу-міреу бар ма екен мұнда?)) [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 11:47, 2025 ж. маусымның 16 (+05)

== Жою ==

Сәлеметсіз бе! &lt;s&gt;Асқар Алтынбекұлы Күлібаев&lt;/s&gt; осы мақаланы жоюыңызды сұраймын [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05)
:дайын --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:45, 2025 ж. маусымның 15 (+05)

== Біріктіру ==

Сәлеметсіз бе! [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары]] мен оның ағылшынша нұсқасын (Deputy Chairman of the Mäjilis) біріктіріп, барлық мақалаларда қолдана берсек қалай жалпы ? Егер рұқсат болса, біріктіруіңізді сұраймын. Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:19, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>cpuqeokuo2gt5pqjw9j6wmfl76ogcxx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қарағанды еңбекпен түзету лагері</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134875</id>
    <revision>
      <id>3480532</id>
      <parentid>3335316</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T11:11:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Muzaffar Turgunov</username>
        <id>120280</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Қазақстан тарихы|Қазақстан тарихы]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480532</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43322" sha1="d248ngqgqyudy2k1sincpviqtekwqd8" xml:space="preserve">[[Сурет:Karlag1.jpg|thumb|right|300px]]
[[Сурет:Karlag2.jpg|thumb|right|300px]]
'''Қарағанды еңбекпен түзету лагері''' — 1930 жылы ұйымдастырылған. 1930 жылдың мамыр айында [[КСРО]] ХКК «[[Қазақ]] еңбекпен түзету лагерлерін ұйымдастыру туралы» Қаулысы қабылданды. Құжатта: «саяси-шаруашылық және аграрлық-мәдени, [[Қазақстан]]дағы ОГПУ-дың ерекше мақсаттағы лагерлері [[Қарқаралы округі]]ндегі мәжбүр ету арқылы жұмыс істету лагерлері жанындағы үлкен аралас құрылатын кеңшарларды ескере отырып, [[Халық]] [[комиссар]]лар кеңесі қаулы етеді:
#Жер Халық Комиссариатының қорытындысына және ОГПУ-дің ерекше мақсаттағы Қазақстандағы [[лагерь]]лер басқарамасының [[Қоянды жәрмеңкесі]] аумағы мен құрылыстарынан басқа 110.000 гектар алаңды мерзімсіз тегін пайдалануға деген өтініші қанағаттандырылсын. 
#Қазақ КСРО Жер Халық Комиссариатына аталмыш лагерьлерге бөлінетін жерді дереу бөліп, жұмыс жүргізетін техникалық қызметкерлерді іріктеу тапсырылсын. Бүкіл жұмыстар Қазақстандағы ОГПУ ерекше мақсаттағы лагерьлер басқармасы күші мен қаражаты арқылы жүзеге асырылсын» деп айтылады.

==Еңбекпен түзету лагері==
Қаулыға сәйкес 1930 жылғы 13 мамырда Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қарқаралы округінің Бесоба мен Қоянды жәрмеңкесі арасындағы 110.000 гектар жерді бүкіл құрылыстарымен ОГПУ ерекше мақсаттағы лагерьлерінің қарамағына беру туралы шешім қабылдайды. Алайда, бір жылдан кейін, яғни 1931 жылғы 19 желтоқсанда басқаша шешім қабылданады онда: «Қазақ еңбекпен түзету лагерінің» бірінші бөлімшесі – «Гигант» кеңшары осы күннен бастап қысқартылған түрде «КарлагОГПУ» деп аталатын, ГУЛАГ-қа тікелей бағынатын Қарағандының жеке еңбекпен түзеу лагері болып қайта құрылатыны, лагерь басқарамсы Долинка ауылында орналасатыны» айтылған.

Сонымен, [[Қарағанды]] еңбекпен түзету лагері 1931 жылы 19 желтоқсанда құрылды, лагерьдің орталығы Қарағанды қаласынан 45 шақырым жердегі Долинка ауылы болды, оған 120 000 гектар егістікке жарамды жер, 41 мың гектар шабындық жер бөлініп берілді. Қарлаг аумағы солтүстіктен оңтүстікке дейінгі 300 шақырым, шығыстан батысқа дейінгі 200 шақырым жерді алып жатты. Оған қоса осы аумақтан сыртқары лагерьден 350 шақырым жерде [[Ақмола]] және 650 шақырым жерде [[Балқаш]] бөлімшелері құрылды. Қарлагты құрудағы басты мақсаттардың бірі – сол кезде қарқынды дами бастаған [[Орталық Қазақстан]]дағы [[Қарағанды көмір бассейіні|Қарағанды көмір бассейні]]не, [[Жезқазған]] және [[Балқаш мыс қорыту комбинаттары]]на аса ірі азық-түлік базасын жасау болды. Оған осы өнеркәсіп салаларын құрып, дамытуға жұмыс күші де қажет болатын.

Қарлаг далада, Орталық Қазақстанның елсіз мекендерінде құрылды деген сөз дұрыс емес. Лагерьге бөлініп берілген ұланғайыр аймақта қазақтардың, орыстардың, немістер мен украиндардың елде мекендері болатын. Тарихтан белгілі, қазақтар бұл жерді ғасырлар бойы мекендеген, ал немістер, орыстар мен украиндар бұл жерге 1906-1910 жылдары қоныс аударған. [[Ақмола губерниясы]]ның 1909 жылғы 10 желтоқсандағы қаулысы бойынша Долинка ауылы дербес поселке атағына ие болған. 1911 жылы мұнда 2630 адам тұрған, олардың ішінде немістер, орыстар және украиндар болған.

Қарлаг аумағында 80 мың тұрғыны бар 4 мың қазақ киіз үйі, 1200 [[неміс]], [[орыс]], [[украин]] үйлері болды. 1930-1931 жылдары халықты зорлап көшіру басталды. Бұл операциялар үшін НКВД-нің әскері пайдаланылды. Немістер мен орыстар, украиндар негізінен Қарағанды облысының Тельман, Осакаров және Нұра аудандарына қоныс аударды. Қазақтардың тағдыры ерекше қайғылы болды: лагерьлерге берліген жердің солтүстік бөлігіндегі халықтың көпшілігі Қарағандыға, оған таяу жерлерге көшті. Бұның бәрі байлар мен кулактарды тәркілеп, олардың мыңдаған малын талан-таражға салумен тұтас келді. Тәркіленген малдың біразы «Гигант» кеңшарында арнайы ұйымдастырылған «Востокмясо» деген ұйымға берілді. Жергілікті халық көшірілгеннен кейін бос қалған жерлерді тұтықындардың сан мыңдаған топтары мекендеді. Олар лагерьдің бүкіл аумағына орналастырылды: теміржол салды, өздеріне барактар, мал қоралар, күзеттегі жауынгерлерге казармалар, бастықтарға тұрғын үйлер салды. Құрылысқа көбінесе ескі үйлердің материалдары пайдаланылды, «бейіттердің саман кірпіштерін пайдалануға тыйым салынды», алайда ол тыйым кейде сақталған жоқ. Бейіттердің бұзылу фактісі Қарағанды облысының Жаңарқа ауданында кездесті. Бұл туралы аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Ж.Сүлейменов Қарағанды обкомының бірінші хатшысы Галайдинге арнаулы хат жолдады. Хатта былай делінген: «Аудан аумағында Қарлаг бөлімшелерін салу кезінде Ортау, Алабас, Жайдақсу шатқалдарында Қарлаг қызметкерлері қазақтың атақты адамдарының бейітін бұзды. Атақты Жидебай Сыздықтың және басқа да кісілердің бейіттері бұзылды, мал қораға айналдырылды». Қарлаг басқармасы тек қана ОГПУ (НКВД) ГУЛАГ-қа, Москваға бағынды. Республикалық және облыстық партия, кеңес органдары лагерь қызметіне ешқандай ықпал ете алмады. Бұл өзі тізгіні Москадағылардың қолында болған отарлық үлгідегі құрылым еді. Мәні бойынша ол мемлекеттің ішіндегі мемлекет болды. Оның өзіндік шынайы өкіметі, қару-жарағы, көлік-құралдары, поштасы мен телеграфы болды. Көптеген бөлімшелері – «нүктелері» бірыңғай шаруашылық тетікпен байланыстырылды, олардың өзіндік мемлекеттік жоспары болды.

Қарлагтың құрылымы да мейлінше күрделі еді. Оның көптеген бөлімшелері болды: әкімшілік-шаруашылық (ӘШБ), есепке алу, бөлу бөлімі (ЕББ), бақылау-жоспарлау бөлімі (БЖБ), мәдени-тәрбие бөлімі (МТБ), кадрлар, жабдықтау, сауда, жедел-чекистік, қаржы, көлік және саяси бөлімдер. Осы соңғы бөлім ГУЛАГ басқармасына ай сайын 17 түрлі есеп жіберіп отырды. Жоғары тиімділік (арзан жұмыс күші, оған қоса қорлар құнының, аммортизациялық шығынның төмендігі) өндірісті кеңейтуге жағдай жасады. Қарлаг шаруашылығының негізгі бөлігі Қарағанды мен Ақмола облыстарының аумағында жатты. Егер 1931 жылы Қарлаг аумағы 53 000 гектар болса, 1941 жылы 1 780 650 гектар болды. Егер 1931 жылы Қарлагта 14 бөлімше, 64 учаске болса, 1941 жылы 22 бөлімше, 159 учаске, ал, 1953 жылы 26 бөлімше, 192 лагерь нүктелері болды. Әрбір бөлімше өз кезегінде бірқатар шаруашылық бөлімшелеріне бөлініп, учаске, нүкте, ферма деп аталынды. Лагерьде 106 мал шаруашылығы фермасы, 7 бақша учаскесі мен 10 егістік учаскесі болды. Бөлімшелер мен учаскелердің лагерь орталығынан қашықтығы 5 шақырымнан 650 шақырымға жететін. Қарлаг аумағы 1950 жылы 2 087 646 гектар, яғни 20 876 шаршы шақырым болды, соның ішінде егістік – 111 886 га, шабындық – 337 670га, жайылым – 1 378 999 га.

Лагерьдегі ауыл шаруашылығының үлес салмағы 58,5 пайызды, өнекәсіптікі -41,5 пайызды көрсетті. Ауыл шаруашылығының екі бейіні болды: өсімдік шруашылығының үлес салмағы -51,8%, мал шаруашылығы -48,2% болды. Қарлаг тұтқындарының жалпы саны кейбір жылдар бойынша келесідей: бір кездері тұтқындар саны 75 мың адамға өсті. Бұл адамдар лагерьдегі барлық қиындықтарға төзіп бақты, моральдық және басқа да ауыртпалықтарды көтеріп, адамгершілік қасиеттерін сақтай білді.&lt;ref&gt;Бугай Н.Ф. Депортация этнических общностей: проблемы реабилитации в Росии и Казахстане // Россия и Казахстан: проблемы истории (20 – начало 21 века). – М., 2006.&lt;/ref&gt;

==Спасск әскери тұтқындар лагері==
ОГПУ-НВД-МТБ [[Спасск]] ерекше лагерь бөлімшесі Қарағандыдан 45 шақырым жерде орналасқан. Спасск – революцияға дейінгі Қазақстанға қоныстанған шетелдік ірі іскерлер компаниясының орталығы болған жер. 1931 жылға дейін Спасск Қарағанды ауданының орталығы болды. 1931 жылдың наурызынан Қарағанды еңбекпен түзету лагерінің қарамағына берілді. Кейінірек мұнда Қарлагтан бөлек «Песчанный» деген аса үрейлі, лагерь бөлініп шықты. Бұл жерден ешкім тірі қайтпайтын. Егер Қарабас Қарлагтың қақпасы болса, Спасск оның бауырластар зираты болды. Сырқаттанып қалған тұтқындарды өлу үшін Спасскіге жіберетін. Сондықтан да бүкілодақтық ерекше лагерьлердегі мүгедектер мекені деген атауға ие болды. Шейіт болған тұтқындардың төмпешікке айналған қабірлері әлі күнге дейін сақталып жатыр.

КСРО Ішкі істер министрінің орынбасары Чернышевтің 1941 жылғы 24 маусымдағы нұқауына сәйкес Спасскідегі соғыс тұтқындарына арналған арнаулы лагер ұйымдастырылды. Лагерь екі бөлімшеге – Орталық және екінші Көкөзек бөлімшесіне бөлінді. Соңғысы негізгі лагерьден бөлініп шығарылған, соғыс тұтқындарынан мүлде ажыратылған адамдардан құралды. Бөлімшелер арасының қашықтығы - 500 метр болды. Екі лагерь бөлімшелерінің қалыпты және барынша сыйымдылығы келесідей болды: а) әскери тұтқындарға арналған орталық бөлімшенің қалыпты сыйымдылығы 5000 адам, барынша сыйымдылығы - 6000 адам; в) «Көкөзек» бөлімшесі қалыпты сыйымдылығы - 650 адам, барынша - 1100 адам. Барлығы 19 әскери бекетте 259 әскери адам қызмет етті. Лагерьдің 100 шақырым айналысындағы елді мекендерде жергілікті іздестіру топтары болды. Жергілікті тұрғындар арасындағы белсенділерден қашқын тұтқындарды ұстауға көмектесетін бригадалар жасақталды. Осындай 46 бригадаға 214 адам топтастырылды.

Лагерьге 22 бөлімше қарады. Олар Қарағанды, Теміртау, Саран, Балқаш қалаларында болды. Сондай-ақ Қарағандыдан 360 шақырым жердегі Ақмола облысының Жолымбет кентіндегі бір бөлімше ұсталынды. Қалғандары Қарағанды қаласының ішіндегі: кірпіш зауытында, Майқұдықта, Пришахтинскіде, Үлкен Михайловка станицясында болды. Соғыс тұтқындарының алғашқы эшелоны Спасскіге 1941 жылдың тамыз айында әкелінді. Бұлар 1436 адам еді. Екі жылдан кейін соғыс тұтқындарының саны екі есе өсті. Лагерь өмір сүрген он жыл ішінде мұнда 26 ұлттың өкілінен құралған 40 мыңға жуық соғыс тұтқындары ұсталынды.

Лагерьлерге әкелінген әскери тұтқындардың саны 1944 жылдың екінші жартысында күрт өсті. Егер 1944 жылдың қаңтар айында лагерьде 2529 әскери тұтқын ұсталса, онда қазан айында олардың саны 11583 адамға жетті. 1945 жылдың қазан-қараша айларында лагерьге жапон армиясының 11608 әскери тұтқыны бес эшелонмен әкелінді. Тұтқындарды жұмыс күші ретінде шахталарда, кірпіш зауыттарында, жөндеу-механика зауыттарында, құрылыс ұйымдарында пайдаланды.

«Қарағанды көмір», «Шахта құрылыс», «Тұрғынүй құрылыс», «Металлург құрылыс», «Теміржол құрылыс» тресттерінде және басқа ұйымдарда 1945 жылы 9537 адам, ал, 1946 жылы -18592 адам, 1949 жылы - 15 мың адам жұмыс істеді. Қарағанды көмір бассейнінде соғыс тұтқындарын шахта жұмысына даярлау жөнінде өте үлкен жұмыс жүргізілді. 1945 жылы 1162 адам курстық тәсілмен оқытылды, олардың ішінде: навалсоққыштар - 225 адам, тіреушілер - 452 адам, темір ұсталары - 159 адам, қазба машинистері - 85 адам, қазушылар - 11 адам және т.б. Бұдан басқа жеке-бригадалық тәсілмен 1753 адам оқытылды, оның ішінде: навалобойщиктер - 800 адам, крепильщиктер - 200 адам, проходчиктер - 250 адам және т.б. күн сайынғы тапсырысты мүлтіксіз, артығымен орындау үшін лагерь басшылары мынандай нұсқау белгіледі: «Егер әскери тұтқындар бригадасы 8 сағат ішінде тапсырманы орындамаған болса, онда олар қосымша үш сағат жұмыс істеуге тиіс». Нысандарға арнаулы күзет тағайындалды. Олар тапсырманың 100 пайыз орындалуын талап етуге құқылы болды. Қарлагтағы сияқты, әскери тұтқындары да өндірістік жоспарларды артығымен орындаған үшін сыйақы алып отырды. 1946 жылдың қыркүйек айында 201 жұмысшы (150 сомнан 1200 сомға дейін), қазан айында - 219 лагерь жұмысшысы сыйақы алды. Соғыс тұтқындары жұмыс істеген шахталарда тәртіп бұзушылықтар болды, еркімен жалданып істейтін жұмысшылар он күндік әскери тұтқындар есебінен жазып жіберу орын алды. 1945 жылдың 14 тамызында «Киров көмір» трестінің №3 шахтасында №2 учаскедегі ауысымдық тапсырма жоспары көмір шығару 88 тоннаны құрады, іс жүзінде 135 тонна немесе 153,4% шығарылды. 5 адам еркімен жалданып істейтін жұмысшы, 17 әскери тұтқын, олардың ішінде 10 навалсоққыштар жұмыс істеді. Бұл күні еркімен жалданып істейтін навалсоққыштар ауысымда болмаған. Десятник рапортты жұмыс істемеген еркімен жалданып жұмыс істегендер есебіне жазған. Осы шахтаның №7 учаскеде десятник 22 әскери тұтқын, 9 еркімен жалданып жұмыс істейтіндер еңбек еткен, көмірді шығару жоспарының орындалуын еркімен жалданып жұмыс істейтіндер есебіне жазған. Әскери тұтқындар арасында өлім жоғары болды. Толық емес деректер бойынша 1942-46 жылдар арасында 7 мыңнан астам адам өлген. Тек 1945 жылы 2430 адам өлген. 1945-49 жылдары жапон тұтқындары арасындағы өлім былайша: 1945 жылы -49, 1946 жылы-228, 1947 жылы – 149, 1948 жылы – 92, 1949 жылы – 38, барлығы 556 адам. Негізгі қойылған диагноздар: туберкулез және аштықтан титықтау. Лагерьде тұтқындарды сауықтыру, өлімнен құтқарып қалу шаралары ұйымдастырылмады. Барактардың санитарлық жағдайы адам төзгісіз болды. Кей жағдайда лагерь бөлімшелерінде тұтқындарының жаппай уланып қалу оқиғалары кездесті. Мұндайда оларға жедел көмек көрсетілмеді. Мысалы, 12 және 15-ші лагерь бөлімшелерінде 96 адам дизентериямен лазаретке түскенде, оларға 3-4 күн бойы ешқандай дәрігерлік көмек көрсетілмеген. Лагерьде 10 дәрігер, 8 медбике, 4 фельдшер және 11 санитарка жұмыс істеді. Олар лагерьдегі бүкіл ауруларға қызмет көрсетіп үлгере алмайтын. Себебі, арнаулы госпитальда бір мыңнан үш мыңға дейін науқас тұтқындар жататын.

Барактарда температура қалыпты болған жоқ, үнемі суық болды, қыста барактардың сыртқы есіктері жабылмайтын еді. 17 лагерь бөлімшелерінде 44 адамның үсіп кеткен оқиғалары орын алған, олардың ішінде І дәрежелі – 14, ІІ дәрежелі – 24, ІІІ дәрежелі – 6 адам. Лазеретке түскен ауру тұтқындардың бағалы заттары (сағат, сақина, ақша жән т.б) сақтауға қабылданбай, тұтқындардың өздерінде болғандықтан ұрлық жасау орын алған. Тіпті лагерь қызметкерлерінің өздері де олардан бағалы заттарды сатып алатын оқиғалар да тікелген. Соғыс тұтқындарының лагерьден қашу оқиғалары да кездесіп тұрды. 1944 жылы 5 адам қашып, 3 адам қашуға әрекет жасаған. Ал 1946 жылы лагерьден 41 адам қашқан. Солардың ішінде немістер – 8, румындар – 14, жапондар -13, венгрлер -4, молдавандар -2. Мереке күндері лагерь күзетін күшейту және қашу жағдайларының алдын алу мақсатында соғыс тұтқындарын зона аймағынан тыс жерлерге жұмысқа алып шығуға тыйым салынды. Сонымен қатар мереке күндері учаскелердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және соғыс тұтқындарының қашып кету әркеттерінің алдын-алу үшін лагерь учаскелеріне қосымша вахтерлік посттар мен бақылаушылар қою арқылы күшейтілген күзеттер қойылған. Мереке алдында сақтауға тыйым салынған заттарды алып қою мақсатында әскери тұтқындардың жеке заттарын және тұратын бөлмелеріне тінту жүргізген. Спасск лагері Қарлаг жүйесіндегі ерекше режимдегі лагерь деп есептегендіктен каторжниктерді, ерекше қауіпті қылмыскерлерді үнемі Қарлагқа аттандырып отырды. Спасск лагері 1956 жылға дейін Қарлагтың құрамында қалды.&lt;ref&gt;Козыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Алдажуманов К.С. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. - А, 1992.&lt;/ref&gt;

==Қарлаг-Степлаг==
Жезқазған қаласы мен кен металлургия комбинатының құрылысы 1936 жылы басталды. 1940 жылы Кеңгір өзенінің жағасында бұрынғы пионер лагерінің орнына КСРО Ішкі істер министрлігінің аса ірі Жезқазған лагері құрылды. Үлкен Жезқазғанның жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан нысандарының бәрі НКВД-ның қарауына беріліп, «Жезқазған еңбекпен түзету лагері және НКВД комбинаты» деп, ал Жезқазған қаласының құрылыс алаңы «НКВД-нің Кеңгір құрылыс ауданы» деп аталынды.

Өнеркәсіп пен құрылыс нысандарында 7 мыңнан астам тұтқындар жұмыс істеді. Ең әуелі Кеңгір су қоймасының бөгені мен жылу электр орталығы салынды. Тұтқындардың күшімен ұзындығы 400 шақырымнан астам Жарық станциясынан Кеңгірге дейін теміржол тармағы тартылды. Құрылыс нысандарының ұлғаюына байланысты тұтқындардың саны да өсе түсті. Рудниктерде 3117, Жезқазған марганец кенішіне тартылған теміржол құрылысында 2731, Жезқазған кенішінде 2100, басқа да өнеркәсіп нысандарында 1553, азаматтық құрылыста 1901, Байқоңыр көмірін өндіруде 300, ауыл шаруашылығы жұмыстарында 338 тұтқын жұмыс істеді. 1941 жыл ішінде комбинат пен лагерь 52 млн. сом капитал салымын игерді және құрамында 1500 тонна мысы бар 53 мың тонна мыс кенін қазып шығарды. 1941 жылдың 1 қаңтарында комбинатта барлығы 1784 ерікті жұмысшылар, соның ішінде 780 жұмысшы жұмыс істеді. Бұдан басқа мың адамдай күзет және лагерь әкімшілігінің қызметкерлері болды. Осы жылы тұтқындардың жаңа легі келіп қосылды. Кеніштердегі жұмысшылардың саны едәуір ұлғайды. 1942 жылы 605 мың тонна мыс кені қазып шығарылды (19800 тонна мыс). Шығарылған кендер Балқашқа, Қарсақпай мыс зауытына, Орал зауыттарына жіберілді. Соғыстың алғашқы жылдары алдында істен шыққан төрт шахта іске қосылды. Бес шахта қосалқы болды, ең бірінші ірі № 31 шахта іске қосылды.

1942 жылы Үлкен Жезді далалық өзеннің құмды жағалауында шамамен екі ондық уақытша барактар пайда болды. Бұл жерде тұтқын құрылысшылар мен болашақ Жезқазған марганец кенішінің пайдаланушылары орналастырылды. КСРО ХКК шешімінен және кеніштің құрылысы басталғаннан кейін 38 күн өткен соң 1942 жылдың 12 маусымында марганец кенінің алғашқы тонналары шығарылып, тұтынушы зауыттарға жіберілді.

Соғыс жылдарында Жезқазған кеніші Магнитогорск және Кузнецк металлургия комбинаттарының марганецке деген қажетін елеулі түрде қанағаттандырып отырды. Тұтқынадардың бұндай еңбектегі ерлік нәтижелері лагерьге еңбексүйгіш, жоғары білікті мамандар мен инженер-техник қызметкерлердің әкелінуімен түсіндіріледі. Ұлы Отан соғысы жылдары Жезқазған КСРО-ның қорғаныс өнекәсібіне мыстың жартысынан астамын және марганецтің 70 пайызын берді.

1941-1942 жылдары Жезқазған лагерінде контрреволюциялық қылмысы үшін 1830, қарақшылық пен кісі өлтіргені үшін 548, шекараны жасырын түрде бұзғаны үшін 108, әскерден қашқаны және соғыс қылымыс үшін 477, басқа да қылмыстары үшін 9050 адам отырды. Осы соңғы, «басқа да қылмыстары үшін» отырғандардың арасында ешқандай жазығы жоқ жұмысшылар, колхозшылар, инженерлер және басқа да мамандық адамдары, НКВД-нің нұсқауы бойынша құлдық жұмысқа жіберілген адамдар көп еді. Олар айыпты болғандықтан емес, құрылыста, шахталар мен кеніштерде қажет болғандықтан лагерьлерде отырды. 1945 жылдың наурыз айында Қарлагтың Кеңгір бөлімшесі негізінде соғыс тұтқындарына арналған №50 лагері құрылды. Жылдың аяғына дейін ол №39 лагерьге айналдырылды. Тұтқынға түскен неміс жауынгерлерінің алғашқы 8 мың адамдық эшелоны Кеңгірге 1945 жылғы 23 сәуірде келіп түсті.

1946 жылға дейін ерекше қауіпті қылмыскерлер, «халық жаулары», «Отанын сатқандар», «контрреволюционерлер» үшін құрылған Жезқазған лагері Қарлагтың қарамағында болды. Егер Қарлаг патшалы Ресейдің еңбекпен түзеу колониясы принципі бойынша құрылған болса, Степлаг Герман концлагерьлерінің принципі бойынша құрылды. Егер Қарлаг тұтқындары негізінен ауылшарушылығымен айналысса, Степлаг тұтқындары тек қана өнідірістік кәсіпорындарда жұмыс істеді. Лагерьдің бұрынғы тұтқыны Р. Ахметов былай деп еске алады: «Біздер фашистік концлагерьдегідей тұрдық. Мұнда әрбір тұтқынға арнаулы шифр-номер берілетін. Бізді ешқашан аты-жөнімізбен атамайтын, шифр-номерімізбен шақыратын. Әр бригадада 15-20 адамнан болды. Тұтқындар мыс кенін шығаруда жұмыс жасады. Бұрғылау құрғақ күйде жүргізілгендіктен, бос қазбаның шаңы туберкулез және силикоз ауруларына алып келетін. Тұтқындардың жағдайы өте ауыр болды. Барлық жағдайлар тұтқындардың ашу- ызасын тудырды. Тұтқындар дұрыс тамақтанбады, дұрыс ем қабылдаған жоқ, үнемі қорланды. Бұлардың барлығы наразылыққа алып келді. 1954 жылы 16 мамырда Степлагта атақты көтеріліс бұрқ ете түсті. Ол бүкіл ГУЛАГ жүйесін дүр сілкіндірді. Степлаг тұтқындарының көтерілісі 40 күнге созылды. Олар үкіметке ұйымдасқан түрде қарсылық көрсетті. Көтерілістің басында Кеңес Армиясының неміс тұтқынында болған әскери интеллигенциясының өкілдері тұрды. Бұлар ақылды, сауатты, батыл шешім қабылдайтын адамдар еді.

Жезқазғандағы көтеріліске КСРО Мемлекеттік Қауіпсіздік министрі Серов, ішкі істер министрі Круглов, Бас прокурор Руденко, ГУЛАГ бастығы Долгих және басқалар келді.

Көтеріліс соғыс техникасының және тұрақты армия бөлімінің күшімен асқан қатыгездікпен басылды. Көтеріліс басшылары тұтқындалды. Өлгендер мен жарақаттанғандар көп болған, тірі алған куәгерлердің айтуынша 600 адам өліп, жарақаттанған. Кеңгір өндірістік-жоспарлау бөлімінің материалдары бойынша 700-ден астам өліп, жарақаттанған. Кеңгір бөлімшесіндегі тұтқындардың қарсылығы бұрын өмір сүрген және өмір сүретін лагерьлер тарихында аса маңызды орны бар оқиға. Кеңгір көтерілісінен кейін бүкіл ГУЛАГ жүйесіндегі каторгалық ерекше лагерьлер жойылды.&lt;ref&gt;Спецпереселенцы в Карагандинской области. Сборник документов и материалов. - Караганда 2007.&lt;/ref&gt;

== Қарағанды еңбекпен түзету лагеріндегі балалар ==

Қарағанды еңбекпен түзету лагерінде «халық жауларының» балалары жаза мерзімін өтеді. Олардың көбісі қатал қамауда ұстау жағдайларынан аман қалған жоқ. Жалаңаш және жалаң аяқ балалар жіңішке қамыстан жасалған төсеніштерде ұйықтаған.
Жүкті әйелдер үшін жазаны кейінге қалдыру мүмкіндігі болмаған.
1938 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қарлагқа келген 2103 әйелдің арасында 655 жүкті және емізетін аналар болды. 1941 жылы 108 жүкті әйел келді.
Нәресте топтарында балаларды қолға алуға тыйым салынды. Дымқыл жөргектерді ғана ауыстыру рұқсат етілген болатын.
1939 жылы лагерде 451 жасөспірім болды, бір жыл ішінде 114 бала қайтыс болды.
1940-1941 жылдары Қарлагта 1048 бала дүниеге келді, ал 1950-1952 жылдары - 1713 бала. 5 нәресте үйінде 576 бала жайғастырылды.
Қарлаг аумағында балалар комбинаты, Осакаров балалар үйі, Долинский балалар үйі, Санитарлық және медициналық бөлімнің сәбилер үйі, 18 балабақша болған.
Төрт жасқа жеткенде балаларды Осакаров балалар үйіне жіберген. Балалармен айырылысу әйелдерді үмітсіздіктерге мәжбүрлеген, ал кейбірі ақылынан алжасқан болатын.
Дәрігерлер жүкті әйелдерді тексеріп, перзентхана бөлімшелеріне жіберетін. Емізу кезеңінде қамауда отырған аналар жақын жерде орналасқан көкөніс бақшаларында, ал қыста олар тұрып жатқан жердегі тігін шеберханада жұмыс істеді. Әйелдер нәрестені емізуге құқықтары болу үшін 10 немесе одан көп сағат жұмыс істеуге мәжбүр болған. Көбінесе қалжыраған және әлсіреген әйелдер емшек сүтін жоғалту салдарынан нәрестелер қайтыс болған. 
Мұрағаттық деректерге сәйкес, Қарлагтың нәрестелер мен балалар үйлерінде балалар өлімі өте жоғары болған. Мәселен, 1941-1944 жылдары 924 бала қайтыс болды, ал 1950-1952 жылдары - 1130.
1950 жылғы 22 тамызда КСРО Үкіметінің «Жүкті әйелдердің және жас балалары бар әйелдерді жазасын өтеуден босату туралы» қаулысы шығарылды. Бұл қаулыдан кейін 785 жүкті әйел, лагерьден тыс жерде тұратын кішкентай балалары бар 706 әйел босатылды. Барлығы Қарлагтан 2886 әйел босатылды.

== Мұражай ==

'''Қарлаг''' ([[Қарағанды]] түзеу-еңбек лагері) - жаппай саяси қуғын-сүргін кезінде ұйымдастырылған ГУЛАГ ([[Қазақ КСР]] Халық комиссариатына ([[НКВД]]) қарасты лагерьлерінің Бас басқармасы) деп жинақтап алынған атымен жүздеген лагерьлердің бірі болған. Қазір бұрынғы Қарлаг мекемелері облыстағы тарихи-мәдени ескерткіштердің санатына жатқызылды. Кейіннен Қарлагтың әкімдік орталығына айналған [[Долинка (Қарағанды облысы)|Долинка]] кенті қазіргі Қарағанды қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 50 шақырым жерде орналасқан. «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын есте сақтау» мұражайы бұл жалпы аумағы 3 500 шаршы метр құрайтын екі қабатты ғимарат. Ғимарат кеңестік [[неоклассицизм]] сарынында (грек-рим стилінде) оған сұсты ұсқын беріп тұратын бағандармен қоса салынған; жергілікті әскерилердің мәдениетті орталығы болған офицерлер үйі; халық шаруашылығы жетістіктері көрмелері өтетін техника үйі; перзентхана мен намаз үйі, сондай-ақ бір кездегі Ерікті жалдамалы қызметкерлердің, тұтқындардың өздері салған көптеген құрылыстары, олардың басым бөлігі уақыт өте тозып, қирады. Екі қабатты еңселі ғимарат ол заман түгіл, бүгінгі күні де тым ерекше және де едәуір жабыңқы орындардың негізгі тізілімін құрайды. Ал бүгінгі мұражайы 2004 жылы [[Елбасы]]ның Жарлығымен ашылды. Мұнда келушілер көп. Бір жылда 3 мыңдай адам келеді. Әсіресе, шетелдіктер мен дін өкілдерінің қызығушылығы үлкен. Мұражайда Қарлаг тарихына байланысты, қуғын-сүргін көрген адамдардың тағдырына қатысты жәдігерлер мен мұрағат құжаттары жеткілікті.&lt;ref&gt;А 31 Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.
ISBN 9965-893-73-Х&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

==Тағы қараңыз==
* [[Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері|АЛЖИР]]
* [[ГУЛАГ]]

{{stub}}

[[Санат:Қарағанды облысы тарихы]]
[[Санат:Қазақ КСР]]</text>
      <sha1>d248ngqgqyudy2k1sincpviqtekwqd8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>19-20 ғасырларда Қарағанды облысының аумағын қоныстандыру тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135111</id>
    <revision>
      <id>3480531</id>
      <parentid>2866173</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T11:08:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Muzaffar Turgunov</username>
        <id>120280</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Қазақстан тарихы|Қазақстан тарихы]]» деген санатты аластады; «[[Санат:Қарағанды облысы тарихы|Қарағанды облысы тарихы]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480531</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18218" sha1="1vwpehfr1n0ggn2rwp8uc28j9jkj21v" xml:space="preserve">[[Орталық Қазақстан]]ның этникалық құрылымының құрылуы мен дамуының [[тарих]]ы ұзақ. Өлкені қоныстандыру әртүрлі уақыттарда және түрліше жүргізілді. Орталық Қазақстан аумағында адам баласы ежелгі кезеңнен өмір сүргені белгілі, бірақ, өлкені қоныстандыру және игеру үдерісі XX ғасырға дейін созылды.

Бұл кезең [[Қазақстан]] аумағында өз позициясын нығайту мақсатында күрес жүргізген Ресей империясының аймақта өз қызметін жандандыруымен сипатталады. [[1822]] жылғы «[[Сібір]] [[қырғыздар]]ы туралы [[Жарғы]]» бойынша қазіргі Қарағанды облысының аумағы [[Баянауыл]], [[Ақмола]], [[Қарқаралы]] округтерінің құрамына кірді. Өз әсерінің күшін нығайту және өлкені игеруге қажетті жағдай жасау үшін патша үкіметі шекара бойына нығайтылған шептер ұйымдастырды. Осы шептер бойында сібір казактары мекендеген [[Қарқаралы]] (1824 ж.), [[Ұлытау]] (1841 ж.), [[Ақтау]] (1837 ж.) және тағы да басқа осылар сияқты алғашқы елді мекен-станицалар пайда болды.

Орта жүздің ірі руларының бірі арғындардың негізгі бұқарасы Орталық Қазақстанда шоғырланғаны белгілі. Деректік мәліметтер бойынша олардың саны уездер бойынша келесідегідей болған: Қарқаралы уезінде – 87 381 шаруашылық, Ақмолада- шамамен 100 мың, Атбасарда – 32 207 болған. Бұнымен қоса осы жерлерде найман руынан шыққан қазақтар да көшіп-қонып жүрген. Атбасар уезінде олар 38 375 шаруашылық болды.

[[1832]] ж. [[Ақмола уезі]], [[1839]] ж. [[Атбасар уезі]] шаруалардың қоныстануы үшін ашық болды. Бірақ Орталық Қазақстанның кең байтақ кеңістігі және оның табиғи-климаттық жағдайы мал шаруашылығына бейім болды. Сондықтан басқа аймақтарға қарағанда бұл жерлерде шаруаларды отарлау үдерісі баяу жүрді. Шаруалардың алғашқы елді мекені аймақтың солтүстігіндегі шұрайлы қара топырақты жерлер Нұра өзені алабында пайда болды. Бұл жерлерде жауын-шашынның жеткілікті түсуіне байланысты суарусыз жер өңдеумен айналысуға мүмкіндік болды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында «[[Орынбор генерал-губернаторлығы]] далалық облыстарын басқару туралы [[Уақытша ереже]]» бойынша Орталық Қазақстан аумағы [[Ақмола облысы]]ның Ақмола, Атбасар уездерінің кейбір болыстарының және [[Семей облысы]]ның Қарқаралы уезінің барлық болыстарының құрамына кірді. Қарқаралы уезі Қызылтау, Кент, Абраин, Ақбота, Сартау, Нұра, Тоқырауын, Борлы, Едірей, Ақсары, Темірші, Дегелең, Қуу, Қотанбұлақ, Батыс-Балқаш, Мойынты және Шұбартау сияқты болыстардан тұрды. Бұл уезде 1897 ж. 104 569 қазақ болды. Уезде 181 старшындық болды және олардың құрамында 30 528 шаруашылық тіркелді. Орталық Қазақстанға жататын Ақмола уезінің құрамына Қараағаш, Қорғалжын, Сарыөзен, Нілді, Саран, Ақтау, Атасу, Шерубай-Нұра, Ортау, Спасск, Нұра, Мұңғылық және Қызылтопырақ болыстары енді. Осы аумақта негізінен арғын тайпасының қуандық рулары және одан тарайтын алтай, қарпық, борышы, темеш рулары қоныстанды. Атбасар уезінің Сарысу және Кеңгір болыстарында негізгі халқын арғын және найман тайпаларының қазақтары құрады.

ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап [[Ресей империясы]]ндағы күрделі ішкі саяси жағдайға (крепостниктік құқықтың жойылуы және орталық қаратопырақты аудандарда жер жетіспеушілік) байланысты осы аудандардан [[Азиялық Ресей]] ([[Сібір]], [[Кавказ]], [[Орта Азия]] және Қазақстан) аумақтарына қоныс аудару үдерісі жүреді. Осы жылдары отарлаудың шаруалық кезеңі басталады (Галузо П.Г. 1965). Ол Ресей үкіметі саясатының тұрақсыздануымен сипатталады. Шаруалардың бас бостандығын беріп, 1861 жылғы реформадан кейін аграрлық мәселелерді шешуді талап еткен 70-80 жылдардағы екінші революциялық жағдай пісіп-жетіліп келе жатқан болатын. [[Император Александр ІІІ]] үкіметі шаруалар қауымына сенім артты және олар бұдан революцияға кедергіні көрді. 1890 жылғы 8 маусымдағы және 1893 жылғы 14 желтоқсандағы заңдар шаруаларды қауымнан шығуына тиым салды және осы қауымдардың нығаюына жәрдемдесті. Сонда да шаруалардың өз бетінше қоныстануы жыл сайын өсе берді.

ХІХ ғасырдың аяғы –XX ғасырдың басында қоныстандыруға қатысты мемлекет саясаты қайта қаралады. XX ғасырдың басында үкімет бұрынғы қауымды қорғау саясатынан бас тартуға мәжбүр болды және 1907 жылдан бастап Столыпиндік аграрлық реформаларды жүргізуімен белгілі болған қоныстандыру саясатының жаңа кезеңі басталады. Бұл реформаның мәні қауымды бұзып, жер жетіспеушіліктің өткірлік мәселесін әлсіздендіру үшін шаруалардың көпшілігін империяның шеткі аудандарына қоныстандыру болды. Бұдан басқа Ресей үкіметінің қоныстандыру саясатының өзге жақтарын мынадан көруге болады: «теперь, когда образование государственной территории нашего отечества завершается, и внешние границы его окончательно определяются естественными пределами, это народное движение укладывается в русло того течения, которое технически именуется переселением на свободные казенные земли и имеет своими прямыми последствиями постепенное освоение раннее пустынных пространств и окончательное их мирное завоевание окраин – их прочную колонизацию» .

XX ғасырдың басында кеңінен дамыған қоныстандыру саясаты Ресей үкіметінен қосымша іс-шараларды талап етті. Бұл шаралардың арасында Сібір темір жолдары Комитеті мен Қоныстандыру Басқарамасын құру бар болатын. Бұдан басқа қоныстандыру жер қорын құру, аймақтарды статистикалық-экономикалық бақылауды жүргізу, қоныстандырушыларға жолда және келген жерлерінде көмек көрсетудің шаралары қабылданды. Н.Е. Бекмаханованың мәліметтері бойынша 70-ші жылдардан 1916 жылға дейін Қазақстанға барлығы 1,629 мың адам қоныстанған.

Бірақ, ХІХ ғасырдың аяғы – XX ғасырдың басындағы шаруалардың жаппай қоныстануына қарамастан Орталық Қазақстанның аумағы ұзақ уақыт аз қоныстанған, бірұлтты өлке болып қала берді. Негізінен қоныстанушылар аймақтың шығыс бөлігін Қарқаралы уезін игерген болатын. Жер өңдеумен айналысқан қоныстанушыларды бұл елді мекендер қызықтырмады. Табиғи-климаттық жағдайлар өлкеде тек көшпелі қазақтардың ғана емес, сонымен қатар отырықшы тұрғындардың кейбір бөлігінің негізгі кәсібі және тіршілік көзі болған мал шаруашылығының дамуына себеп болды.

В.В. Козинаның есептеуінше, 1897 жылы Ресей империясында жүргізілген Бірінші Жалпыхалықтық санаққа сәйкес Орталық Қазақстан халқының саны 310 297 адамды құрады. Негізгі тұрғындар қазақтар, олардың үлес салмағы 93 % болды; орыстардың үлесі шамалы -0,5%; татар, мордвалар, поляктардың пайызы тиісінше одан аз болды -0,1%; 0,01%; 0,003% .

Қазақстан жеріне орыс, неміс, украин шаруаларын қоныс аудару Ресейдегі Столыпин реформасынан кейін кеңінен қүлаш үрды. Ақмола, Торғай, Орал, Семей облыстары бойынша 1906 жылы 25 100 шаруалар (ерлер) келсе, 1909 жылы 87 711 адам келді. 1906-1912 жылдар арасында осы төрт облыс жеріне 438 072 адам келіп орналасты. 1383 учаскелер үйымдастырылып, 9 114 707 десятина жер бөлініп берілді.

Қазіргі Қарағанды облысының аймағы ол кезде Ақмола мен Семей облыстарының қарамағына кірген. Бұл аймақтан 251 779 десятина жер алынып, 10 940 адамы (ерлер) бар 24 қоныс аудару учаскелері үйымдастырылды. Осы кезде Қарқаралы уезінің Қу болысында - 1509 қазақ шаруашылығы, Ақтөбе болысында - 1135, Едірей болсында -1881, Темірші болысында - 1854 қазақ шаруашылықтары болған еді. Патша өкіметінің отаршылық саясаты осы аталған қазақ шаруашылықтарын қыспаққа алып, отырған мекендерінен ығыстыра бастады.

Патша өкіметінің мақсаты қазақ жерінің шүрайлы, қүнарлы алқаптарын отарлауға байланысты болды. Сол себептен орыс шаруаларын Орталық Қазақстанның Есіл, Нүра, Ертіс өзендерінің бойына, суы мол көлді аймақтарға орналастырып отырды. Патша өкіметінің отарлау саясаты осы алқаптағы қазақ шаруаларын ыдыратып, ығыстыру болды.

1907-1912 жылдары Нұра өзенінің бойына Саратов, Самара, тағы басқа губерниялардан немістердің 13 поселкесі құрылды. Ал қазіргі Нұра, Осакаров, Бұқар жырау аудандарының аймақтарына 30-40 орыс шаруаларының поселкелері орналасты.

Мысалы: Киевка поселкесі - Нұра ауданының әкімшілік орталығы, облыстың ежелгі және ерекше елді мекені. Поселокты 1898 жылы Украинадағы Киев губерниясынан келген қоныстанушылар құрған; Вольское село - 1913 жылы Самар губерниясы, Вольск уезінен келушілер: Дубовка село - Дубовка губерниясынан, Новая Узенка - село, Саратов губерниясы, Узенка селосынан келушілер және т.б. жерлерді көшіп келушілер бұрынғы қоныстарының аттарын жаңа мекенге қойып отырған.&lt;ref&gt;Қарқаралы уезіне жер аударылғандар // Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия.- Алматы, 1990.- 356 б.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Шаймұқанова Р. Екінші отаны - Қазақстан немесе Қазақстнаға зорлықпен қоныс аударған халықтар тарихынан // Орталық Қазақстан.- 1998.- 18 қараша.&lt;/ref&gt;

Қарағанды көмір кенішіне алғаш рет күрек салынуы өткен ғасырдың орта тұсында басталғаны тарихтан белгілі. Патша өкіметі көмір және мыс кен орындарына иелік ететін орыс көпестеріне 1857 жылы қазақ даласында жергілікті тас көмірді пайдалану арқылы мыс қорыту өндірісін ұйымдастыруға рұқсат береді. Осыған байланысты Қарағанды көмірін өндіру қолға алынады. Бұл жұмыс ол кезде өте қарапайым әдіспен тым баяу жүргізілген еді. XX ғасырдың бас кезінде мұнда көмір қазумен айналысқан жұмысшылардың 200-дей ғана болғаны соның дәлелі.

Алайда, Қарағандының айналысына тұрғын халықтың қоныстануы барған сайын молая түскен. Мұнда 1907 жылдың қарсаңында Үлкен Михайловка, Дубовка, Новоузенка, Волынка, Тихоновка деп аталған поселекелер пайда болған. Әуелі көпестер, одан кейін шетел концессионерлері сол поселкелерде тұратын халықтың арасынан тым төмен еңбек ақыға шахтаға жүмысшылар жалдап отырған.

Орталық Ресейден Қазақстанға шаруалар, әсіресе XIX ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап қауырт көше бастады. 1896 жылы Ақмола және Семей облыстары жеріне көшіп келген шаруалардың 43 болысы құралды, саны 150 мың адамға жетті.

Көші-қон үдерістері аймақ тұрғындарының этникалық құрылымын қалыптастыруда маңызды роль атқарды. Аз уақыт ішінде Орталық Қазақстан аз қоныстанған және моноэтникалық өлкеден полиэтникалық өлкеге айналды.&lt;ref&gt;Әбдәкімүлы Ә. Қазақстанның Ресейге қосылу жайы // Қазақстан тарихы.- Алматы, 1997.- 110-123 б.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Жартыбаев А. Орыс тілінен енген атаулар // Қарағанды өңірі топонимдерінің мағыналық және құрылымдық сипаттары.- Қарағанды, 1998.- 61-68 б.&lt;/ref&gt;
== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қарағанды облысы]]
[[Санат:Қазақстан демографиясы]]
[[Санат:Қарағанды облысы тарихы]]</text>
      <sha1>1vwpehfr1n0ggn2rwp8uc28j9jkj21v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Роккенберг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>204920</id>
    <revision>
      <id>3480453</id>
      <parentid>3084399</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:36:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gliwi</username>
        <id>67438</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:DEU Rockenberg COA.png]] → [[File:DEU Rockenberg COA.svg]] PNG → SVG</comment>
      <origin>3480453</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4766" sha1="ds5alb6cz8te1r4e3olkt7rtkir6enp" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = муниципалитет 
 |қазақша атауы           = Роккенберг 
 |шынайы атауы            = Rockenberg 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Германия 
 |елтаңба                 =  DEU Rockenberg COA.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=25 |lat_sec=51 
  |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=44 |lon_sec=08 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Германия жерлері{{!}}Жер 
 |аймағы                  = Гессен 
 |кестедегі аймақ         = Гессен 
 |аудан түрі              = Германия ауданы{{!}}Ауданы 
 |ауданы                  = Веттерау 
 |кестедегі аудан         = Веттерау (аудан){{!}}Веттерау 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 2 ішкі аудан 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                  = Манфред Вец 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 16,14 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 157 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 4123 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 06033 
 |пошта индексі           = 35519 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = FB 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды 
 |сандық идентификаторы   = 06 4 40 022 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   = http://www.rockenberg.de 
 |сайт тілі               = de 
}} 
'''Роккенберг''' ({{lang-de|Rockenberg}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Гессен]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Дармштадт (округ)|Дармштадт]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Веттерау (аудан)|Веттерау]] ауданының құрамына енеді.

Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 4123 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).&lt;ref&gt;[http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip Bevölkerung der hessischen Gemeinden am 31. Dezember 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118164331/http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip |date=2012-01-18 }}&lt;/ref&gt; Алып жатқан жер аумағы 16,14 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''06 4 40 022''. Муниципалитеттің басшысы — Манфред Вец.

Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 2 қалалық ауданға бөлінеді.

== Дереккөздер ==
{{reflist}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.rockenberg.de Ресми сайты]

{{Гессен аудандары}}
{{Германия:Веттерау ауданы:Қалалар}}
{{Hesse-geo-stub}}

[[Санат:Гессен елді мекендері]]</text>
      <sha1>ds5alb6cz8te1r4e3olkt7rtkir6enp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тангерхютте</title>
    <ns>0</ns>
    <id>209060</id>
    <revision>
      <id>3480407</id>
      <parentid>2950095</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T23:03:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Doc Taxon</username>
        <id>34017</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[File:DE-ST 15-0-90-546 Tangerhuette COA.png]] → [[File:DEU Tangerhütte COA.svg]]</comment>
      <origin>3480407</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4248" sha1="9ieas5e90nvny2ejbwrs4fjprpa1q7v" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала 
 |қазақша атауы           = Тангерхютте 
 |шынайы атауы            = Tangerhütte 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Германия 
 |елтаңба                 =  DEU Tangerhütte COA.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=52 |lat_min=26 |lat_sec=00 
  |lon_dir=E |lon_deg=11 |lon_min=48 |lon_sec=00 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Германия жерлері{{!}}Жер 
 |аймағы                  = Саксония-Анхальт 
 |кестедегі аймақ         = Саксония-Анхальт 
 |аудан түрі              = Германия ауданы{{!}}Ауданы 
 |ауданы                  = Штендаль 
 |кестедегі аудан         = Штендаль (аудан){{!}}Штендаль 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 3 ішкі аудан 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                  = Герхард Борстелль 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 31,18 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 38 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 11765 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 03935 
 |пошта индексі           = 39511-39517 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = SDL 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды 
 |сандық идентификаторы   = 15 0 90 545 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   = http://www.tangerhuette.de/ 
 |сайт тілі               = de 
}} 
'''Тангерхютте''' ({{lang-de|Tangerhütte}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Саксония-Анхальт]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[қала]].  [[Штендаль (аудан)|Штендаль]] ауданының құрамына енеді.

Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 11765 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл). Алып жатқан жер аумағы 31,18 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''15 0 90 545''. Қаланың басшысы — Герхард Борстелль.

Қаланың өзі әкімшілік құрылымы бойынша 3 қалалық ауданға бөлінеді.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.tangerhuette.de/ Ресми сайты]

{{Германия:Штендаль ауданы:Қалалар}}
{{SaxonyAnhalt-geo-stub}}

[[Санат:Саксония-Анхальт елді мекендері]]</text>
      <sha1>9ieas5e90nvny2ejbwrs4fjprpa1q7v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бернбойрен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>212742</id>
    <revision>
      <id>3480329</id>
      <parentid>3480112</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:52:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <origin>3480329</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4390" sha1="sjjf7mmqxgkd9i01dcqj0qhrb5t7iaz" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = муниципалитет 
 |қазақша атауы           = Бернбойрен 
 |шынайы атауы            = Bernbeuren 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Германия 
 |елтаңба                 = DEU Bernbeuren COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=44 |lat_sec=17 
  |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=46 |lon_sec=43 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Германия жерлері{{!}}Жер 
 |аймағы                  = Бавария 
 |кестедегі аймақ         = Бавария 
 |аудан түрі              = Германия ауданы{{!}}Ауданы 
 |ауданы                  = Вайльхайм-Шонгау 
 |кестедегі аудан         = Вайльхайм-Шонгау (аудан){{!}}Вайльхайм-Шонгау 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           =  
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                  = Хаймо Шмид 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 41,69 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 773 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 2288 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 08860 
 |пошта индексі           = 86975 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = WM 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды 
 |сандық идентификаторы   = 09 1 90 114 
 |ортаққордағы санаты     = Bernbeuren 
 |сайты                   = http://www.bernbeuren.de 
 |сайт тілі               = de 
}} 
'''Бернбойрен''' ({{lang-de|Bernbeuren}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Бавария]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Жоғарғы Бавария (округ)|Жоғарғы Бавария]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Вайльхайм-Шонгау (аудан)|Вайльхайм-Шонгау]] ауданының құрамына енеді.

Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 2288 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл). Алып жатқан жер аумағы 41,69 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''09 1 90 114''. Муниципалитеттің басшысы — Хаймо Шмид.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.bernbeuren.de Ресми сайты]

{{Германия:Вайльхайм-Шонгау ауданы:Қалалар}}
{{Bavaria-geo-stub}}

[[Санат:Бавария елді мекендері]]</text>
      <sha1>sjjf7mmqxgkd9i01dcqj0qhrb5t7iaz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сәлман әл-Фариси</title>
    <ns>0</ns>
    <id>268523</id>
    <revision>
      <id>3480469</id>
      <parentid>2971363</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:16:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480469</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2237" sha1="exbng7inrxyijqwhac1u2wh9paj15z3" xml:space="preserve">{{Сахаби
 |Есімі                  = Сәлман әл-Фариси
 |Шынайы есімі           = سلمان پارسی
 |Суреті                 = تخطيط اسم سلمان الفارسي.png
 |Сурет ені              = 
 |Сурет тақырыбы         = 
 |Туған күні           = 
 |Туған жері           = [[Иран]], [[Исфахан]]
 |Қайтыс болған уақыты   = 
 |Қайтыс болған жері     = 
 |Ғылыми аясы            =
 |Жерленген орны         = 
 |Әкесі                  = 
 |Анасы                  = 
 |Жұбайы                 = 
 |Ұлдары                 = 
 |Қыздары                = 
 |Ұлты                   = [[парсылар|парсы]]
 |Жұмыс орны             = 
 |Ислам тарихы           = 
 |Шайқастары             = Хандақ шайқасы
 |Негізгі жетістіктері   = 
 |Ол тұралы айтылды      = 
 |Атақты шәкірттері      = 
 |Уикидәйек              = 
 |Уикиқайнар             = 
}}
{{Ислам}}

'''Сәлман әл-Фариси''' ({{lang-fa|سلمان پارسی}} ''Салмāн Пāрсы'') — [[Мұхаммед пайғамбар]]дың [[сахаба]]ларының бірі.

Сахабалармен кездескен уақыттан бастап Абу Ғабдулла атала бастады.

== Биографиясы ==
[[Иран]]ның [[Исфахан]] қаласында туған

== Тағы қараңыз ==
* [[Сүләйм ибн Қайс]]
* [[Сахабалар]]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://sahaba.net/tag/salman-al-farisi/ Sahaba.net: Salman al-Farisi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120918084345/http://sahaba.net/tag/salman-al-farisi/ |date=2012-09-18 }}
* [http://www.naqshbandi.org/chain/3.htm Biography of Salman al-Farisi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080129165235/http://www.naqshbandi.org/chain/3.htm |date=2008-01-29 }}

{{Суретсіз мақала}}
{{Сахабалар}}

[[Санат:Ислам]]


{{stub}}</text>
      <sha1>exbng7inrxyijqwhac1u2wh9paj15z3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстан телеарналары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>268530</id>
    <revision>
      <id>3480502</id>
      <parentid>3475165</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:25:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жалпыұлттық арналар (міндетті, тегін) */</comment>
      <origin>3480502</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41744" sha1="8u8rmual5u7k8t9jeile440tb3vltst" xml:space="preserve">Төменде қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған мемлекеттік органдар мен басқа заңды тұлғалар құрып, [[Қазақстан]] заңнамасына сәйкес тіркелген телеарналар тізімі келтірілген. Тізімге ел аумағының басым бөлігінде қолжетімді, сонымен бірге жергілікті маңызы бар арналар енгізілген.

== Жалпыұлттық арналар (міндетті, тегін) ==
Бұл арналар Қазақстан Республикасының аумағында таратылуы міндеттелген. Тізім Ақпарат министрінің бұйрығымен бекітілген.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018861 «Міндетті теле-, радиоарналар тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрінің 2019 жылғы 17 маусымдағы № 171 бұйрығы]&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! № || Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан&lt;br /&gt;жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату&lt;br /&gt;тілі || Таратылу&lt;br /&gt;уақыты || Тікелей&lt;br /&gt;эфир || Сайты
|-
| 1 || [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 1958 || Қазақстан-1, Қазақстан
| әмбебап || қазақша || 22/7 || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}}
|-
| 2 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 1995 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 20/7 || [https://khabar.kz/kk/ba-darlama/onlajn-k-rsetilim қолжетімді] || {{URL|https://khabar.kz/}}
|-
| 3 || [[24KZ]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 2012 || Хабар 24
| ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://24.kz/kz/live-24-kz қолжетімді] || {{URL|https://24.kz/kz 24.kz}}
|-
| 4 || [[Balapan (телеарна)|Balapan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2010 || Балапан || балалар 
||қазақша || 17/7 || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}}
|-
| 5 || [[Abai TV]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2020 || — || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || 17/7 || [https://abaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://abaitv.kz/}}
|-
| 6 || [[Qazsport]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2013 || Kazsport || спорттық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://qazsporttv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qazsporttv.kz/}}
|-
| 7 || [[Jibek Joly (телеарна)|Jibek Joly]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені»]] ШЖҚ РМК || Астана || 2022 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || [https://jjtv.kz/kk/live қолжетімді] || {{URL|https://jjtv.kz/kk jjtv.kz}}
|-
| 8 || Мир || [[Мир (телерадиокомпания)|«„Мир“ МТРК»]] ЖАҚ || Мәскеу || 1992 || — || әмбебап || орысша || 24/7 || [https://mir24.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://mir24.tv/}}
|-
| 9 || [[Astana TV]] || «Астана қ. теледидары» ЖШС{{efn|Құрылтайшысы — [[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясының ақпараттық холдингі [[Amanat Media Group|«Amanat Media Group» ЖШС]] (тікелей және «Айқын-Литер» ЖШС арқылы)}} || Астана || 1993 || Цесна, АсТВ, Астана || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 23/7 || [https://astanatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://astanatv.kz/}}
|-
| 10 || [[Almaty TV]] || «„Almaty“ ТРК» АҚ{{efn|Алматы қаласының әкімдігі иелік етеді}} || Алматы || 2000 || ЮСА, Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://almaty.tv/kz/broadcasting қолжетімді] || {{URL|https://almaty.tv/kz/ almaty.tv}}
|-
| 11 || [[Еуразия бірінші арнасы|Еуразия]]
|«Еуразия+ОРТ» ЖШС{{efn|Құрылтайшылары — «Телевизия жаңалықтары агенттігі» ЖШС ([[Қазақстан (корпорация)|«„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ еншілес компаниясы, 80% үлес) және ресейлік [[Бірінші арна (Ресей)|«Первый канал»]] АҚ (20% үлес)}}
|Алматы || 1997 || ОРТ Қазақстан
|ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 23/7 || [https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya қолжетімді] || {{URL|https://1tv.kz/kz/ 1tv.kz}}
|-
| 12 || [[КТК (телеарна)|КТК]] || «Коммерческий Телевизионный Канал» АҚ{{efn|Ең ірі акционері — «Нұрсұлтан Назарбаев қоры» жеке қоры (директоры кәсіпкер [[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]])}} || Алматы || 1991 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://www.ktk.kz/kz/live/ қолжетімді] ||  {{URL|https://www.ktk.kz/kz/ ktk.kz}}
|-
| 13 || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] || «„31 канал“ ТРК» ЖШС{{efn|«Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры иелік етеді (құрылтайшылары — Гүлжан Марқабаева мен Мәди Әбеузар)}} || Алматы || 1993 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://31.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://31.kz/}}
|-
| 14 || [[Жетінші арна]] || «„ЭРА“ Телекомпаниясы» ЖШС{{efn|Құрылтайшысы — «Media Holding Group» ЖШС иелік етеді (құрылтайшылары — Дәурен Қайсаров және кәсіпкер [[Тимур Турлов]]пен байланысы бар менеджер Виталий Дядчев)}} || Астана || 2003 || Эра-ТВ|| ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 20/7 || [https://tv7.kz/kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://tv7.kz/kz/ tv7.kz}}
|-
| 15 || [[Atameken Business]] || «Media Holding „Atameken Business“» ЖШС{{efn|Құрылтайшылары — «Нарық сараптамасы және мониторингінің орталығы» ЖШС ([[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының]] еншілес компаниясы), «Almaty Zhas Product» ЖШС (кәсіпкер [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаевқа]] жанама қатысы бар компания)}} || Астана || 2016 || Atameken Business Channel || ақпараттық 
|| қазақша, орысша || 24/7 || [https://inbusiness.kz/kz/tv қолжетімді] ||  {{URL|https://atamekenbusiness.kz/kz atamekenbusiness.kz}}
|-
| 16 || [[НТК (телеарна)|НТК]] || «Независимый Телевизионный Канал»  ЖШС{{efn|Құрылтайшылары — [[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]] («Европа Плюс Казахстан» ЖШС арқылы) мен оның ұлы, кәсіпкер [[Нұрәлі Рахатұлы Әлиев|Нұрәлі Әлиев]] (тікелей және «Европа Плюс Казахстан» ЖШС арқылы)}} || Алматы || 1997 || А1 || ойын-сауық || қазақша, орысша || 22/7 || [https://www.ntk.kz/kz/Live қолжетімді] ||  {{URL|https://www.ntk.kz/kz ntk.kz}}
|}

== Жалпыұлттық арналар (міндетті емес, тегін) ==
Бұл арналар бірнеше аумақта эфирлік аналогтық жиіліктерде, эфирлік сандық мультиплекс ұлттық операторында, [[OTAU TV]] ұлттық спутниктік хабар тарату желісі («[[Қазтелерадио]]» АҚ), [[ID TV (Қазақстан)|iD TV]] кабельдік желісі («ALACAST»  ЖШС және «[[Қазақтелеком]]» АҚ бірлескен кәсіпорны), [[TV Com]] («TV Commerce» ЖШС), басқа спутниктік және кабельдік платформалы желілерде таратылады.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан&lt;br /&gt;жері || Тематикасы || Тарату&lt;br /&gt;тілі || Таратылу&lt;br /&gt;уақыты || Тікелей&lt;br /&gt;эфир || Сайты
|-
| Мир 24 || [[Мир (телерадиокомпания)|«„Мир“ МТРК»]] ЖАҚ || Мәскеу || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || [https://mir24.tv/live?broadcast=5 қолжетімді] || {{URL|https://mir24.tv/}}
|-
| [[Munara TV]] || «MUNARA Media Group» ЖШС{{Efn|[[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы]] иелік етеді}}||  Астана || діни || қазақша || ||  || жоқ 
|-
| [[Turan TV]] || «Тұран ТВ» ЖШС || [[Алматы]] || танымдық 
|| қазақша, орысша || 24/7 || [https://turantv.kz/live.html қолжетімді] ||  {{URL|http://turantv.kz}}
|-
| [[Гәкку (телеарна)|Gakku TV]] || «Gakku Media» ЖШС{{efn|«Musan Group» компаниялар тобының құрамына кіреді. Иесі — продюсер, кәсіпкер [[Санжар Анатолийұлы Мұстафин|Санжар Мұстафин]].|name=мусан}} || Алматы || музыкалық 
|| қазақша, орысша
||  || ||  {{URL|https://gakku.kz/}}
|-
| [[Той Думан]] || «Той Думан» ЖШС{{efn|name=мусан}} || Алматы || музыкалық 
|| қазақша
||  ||  ||  {{URL|https://toiduman.kz/}}
|-
| [[HitTV]] || «ТРК „Shahar“» ЖШС{{efn|Иесі — продюсер [[Карина Сәрсенова]] (кәсіпкер [[Рашид Темірболатұлы Сәрсенов|Рашит Сәрсеновтің]] қызы)}} || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша ||  || [http://hittv.kz/pryamoj-efir.html қолжетімді] || {{URL|http://hittv.kz/kz/}}
|-
| [[MuzZone]] || «Холдинговая компания «ТАН Медиа Групп» ЖШС{{efn|Иесі — кәсіпкер Арманжан Байтасов}} || Алматы || музыкалық 
|| қазақша, орысша || 24/7 || [https://muzzone.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://muzzone.tv/}} 
|-
| [[InSport]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық 
|| қазақша, орысша ||  ||  ||{{URL|https://insporttv.kz/}}
|-
| [[InTennis]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық 
|| қазақша, орысша ||  ||  ||
|-
| [[InHockey]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық 
|| қазақша, орысша ||  ||  ||
|}

=== «[[Қазақстан (корпорация)|Қазақстан» РТРК]]» АҚ аймақтық филиалдары ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Атауы || Орналасқан&lt;br /&gt;жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату&lt;br /&gt;тілі || Таратылу&lt;br /&gt;уақыты || Тікелей&lt;br /&gt;эфир || Сайты
|-
| [[MAŃǴYSTAÝ (телеарна)|MAŃǴYSTAÝ]] || [[Ақтау]] || 1970 || Қазақстан-Ақтау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://mangystautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://mangystautv.kz/}}
|-
| [[AQTÓBE (телеарна)|AQTÓBE]] || [[Ақтөбе]] || 1960 || Қазақстан-Ақтөбе || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqtobetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqtobetv.kz/}}
|-
| [[ATYRAÝ (телеарна)|ATYRAÝ]] || [[Атырау]] || 1990 || Қазақстан-Атырау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://atyrautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://atyrautv.kz/}}
|-
| [[KÓKSHE (телеарна)|KÓKSHE]] || [[Көкшетау]] || 1999 || Қазақстан-Көкшетау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://kokshetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://kokshetv.kz/}}
|-
| [[SARYARQA (телеарна)|SARYARQA]] || [[Қарағанды]] || 1958 || Қазақстан-Қарағанды || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://saryarqatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://saryarqatv.kz/}}
|-
| [[QOSTANAI (телеарна)|QOSTANAI]] || [[Қостанай]] || 1991 || Қазақстан-Қостанай || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qostanaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qostanaitv.kz/}}
|-
| [[QYZYLORDA (телеарна)|QYZYLORDA]] || [[Қызылорда]] || 1991 || Қазақстан-Қызылорда || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzylordatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzylordatv.kz/}}
|-
| [[AQJAIYQ (телеарна)|AQJAIYQ]] || [[Орал]] || 1964 || Қазақстан-Орал || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqjaiyqtv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqjaiyqtv.kz/}}
|-
| [[ALTAI (телеарна)|ALTAI]] || [[Өскемен]] || 1958 || Қазақстан-Өскемен || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://altaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://altaitv.kz/}}
|-
| [[ERTIS (телеарна)|ERTIS]] || [[Павлодар]] || 1965 || Қазақстан-Павлодар || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://ertistv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ertistv.kz/}}
|-
| [[QYZYLJAR (телеарна)|QYZYLJAR]] || [[Петропавл]] || 1960 || Қазақстан-Петропавл || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzyljartv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzyljartv.kz/}}
|-
| [[SEMEI (телеарна)|SEMEI]] || [[Семей]] || 1965 || Қазақстан-Семей || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 ||  [https://semeitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://semeitv.kz/}}
|-
| [[JAMBYL (телеарна)|JAMBYL]] ||  [[Тараз]] || 1989 || Қазақстан-Тараз || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://jambyltv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://jambyltv.kz/}}
|-
| [[OŃTÚSTIK (телеарна)|OŃTÚSTIK]] || [[Шымкент]] || 1990 || Қазақстан-Шымкент || ақпараттық || қазақша, орысша, өзбекше || 15/7 || [https://ontustiktv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ontustiktv.kz/}}
|}

== Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) ==
Бұл арналар облыс немесе аймақ аумағында аналогтық жиілікте, сандық мультиплекс операторында және ұлттық кабель желілерінде таратылады.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан&lt;br /&gt;жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату&lt;br /&gt;тілі || Тікелей&lt;br /&gt;эфир || Сайты
|-
| [[Рика-ТВ]] || «„РИКА-ТВ“ Телекомпаниясы» ЖШС{{efn|Иесі — «РИКА» медиа-группасының президенті Наталья Бандровская}} || [[Ақтөбе]] || 1991 || || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [http://www.rikatv.kz/kz/ қолжетімді] || {{URL|http://www.rikatv.kz/kz/ rikatv.kz}}
|-
| [[Alatau (телеарна)|Alatau]] || «Алатау-ТВ» ЖШС{{efn|Иесі — қарасайлық кәсіпкерлер Қажыкелды Бақтыбай мен Мейрамгүл Айнабекова (екіншісі Жамбыл аудандық «Атамекен» газетінің иесі)}} || Алматы || 1994 || Рахат, СТВ || ақпараттық, ойын-сауық 
|| қазақша, орысша || || {{URL|https://alatautv.kz/}}
|-
| [[Caspian News]] || «Caspian NEWS» ЖШС{{efn|Телеарнаның негізін қалаушы және директоры Қазбек Кертаев. Құжат бойынша компания Бақыт Рамазанова деген Атырау тұрғынына тіркелген}} || [[Атырау]] || 2018 || — || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://cntv.kz/}}
|-
| [[Ulytau (телеарна)|Ulytau]] || «„ULYTAU“ ОТРК» ЖШС{{efn|Жезқазған қаласының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Жезқазған]] || 1959 || Дидар || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://ulytau.tv/tikelej-jefir.html қолжетімді] || {{URL|https://ulytau.tv/}}
|-
| [[Новое телевидение]] || «„Пропаганда-паблишинг“ баспа үйі» ЖШС{{efn|Иесі — телеарнаның негізін қалаушы, директоры Руслан Никонович}} || [[Қарағанды]] || 2002 || АРТ || ақпараттық || қазақша, орысша || [https://novoetv.kz/smotret-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|http://www.novoetv.kz/}}
|-
| [[5 канал (телеарна, Қарағанды)|Пятый канал]] || «5 канал — KZ» ЖШС{{efn|Иесі — «Эргономика» ғылыми-өндірістік фирмасының бас директоры Сергей Полещук}} || [[Қарағанды]] || 1994 || ИнтерКараганда (ИКАР) || ақпараттық || [[қазақ тілі|қазақша]]&lt;br /&gt;[[Орыс тілі|орысша]]  || || {{URL|https://www.5tv.kz/}}
|-
| [[Первый Карагандинский]] || «„Қарағанды“ ТРК» ЖШС{{efn|Иесі —Мұратқан Нәбиев}} || [[Қарағанды]] || 2003 || ТВК || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|http://1karagandy.kz}}
|-
| [[Алау-ТВ]] || «Алау-ТВ» ЖШС{{efn|«Арай Холдинг» агроөнеркәсіптік холдингінің құрамына кіреді, телекомпания құрылтайшылары қатарында Алмат Сүлейменов (телекомпанияның бұрынғы директоры), Ирина Латохина, мәжілісмен [[Альберт Павлович Рау|Альберт Раудың]] ұлы, келіні мен жұбайы, агрохолдингтің бас директоры Виктор​ Соложенковтың ұлы, Галина Кузьмич, кәсіпкер Владимир Похлебаевтың балалары бар}} || [[Қостанай]] || 1993 || || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://alautv.kz/tv-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|https://kaz.alautv.kz/ alautv.kz}}
|-
| [[Қоғам ТВ]] || «„Қызылорда“ қоғамдық ТРК» ЖШС{{efn|Иесі — журналист, ақын [[Шаһизада Әбдікәрімов|Шакизада Әбдікәрімов]]}} || [[Қызылорда]] || 1995 || || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kogamtv.kz/}}
|-
| [[ТДК-42]] || «ӨЖК „Серик“» ЖШС{{efn|Иесі — компанияның негізін қалаушы, бас директоры Серік Мерғалиев, кәсіпкердің ұлы, анасы мен інісі}} || [[Орал]] || 1998 || || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша ||  [https://tdk42.kz/kk/online-kk/ қолжетімді] || {{URL|https://tdk42.kz/kk/ tdk42.kz}}
|-
| [[Ирбис ТВ]] || «„Арна“ жарнама-ақпараттық агенттігі» ЖШС{{efn|«Eurasian Resources Group»-қа жанама қатысы бар «Восток Импэкс» ЖШС және [[Қазақмыс]]қа қатысы бар «Корпорация Алмалы» ЖШС компаниялары иелік етеді}} || [[Павлодар]] || 199? || || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || colspan=&quot;2&quot; | {{URL|https://kz.irbistv.kz/ irbistv.kz}}
|-
| [[МТРК (телеарна)|МТРК]] || «СҚО әкімдігінің муниципалды телерадиоарнасы» ЖШС{{Efn|СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || 1998 || || ақпараттық, ойын-сауық 
|| қазақша, орысша|| [https://mtrk.kz/kz/on-air-online/ қолжетімді] ||  {{URL|https://mtrk.kz/kz/ mtrk.kz}}
|-
| [[Первый Северный]] || «Carat-Прогноз» ЖШС{{Efn|«Солтүстік» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» АҚ арқылы СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || 200? || TV-line || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://1severniy.kz/}}
|-
| [[ТВК-6]] || «Байуаков ТВК-6» ЖШС{{efn|Компания телеарнаның негізін қалаушы, директоры [[Омарбек Бейуақов|Омарбек Байуақовтың]] жақын туысы Дәметкен Байуақованың атында}}  || [[Семей]] || 1991 || {{URL|https://spectr.com.kz/tvk-6-online.html қолжетімді}} || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://tvk-6.kz/}}
|-
| [[Жетісу (телеарна)|Jetisý]] ||  «„Жетісу“ ТРК» ЖШС{{efn|Жетісу облысының әкімдігі иелік етеді}} || [[Талдықорған]] || 1999 || Жетісу || ақпараттық-танымдық, отбасылық || қазақша, орысша || [https://zhetysutv.kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://zhetysutv.kz/}}
|-
| [[77 TV]] || «Kazyna Tau» ЖШС{{efn|Компания [[Халықаралық туризм және меймандостық университеті]]нің вице-ректоры Қарлығаш Аралбекованың ұлының атында}} || [[Тараз]], [[Түркістан облысы|Түркістан]], [[Қызылорда облысы|Қызылорда]], [[Ташкент]]([[Өзбекстан]])|| 2016 || || ақпараттық || қазақша || || {{URL|https://77tv.kz/}}
|-
| [[TARAZ 24]] || «TARAZ 24» ЖШС{{efn|Иесі — Айгүл Әуесбаева}} || [[Тараз]] || 2019 || || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://taraz24news.kz/}}
|-
| [[Turkistan (телеарна)|Turkistan]] || «Turkistan Media Holding» ЖШС{{Efn|Түркістан облысының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Түркістан облысы|Түркістан]]|| 2021 || || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша || [https://turkistan.tv/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://turkistan.tv/}}
|-
| [[Отырар-ТВ|Отырар ТВ]] || «Собкор» ЖШС{{efn|Иесі — Оңтүстік Қазақстан облысының бұрынғы әкімі [[Зауытбек Қауысбекұлы Тұрысбеков|Зауытбек Тұрысбековтің]] немересі, ұлы және балдызының ұлы}} || [[Шымкент]] || 1992 || 5 канал, Караван || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kz.otyrar.kz/ otyrar.kz}}
|-
| [[Айғақ ТВ]] || «„Айғақ“ ТРК» ЖШС{{efn|Иесі — телеарнаның негізін қалаушы, бас директоры Дулатбек Әбіш}} || [[Шымкент]] || 2007 || || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша || || {{URL|https://aigak.kz/}}
|-
| [[Уақыт TV]] || Жеке кәсіпкер «Жас толқын» (Талғат Балтабаев) || Шымкент || 2024 || || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша || || {{URL|https://uaqyt.kz/}}
|-
| [[Agro &amp; Business TV]] || «Agro &amp; Business TV» ЖШС || Шымкент || 2023 || || ақпараттық, ойын-сауық ||  || || 
|-
| [[Dombyra (телеарна)|Dombyra]] || «Dombyra Ұлттық Телеарнасы» ЖШС || Алматы || 2019 || || музыкалық ||  || || 
|-
| [[Zhuldyz TV]] || «Zhuldyz TV Media» ЖШС || Алматы || 2016 || || музыкалық ||  || ||
|-
| [[MuzLife]] || «MuzLife» ЖШС || Алматы || 2014 || || музыкалық ||  || ||
|-
|[[Sport Plus Qazaqstan]]
|«Спорттық теледидар» ЖШС
|Алматы
|
|
|спорттық
|қазақша, орысша
|[https://sportplustv.kz/kz/live қолжетімді]
|{{URL|https://sportplustv.kz/kz sportplustv.kz}}
|-
|[[Ассамблея ТВ]]
|«Ассамблея ТВ» ЖШС
|Астана
|
|
|ақпараттық, ойын-сауық
|қазақша, орысша
|
|
|-
|[[Qadam TV]]
|Жеке кәсіпкер «Qadam TV» (Әділжан Садықов)
|Алматы
|
|
|ақпараттық, ойын-сауық
|ұйғырша
|
|
|}

== Жергілікті жерде таратылатын арналар == 
Бұл арналар белгілі бір елді мекенде (ауданда) және оның айналасында эфирлік аналогтық жиілік және кабельдік желілерде  таратылады.&lt;ref&gt;[https://www.gov.kz/uploads/2023/6/6/2b772948dcea57ee40db42732c89d214_original.435712.doc Реестр отечественных телеканалов]&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан&lt;br /&gt;жері 
|-
| [[Арай-Плюс]] || «Арай-Плюс» ЖШС || [[Талдықорған]] 
|-
| [[Миг ТВ]] || «МИГ» өндірістік кооперативі || [[Талғар]] 
|-
| [[Қонаев ТВ]] || «SNi Compani» ЖШС|| [[Қонаев (қала)|Қонаев]] 
|-
| [[Алва ТВ]] || «„АЛВА“ қайырымдылық коммерциялық орталығы» ЖШС || [[Алтай (қала)|Алтай]]  
|-
| [[Риддер ТВ]] || «Риддер-Информ» ЖШС || [[Риддер]] 
|-
| [[Ұлан ТВ]] || «Сұлтан» ЖК || [[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]] 
|-
| [[TARAZ 24]] || «TARAZ 24» ЖШС || [[Тараз]] 
|-
| [[Карачаганак ТВ]] || «Телестудия „Карачаганак“» ЖШС || [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]]
|-
| [[ТКТ (телеарна)|ТКТ]] || «„ТКТ“ телекомпаниясы» ЖШС || [[Теміртау]] 
|-
| [[Сфера (телеарна)|Сфера]] || «„СФЕРА“ Телерадиокомпания» ЖШС || [[Теміртау]] 
|-
| [[43 канал]] || «Телекомпания 43 канал» ЖШС || [[Қарағанды]] 
|-
| [[ТВ-29 (телеарна)|ТВ-29]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] 
|-
| [[Твоё ТВ]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] 
|-
| [[Aqsham]] || «AQSHAM telearnasy» ЖК || [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] 
|-
| [[БТВ (телеарна)|БТВ]] || «Балхаш ТВ» ЖШС || [[Балқаш (қала)|Балқаш]] 
|-
| [[Акцент (телеарна)|Акцент]] || «Лисаковское телевидение „Акцент“» ЖШС || [[Лисаковск]] 
|-
| [[Рудный дауысы]] || «Rýdnyi media» ЖШС || [[Рудный]] 
|-
| [[ТВС (телеарна, Қазақстан)|ТВС]] || «Соколов-Сарыбай кен-байыту өндірістік бірлестігі» АҚ || [[Рудный]]
|-
| [[Арқа дидары]] || «Арқа дидары» ЖШС || [[Арқалық (қала)|Арқалық]]
|-
| [[Серік ТВ]] || «Серік ТВ» ЖШС || [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]]
|-
| [[Aqtau TV]] || «Caspian Media Service» ЖШС || [[Ақтау]]
|-
| [[JAŃAÓZEN (телеарна)|JAŃAÓZEN]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || [[Жаңаөзен]] 
|-
| [[Арта ТВ]] || «АРТА» ЖШС || [[Екібастұз]] 
|-
| [[Аксу ТВ]] || «Ақсу қаласы ақпараттық орталығы» ЖШС || [[Ақсу]] 
|-
| [[Лабрис]] || «ТРК Лабрис-TV Плюс» ЖШС || [[Екібастұз]] 
|-
| [[КТК-7]] || «Коммерческий телевизионный канал» ЖШС || [[Павлодар]] 
|-
| [[Екібастұз қалалық телеарнасы]] || «Екібастұз қалалық телекомпаниясы» мекемесі || [[Екібастұз]] 
|-
| [[Han TV]] || «Тасс-Media» ЖШС || [[Шымкент]] 
|-
| [[Turan-Túrkistan]] || «Тұран-Түркістан» ЖШС|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]]
|-
| [[Арыс толқындары|ART TV]] || «Арыс толқындары» ЖШС || [[Арыс]] 
|-
| [[Sairam TV]] || «Сайрам ақшамы» ЖШС || [[Ақсукент]] 
|-
| [[Санұр (телеарна)|Sanur TV]] ||  «„Санур&quot; қоғамдық телерадиокомпаниясы» ЖШС || [[Жетісай]] 
|-
| [[Сәт (телеарна)|Сәт]] || «„Сәт“ Медиа-Холдинг» ЖШС || [[Сарыағаш]] 
|-
| [[Икар ТВ]] || «Телескоп» ЖШС || [[Кентау]] 
|}

== Шетелге хабар тарататын арналар ==
Бұл арналар шетелде хабар жүргiзуге арналған немесе соған бейімделген.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан&lt;br /&gt;жері || Тематикасы || Тарату&lt;br /&gt;тілі || Тікелей&lt;br /&gt;эфир || Сайты
|-
| [[Jibek Joly (телеарна)|Silk Way]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені» ШЖҚ РМК]] || Астана || ақпараттық, танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]], [[орыс тілі|орысша]], &lt;br /&gt;[[ағылшын тілі|ағылшынша]], [[қырғыз тілі|қырғызша]], &lt;br /&gt;[[өзбек тілі|өзбекше]], [[түрік тілі|түрікше]]  || [https://silkwaytv.kz/ қолжетімді] || {{URL|https://silkwaytv.kz/}}
|-
| [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана 
| әмбебап || [[қазақ тілі|қазақша]] ||  [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}}
|-
| [[Balapan (телеарна)|Balapan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || балалар 
||[[қазақ тілі|қазақша]] || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}}
|}

== Шетел арналарының қазақстандық нұсқасы ==
Аналық арна иелерінің осы арналарда үлесі бар және аналық арнаның мазмұнын ұсынады немесе қазақстандық аудитория үшін мазмұнының бейімделуін қамтамасыз етеді.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Атауы || Аналық&lt;br /&gt;арна || Аналық&lt;br /&gt;арнаның&lt;br /&gt;сайты || Тематикасы || Тарату&lt;br /&gt;тілі || Таратылу&lt;br /&gt;уақыты || Тікелей&lt;br /&gt;эфир || Сайты
|-
| [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{URL|https://mirtv.ru/}} ||  әмбебап || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mirtv.ru/}}
|-
| [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{URL|https://mir24.tv/}} || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mir24.tv/}}
|-
| [[Еуразия бірінші арнасы]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || қазақша, орысша || 23/7 || {{URL|https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya|қолжетімді}} ||{{URL|https://1tv.kz/kz/}}
|-
| [[РТР-Планета]] || {{ту|Ресей}} [[Россия-1]] || {{URL|https://vgtrk.ru/russiatv}} || әмбебап || орысша || || ||{{URL|https://vgtrk.ru/rtrplaneta}}
|-
| [[Первый канал СНГ]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || орысша || || || {{URL|https://www.1tv.com/}}
|-
| [[НТВ Мир]] || {{ту|Ресей}} [[НТВ]] || {{URL|https://www.ntv.ru/}} || әмбебап || орысша || || || 
|-
| [[Камеди Қазақстан]] (ТНТ Қазақстан) || {{ту|Ресей}} [[ТНТ]] || {{URL|https://tnt-online.ru/}} || ойын-сауық || орысша, қазақша || || || 
|-
| [[Большая Пятница]] (Пятница! International) || {{ту|Ресей}} [[Пятница]] || {{URL|https://friday.ru/}} || ойын-сауық || орысша, қазақша || 24/7|| || 
|-
| [[Сетанта Спорт]] || {{ту|Ирландия}} Setanta Sports || {{URL|https://setantasports.com}} || спорттық || [[Орыс тілі|орысша]], [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] ||  || || {{URL|https://setantasports.com/kz/}}
|}

== Хабар таратуын тоқтатқан арналар  == 
Бұл арналар атауын өзгерткен немесе басқа себептер бойынша эфирге шығуын тоқтатты (бұл тізім толық емес және барлық арнаны қамтымайды).

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан&lt;br /&gt;жері || Танымы|| Таратылу&lt;br /&gt;тілі || Қызмет еткен&lt;br /&gt;уақыты || Тарапына ауыстырылған
|-
| [[Алатау (телеарна)|Алатау]] || [[Қазақстан (корпорация)|“Қазақстан теледидары және радиосы“ республикалық копорациясы]] || [[Алматы]] ||  
|| қазақша, ұйғырша || 1984—1999 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]]
|-
| [[Білім (телеарна)|Білім]] || «[[Хабар агенттігі|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || танымдық 
|| [[қазақ тілі|қазақша]],&lt;br /&gt;[[Орыс тілі|орысша]],&lt;br /&gt;[[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || [[2012 жыл|2012]]—[[2014 жыл|2014]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]]
|-
| [[Мәдениет]]|| «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ || Астана  || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || [[2011 жыл|2011]]—[[2014 жыл|2014]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]]
|-
| [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || мәдени-ағарту, танымдық 
|| қазақша, орысша ||  2014—2016 || -
|-
| [[Хабар-2]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || [[Алматы]] || әмбебап || қазақша || 2000—2002 || [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]]
|-
| [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || жастар
|| қазақша, орысша || [[2002 жыл|2002]]—[[2014 жыл|2014]] || [[24KZ]]
|-
| [[EL ARNA (телеарна)|El Arna]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || [[Астана]] || фильмдер || қазақша, орысша || 2017—2025 || —
|-
| [[Эра-ТВ]] || «Эра-ТВ» ЖШС|| [[Астана]] || әмбебап ||  || [[2003 жыл|2003]]—[[2009 жыл|2009]] || [[Жетінші арна]]
|-
| [[Асыл арна]] || «„Асыл арна“ студиясы» ЖШС || Алматы || діни || қазақша, орысша || 2009—2021 || -
|-
| [[TAN (телеарна)|TAN]] || «„ТАН“ ТРК» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || 1991—2021 || -
|-
| [[Комтек]] ||  || [[Қарағанды]] || ||  || 199?—1994 || [[Интер Караганда]]
|-
| [[Интер Караганда]] ||  || [[Қарағанды]] || ||  || 1994—1997 || [[Пятый канал]]
|-
|[[ТВК]]
|
|[[Қарағанды]]
|
|
|2003—2009
|[[Первый Карагандинский]]
|-
| [[5 канал (телеарна, Атырау)|5 канал]] || МП «5 канал» || [[Атырау]] || 
, 
||  || [[1991 жыл|1991]]—[[1995 жыл|1995]] || [[Қазақстан-Атырау]]
|-
| [[7 NEWS (телеарна, Қазақстан)|7 NEWS]] || «Эра-ТВ» ЖШС || Астана || 
||  ||  || [[7 Kazakhstan]]
|-
| [[Jastar]] || ||  || жастар || ||  || -
|-
| [[Адал (телеарна)|Адал]] || «Адал ТВ» ЖШС|| [[Атырау]] || 
, 
||  || [[1998 жыл|1998]]—[[2002 жыл|2002]] || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]]
|-
| [[Азия+ (телеарна, Қазақстан)|Азия+]] || «Астана-Шоу» || [[Астана]] || 
|| [[қазақ тілі|қазақша]] ||  || -  
|-
| [[АРТ (телекомпания)|АРТ]] || «Компания „TV-арт“»  ЖШС|| [[Қарағанды]] || 
, 
||  || [[2002 жыл|2002]]—[[2009 жыл|2009]] || [[Новое телевидение]]
|-
| [[Кептер ТВ]] ||  || [[Алматы]] || 
, 
||  || [[2009 жыл|2009]]—[[2011 жыл|2011]] ||  -
|-
| [[Семейный канал]] ||  || [[Алматы]] ||  ||  || ?—[[1996 жыл|1996]] ||  -
|-
| [[Тотем (телеарна)|Тотем]] ||  || [[Алматы]] || әмбебап ||  || [[1994 жыл|94]]—[[1997 жыл|1997]] ||  -
|-
| [[ТВ М]] ||  || [[Алматы]] ||  ||  || ?—[[1996 жыл|1996]] ||  -
|}

== Тағы қараңыз ==
* [[Қазақстан радиостанциялары]]

== Ескертпелер ==
{{notelist}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Қазақстан телеарналары}}

[[Санат:Қазақстан телеарналары]]
[[Санат:Бұқаралық ақпарат құралдары]]
[[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]]</text>
      <sha1>8u8rmual5u7k8t9jeile440tb3vltst</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гюндлишванд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302178</id>
    <revision>
      <id>3480319</id>
      <parentid>1855931</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T15:22:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Gündlischwand-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Gündlischwand COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480319</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4012" sha1="llnb4fobgefwkkrypkexnarit3pte6z" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Гюндлишванд 
 |шынайы атауы            = Gündlischwand 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Gündlischwand COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=36 |lat_sec=59 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=53 |lon_sec=59 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 16.9 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 660 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 281 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3815 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 578 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Gündlischwand 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Гюндлишванд''' ({{lang-de|Gündlischwand}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 281 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16.9 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''578'', [[пошта индексі]] — 3815.

== Сыртқы сілтемелер ==
* 

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>llnb4fobgefwkkrypkexnarit3pte6z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480334</id>
      <parentid>3480319</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:57:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <origin>3480334</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3968" sha1="3ydo0id9e9sgm8f58w42r3ae9luwk00" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Гюндлишванд 
 |шынайы атауы            = Gündlischwand 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Gündlischwand COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=36 |lat_sec=59 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=53 |lon_sec=59 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 16.9 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 660 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 281 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3815 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 578 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Gündlischwand 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Гюндлишванд''' ({{lang-de|Gündlischwand}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 281 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16.9 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''578'', [[пошта индексі]] — 3815.

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>3ydo0id9e9sgm8f58w42r3ae9luwk00</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хофштеттен-Бринц</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302193</id>
    <revision>
      <id>3480322</id>
      <parentid>1855853</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T15:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Hofstetten bei Brienz-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Hofstetten bei Brienz COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480322</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4170" sha1="1si5vlonvxeof8oh1zge3tkdosgjbag" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Хофштеттен-Бринц 
 |шынайы атауы            = Hofstetten bei Brienz 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Hofstetten bei Brienz COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=45 |lat_sec=11 
  |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=4 |lon_sec=34 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 8.7 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 646 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 575 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3858 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 580 
 |ортаққордағы санаты     = Hofstetten bei Brienz 
 |сайты                   = http://www.hofstetten-ballenberg.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Hofstetten bei Brienz 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Хофштеттен-Бринц''' ({{lang-de|Hofstetten bei Brienz}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 575 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8.7 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''580'', [[пошта индексі]] — 3858.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.hofstetten-ballenberg.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>1si5vlonvxeof8oh1zge3tkdosgjbag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Интерлакен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302204</id>
    <revision>
      <id>3480331</id>
      <parentid>3480181</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:53:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <origin>3480331</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4109" sha1="hng4m57hxgb0sd0i4fmgninml2yvmnq" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Интерлакен 
 |шынайы атауы            = Interlaken 
 |сурет                   = Interlaken aer.jpg
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Interlaken COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=40 |lat_sec=59 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=51 |lon_sec=59 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 4.4 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 568 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 5279 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3800 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 588 
 |ортаққордағы санаты     = Interlaken 
 |сайты                   = http://www.interlaken-gemeinde.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Interlaken 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Интерлакен''' ({{lang-de|Interlaken}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5279 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4.4 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''588'', [[пошта индексі]] — 3800.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.interlaken-gemeinde.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>hng4m57hxgb0sd0i4fmgninml2yvmnq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лаутербруннен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302240</id>
    <revision>
      <id>3480332</id>
      <parentid>3480183</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:53:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <origin>3480332</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4128" sha1="ivq4fqe701jkxzvxsmnoe6mhlrf1h61" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Лаутербруннен 
 |шынайы атауы            = Lauterbrunnen 
 |сурет                   = Lauterbrunnen3.JPG
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Lauterbrunnen COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=35 |lat_sec=59 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=54 |lon_sec=31 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 164.4 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 795 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 3065 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3822 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 584 
 |ортаққордағы санаты     = Lauterbrunnen 
 |сайты                   = http://www.lauterbrunnen.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Lauterbrunnen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Лаутербруннен''' ({{lang-de|Lauterbrunnen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3065 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 164.4 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''584'', [[пошта индексі]] — 3822.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.lauterbrunnen.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>ivq4fqe701jkxzvxsmnoe6mhlrf1h61</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лайссиген</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302242</id>
    <revision>
      <id>3480316</id>
      <parentid>1855858</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:52:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Leissigen-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Leissigen COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480316</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4151" sha1="2g4kyicr4wjc2e08tx3refuusd40sh3" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Лайссиген 
 |шынайы атауы            = Leissigen 
 |сурет                   = [[Сурет:2011-07-22 Berna Oberlando (Foto Dietrich Michael Weidmann) 011.JPG|330px]] 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Leissigen COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=38 |lat_sec=59 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=45 |lon_sec=59 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 10.4 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 575 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 932 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3706 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 585 
 |ортаққордағы санаты     = Leissigen 
 |сайты                   = http://www.leissigen.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Leissigen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Лайссиген''' ({{lang-de|Leissigen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 932 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10.4 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''585'', [[пошта индексі]] — 3706.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.leissigen.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>2g4kyicr4wjc2e08tx3refuusd40sh3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480333</id>
      <parentid>3480316</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:57:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <origin>3480333</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4129" sha1="sz3pxtp8plkgl6ux02oko67wbe4hlfp" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Лайссиген 
 |шынайы атауы            = Leissigen 
 |сурет                   = 2011-07-22 Berna Oberlando (Foto Dietrich Michael Weidmann) 011.JPG
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Leissigen COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=38 |lat_sec=59 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=45 |lon_sec=59 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 10.4 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 575 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 932 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3706 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 585 
 |ортаққордағы санаты     = Leissigen 
 |сайты                   = http://www.leissigen.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Leissigen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Лайссиген''' ({{lang-de|Leissigen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 932 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10.4 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''585'', [[пошта индексі]] — 3706.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.leissigen.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>sz3pxtp8plkgl6ux02oko67wbe4hlfp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Люченталь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302256</id>
    <revision>
      <id>3480318</id>
      <parentid>1855719</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T15:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Lütschental-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Lütschental COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480318</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4084" sha1="fuefbdbr06rtfsi3yqnrduqkrvhbcc6" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Люченталь 
 |шынайы атауы            = Lütschental 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Lütschental COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=37 |lat_sec=59 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=56 |lon_sec=59 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 12.4 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 714 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 249 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3816 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 586 
 |ортаққордағы санаты     = Lütschental 
 |сайты                   = http://www.luetschental.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Lütschental 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Люченталь''' ({{lang-de|Lütschental}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 249 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12.4 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''586'', [[пошта индексі]] — 3816.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.luetschental.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>fuefbdbr06rtfsi3yqnrduqkrvhbcc6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нидеррид-Интерлакен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302289</id>
    <revision>
      <id>3480330</id>
      <parentid>3480168</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:52:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <origin>3480330</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4192" sha1="tmkt4lqr4hcfju769ub6djlb9pt5rh9" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Нидеррид-Интерлакен 
 |шынайы атауы            = Niederried bei Interlaken 
 |сурет                   = Niederried Brienzersee wb.jpg
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Niederried bei Interlaken COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=42 |lat_sec=59 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=54 |lon_sec=59 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 6.81 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 578 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 366 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3853 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 588 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   = http://www.niederried-be.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Niederried bei Interlaken 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Нидеррид-Интерлакен''' ({{lang-de|Niederried bei Interlaken}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 366 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6.81 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''588'', [[пошта индексі]] — 3853.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.niederried-be.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>tmkt4lqr4hcfju769ub6djlb9pt5rh9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нодс (Берн)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302294</id>
    <revision>
      <id>3480481</id>
      <parentid>1856041</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:50:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Nods-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Nods COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480481</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4057" sha1="h1gedwyqeqeu5jlleovppos27ma5usx" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Нодс (Берн) 
 |шынайы атауы            = Nods BE 
 |сурет                   = [[Сурет:Nods.jpg|330px]] 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Nods COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=6 |lat_sec=55 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=4 |lon_sec=55 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Ла-Нёввиль 
 |кестедегі аудан         = Ла-Нёввиль (округ){{!}}Ла-Нёввиль 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 26.7 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 885 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 728 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 2518 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 724 
 |ортаққордағы санаты     = Nods 
 |сайты                   = http://www.nods.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Nods 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Нодс (Берн)''' ({{lang-de|Nods BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Ла-Нёввиль (округ)|Ла-Нёввиль]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 728 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 26.7 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''724'', [[пошта индексі]] — 2518.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.nods.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Ла-Нёввиль округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>h1gedwyqeqeu5jlleovppos27ma5usx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оберрид-ам-Бринцерзее</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302303</id>
    <revision>
      <id>3480328</id>
      <parentid>3480106</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:51:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <origin>3480328</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4062" sha1="dutwotvxkgoxd1vpctrsftjsdl1k43g" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Оберрид-ам-Бринцерзее 
 |шынайы атауы            = Oberried am Brienzersee 
 |сурет                   = Oberried Dorf.jpg
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Oberried am Brienzersee COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=25 |lat_sec=0 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=26 |lon_sec=59 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Интерлакен 
 |кестедегі аудан         = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 20 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 570 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 478 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 3854 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 589 
 |ортаққордағы санаты     = Oberried 
 |сайты                   = http://www.oberried.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
'''Оберрид-ам-Бринцерзее''' ({{lang-de|Oberried am Brienzersee}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 478 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''589'', [[пошта индексі]] — 3854.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.oberried.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>dutwotvxkgoxd1vpctrsftjsdl1k43g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Перрфитт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302317</id>
    <revision>
      <id>3480503</id>
      <parentid>1856095</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:25:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Perrefitte-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Perrefitte COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480503</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3924" sha1="07r1dy5xium6od6apzjq08bsc5bqoq7" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Перрфитт 
 |шынайы атауы            = Perrefitte 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Perrefitte COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=16 |lat_sec=34 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=20 |lon_sec=30 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Мутье 
 |кестедегі аудан         = Мутье (округ){{!}}Мутье 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 8.67 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 600 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 496 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 2742 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 701 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Perrefitte 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Перрфитт''' ({{lang-de|Perrefitte}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 496 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8.67 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''701'', [[пошта индексі]] — 2742.

== Сыртқы сілтемелер ==
* 

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>07r1dy5xium6od6apzjq08bsc5bqoq7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рош (Берн)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302330</id>
    <revision>
      <id>3480496</id>
      <parentid>1855884</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:09:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Roches-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Roches COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480496</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3870" sha1="marih49d7zwq1fm71n5s4ntd5qplyjg" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Рош (Берн) 
 |шынайы атауы            = Roches BE 
 |сурет                   = [[Сурет:Roches BE 223.JPG|330px]] 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Roches COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=18 |lat_sec=9 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=23 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Мутье 
 |кестедегі аудан         = Мутье (округ){{!}}Мутье 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 8.97 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 491 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 235 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 2762 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 704 
 |ортаққордағы санаты     = Roches BE 
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = 
}} 

'''Рош (Берн)''' ({{lang-de|Roches BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 235 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8.97 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''704'', [[пошта индексі]] — 2762.

== Сыртқы сілтемелер ==
* 

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>marih49d7zwq1fm71n5s4ntd5qplyjg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Соль (Берн)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302354</id>
    <revision>
      <id>3480491</id>
      <parentid>1855650</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:55:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Saules-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Saules COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480491</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3926" sha1="5e0ifjqlbuxc1mkt2y3iddncu9ufh81" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Соль (Берн) 
 |шынайы атауы            = Saules BE 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Saules COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=14 |lat_sec=45 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=13 |lon_sec=10 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Мутье 
 |кестедегі аудан         = Мутье (округ){{!}}Мутье 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 4.25 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 743 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 150 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 2732 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 707 
 |ортаққордағы санаты     = Saules 
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Saules 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Соль (Берн)''' ({{lang-de|Saules BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 150 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4.25 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''707'', [[пошта индексі]] — 2732.

== Сыртқы сілтемелер ==
* 

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>5e0ifjqlbuxc1mkt2y3iddncu9ufh81</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шельтен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302359</id>
    <revision>
      <id>3480487</id>
      <parentid>1855653</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:44:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Schelten-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Schelten COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480487</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3910" sha1="dehxade4t6uxph79pfunq61u6rftf03" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Шельтен 
 |шынайы атауы            = Schelten 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Schelten COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=20 |lat_sec=14 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=33 |lon_sec=10 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Мутье 
 |кестедегі аудан         = Мутье (округ){{!}}Мутье 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 5.61 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 746 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 50 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 2827 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 708 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Schelten 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Шельтен''' ({{lang-de|Schelten}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 50 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5.61 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''708'', [[пошта индексі]] — 2827.

== Сыртқы сілтемелер ==
* 

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>dehxade4t6uxph79pfunq61u6rftf03</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таванн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302386</id>
    <revision>
      <id>3480483</id>
      <parentid>1855843</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:11:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>164355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Tavannes-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Tavannes COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>3480483</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4035" sha1="2abdlaooc0tr877vfnr8ty2syssjkdu" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = коммуна 
 |қазақша атауы           = Таванн 
 |шынайы атауы            = Tavannes 
 |сурет                   = [[Сурет:Tavannes Hotel de Ville.jpg|330px]] 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Швейцария 
 |елтаңба                 = CHE Tavannes COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=13 |lat_sec=15 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=12 |lon_sec=5 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны 
 |аймағы                  = Берн 
 |кестедегі аймақ         = Берн (кантон){{!}}Берн  
 |аудан түрі              = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Мутье 
 |кестедегі аудан         = Мутье (округ){{!}}Мутье 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Бургомистрі
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 14.65 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 754 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = неміс тілі
  |тұрғыны                = 3395 
  |санақ жылы             = 2006 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 2710 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = BE 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды
 |сандық идентификаторы   = 713 
 |ортаққордағы санаты     = Tavannes 
 |сайты                   = http://www.tavannes.ch 
 |сайт тілі               = 
}} 
[[Сурет:Karte Gemeinde Tavannes 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]]
'''Таванн''' ({{lang-de|Tavannes}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді.

[[2006 жыл]]ғы  мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3395 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14.65 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''713'', [[пошта индексі]] — 2710.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.tavannes.ch Ресми сайты]

{{Switzerland-geo-stub}}
{{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} 

[[Санат:Берн елді мекендері]]</text>
      <sha1>2abdlaooc0tr877vfnr8ty2syssjkdu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұхтар Болатханұлы Тайжан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>483941</id>
    <revision>
      <id>3480350</id>
      <parentid>3385556</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T18:36:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10143" sha1="kqoivg6sxk5nqz31qjn7ksoas0dbc5v" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 |Есімі              = Мұхтар Болатханұлы Тайжан
 |Шынайы есімі       = 
 |Сурет              = 
 |Ені                = 
 |Атауы              = 
 |Титулы             = [[Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі]]нің мүшесі
 |Ту                 = Flag of Kazakhstan.svg
 |Ту2                = Emblem of Kazakhstan latin.svg
 |Басқара бастады    = 17 шілде 2019
 |Басқаруын аяқтады  = 24 тамыз 2020
 |Президент          = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]
 |Ізашары            = 
 |Ізбасары           = [[Қанат Ақылбайұлы Сахариянов|Қанат Сахариянов]]
 |Туған күні       = 10.09.1973
 |Туған жері       = {{туғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 |Қайтыс болған күні     = 
 |Қайтыс болған жері     = 
 |Білімі             = [[Варшава университеті]]
 |Ғылыми дәрежесі    = Экономика ғылымдарының кандидаты 
 |Діні               = 
 |Партиясы           = 
 |Негізгі идеясы     = 
 |Мансабы            = 
 |Әкесі              = [[Болатхан Құлжанұлы Тайжан]]
 |Анасы              = Алла Сәдуақасқызы Тайжанова
 |Жұбайы             = Айгүл Сайынқызы Тайжан
 |Жұбайлары          = 
 |Балалары           = 2
 |Марапаттары        = 
 |Қолтаңбасы         =
 |Сайты              = 
 |Commons            = 
}}
'''Мұхтар Болатханұлы Тайжан''' ([[10 қыркүйек]] [[1973 жыл]], [[Алматы]]) — қазақстандық кәсіпкер, саясаткер&lt;ref name=&quot;saliq&quot;&gt;{{Cite web|url=https://baq.kz/milliondagan-tenge-muhtar-tayzhan-tolenbegen-salygyna-qatysty-pikir-bildirdi-200007982/ |title=&quot;Миллиондаған теңге&quot;. Мұхтар Тайжан төленбеген салығына қатысты пікір білдірді |lang=kk |work=baq.kz |last=Амангелдіұлы |first=Аян |date=2025-02-19 |accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt; мен активист,&lt;ref name=&quot;qamal&quot; /&gt; Экономика ғылымдарының кандидаты (2007).&lt;ref name=&quot;zakon&quot; /&gt;

Тайжан бұрын [[Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі]]нде мүше болған, Мәжіліс депутаттығына өзін ұсынған еді. Ол 2023 жылдан бері [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]тың саясатына қарсы сөз айтып жүр, [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы парламент сайлауы]]ның ресми нәтижесін мойындамайтын «Халықтық парламенттің» мүшесі атанған.

==Өмірбаяны==
Тайжан 1973 жылғы 10 қыркүйекте [[Алматы]] қаласында дүниеге келген. Ол [[Бура (найман)|Бура]] [[Найман]] руынан шыққан.{{Citation needed}}

===Білімі===
1990 жылы Алматыдағы №23 мектепті бітіріген Тайжан кейін [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нінің Заң факультетіне түскен. Алайда әкесі [[Болатхан Құлжанұлы Тайжан|Болатхан Тайжан]]ның ұсынысынша оқуын [[Польша]]ның астанасы [[Варшава]]да жалғастырады. [[Варшава университеті]]нде бакалавр және магистр деңгейлерін тәмамдап, халықаралық экономика қатынастары бойынша магистр атанды да,&lt;ref name=&quot;zakon&quot; /&gt; Қазақстанға 1997 жылы оралды.

2007 жылы Тайжан «Жаһандану жағдайындағы Қазақстан және Польша арасындағы экономикалық ынтымақтастық перспективасы» атты кандидаттық диссертация қорғады да, экономика ғылымдарының кандидаты атанды.&lt;ref name=&quot;zakon&quot; /&gt;

===Еңбек жолы===
1997 жылдан 2001 жылға дейін Тайжан түрлі мемлекеттік қызметтерде жұмыс атқарды:
* Қазақстандағы стратегиялық жоспарлау және реформалау агенттігі ([[Қазақстан-2030|Қазақстанның 2030]] жылға дейінгі даму стратегиясының «Экономикалық өсу» басымдығы бөлігін жасаушылардың бірі);  
* [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президентінің әкімшілігі]], [[Қазақстан Қауіпсіздік кеңесі|Қауіпсіздік кеңесі]]нің жұмыс органдары, халықаралық экономика бойынша сарапшы болды.

2001–2003 жылдар аралығында ол [[Қазақстан темір жолы]] мен [[Ордабасы корпорациясы]]нда басшылық қызмет атқарған.

2019 жылғы 17 шілдеде Тайжан Қазақстан президенті жанындағы [[Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі]]нің мүшесі атанды да,&lt;ref name=&quot;zakon&quot; /&gt; лауазымға 2020 жылғы 24 тамызға дейін ие болды. Оның орнын [[Atameken Business]] телеарнасының бас директоры [[Қанат Ақылбекұлы Сахариянов|Қанат Сахариянов]] алды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=32736683 |title=Тайжан и Ашимбаев вышли из Нацсовета общественного доверия |lang=ru |work=online.zakon.kz |date=2020-08-24 |accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;

[[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы парламент сайлауы]] кезінде Тайжан өзін [[Мәжіліс]] депутаттығына [[бірмандаттық сайлау округі]]нен ұсынған болатын. 9 сәуір күні ол сайлаудың ресми нәтижесіне қарсы шыққан наразылардың бірі болды.&lt;ref name=&quot;qamal&quot; /&gt;

2003 жылдан бері ол — жеке кәсіпкер. 2009 жылдан бері ол, оған қоса, — Болатхан Тайжан қорының президенті.&lt;ref name=&quot;zakon&quot; /&gt;

== Қоғамдық қызметі ==
2023 жылғы 12 сәуірде Алматыда Тайжан наразылық шараларына қатысқаны үшін 15 күнге қамауға алынды. Конституцияның 488-бабы бойынша ұсталған Тайжан [[Астана]]дағы [[жаңаөзен]]діктердің қамалуына қарсы шыққан болатын.&lt;ref name=&quot;qamal&quot; /&gt;

== Саяси ұстанымы ==
Тайжан [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]тың «[[Әділетті Қазақстан]]» жайлы уәдесін «жалған» деген, [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы парламент сайлауы]]ның ресми нәтижесін мойындамай қойған.&lt;ref name=&quot;qamal&quot;&gt;{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/32360229.html |title=Активист и экс-кандидат в депутаты мажилиса парламента Мухтар Тайжан арестован на 15 суток |lang=ru |publisher=[[Азаттық радиосы]] |date=2023-04-12 |accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;

== Сын ==
2025 жылы Тайжанның есімі «салығын төлемеген» тұлғалар тізімінде болды. Интернетте көп тараған бұл тізімді Тайжан жоққа шығарғандай болды, салық органдары есепті бұрыс шығарған деді.&lt;ref name=&quot;saliq&quot; /&gt;

==Өз өмірі==
Тайжан Айгүл Сайынқызы Тайжанға үйленген. Тайжанның Санжар (1997 жылы туған) есімді ұлы мен Ажар (1997 жылы туған) есімді қызы бар.

Тайжан [[Қазақ тілі|қазақ]] пен [[Орыс тілі|орыс]] тілдерін меңгерген.&lt;ref name=&quot;zakon&quot;&gt;{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=39730587 |title=Тайжан Мухтар Болатханулы |lang=ru |work=online.zakon.kz |accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Тайжан, Мұхтар Болатханұлы}}
[[Санат:Қазақстан саясаткерлері]]
[[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]]
[[Санат:Қазақстан активистері]]
[[Санат:Қазақстан кәсіпкерлері]]
[[Санат:Варшава университеті түлектері]]
[[Санат:Экономика ғылымдарының кандидаттары]]
[[Санат:Қазақстан оппозицияшылары]]</text>
      <sha1>kqoivg6sxk5nqz31qjn7ksoas0dbc5v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Телугу Уикипедиясы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>490943</id>
    <revision>
      <id>3480530</id>
      <parentid>3474552</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T11:02:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480530</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2521" sha1="l88gm2txi6n4xcqnghvijlrab0xwlxv" xml:space="preserve">{{Уикипедия
| код                   = te
| аты              = Телугу Уикипедиясы
| шынайы аты =  &gt;తెలుగు వికీపీడియా
| скриншоты              = 
| тілі              = [[Телугу тілі|Телугуша]]
| ашылған уақыты    = 9 желтоқсан [[2003]] 
}}
'''Тайша Уикипедия''' — Уикипедияның [[телугу тілі]]ндегі бөлімі. Ол [[2003]] жылдың 9 желтоқсанда ашылған.

== Санақ==
{{CURRENTYEAR}} жылдың {{CURRENTMONTHNAMEGEN}} {{CURRENTDAY}} күніне сәйкес Телугу Уикипедиясында {{NUMBEROF|ARTICLES|te|N}} мақала бар. {{NUMBEROF|USERS|te|N}} қатысушы тіркелген, олардың {{NUMBEROF|ACTIVEUSERS|te|N}} соңғы 30 күнде әлдебір іс-әрекет жасаған, ал {{NUMBEROF|ADMINS|te|N}} қатысушы админ дәрежесіне ие. Жалпы өңдеу саны - {{NUMBEROF|EDITS|te|N}}.

Телугу Уикипедиясы [[Уикипедия:Уикипедиялар тізімі|барлық Уикипедия бөлімдері]] арасынан мақалалар саны бойынша {{Уикипедия/Мақала саны бойынша орны|te}}-орында (''{{CURRENTDAY2}}.{{CURRENTMONTH}}.{{CURRENTYEAR}} яғни бүгінгі көрсеткіш'').

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

==Сыртқы сілтемелер==
* [http://stats.wikimedia.org/EN/TablesWikipediaTE.htm Телугу Уикипедиясының статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130522041222/http://stats.wikimedia.org/EN/TablesWikipediaTE.htm |date=2013-05-22 }}
* [http://stats.wikimedia.org/EN/ChartsWikipediaTE.htm Телугу Уикипедиясының статистикалық диаграммасы]{{Deadlink|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.wikistatistics.net/wiki/te Телугу Уикипедиясының статистикалық көрсеткіші] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110831020908/http://www.wikistatistics.net/wiki/te |date=2011-08-31 }}
* [http://te.m.wikipedia.org/ Телугу Уикипедиясының мобильдік нұсқасы]

{{Уикипедиялар}}

[[Санат:Уикипедия бөлімдері]]
[[Санат:Телугу тілі|*]]


{{Wikipedia-stub}}</text>
      <sha1>l88gm2txi6n4xcqnghvijlrab0xwlxv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тамильше Уикипедия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>491028</id>
    <revision>
      <id>3480485</id>
      <parentid>3474549</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:19:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480485</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3080" sha1="qez507phqccek1ojs6hmdwnmtrpf78u" xml:space="preserve">{{Уикипедия
| код                   = ta
| аты              = Тамильше Уикипедия
| шынайы аты =  தமிழ் விக்கிப்பீடியா
| скриншоты              = 
| тілі              = [[Тамил тілі|Тамильше]]
| ашылған уақыты    = Қыркүйек [[2003]] 
}}
'''Тамильше Уикипедия''' ({{lang-ta|தமிழ் விக்கிப்பீடியா}}) — Уикипедияның [[тамил тілі]]ндегі бөлімі. Ол [[2003]] жылдың қыркүйек айында ашылған.
== Санақ==
{{CURRENTYEAR}} жылдың {{CURRENTMONTHNAMEGEN}} {{CURRENTDAY}} күніне сәйкес Тамильше Уикипедияда {{NUMBEROF|ARTICLES|ta|N}} мақала бар. {{NUMBEROF|USERS|ta|N}} қатысушы тіркелген, олардың {{NUMBEROF|ACTIVEUSERS|ta|N}} соңғы 30 күнде әлдебір іс-әрекет жасаған, ал {{NUMBEROF|ADMINS|ta|N}} қатысушы админ дәрежесіне ие. Жалпы өңдеу саны - {{NUMBEROF|EDITS|ta|N}}.

Тамильше Уикипедия [[Уикипедия:Уикипедиялар тізімі|барлық Уикипедия бөлімдері]] арасынан мақалалар саны бойынша {{Уикипедия/Мақала саны бойынша орны|ta}}-орында (''{{CURRENTDAY2}}.{{CURRENTMONTH}}.{{CURRENTYEAR}} яғни бүгінгі көрсеткіш'')&lt;ref name=autogenerated1&gt;[http://mayuonline.com/eblog/2007/01/04/tamil-wikipedia-1000-articles-cd-project-proposal-%E2%80%93-version-10/ Tamil Wikipedia 1000 Articles CD Project Proposal — Version 1.0 : MAYU’s Personal Blog&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101206075956/http://mayuonline.com/eblog/2007/01/04/tamil-wikipedia-1000-articles-cd-project-proposal-%E2%80%93-version-10/ |date=2010-12-06 }}&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

==Сыртқы сілтемелер==
* [http://stats.wikimedia.org/EN/TablesWikipediaTA.htm Тамильше Уикипедияның статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130102153733/http://stats.wikimedia.org/EN/TablesWikipediaTA.htm |date=2013-01-02 }}
* [http://stats.wikimedia.org/EN/ChartsWikipediaTA.htm Тамильше Уикипедияның статистикалық диаграммасы]{{Deadlink|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.wikistatistics.net/wiki/ta Тамильше Уикипедияның статистикалық көрсеткіші] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140112090501/http://www.wikistatistics.net/wiki/ta |date=2014-01-12 }}
* [http://ta.m.wikipedia.org/ Тамильше Уикипедияның мобильдік нұсқасы]

{{Уикипедиялар}}

[[Санат:Уикипедия бөлімдері]]
[[Санат:Тамил тілі|*]]


{{Wikipedia-stub}}</text>
      <sha1>qez507phqccek1ojs6hmdwnmtrpf78u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Давид Григорьевич Лория</title>
    <ns>0</ns>
    <id>491700</id>
    <revision>
      <id>3480529</id>
      <parentid>3296174</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:59:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Хальмстад ФК ойыншылары|Хальмстад ФК ойыншылары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480529</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10416" sha1="s3cci592df9bje6sig0nvwnrpr1b9hr" xml:space="preserve">{{Футболшы
|есімі = Давид Лория
|толық аты = Давид Григорьевич Лория
|лақап аты = ''Дато'', ''Пантера''&lt;ref&gt;[http://sports.kz/news/turetskiy-marsh-kazahstanskoy-panteryi Турецкий марш казахстанской пантеры]&lt;/ref&gt;
|сурет = David Loria.jpg
|сурет ені = 300px
|атауы = 
|туған күні = 31.10.1981
|туған жері = {{ту|Қазақ КСР}}, [[Астана|Целиноград (Астана)]] [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
|азаматтығы = {{KAZ}}
|бойы = 186 
|салмағы = 80 
|позиция = [[қақпашы]]
|қазіргі клуб =карьерасын аяқтады
|номері = 
|жастар клубы = {{футбол карьерасы|1995|{{Flagicon|RUS}}  [[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА (Мәскеу)]]||1996—1997|{{Flagicon|AUS}}  Энфилд-Сити Фэлконс}}
|клубтары = {{футбол карьерасы|1997|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Ақсу (футбол клубы, Степногорск)|Автомобилист (Шортанды)]]|1 (−?)
|1998—2002|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Жеңіс (футбол клубы)|Жеңіс (Астана)]]|57 (−47)
|2003|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Оқжетпес (футбол клубы)|Есіл]]|7 (−5)
|2004—2008|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Шахтер (футбол клубы, Қарағанды)|Шахтер (Қарағанды)]]|110 (−91)
|2006|{{аренда}}{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Жеңіс (футбол клубы)|Астана]]|24 (−16)
|2007|{{аренда}}{{Flagicon|Sweden}} Хальмстад|7 (−?)
|2009|{{Flagicon|Russia}} Спартак-Нальчик|2 (−4)
|2009|{{аренда}}{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Астана (футбол клубы)|Локомотив (Астана)]]|12 (−11)
|2010—2012|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Ертіс (футбол клубы, Павлодар)|Ертіс (Павлодар)]]|55 (−58)
|2012—2013|{{Flagicon|Turkey}} Ризеспор|33 (−31)
|2013—2014|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]|16 (19)
|2014—2015|{{Flagicon|Turkey}} Каршияка|8 (−10)
|2015—2017|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Ертіс (футбол клубы, Павлодар)|Ертіс (Павлодар)]]|84 (−81)
|2018|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]]|7 (-16)
|2018|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]|1 (-1)
|2019|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]|0 (0)
}}
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы||{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Қазақстан жастар футбол құрамасы (21)|Қазақстан (21 жасқа дейін)]]|24 (−?)
|2000—2017|{{Flagicon|Kazakhstan}} [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы|Қазақстан]]|45 (−78)}}
|ағымдағы клуб туралы мағлұматтарын жаңарту = 
|ағымдағы құрама туралы мағлұматтарын жаңарту = 
}}
'''Давид Григорьевич Лория''' ([[31 қазан]] [[1981 жыл|1981]], [[Астана|Целиноград]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Казақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]])&amp;nbsp;— [[қазақстан]]дық [[футбол]]шы, [[қақпашы]]. Лория, Давид Қазақстанның футболшысы Ұлты [[Грузиндер|грузин]]. Бойы 1 метр 86 сантиметр. Салмағы 80 килограмм. Қақпашы. Елордамыз Астанадағы &quot;[[Жеңіс (футбол клубы)|Жеңіс]]&quot; клубында көп жыл ойнады. Кейін Қарағандының &quot;Шахтер&quot; клубына ауыстырды. [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы|Қазақстанның құрама командасының]] экс-ойыншысы.

== Құрамада ==
1999 жылы Қазақстан Олимпиада құрамасы сапында 8 ойын өткізді.

2000 жылы Ұлттық құрамаға шақырылып, 26 мамыр күні [[Сирия Ұлттық футбол құрамасы|Сирияға]] қарсы 2000 жылғы Азия кубогы іріктеуінде алаңға шықты. Бұл ойында 4 гол жіберіп алды. Сол жылы 7 қазанда [[Сауд Арабиясы Ұлттық футбол құрамасы|Сауд Арабиясына]] қарсы жолдастық кездесуде екінші ойынын өткізді. 2001 жылы бір ғана ойында құрама сапында алаңға шықты, 23 сәуірде [[Макао Ұлттық футбол құрамасы|Макаоға]] қарсы ӘЧ-2002 іріктеуінде құрама қақпасын қорғады.

Бұдан кейін құрамаға 4 жылдан кейін ғана оралды. 2005 жылы Құрама бапкері [[Сергей Анатольевич Тимофеев|Сергей Тимофеев]] Грузиямен өткен ӘЧ-2006 іріктеу ойынына шақырды. Мұнан соң Тимофеев те, құраманың одан кейінгі бапкері [[Арно Пайперс]] те жиі шақырды, тіпті құрамадағыы бірінші орынды ешкімге берген жоқ.

2008 жылы құрама тізгінін [[Бернд Шторк]] ұстаған соң Лорияны шақыруды сиретті, Шторктың тұсынде екі кездесуде ғана алаңға шықты. 2011 жылы [[Мирослав Беранек]] те Лорияны екі ойында ғана алаңға шығарды.

Бұдан кейін құрамаға бес жылдық үзілістен кейін ғана оралды. [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2018 жылғы Әлем чемпионатының іріктеуінде]] бірнеше ойында алаңға шықты. 2017 жылы 8 қазанда Армениямен өткен ойында құрама жейдесін соңғы рет киді.

== Жетістіктері ==

=== Командалы ===
* [[Қазақстан Премьер Лигасы|Қазақстан чемпионы]]: 2000, 2001, 2006
* Қазақстан чемпионатының күміс жүлдегері: 2009
* Қазақстан чемпионатының қола жүлдегері: 2007, 2010
*[[Футболдан Қазақстан Кубогы|Қазақстан Кубогының]] иегері: 2000/01, 2002
* Шығыс-Азия ойындарының қола жүлдегері: 2001

=== Жеке ===
* [[Қазақстанның ең үздік футболшылары]]: 2006
* [[Қазақстан Премьер Лигасы|Қазақстан чемпионатындағы]] ойналған матчтардың қақпашылар арасында үздік бестіктің қатарында.&lt;ref&gt;[http://kff.kz/rus/news/1157/ Лория үздік бестіктер арасына ілікті] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150221151829/http://kff.kz/rus/news/1157/ |date=2015-02-21 }}&lt;/ref&gt;.

== Жеке өмірі ==
* Давидтің әкесі&amp;nbsp;— Григорий Отарович,  «Астана ФК» функционері және директоры &lt;ref&gt;[http://www.meta.kz/155922-grigorijj-lorija-stal-prezidentom-lokomotiva.html Григорий Лория &quot;Локомотивтің&quot; президенті атанды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150221133314/http://www.meta.kz/155922-grigorijj-lorija-stal-prezidentom-lokomotiva.html |date=2015-02-21 }}&lt;/ref&gt;. Бауыры&amp;nbsp;— Отар. Жұбайы&amp;nbsp;— Инна.
* Давиддің ұлты — [[Грузиндер|грузин]]&lt;ref&gt;[http://irtysh-pv.kz/index/david_lorija/0-108 «Ертіс» ФК&amp;nbsp;— Давид Лория]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.
* Астанада ресторанға иелік етеді. 
* Педагогика ғылымдарының кандидаты&lt;ref&gt;[http://fcirtysh.kz/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=31%3A-e&amp;catid=5%3A-&amp;Itemid=23&amp;lang=ru Давид Григорьевич ЛОРИЯ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305210418/http://fcirtysh.kz/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=31:-e&amp;catid=5:-&amp;Itemid=23&amp;lang=ru |date=2016-03-05 }}&lt;/ref&gt;.
[[Сурет:Лория.jpg]]
== Білгенге маржан ==
* Сүйікті актеры&amp;nbsp;— [[Аль Пачино]].
* Сүйікті фильмі&amp;nbsp;— «Однажды в Америке».

== Сілтемелер ==
{{Сыртқы сілтемелер}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Астанада туғандар]]
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]
[[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Жеңіс ФК ойыншылары]]
[[Санат:Қазақстанның үздік футболшысы]]
[[Санат:ЦСКА Мәскеу ФК ойыншылары]]
[[Санат:Шахтер Қарағанды ФК ойыншылары]]
[[Санат:Ертіс ФК ойыншылары]]
[[Санат:Қайрат ФК ойыншылары]]
[[Санат:Қазақстан ғалымдары]]
[[Санат:Қазақстан педагогтары]]
[[Санат:Оқжетпес ФК ойыншылары]]
[[Санат:Ордабасы ФК ойыншылары]]
[[Санат:Астана ФК ойыншылары]]
[[Санат:Ризеспор ФК ойыншылары]]
[[Санат:Хальмстад ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>s3cci592df9bje6sig0nvwnrpr1b9hr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уикипедия:Белсенді қатысушылар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>492279</id>
    <revision>
      <id>3480220</id>
      <parentid>3479941</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T12:00:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>36112</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Рейтингті жаңарту</comment>
      <origin>3480220</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5532" sha1="8dwbcku7qvf940q3mbx02rkw3spi6tv" xml:space="preserve">{{/begin|200}}
|-
| 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1104}}]] || {{Permissions|Мағыпар}}
|-
| 2 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:509}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}}
|-
| 3 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:430}}]] || {{Permissions|Орел Карл}}
|-
| 4 || [[User:ShadZ01|ShadZ01]] || [[Special:Contributions/ShadZ01|{{formatnum:360}}]] || {{Permissions|ShadZ01}}
|-
| 5 || [[User:1nter pares|1nter pares]] || [[Special:Contributions/1nter pares|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|1nter pares}}
|-
| 6 || [[User:Casserium|Casserium]] || [[Special:Contributions/Casserium|{{formatnum:302}}]] || {{Permissions|Casserium}}
|-
| 7 || [[User:Sagzhan|Sagzhan]] || [[Special:Contributions/Sagzhan|{{formatnum:271}}]] || {{Permissions|Sagzhan}}
|-
| 8 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:262}}]] || {{Permissions|Kasymov}}
|-
| 9 || [[User:Syrymzhan|Syrymzhan]] || [[Special:Contributions/Syrymzhan|{{formatnum:215}}]] || {{Permissions|Syrymzhan}}
|-
| 10 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:193}}]] || {{Permissions|Makenzis}}
|-
| 11 || [[User:Nurken|Nurken]] || [[Special:Contributions/Nurken|{{formatnum:138}}]] || {{Permissions|Nurken}}
|-
| 12 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Салиха}}
|-
| 13 || [[User:Semsk-Karaga|Semsk-Karaga]] || [[Special:Contributions/Semsk-Karaga|{{formatnum:116}}]] || {{Permissions|Semsk-Karaga}}
|-
| 14 || [[User:Ziv|Ziv]] || [[Special:Contributions/Ziv|{{formatnum:115}}]] || {{Permissions|Ziv}}
|-
| 15 || [[User:Mahmud Abduvaliyev|Mahmud Abduvaliyev]] || [[Special:Contributions/Mahmud Abduvaliyev|{{formatnum:95}}]] || {{Permissions|Mahmud Abduvaliyev}}
|-
| 16 || [[User:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] || [[Special:Contributions/Шайнүсіп|{{formatnum:71}}]] || {{Permissions|Шайнүсіп}}
|-
| 17 || [[User:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] || [[Special:Contributions/Muzaffar Turgunov|{{formatnum:49}}]] || {{Permissions|Muzaffar Turgunov}}
|-
| 18 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:40}}]] || {{Permissions|Kaiyr}}
|-
| 19 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:37}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}}
|-
| 20 || [[User:Epoxa-HH|Epoxa-HH]] || [[Special:Contributions/Epoxa-HH|{{formatnum:35}}]] || {{Permissions|Epoxa-HH}}
|-
| 21 || [[User:Alash 0005|Alash 0005]] || [[Special:Contributions/Alash 0005|{{formatnum:33}}]] || {{Permissions|Alash 0005}}
|-
| 22 || [[User:Nurtenge|Nurtenge]] || [[Special:Contributions/Nurtenge|{{formatnum:32}}]] || {{Permissions|Nurtenge}}
|-
| 23 || [[User:Смағзам Жансұлу|Смағзам Жансұлу]] || [[Special:Contributions/Смағзам Жансұлу|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|Смағзам Жансұлу}}
|-
| 24 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:28}}]] || {{Permissions|Kas77777}}
|-
| 25 || [[User:SpinnerLaserzthe2nd|SpinnerLaserzthe2nd]] || [[Special:Contributions/SpinnerLaserzthe2nd|{{formatnum:27}}]] || {{Permissions|SpinnerLaserzthe2nd}}
|-
| 26 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:27}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}}
|-
| 27 || [[User:KoishymanovaG|KoishymanovaG]] || [[Special:Contributions/KoishymanovaG|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|KoishymanovaG}}
|-
| 28 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:22}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}}
|-
| 29 || [[User:RichardSchultz7456|RichardSchultz7456]] || [[Special:Contributions/RichardSchultz7456|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|RichardSchultz7456}}
|-
| 30 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|Gliwi}}
|-
| 31 || [[User:KiranBOT|KiranBOT]] || [[Special:Contributions/KiranBOT|{{formatnum:19}}]] || {{Permissions|KiranBOT}}
|-
| 32 || [[User:Qanattan|Qanattan]] || [[Special:Contributions/Qanattan|{{formatnum:18}}]] || {{Permissions|Qanattan}}
|-
| 33 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Madi Dos}}
|-
| 34 || [[User:Mheidegger|Mheidegger]] || [[Special:Contributions/Mheidegger|{{formatnum:16}}]] || {{Permissions|Mheidegger}}
|-
| 35 || [[User:Arystanbek|Arystanbek]] || [[Special:Contributions/Arystanbek|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Arystanbek}}
|-
| 36 || [[User:Ғауғауррр|Ғауғауррр]] || [[Special:Contributions/Ғауғауррр|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Ғауғауррр}}
|-
| 37 || [[User:Лёха Вырвиглаз|Лёха Вырвиглаз]] || [[Special:Contributions/Лёха Вырвиглаз|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Лёха Вырвиглаз}}
|-
| 38 || [[User:І Хәріполла|І Хәріполла]] || [[Special:Contributions/І Хәріполла|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|І Хәріполла}}
|-
| 39 || [[User:Programman|Programman]] || [[Special:Contributions/Programman|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Programman}}
{{/end}}</text>
      <sha1>8dwbcku7qvf940q3mbx02rkw3spi6tv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ташінбала Айдарбекова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>499288</id>
    <revision>
      <id>3480515</id>
      <parentid>3067191</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:11:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480515</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3459" sha1="0x5damks6z8aazpkusqpaazsei3bbw6" xml:space="preserve">{{Тұлға
|Есімі =  Айдарбекова Ташінбала
|Шынайы есімі = 
|Сурет =   АйдарбековаТ.jpg
|Сурет ені = 
|Сурет атауы  = 
|Туылған кездегі есімі = 
|Туған күні = 1906
|Туған жері = {{KAZ}}, Талдықорған облысы, Шұбар ауылы
|Мансабы =  [[қызылша]] өсіруші, [[Талдықорған облысы]] қазіргі [[Алматы облысы]]), [[Жаңаталап (Жетісу облысы)|Жаңаталап]] колхозының звеношысы ([[1940]])
| Азаматтығы = {{USSR}}  
|Ұлты =  
|Қайтыс болған күні =  
|Қайтыс болған жері = 
|Әкесі = 
|Анасы = 
|Жұбайы = 
|Балалары = 
|Марапаттары = 
* &quot;1941-1945 жж Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін&quot;([[1945]]) 
* [[Ленин ордені]]
* [[&quot;Орақ пен Балға&quot; алтын медалі]]
* [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]])
|Сайты =  
|Басқалары = 
|Commons = 
}}
'''Айдарбекова Ташінбала'''&lt;ref&gt;Герои Социалистического труда по полеводству Казахской ССР. Алма-ата. 1950. 412 стр.&lt;/ref&gt; -  [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]]), [[қызылша]] өсіруші, [[Талдықорған облысы]] қазіргі [[Алматы облысы]]), [[Жаңаталап (Жетісу облысы)|Жаңаталап]] колхозының звеношысы ([[1940]]). [[1906]] жылы Талдықорған облысы, Шұбар ауылында туған.

== Еңбек жолы мен жетістігі ==
* [[1930]] жылы Шұбар [[колхоз]]ын ұйымдастыру барысында алғашқылардың бірі болып колхозға кіреді. 
* [[1930]]-[[1940]] жылдары сол колхозда колхозшы болып еңбек етеді.
* [[1940]] жылы еңбекқор кохзошы ретінде таңдалып қызылшашылар тобының звеношысы етіп тағайындалады. Оның бригадасы қажырлы еңбектің арқасында 2 [[гектар]] [[қант қызылшасы]]ның алқабының әр гектарынан 820 [[центнер]]ден , 4,5 гектар жерден 450 центнерден [[өнім]] алады.
* 1945 жылы &quot;1941-1945 жж Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін&quot; медалімен наградталады.

== Наградалары == 
* &quot;1941-1945 жж Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін&quot;([[1945]]) 
* [[Ленин ордені]]
* [[&quot;Орақ пен Балға&quot; алтын медалі]]
* [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]])

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер == 
* [http://darvblago.ru/480.html История народов Средней Азии]{{Deadlink|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Санат:Социалистік еңбек ерлері]]</text>
      <sha1>0x5damks6z8aazpkusqpaazsei3bbw6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сұптай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>499454</id>
    <revision>
      <id>3480376</id>
      <parentid>3336934</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:50:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480376</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3551" sha1="a8y1od8a6vbzg0yu8md2aesizz29m9y" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны={{өсім}}847|мекен түрі=ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі|мекені=Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы){{!}}Бірлік|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=[[2021 жыл|2021]]|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Сұптай|lat_sec=19|сурет=|әкімшілік күйі=|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=15|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=05|lon_sec=48|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}}
'''Сұптай''', ''Сұлтай'' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округінің]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан  орталығы – [[Жаркент]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 10 км-дей жерде. Тышқан өзенінің  жағалауында орналасқан. 

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Саны (1999, 2009, 2021)&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
!1999 !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
||989||{{құлдырау}}757 ||{{өсім}}847 ||111,9 ||383 ||{{өсім}}430 ||112,3 ||374 ||{{өсім}}417 ||111,5
|}

== Тарихы ==
Іргесі [[XX ғасыр]]да 50-жылдары қаланған. [[1951 жыл|1951]]-[[1991 жыл|1991]] жылдары жүгері өсіретін ұжымшар бөлімшесінің орталығы болған. Бөлімше негізінде шаруа қожалықтары  құрылған.&lt;ref&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>a8y1od8a6vbzg0yu8md2aesizz29m9y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангарск</title>
    <ns>0</ns>
    <id>505268</id>
    <revision>
      <id>3480298</id>
      <parentid>1983821</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:26:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Spokiyny</username>
        <id>168229</id>
      </contributor>
      <origin>3480298</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7800" sha1="q8vzs187sg8zmuu16zgd92788lvhpbw" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Ангарск
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Ресей
 |елтаңба                 =  Coat of Arms of Angarsk.svg
 |ту                      = Flag of Angarsk (2004).svg
 |елтаңба сипаттамасы     = Ангарск қаласының елтаңбасы
 |ту сипаттамасы          = Ангарск қаласының туы
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
 |lat_deg = 52|lat_min = 34|lat_sec = 
  |lon_deg = 103|lon_min = 55|lon_sec = 
  |CoordAddon = type:city(247900)_region:RU
  |CoordScale = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        =  http://maps.yandex.ru/map_search.xml?map=5&amp;lay=28&amp;id=4582
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Облыс
 |аймағы                  = Иркутск 
 |кестедегі аймақ         = Иркутск облысы
 |аудан түрі              = муниципал ауданы
 |ауданы                  = Ангарск ауданы
 |кестедегі аудан         = Иркутск облысының Ангарск ауданы
 |қауым түрі              = қала тұрғындары
 |қауым                   = Ангарск
 |кестедегі қауым         = Ангарск
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр
 |басшысы                  = Владимир Валентинович Жуков
 |құрылған уақыты         = 1948
 |алғашқы дерек           = 1945
 |бұрынғы атаулары        = Майск
 |статус алуы             = 1951
 |жер аумағы              = 294
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 425 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 216 973 адам 
  |санақ жылы             = 2025 ж.
  |тығыздығы              = 1113
  |шоғырлануы             = 240 000 адам
  |ұлттық құрамы          = орыстар, буряттар, татарлар, украиндіктер, белорустар. т.б. 
  |конфессионалдық құрамы = православ христиандар, мұсылмандар (суниттер), католиктар.
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            =  3955
 |пошта индексі           = 6658xx 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         =
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 25405
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = http://www.angarsk-goradm.ru/
 |сайт тілі               = 
}}
[[Сурет:Angarsk station.jpg|thumb|left|200px|]]
'''Ангарск''' - Ресейдің Иркутск облысындағы қала (1951 жылдан), Сібір магистралінің темір жол стансасы. Китой өзенінің (Ангараның сол саласы) оң жағасында. Облыс орталығы Иркутсктан 46 км қашықтықта орналасқан.  Атауын Ангара өзенінің атынан алған.

Халқы - 2025 жылдың мәліметі бойынша - 216 973&lt;ref&gt;https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/%D0%A1hisl_MO_01-01-2025.xlsx&lt;/ref&gt; адам. 

Ангарскта 100-ден астам ұлт уәкілдері тұрады. 

== Өнеркәсіп ==
Иркутск-Черемхово ауданының  ірі өнеркәсіпті орталықтарының бірі. Қалада екі ірі кәсіпорны жұмыс істейді:
* Ангарск мұнай-газ компаниясы (АНХК)
* Ангарск электролиз химикалық комбинаты (АЭХК)
* Ангарск полимерлер зауыты т.б. мекемелер.
Мұнай-химия, құрылыс, материалдары және ағаш өндеу комбинаттары, электромеханикалық зауыт,  тігін фабрикасы, ет комбинаты т. б. экономикалық маңызды орындар көп.

Башқұртстан мен Татарстаннан Ангарскге мұнай құбыры тартылған.

== Білім ==
[[Сурет:Ангарская государственная техническая академия.jpg|thumb|left|200px| АГТА  - Ангарск мемлекеттік техникалық академиясы]]
Қалада көптеген жоғары оқу орындары бар:
* АГТА  - Ангарск мемлекеттік техникалық академиясы;
* ИГУ, филиалы - Иркутск мемлекеттік университетінің филиалы;
* САПЭУ - Сібір құқық, экономика және басқару академиясы;
* РФЭИ -  Қаржы-экономикалық институт;
* БГИ - Байкал гуманитарлық институты;
* ВСИЭП - Шығыс- Сібір экономика және құқық институты;
* ИЭ ИРГТУ - Иркутск мемлекеттік техникалық университетінің экономика институты.

== Сауда секторы ==
Көпетеген сауда үйлері, супермаркеттер, базарлар, сауда орталықтары бар. 

Супермаркеттер:
ОКей, «Эконом», «Норма», «Слата», «СМС», «Янта», «Любава».

Сауда үйлері:
«ТехноМакс», «М.Видео», «Эльдорадо», «Евросеть», «Связной», «DNS (сеть магазинов)», «Позитроника», «СемьСот», «Цифроград», «Эксперт», «Клёво», «Экспедиция», «БЕГЕМОТиК», «Алмаз-холдинг», «Спортландия», «ПродалитЪ», «Дети».

== Қаржы секторы ==
* Азиатско-Тихоокеанский банк;
* Альфа-банк;
* БайкалИнвестБанк;
* Восточный экспресс банк;
* ВТБ 24;
* Газпромбанк;
* ГринКом банк;
* Далькомбанк;
* Дальневосточный банк;
* ИТ-банк;
* МДМ Банк;
* Бюро финансовых решений «Пойдём!»;
* Промсвязьбанк;
* Райффайзенбанк;
* Росбанк;
* Сбербанк России;
* СКБ-банк;
[[File:Свято-Троицкий кафедральный собор (Ангарск).jpg|thumb|250px|]]
* Совкомбанк;
* Стройкредит;
* Национальный банк «Траст»;
* Банк «Уралсиб».

Көптеген мұражайлар, шіркеулер, тарихи орындар бар.

== Дереккөздер ==
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
[[Санат:Ресей географиясы]]</text>
      <sha1>q8vzs187sg8zmuu16zgd92788lvhpbw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Sagzhan</title>
    <ns>3</ns>
    <id>508696</id>
    <revision>
      <id>3480223</id>
      <parentid>3480192</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T12:32:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жылжыту */ Жауап беру</comment>
      <origin>3480223</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54286" sha1="0m35vb0b6zehps7yh4kn5te99tzaw3m" xml:space="preserve">{{Мұрағат|2016-2017 жылғы талқылаулар|2018-2025 жылғы талқылаулар}}

== Sony Pictures Entertainment ==

Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06)

== [[Түгел Сәдібек]] ==

Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06)

== Джокер (фильм) ==

Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06)
* Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06)

== -ның, -нің ==

-ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06)

== Мақала өңдеу жайлы ==

Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06)

== Бұғаттан босату ==

Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06)

== Санат:DC Comics ==

Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06)

== Ударение ==

Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз.  --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06)

== Туған жыл ==

Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06)

== Санат ==

Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06)

== Еншілес қоғам ==

'''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06)

== Тексерілмеген мақалалар ==

[[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06)
:Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06)
::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06)

== Санат жайлы ==

Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06)

== Марафон ==

{{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}}
16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Тылсым дүние (телесериал) ==

Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06)

== Таңдаулы мақалаға үміткер ==

{{WAM
|header = [[АИВ/ЖИТС]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]&lt;/div&gt;
|subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз!
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады.

|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]

Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06)
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Жақсы мақала таңдау ==

[[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. 

Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]


19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== We sent you an e-mail ==

Hello {{PAGENAME}},

Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled &quot;The Community Insights survey is coming!&quot;. If you have questions, email surveys@wikimedia.org. 

You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]].

[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&amp;oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Талқылау ==

[[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын.

Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]


17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында ==

[[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын.

Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]


17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Түрлендіргіш/Converter ==

{{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Орынсыз жою ==

Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06)

== Марафон ==

{{WAM
|header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]&lt;/div&gt;
|subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде  аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = 
Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады.

'''Марапаттар'''

* 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.
* 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.
* 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.
* 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.
* 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері.

Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт!
&lt;center&gt;{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;

|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== How we will see unregistered users ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=content/&gt;
Hi!

You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki.

When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed.

Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help.

If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]].

We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January.

Thank you. 
/[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;section end=content/&gt;
&lt;/div&gt;

00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&amp;oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Таңдаулы мақалаға үміткер ==

{{WAM
|header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]&lt;/div&gt;
|subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. 

&lt;center&gt;{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;

|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 ==

{{WAM
|header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]&lt;/div&gt;
|subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді.
&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;
|body = Құрметті достар,

Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады.

Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды.

* Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX
* Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv

Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз.

Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#ff0500&quot;&gt;'''''Mehman'''''&lt;/span&gt;]] [[User Talk:Mehman97|&lt;span style=&quot;color:#0500ff&quot;&gt;'''''97'''''&lt;/span&gt;]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06)


|footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Таңдаулы мақалаға дауыс беру ==
Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06)
: {{like|username=Ерден Карсыбеков}}

== Kasymov дегенге байланысты ==
Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06)

== Тексерістен өткізу ==

Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей)  [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06)
: Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: &quot;ескерерсіз&quot;, &quot;оңды-солды&quot;, &quot;онсыз да&quot;, &quot;тағы да&quot;. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06)

== Жақсы мақалаға дауыс беру ==
Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06)

== Аудару ==

Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр    '''.'''  (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06)
* Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06)

== Тұлға жайындағы мақала атауы ==

[https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын.

Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]]


22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Бауыржан Момышұлы ==
Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06)
: Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06)

== Жақсы мақалаға дауыс беру ==

Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06)

== Жедел жоюдан алып тастау ==

Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06)

== 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы ==

{{WAM
|header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]&lt;/div&gt;
|subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.&lt;div  style=&quot;text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;&quot;&gt;

|body = Құрметті достар,

Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз.

Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия.

* Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]]
* Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме]
&lt;/div&gt;
|footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]])
}}
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді ==

Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06)

== Цензура Nurtenge ==
Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись:

Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06)

:Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06)

== ЖОЮ ==

Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06)

== Конвертерді жою ==

Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Бітікші сайлау ==

Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз.
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 ==

Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06)
&lt;!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Администраторды сайлау‎ ==
Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06)

== Титаник ==

Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06)

== Аудару ==

Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06)

:Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген  қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06)
::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06)

== Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub ==

Hi everyone, 

We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have.

This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called &quot;regional wishlist list&quot;), and many other options.

''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.''

Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here''']

Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&amp;oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub ==

Hi everyone,

During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''.

I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&amp;oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Сілтеме қою ==

Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05)

== Ахмед ибн Рүсте ==

Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05)

== CEE Meeting 2025 ==

Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)

== Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! ==

Hi everyone, 

We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there.

The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]'').

If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''.

[[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&amp;oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Жылжыту ==

Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05)

:Жөндейтін кезде жөндеймін. Оған терлемей ақ қойыңыз [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05)
::Жақсы. Нұрлан мырза сол үшін ескерту айтатын, ойланбай жылжыта бергеннен қызыл сілтемелер көбейіп кетеді деп. Бот арқылы автоуики бағдарламасымен жасаса ыңғайлы болады. [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 13:49, 2025 ж. маусымның 15 (+05)
:::Жақсы. Жасап қойдым [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 17:32, 2025 ж. маусымның 15 (+05)</text>
      <sha1>0m35vb0b6zehps7yh4kn5te99tzaw3m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Серік (ғарыш)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>515502</id>
    <revision>
      <id>3480408</id>
      <parentid>3153236</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T23:20:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1684" sha1="p5tf18ii9zqorf9ew75sqhf3bk92hy3" xml:space="preserve">[[Сурет:Moon, Earth size comparison.jpg|нобай|300px|Жер мен Ай]]
'''Серік''' — [[гравитация]] әсерінен белгілі бір траектория ([[орбита]]) бойынша басқа аспан объектін (мысалға, планетаны) айнала қозғалатын аспан денесі. Астрономдардың арасында орталық денені (ғаламшар, ергежейлі ғаламшар не астероид) айнала қозғалатын серіктерге объект орналасқан барицентр орталық дененің ішінде қалатындай, объектті есептеу қажет деген ой бар. Егер барицентр орталық дененің ішінде болмаса объект спутник ретінде саналмайды, екі не одан да көп планеталардан құралған жүйе компоненті ретінде қарастырылады. Алайда, Халықаралық Астрономиялық одақ серіктер туралы нақты анықтаманы әлі берген жоқ.&lt;ref name=&quot;Pluto and the Developing Landscape of Our Solar System&quot;&gt;[http://www.iau.org/public_press/themes/pluto/ Pluto and the Developing Landscape of Our Solar System] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090219080008/http://iau.org/public_press/themes/pluto/ |date=2009-02-19 }}&lt;/ref&gt;
==Дереккөздер==
{{Дереккөздер}}
== Тағы қараӊыз ==
* [[Жасандысерік]]
[[Санат:Астрономиялық нысандар]]</text>
      <sha1>p5tf18ii9zqorf9ew75sqhf3bk92hy3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Солтүстік Каролина</title>
    <ns>0</ns>
    <id>515885</id>
    <revision>
      <id>3480422</id>
      <parentid>3371022</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:16:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480422</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7887" sha1="9zpilt2oneh3ibcuky86voqjo2kh7gr" xml:space="preserve">{{АҚШ штаты
 |атауы = Солтүстік Каролина
 |шынайы атауы = North Carolina
 |ту = Flag of North Carolina.svg
 |белгісі = Indiana-StateSeal.svg
 |карта = Map of USA NC.svg
 |ұраны = 
 |әні = 
 |астанасы = [[Роли]]
 |ірі қаласы =  [[Шарлотт]]
 |тұрғыны ={{өсім}} 9 848 060
 |санақ жылы = 2013
 |тығыздығы = 82,7
 |тұрғыныОрны = 10
 |ауданы = 139 390 
 |ауданыОрны = 28
 |ендік1 = 33°50''
 |ендік2 = 36°35'
 |бойлық1 = 75°28'
 |бойлық2=84°19'
 |штат реті = 12
 |штат стасусы = [[1789 жыл]] [[21 қараша]]
 |губернаторы = Пат Маккрори
 |уақыт белдеуі =UTC -5/жазда -4
 |сайты = http://www.ncgov.com/
}}

[[File:Skyline of Charlotte, North Carolina (2005).jpg|thumb|230px|left|Штаттың ең үлкен қаласы-Шарлотт]]

'''Солтүстік Кароли́на''' ({{lang-en|North Carolina}}) — АҚШ шығыс бөлігіндегі орналасқан штаты.&quot;Оңтүстік-Атлантика штаттарының&quot; бірі.&lt;ref&gt;[http://prousa.ru/north_carolina Штаты АҚШ. Штат Северная Каролина]{{Deadlink|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;Жер ауданы бойынша елде 28-ші орында-139 390 км².Халық саны бойынша 10-орында- 9 848 060 адам (2013).Әкімшілік орталығы-[[Роли]].Басқа ірі қалалары - Шарлотт, Гринсборо, Дарем, Уинстон-Сейлем, Фейетвилл, Уилмингтон.&lt;ref&gt;[http://states-of-america.ru/severnaya-karolina.shtml Штат Северная Каролина]&lt;/ref&gt;

Елдің 4 штатымен шектеседі: солтүстігінде - Виргиния штатымен, оңтүстігінде - [[Оңтүстік Каролина]], оңтүстік-батысында [[Джорджия]] және батысында-Теннесси штатымен.

Еуропалықтар келер алдында,бұл жердің байырғы халықтары-үндістің &quot;чероки&quot; тайпалары өмір сүрген

== Қалалары ==
&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;margin: 0 2em 0 2em&quot;
|-
| bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; | '''Халық саны 30-мыңнан асатын қалалар'''&lt;br /&gt; 2012 жыл бойынша (мың адам)
|-
|
&lt;table width=&quot;600&quot; border=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;0&quot;&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td width=&quot;35%&quot; style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 1. [[Шарлотт (Северная Каролина)|Шарлотт]]&lt;/td&gt;
  &lt;td width=&quot;15%&quot; style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;775,2&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 12. [[Конкорд (Северная Каролина)|Конкорд]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;80,6&lt;/td&gt;

   &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 2. [[Роли (Северная Каролина)|Роли]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;423,2&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 13. [[Гастония (Северная Каролина)|Гастония]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;72,1&lt;/td&gt;

   &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 3. [[Гринсборо (Северная Каролина)|Гринсборо]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;277,1&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 14. [[Джэксонвилл (Северная Каролина)|Джэксонвилл]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;70,8&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 4. [[Дарем (Северная Каролина)|Дарем]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;239,4&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 15. [[Роки-Маунт]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;57,5&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 5. [[Уинстон-Сейлем]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;234,4&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 16. [[Чапел-Хилл]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;57,2&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 6. [[Фейетвилл (Северная Каролина)|Фейетвилл]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;202,1&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 17. [[Бёрлингтон (Северная Каролина)|Бёрлингтон]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;50,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 7. [[Кэри (Северная Каролина)|Кэри]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;145,7&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 18. [[Уилсон (Северная Каролина)|Уилсон]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;49,2&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 8. [[Уилмингтон (Северная Каролина)|Уилмингтон]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;109,9&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 19. [[Хантерсвилл (Северная Каролина)|Хантерсвилл]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;46,8&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 9. [[Хай-Пойнт (Северная Каролина)|Хай-Пойнт]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;106,6&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 20. [[Каннаполис (Северная Каролина)|Каннаполис]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;42,6&lt;/td&gt;

 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 10. [[Гринвилл (Северная Каролина)|Гринвилл]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;86,0&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 21. [[Хикори (Северная Каролина)|Хикори]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;40,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 11. [[Эшвилл (Северная Каролина)|Эшвилл]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;84,5&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; 22. [[Голдсборо (Северная Каролина)|Голдсборо]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;&quot;&gt;36,4&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;
|}
&lt;/div&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{АҚШ әкімшілік бөлінуі}}

[[Санат:АҚШ штаттары]]</text>
      <sha1>9zpilt2oneh3ibcuky86voqjo2kh7gr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Теннесси</title>
    <ns>0</ns>
    <id>516395</id>
    <revision>
      <id>3480533</id>
      <parentid>3114920</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T11:35:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480533</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4243" sha1="7zibdlqhyr5bwu7r5o03afqq74duqz4" xml:space="preserve">{{АҚШ штаты
 |атауы = Теннесси
 |шынайы атауы = Tennessee
 |ту = Flag of Tennessee.svg
 |белгісі = Seal of Tennessee.svg
 |карта = Map of USA TN.svg
 |ұраны = 
 |әні = 
 |астанасы = [[Нашвилл]]
 |ірі қаласы =  [[Мемфис]]
 |тұрғыны ={{өсім}} 6 403 353
 |санақ жылы = 2011
 |тығыздығы = 58,61
 |тұрғыныОрны = 17
 |ауданы = 109 151
 |ауданыОрны = 36
 |ендік1 = 34° 59′ 
 |ендік2 = 36° 41′
 |бойлық1 = 81° 39′
 |бойлық2= 90° 19'
 |штат реті = 16
 |штат стасусы = [[1796 жыл]] [[1 маусым]]
 |губернаторы = Билл Хэслем
 |уақыт белдеуі =UTC -5/жазда -4
 |сайты = http://www.tennessee.gov
}}

[[File:Memphis Skyline.jpg|left|thumb|Мемфис қаласы]]
'''Теннесси́''' ({{lang-en|Tennessee}}) — [[АҚШ]] шығыс бөлігіндегі орналасқан штаты. Оңтүстік-шығыс центр аумағына кіреді. Жер ауданы бойынша елде 36-шы орында – 109 151 км².Халық саны бойынша 17-орында – 6 403 353 адам (2013). Әкімшілік орталығы – [[Нашвилл]]. Eң үлкен қаласы –[[Мемфис]]. Басқа ірі қалалары – Ноксвилл, Чаттануга, Кларксвилл. Штаттың реті – 16.&lt;ref&gt;[http://prousa.ru/tennessee Штаты США. Штат Теннесси] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140625054611/http://prousa.ru/tennessee |date=2014-06-25 }}&lt;/ref&gt;


==Тарихы==
Штаттың алғашқы еуропалық қоныстанушылары [[1540 жыл]]ы Эрнандо де Сото бастаған испандық конкистадорлар тобы болған.

Үндіс халықтарынан алғаш қоныстанушылар – [[чероки]] тайпасының өкілдері болған.

18-ғасырдың ортасында штаттың Лаудон форты аймаққа келген ағылшындықтардың алғашқы қоныстануы болған.

1796 жылы 1 маусымда Теннесси ресми АҚШ штатының статусына иеленді.&lt;ref&gt;[http://www.destinations.ru/fact/38 История и факты о штате Теннеси]&lt;/ref&gt;


==Географиясы==
[[File:Seymour-chilhowee-mtn-tn1.jpg|left|thumb|200 px]]

Елдің 8 штатымен шектеседі: солтүстігінде – [[Кентукки]] және [[Виргиния]], шығысында – [[Солтүстік Каролина]], оңтүстігінде – [[Джорджия]], [[Алабама]], [[Миссисипи (штат)|Миссисипи]], батысында – [[Арканзас (штат)|Арканзас]] және [[Миссури (штат)|Миссури]] штаттарымен.

Штатта ел бойынша үңшірлер бойынша бірінші орында - 8350 үңгір. Теннесси штаты өзен арқылы 3 аймаққа бөлінеді: Шығыс, Орталық және Батыс. Климаты қоңыржай континеттік. Жазы ыстық және ылғалды. Қысы суық болып келеді.

==Халық саны==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;float:left; margin-center:6px; text-size:80%; text-align:center&quot;
|-
|1790 || 35,691		 	
|-
|1800 || 105,602
|-
|1810 || 261,727	
|-
|1820 || 422,823		
|-
|1830 || 681,904
|-
|1840 || 829,210		
|-
|1850 || 1,002,717	
|-
|1860 || 1,109,801		
|-
|1870 || 1,258,520		
|-
|1880 || 1,542,359
|-
|1890 || 1,767,518
|-
|1900 || 2,020,616		
|-
|1910 || 2,184,789	
|-
|1920 || 2,337,885	
|-
|1930 || 2,616,556
|-
|1940 || 2,915,841			
|-
|1950 || 3,291,718	
|-
|1960 || 3,567,089		
|-
|1970 || 3,923,687		
|-
|1980 || 4,591,120
|-
|1990 || 4,877,185	
|-
|2000 || 5,689,283			
|-
|2010 || 6,346,105		
|-
|2013 || 6,495,978
|}

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{АҚШ әкімшілік бөлінуі}}

[[Санат:АҚШ штаттары]]</text>
      <sha1>7zibdlqhyr5bwu7r5o03afqq74duqz4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Владислав Станислав Реймонт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>517327</id>
    <revision>
      <id>3480403</id>
      <parentid>3097132</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T22:21:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Redaktor GLAM</username>
        <id>165462</id>
      </contributor>
      <comment>Better quality portrait</comment>
      <origin>3480403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2642" sha1="tp07223zoadny6s4ai261jf823uopf7" xml:space="preserve">{{Жазушы
 |Есімі               =Владислав Реймонт
 |Шынайы есімі        = Władysław Reymont
 |Суреті              = Wladyslaw Reymont 1897 (71364799) (cropped).jpg
 |Ені                 = 
 |Суреттің аты        = 
 |Туған кездегі есімі  = Владислав Станислав Реймент
 |Лақап аты           = 
 |Туған күні        = [[1867 жыл]], [[7 мамыр]].
 |Туған жері        = Кобеле Велке ауылы, Радомско маңында
 |Қайтыс болған күні  = [[1925 жыл]], [[5 желтоқсан]] 
 |Қайтыс болған жері  = [[Варшава]]
 |Азаматтығы          =
 |Ұлты                = {{POL}}
 |Мансабы             =[[жазушы]] 
 |Шығармашылық жылдары   =
 |Бағыты              = Критикалық реализм, символизм және натурализм элементтерімен бірге
 |Жанры               = 
 |Шығармалардың тілі  = 
 |Дебюті              = 
 |Марапаттары         = 
 |Сыйлықтары          = Нобель сыйлығы,1924
 |Қолтаңбасы          = 
 |Сайты               = 
 |Commons             =
}}
'''Владислав Станислав Реймонт''' — поляк жазушысы, сыншыл реализмнің көрнекті өкілі. Шығармалары 19 ғасырдың 90 жылдарында жарық көре бастады. «Шайқымазақ әйел» (1896), «Қаңғыру» (2 томдық 1897) романдары мен әңгімелерінде буржуазиялық қоғамдағы өнер қайраткерлерінің мүшкіл халін, әйел теңсіздігі мен кедей шаруалардың аянышты өмірін суреттейді. Оның «1794 жыл» (1913-1918), «Армандаушы» сарыны байқалады. Ол «Мұжықтар» романында (1-4т., 1904-1909; Нобель сыйлығын алған, 1924; орысша аул, 1954) шаруалар өмірін кеңінен  суреттеп, жеке меншіктің психологиясын шығарды.&lt;ref&gt;Қазақ Совет энциклопедиясы: Алматы, 1976. 9 том. 457 -458 б.&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;
{{Әдебиет саласындағы Нобель сыйлығы 1901—1925}}
[[Санат:Поляк жазушылары]]
[[Санат:Польша тарихы]]</text>
      <sha1>tp07223zoadny6s4ai261jf823uopf7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Соңғы көш (роман)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>518199</id>
    <revision>
      <id>3480446</id>
      <parentid>3406631</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:58:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480446</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8207" sha1="ewrx0rxj3t3f2nwc7sxltexjefl5sxg" xml:space="preserve">
'''Соңғы көш.  (роман-дилогия) '''Көрнекті қаламгер, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты [[Қабдеш Жұмаділов]]тің [[Шығыс Түркістан]] қазақтарының өмірінен жазылған «Соңғы көш» (1974-1981) роман-дилогиясы оқырман жұртшылыққа кеңінен танымал.

== Қысқаша мазмұны. Бірінші кітап==

Қ. Жұмадiлов – [[Шығыс Түркістан]] халқының романдағы қамтылған кезеңдегi тартқан жәбiр-жапасы роман желiсiнде  халық трагедиясы суреттеледі.  Шығыс Түркiстан республикасы  кетiп, Қытайдағы жаңа өкiмет армиясының [[Тарбағатай]] аймағына кiруiнен бастайды да, алпысыншы жылдардағы ел басына төнген зобалаңмен аяқтайды. Қанағат ауылы – жазушының өз ауылы, ақын жiгiт Естай жазушының өз прототипi болса, басқа да Шығыс Түркiстан республикасын көзiмен көрген, оның азаттығы жолында күрескен тағдырлас тiрi куәлар – өзiнiң күнделiктi көрiп жүрген араласқан адамдары.

== « Соңғы көш» роман-дилогиясындағы  образдар жүйесі ==
*'''Естай'''-басты кейіпкер, Қанағат бидің ұлы
*'''Қанағат би'''-Естайдың әкесі, әділ би, мектеп салдырды, әкесі мешіт салған.
* '''Балжан бәйбіше'''-Естайдың анасы, елуге еркін іліне қоймаған, сұңғақ бойлы, нұр жүзді, сабырлы адам.
* '''Нұрғазы'''- Қанағат бидің інісі, қырыққа келгенше сақал қоймаған, бет аузы жып-жылмағай
*'''Ұзақ'''-Қанағаттың немере әпкесін алған,  кәрі жезде
*'''Әбілғазы'''-Жұмықтоғастың жүзбегі, сөзге жүйрік, заңшыл
*'''Жақып ақсақал'''-сексенге таяп қалған,Қараменденің үлкені,еті қайтпаған, үйелмендей толық кісі. аппақ сақалы белуарына түскенқалың бурыл қасы көзін жауып тұратын, шойындай қара шал
*'''Әкпар'''-жасы қырықтың ішін аралап кетсе де, бет аузына қылтанақ шықпаған қара сұр, көсе жігіт.
*'''Шөншік'''- саудагер, мұртты, дүрдиген ерінді
*'''Лан-ке'''-майор, Шыңжаңдағы Гомидаң армиясының бұрынғы әскері,Шығыс Түркістандағы ішкі істерді жүргізетін Саяси басқарманың бастығы
*'''Дүрия'''- Естай ұнатқан қыз,  Нұғыман байдың сұлу қызы
*'''Жасыбай'''-Аймақтың бұрынғы уәлиі, соңғы бай.
* '''Жолбарыс'''- Естайдың жолдасы, жауырыны қақпақтай, қол аяғы шомбал,білегінің бұлшық еті саптаяқтай бөлек жатыр, қайратты ұзын шашы таспадай таралып, желкесіне құлаған.Шегір көзді,төртбақ сары жігіт,туыс жұрағаттан жұрдай жалқы жігіт.

==Романдағы елді мекен,жер-cу атаулары==
[[Тарбағатай тауы]], Майлы жайыр тауы, Орқашар биіктері, Арқарлы жазығы,[[Еміл]] өзені,[[Шәуешек]], [[Шығыс Түркістан]] атауын жойып [[Шыңжаң]] &quot;жаңа өлке&quot; деп атаған, қазақтар  &quot;жамбыл&quot; атаған [[Қытай]] қорғаны,Үрімжі,Қытай, Құлжа, Түркстан,Нұра

== Роман-дилогиядағы  тарихи оқиғалар ==
'''Соңғы көш» роман-дилогиясының негiзгi арқауы''' [[Ресей]] империясы [[Қазақстан]]ды толық жаулап алғаннан кейiн (1731-1868), ата мекенiнен бiртiндеп қуыла бастаған қандастарымыздың ұзақ жылғы ауыр тағдыры, әсiресе XX ғасырдың басынан басталатын 16, 20, 32, 37 жылдардағы тұрмыс тауқыметi, аштық азабы т.б. тарихи ахуал;1950-1980 жылдары  [[ҚХР]]-да ғана нақты-тарихи мазмұнда туындаған  саяси науқандардың зардаптары; 1962 жылы жиырма күн iшiнде екi жүз мың адам бiр демде өте шыққан ұлы көш, шетелдегi қазақтар өмiрiнен жазылған Қ.Жұмадiловтiң «Соңғы көш» романында  тарихи шындық суреттелді.

== Роман-дилогиядағы  мақал-мәтелдер, қанатты сөздер ==
* Есігіңнің алдында төбе болса, ерттеулі тұрған атпен тең.
* Итті иесімен қинасын. 
* Жақсыдан шарапат, жаманнан кесепат. 
* Қарынымның ашқанына жыламаймын, қадірімнің кеткеніне жылаймын. 
* Байсалды айғыр ат жақтайды, қу бас айғыр құлынын талайды.
* Екі түйе сүйкенсе, ортасында шыбын өледі. 
* Бас жарылса бөрік ішінде 
* Ағайынның аты озғанша, ауылдастың тайы озсын.
* Бассыз үйдің иті ырылдақ
* Балта көтергенше дөңбек жал табады.
* Әке малы балаға мал болмайды.
* Жаманға билік берсеңіз, ардақ тұтар асылды табанға салып илейді.
* Шындық сынбайды, иіледі.
* Жақсының кегі жібек орамал кепкенше
* Тез қасында қисық ағаш жатпас.
*Балықтың тілін бақа білер.
* Дұшпанымыздың дұшпаны- біздің досымыз
*Бала соққан кездіктің басы жарық.
*Қартайғанда кәрі боз жорға шықты.
*Күштінің аты тиірмен тартады.
*Шабдар атқа жал бітсе, Жаманкөзге мал бітеді.
*Қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қан. 

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;
http://asyl-bilim.kz/load/p_nder/aza_debieti/abdesh_zh_madilov/10-1-0-202 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140810014032/http://asyl-bilim.kz/load/p_nder/aza_debieti/abdesh_zh_madilov/10-1-0-202 |date=2014-08-10 }} 
#[http://old.abai.kz/node/8348 Мұқаш Қожахметұлы. Дәуіріміздің дарабоз жазушысы]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
#[http://writers.kz/journals/?ID=11&amp;NUM=46&amp;CURENT=&amp;ARTICLE=1932 Зарлы шындық жыршысы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714210245/http://writers.kz/journals/?ID=11&amp;NUM=46&amp;CURENT=&amp;ARTICLE=1932 |date=2014-07-14 }}
#[http://old.abai.kz/content/kabdesh-zhymadilov-basynan-karataudyn-kosh-keledi Қабдеш Жұмаділов. Басынан қаратаудың көш келедi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714122823/http://old.abai.kz/content/kabdesh-zhymadilov-basynan-karataudyn-kosh-keledi |date=2014-07-14 }}

[[Санат:Тарихи еңбектер]]</text>
      <sha1>ewrx0rxj3t3f2nwc7sxltexjefl5sxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>518805</id>
    <revision>
      <id>3480492</id>
      <parentid>3425571</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:56:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480492</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5479" sha1="1dpp8w6yovc843yinjgawqlvlk75z2c" xml:space="preserve">{{Тұлға
 |Есімі = Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет =
 |Сурет ені = 
 |Сурет атауы  = 
 |Туылған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 12.01.1961
 |Туған жері = 
 |Мамандығы = журналист
 |Азаматтығы = 
 |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]]
 |Қайтыс болған күні = 
 |Қайтыс болған жері = 
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = 
 |Балалары = 
 |Марапаттары = {{{!}} 
{{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}} 
{{!}}} 
{{{!}} 
{{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}}
{{!}}} 
}}
'''Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова''' ([[12 қаңтар]] [[1961 жыл]], [[Алматы облысы]]) — қазақстандық [[журналист]], медиа менеджер. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2009).&lt;ref name=&quot;kaztrk.kz&quot;&gt;http://kaztrk.kz/kz#comand {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160609033324/http://kaztrk.kz/kz#comand |date=2016-06-09 }}&lt;/ref&gt;

== Білімі ==
* [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің журналистика факултетін бітірген.
* Алматы Жоғары партия мектебінің журналистика бөлімін үздік тәмамдаған.&lt;ref name=&quot;kaztrk.kz&quot;/&gt;

== Қызметтік өтілі ==
* Қазақ радиосының балалар мен жастар редакциясында редактор, бөлім бастығы, Бас редактор қызметтерін атқарған.
* 1991 жылы Қазақ радиосы «Шалқар» бағдарламасы ақпараттық-сараптамалық редакциясының Бас редакторы, Қазақ радиосы бағдарламалар Бас редакторы, 
* 1992 - 1994 жылдары Қазақ радиосы Бас директорының бірінші орынбасары, Қазақ радиосының саяси шолушысы қызметін атқарды.
* 1997 жылы ҚР Президенті Баспасөз қызметінде, 
* 1997 - 2006 жылдары «Интерньюс» Халықаралық Ұйымының Қазақстандағы Өкілдігі директорының орынбасары, Атқарушы директоры. 
* 2006 жылы «31 канал» ТРК Атқарушы директорының бірінші орынбасары, Атқарушы директоры, 
* 2008 - 2011 жылдары «31 канал» компаниялар тобы ТРК Бас директоры болды. 
* 2008 - 2011 жылдары Қазақстан Телерадиотаратушылар Ұлттық Ассоциациясының Президенті.
* 2011 - 2016 жылдары «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма төрағасы
* 2016 - 2019 жылдары «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары
* 2019 жылғы шілде айы - «Қазақ Радиолары» ЖШС Бас директоры&lt;ref&gt;[https://egemen.kz/article/203589-nurdgan-zhalauqyzy-qazaq-radiolary-zhshs-bas-direktory-qyzmetine-taghayyndaldy Нұржан Жалауқызы «Қазақ радиолары» ЖШС Бас директоры қызметіне тағайындалды]&lt;/ref&gt;
* 2019 - 2022 жылдары «Алматы» телеарнасының бас директоры&lt;ref&gt;[https://www.lat.egemen.kz/article/205203-nurdgan-zhalauqyzy-almaty-telearnasynynh-bas-direktory-qyzmetine-taghayyndaldy Нұржан Жалауқызы «Алматы» телеарнасының бас директоры қызметіне тағайындалды]&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 2009 жылы елбасының жарлығымен &quot;[[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]]&quot; құрметті атағымен марапатталды.
* 2014 жылы &quot;Алтын тұғыр&quot; ұлттық сыйлығының иегері
* 2015 жылдың 3 желтоқсанындағы елбасының жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені]]&quot; мен марапатталды.
* 2016 жылы &quot;Қазақстан тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі
* 2016 жылы Қазақстан халқы ассамблиясының &quot;Бірлік&quot; алтын медалімен марапатталды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://kaztrk.kz/ «Қазақстан» РТРК» АҚ ресми веб-сайты]
* [http://kaztv.kz/ «Қазақстан» Ұлттық телеарнасының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728192849/http://kaztv.kz/kz/programs/live |date=2014-07-28 }}
{{Қазақстан телерадиокорпорациясы}}

[[Санат:Қазақстан журналистері]]
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]</text>
      <sha1>1dpp8w6yovc843yinjgawqlvlk75z2c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480493</id>
      <parentid>3480492</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:01:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Марапаттары */</comment>
      <origin>3480493</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5499" sha1="a6k0x00nvrclolispmahdzo07p9xjol" xml:space="preserve">{{Тұлға
 |Есімі = Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет =
 |Сурет ені = 
 |Сурет атауы  = 
 |Туылған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 12.01.1961
 |Туған жері = 
 |Мамандығы = журналист
 |Азаматтығы = 
 |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]]
 |Қайтыс болған күні = 
 |Қайтыс болған жері = 
 |Әкесі = 
 |Анасы = 
 |Жұбайы = 
 |Балалары = 
 |Марапаттары = {{{!}} 
{{!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}} 
{{!}}} 
{{{!}} 
{{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}}
{{!}}} 
}}
'''Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова''' ([[12 қаңтар]] [[1961 жыл]], [[Алматы облысы]]) — қазақстандық [[журналист]], медиа менеджер. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] (2009).&lt;ref name=&quot;kaztrk.kz&quot;&gt;http://kaztrk.kz/kz#comand {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160609033324/http://kaztrk.kz/kz#comand |date=2016-06-09 }}&lt;/ref&gt;

== Білімі ==
* [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің журналистика факултетін бітірген.
* Алматы Жоғары партия мектебінің журналистика бөлімін үздік тәмамдаған.&lt;ref name=&quot;kaztrk.kz&quot;/&gt;

== Қызметтік өтілі ==
* Қазақ радиосының балалар мен жастар редакциясында редактор, бөлім бастығы, Бас редактор қызметтерін атқарған.
* 1991 жылы Қазақ радиосы «Шалқар» бағдарламасы ақпараттық-сараптамалық редакциясының Бас редакторы, Қазақ радиосы бағдарламалар Бас редакторы, 
* 1992 - 1994 жылдары Қазақ радиосы Бас директорының бірінші орынбасары, Қазақ радиосының саяси шолушысы қызметін атқарды.
* 1997 жылы ҚР Президенті Баспасөз қызметінде, 
* 1997 - 2006 жылдары «Интерньюс» Халықаралық Ұйымының Қазақстандағы Өкілдігі директорының орынбасары, Атқарушы директоры. 
* 2006 жылы «31 канал» ТРК Атқарушы директорының бірінші орынбасары, Атқарушы директоры, 
* 2008 - 2011 жылдары «31 канал» компаниялар тобы ТРК Бас директоры болды. 
* 2008 - 2011 жылдары Қазақстан Телерадиотаратушылар Ұлттық Ассоциациясының Президенті.
* 2011 - 2016 жылдары «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма төрағасы
* 2016 - 2019 жылдары «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма төрағасының бірінші орынбасары
* 2019 жылғы шілде айы - «Қазақ Радиолары» ЖШС Бас директоры&lt;ref&gt;[https://egemen.kz/article/203589-nurdgan-zhalauqyzy-qazaq-radiolary-zhshs-bas-direktory-qyzmetine-taghayyndaldy Нұржан Жалауқызы «Қазақ радиолары» ЖШС Бас директоры қызметіне тағайындалды]&lt;/ref&gt;
* 2019 - 2022 жылдары «Алматы» телеарнасының бас директоры&lt;ref&gt;[https://www.lat.egemen.kz/article/205203-nurdgan-zhalauqyzy-almaty-telearnasynynh-bas-direktory-qyzmetine-taghayyndaldy Нұржан Жалауқызы «Алматы» телеарнасының бас директоры қызметіне тағайындалды]&lt;/ref&gt;

== Марапаттары ==
* 2009 жылы ҚР Президентінің жарлығымен &quot;[[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]]&quot; құрметті атағымен марапатталды.
* 2014 жылы &quot;Алтын тұғыр&quot; ұлттық сыйлығының иегері
* 2015 жылғы 3 желтоқсандағы ҚР Президентінің жарлығымен &quot;[[Құрмет ордені]]&quot; мен марапатталды.
* 2016 жылы &quot;Қазақстан тәуелсіздігіне 25 жыл&quot; медалі
* 2016 жылы Қазақстан халқы ассамблеясының &quot;Бірлік&quot; алтын медалімен марапатталды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://kaztrk.kz/ «Қазақстан» РТРК» АҚ ресми веб-сайты]
* [http://kaztv.kz/ «Қазақстан» Ұлттық телеарнасының ресми веб-сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140728192849/http://kaztv.kz/kz/programs/live |date=2014-07-28 }}
{{Қазақстан телерадиокорпорациясы}}

[[Санат:Қазақстан журналистері]]
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]</text>
      <sha1>a6k0x00nvrclolispmahdzo07p9xjol</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баязит кітапханасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>522572</id>
    <revision>
      <id>3480536</id>
      <parentid>3199182</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T11:39:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Medelam</username>
        <id>5897</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3480536</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1553" sha1="4wb6gqpr6vv2vnz37h8y9v5khh6t8yh" xml:space="preserve">[[Сурет:Beyazıt Devlet Kütüphanesi (2025).jpg|нобай|Кітапхана ғимараты]]
'''Баязит Үкіметтік Кітапханасы''' (ескі аты - осм. Күтүпхане-йе Умуми Османи, ауд. Османлы Қауымдық Кітапханасы), [[Баязит мешіті]] мен тарихи Сахафлар Чаршысы арасындағы, Баязит алаңында екі тарихи ғимаратта орналасып 1884 жылдан бері зерттеушілерге қызметін көрсетіп келе жатқан кітапхана.

Түркия үкіметі қолдауымен құрылып, барлық айырмашылықтарымен қоса құрылым шарттары қатаң белгіленген алғаш кітапхана. Жинақтаушы кітапхана бола отырып, шамамен жартысы кітап, бір миллионға таяу құжат қорын иемденуде.

Кітаптардың 11 120 данасы жазба ескерткіші болып саналады. 2003 жылы Хаккы Тарык Ус топтамасының кітапханаға өткізілуінен кейін газет-журнал бөлімі [[Түркия]]ның ең маңызды мұрағат қоры атағына ие болды.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.beyazitkutup.gov.tr/ Ресми сайты]

[[Санат:Түркия кітапханалары]]</text>
      <sha1>4wb6gqpr6vv2vnz37h8y9v5khh6t8yh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күшлік хан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>528216</id>
    <revision>
      <id>3480300</id>
      <parentid>3480178</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:30:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Найман хандығы және батысқа қашуы */</comment>
      <origin>3480300</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16789" sha1="6os6fyr39omxmnj3d9xf4na3iyotwpr" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]{ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, [[Қара Ертіс]] жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.
== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>6os6fyr39omxmnj3d9xf4na3iyotwpr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480301</id>
      <parentid>3480300</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:31:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Найман хандығы және батысқа қашуы */</comment>
      <origin>3480301</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16789" sha1="oqiu2xyhy3mvs2t2phdsrh182rnk50q" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.
== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>oqiu2xyhy3mvs2t2phdsrh182rnk50q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480302</id>
      <parentid>3480301</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:32:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Батыс Ляо жерінде */</comment>
      <origin>3480302</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16836" sha1="60csruv2f8l870c6d6qowoxee84s5dl" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>60csruv2f8l870c6d6qowoxee84s5dl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480304</id>
      <parentid>3480302</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Батыс Ляо жерінде */</comment>
      <origin>3480304</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16836" sha1="67qihptgeq4cs9u0qb7641khi52t17p" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>67qihptgeq4cs9u0qb7641khi52t17p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480305</id>
      <parentid>3480304</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:34:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тақты тартып алуы */</comment>
      <origin>3480305</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16842" sha1="hrk4hwb1gvag0smkwx0vbtfs11qulet" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қарақытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, [[Самарқан]]да қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу [[Баласағұн]]дағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қарақытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>hrk4hwb1gvag0smkwx0vbtfs11qulet</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480307</id>
      <parentid>3480305</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:37:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жеңілуі мен өлімі */</comment>
      <origin>3480307</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16886" sha1="fex3g27zanlgksa96ojgr6cite725ff" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қарақытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, [[Самарқан]]да қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу [[Баласағұн]]дағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қарақытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік [[Алмалық]] қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы [[Шыңғыс хан]] [[Жебе ноян]] атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қарақытай астанасы [[Баласағұн]]ға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар [[Қашғар]]ға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік [[Памир]] тауларын асып, [[Бадахшан]] мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен [[Шыңғыс хан]]ның ұлы [[Төле]]ге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>fex3g27zanlgksa96ojgr6cite725ff</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480308</id>
      <parentid>3480307</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:38:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жеңілуі мен өлімі */</comment>
      <origin>3480308</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16921" sha1="q62h2xx9ud37a3rr2wp6yaehk7hir4z" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қарақытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, [[Самарқан]]да қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу [[Баласағұн]]дағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қарақытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік [[Алмалық (көне қала)|Алмалық]] қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы [[Шыңғыс хан]] [[Жебе ноян]] атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қарақытай астанасы [[Баласағұн]]ға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар [[Қашғар]]ға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік [[Памир]] тауларын асып, [[Бадахшан]] мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен [[Шыңғыс хан]]ның ұлы [[Төле]]ге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>q62h2xx9ud37a3rr2wp6yaehk7hir4z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480309</id>
      <parentid>3480308</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:39:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жеңілуі мен өлімі */</comment>
      <origin>3480309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16921" sha1="llo7qwhiydnr9hy6bzdzong6ree33yb" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қарақытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, [[Самарқан]]да қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу [[Баласағұн]]дағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қарақытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік [[Алмалық (көне қала)|Алмалық]] қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы [[Шыңғыс хан]] [[Жебе ноян]] атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қарақытай астанасы [[Баласағұн]]ға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар [[Қашқар]]ға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік [[Памир]] тауларын асып, [[Бадахшан]] мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен [[Шыңғыс хан]]ның ұлы [[Төле]]ге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>llo7qwhiydnr9hy6bzdzong6ree33yb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480311</id>
      <parentid>3480309</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:42:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Діни саясаты */</comment>
      <origin>3480311</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16949" sha1="k9k0rbr9r2v84chol76ik842fj07o9f" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қарақытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, [[Самарқан]]да қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу [[Баласағұн]]дағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қарақытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен [[несториандық|несториан христиандар]] болған. Оның әйелі — Қарақытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік [[Алмалық (көне қала)|Алмалық]] қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы [[Шыңғыс хан]] [[Жебе ноян]] атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қарақытай астанасы [[Баласағұн]]ға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар [[Қашқар]]ға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік [[Памир]] тауларын асып, [[Бадахшан]] мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен [[Шыңғыс хан]]ның ұлы [[Төле]]ге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>k9k0rbr9r2v84chol76ik842fj07o9f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480312</id>
      <parentid>3480311</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:42:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Діни саясаты */</comment>
      <origin>3480312</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16948" sha1="8jdzfyd04s83rwzklc3wrw82kcgux6u" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қарақытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, [[Самарқан]]да қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу [[Баласағұн]]дағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қарақытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен [[несториандық|несториан христиандар]] болған. Оның әйелі — Қарақытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қарақытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік [[Алмалық (көне қала)|Алмалық]] қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы [[Шыңғыс хан]] [[Жебе ноян]] атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қарақытай астанасы [[Баласағұн]]ға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар [[Қашқар]]ға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік [[Памир]] тауларын асып, [[Бадахшан]] мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен [[Шыңғыс хан]]ның ұлы [[Төле]]ге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>8jdzfyd04s83rwzklc3wrw82kcgux6u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480313</id>
      <parentid>3480312</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:46:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мұхаммед II-мен қақтығыстары */</comment>
      <origin>3480313</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16951" sha1="ktehc8y3itx3es2if2vi7jno9wdfzmq" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = Бадахшан
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қарақытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, [[Самарқан]]да қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу [[Баласағұн]]дағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қарақытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, [[Мұхаммед Хорезмшах]] одан Қарақытайдың бұрынғы гүрханы (Елүй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, [[Сырдария]] өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен [[несториандық|несториан христиандар]] болған. Оның әйелі — Қарақытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қарақытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік [[Алмалық (көне қала)|Алмалық]] қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы [[Шыңғыс хан]] [[Жебе ноян]] атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қарақытай астанасы [[Баласағұн]]ға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар [[Қашқар]]ға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік [[Памир]] тауларын асып, [[Бадахшан]] мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен [[Шыңғыс хан]]ның ұлы [[Төле]]ге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>ktehc8y3itx3es2if2vi7jno9wdfzmq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480445</id>
      <parentid>3480313</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:58:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480445</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16959" sha1="nruqq9nvcybvery4i02sgcfofobro9e" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                    =   монарх
 | Қазақша есімі        = Күшлік хан
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Атауы                = 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = [[Найман хандығы]]ның ханы
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Ту2                  = 
 | Басқара бастады      = 1204
 | Басқаруын аяқтады    = 1215
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Таян хан]]&lt;br /&gt;[[Бұйрық хан]]
 | Ізбасары             = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Титулы_2             = Батыс Ляо империясының императоры
 | Ту_2                 = 
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 1211
 | Басқаруын аяқтады_2  = 1218
 | Ізашары_2            = Елүй Жилугу
 | Ізбасары_2           = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           =
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = [[несториандық]]
 | Азаматтығы           = 
 | Туған күні           = 
 | Туған жері           = 
 | Қайтыс болған күні   = 1218
 | Қайтыс болған жері   = [[Бадахшан]]
 | Жерленді             = 
 | Династия             = Күшіғұт (Найман)
 | Туған кездегі есімі  = 
 | Әкесі                = Тайбұқа (Таян хан)
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Хунху ханшайым
 | Балалары             = Лингун хатұн
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
}}
'''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, [[Бадахшан]]) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды.

Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын.
&lt;ref&gt;Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: &quot;Аруна&quot; баспасы, 2007. - 224 бет, илл.  ISBN 9965-26-042-7 &lt;/ref&gt;

== Найман хандығы және батысқа қашуы ==
Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін [[Шыңғыс хан]] атанған) басты моңғол қарсыласы [[Жамұқа]] [[наймандар]]ға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, [[Алтай таулары]]на барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді.

Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті.

Осыдан кейін [[Шыңғыс хан]] Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. [[1208 жыл]]ы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, [[Жетісу]]ға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік [[Баласағұн]]ды астана еткен [[Қарақытай мемлекеті]]не барып, солардан пана сұрады.

== Батыс Ляо жерінде ==
Күшлікті [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] императоры Елүй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елүй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — [[Хунху]] ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды.

== Тақты тартып алуы ==
Осы кезеңде Қарақытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, [[Самарқан]]да қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты.

Елюй Жилугу [[Баласағұн]]дағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қарақытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу &quot;тайшанхуан&quot; (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде &quot;Ұлы Ляо&quot; атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді.

== Мұхаммед II-мен қақтығыстары ==
Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, [[Мұхаммед Хорезмшах]] одан Қарақытайдың бұрынғы гүрханы (Елүй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, [[Сырдария]] өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды.

== Діни саясаты ==
Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен [[несториандық|несториан христиандар]] болған. Оның әйелі — Қарақытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қарақытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар

== Жеңілуі мен өлімі ==
Күшлік [[Алмалық (көне қала)|Алмалық]] қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы [[Шыңғыс хан]] [[Жебе ноян]] атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қарақытай астанасы [[Баласағұн]]ға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар [[Қашқар]]ға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік [[Памир]] тауларын асып, [[Бадахшан]] мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен [[Шыңғыс хан]]ның ұлы [[Төле]]ге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады.

==Дереккөздер==
{{references}}


[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:1180 жылы туғандар]]
[[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>nruqq9nvcybvery4i02sgcfofobro9e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Андерс Линдегор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>532519</id>
    <revision>
      <id>3480527</id>
      <parentid>3260536</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:55:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480527</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5601" sha1="tvxpqrdzvgxqs1ulf1anegk5yvbg9cf" xml:space="preserve">{{Футболшы
 |есімі                         = Андерс Линдегор
 |сурет                 = Anders Lindegaard MLS vs MUTD.jpg
 |сурет ені                     = 
 |толық аты                 = Андерс Розенкранц Линдегор
 |туған күні=13.02.1984
|туған жері              = Оденсе, [[Дания]]
|азаматтығы              = [[Дания]]
 |бойы                       = 193&lt;ref name=profile&gt;{{cite news |url=http://www.premierleague.com/page/PlayerProfile/0,,12306~46964,00.html |title=Player Profile. Anders Lindegaard |publisher=Premier League |lang=en}}&lt;/ref&gt;
 |салмағы                         = 80&lt;ref name=profile /&gt;
 |позиция                     = қақпашы
 |қазіргі клуб               = 
 |номер                       = 
| клубтары = {{футбол карьерасы
  |2003—2009|{{ту|Дания}} [[Оденсе (футбол клубы)|Оденсе]]|11 (−7)
  |2008|{{аренда}}{{ту|Дания}} [[Коллинг (футбол клубы)|Коллинг]]|10 (−13)
  |2009|{{аренда}}{{ту|Норвегия}} [[Олесунн (футбол клубы)|Олесунн]]|18 (−28)
  |2009—2010|{{ту|Норвегия}} [[Олесунн (футбол клубы)|Олесунн]]|38 (−43)
  |2011—2015|{{ту|Англия}} [[Манчестер Юнайтед]]|19 (−21)
  |2015—2016|{{ту|Англия}} [[Вест Бромвич Альбион]]|0 (0)
  |2016|{{аренда}}{{ту|Англия}} [[Престон Норт Энд]]|14 (−14)
  |2016—2017|{{ту|Англия}} [[Престон Норт Энд]]|8 (−12)
  |2017—2019|{{ту|Англия}} [[Бернли (футбол клубы)|Бернли]]|0 (0)
  |2019—2022|{{ту|Швеция}} [[Хельсингборг (футбол клубы)|Хельсингборг]]|54 (−69/1) }}
| ұлттық құрамы= {{футбол карьерасы
  |2010—2011|{{футбол|Дания}} |5 (−2) }}}}
'''Андерс Розенкранц Линдегор''' — [[1984 жыл]]ы [[13 ақпан]] күні [[Дания]]ның [[Оденсе]] қаласында дүниеге келген Дания қақпашысы.  Ұлттық құрама сапында 2010-11 жылдары бес ойында алаңға шықты.

== Футбол карьерасы ==
Ол өзінің футбол карьерасын &quot;Оденсе&quot; клубында бастаған еді. Қақпашы ең алғаш ойының 2009 жылдың 30-шілдесінде УЕФА Чемпиондар лигасының квалификациялық раундында &quot;Работнички&quot; клубына қарсы өткізіп, 4 - 3 есебімен жеңіске жеткен болатын.
Алайда, &quot;[[Манчестер Юнайтед]]&quot; клубының экс-қақпашысы [[Рой Кэррол]]дың &quot;Оденсе&quot; клубына келген сәттен бастап, Линдегор норвегиялық &quot;Олесунну&quot; клубына жалға берілген болатын және де бірер уақыт өткеннен кейін осы клубпен келісім-шартқа отырды. Андерс Дания жас құрамасында ойнаған, ал 2010 жылдың 7 қырқүйегінде ұлттық құрамаға командасына қосылып Еуро-2012 чемпионатының Исландияға қарсы ойының өткізіп, 1-0 есебімен ойын Дания ұлттық құрамасының жеңісімен аяқталды.

==Линдегор және Манчестер Юнайтед==

2010 жылдың 27-қараша күні &quot;Манчестер Юнайтед&quot; Андерс Линдегорпен келісімге отырғанын жария етті. Бұл келісім 3,5 жылдық мерзімге есептелген. Сатып алынған құн әлі де беймәлім. Данияның қақпашысы 2011 жылдың қантарынан бастап жаңа клубта өзіні&lt;ref&gt;Манчестер Юнайтед клубының ресми сайты&lt;/ref&gt; мансабын жалғастырды.
Қазіргі уақытта ол  29 ойын өткізіп, 11 ойынында қақпасына доп салдырмаған.
&lt;ref&gt;http://www.manutd.ru/team/squad/45/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150206175855/http://www.manutd.ru/team/squad/45/ |date=2015-02-06 }}&lt;/ref&gt;

== Ойнаған клубтары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|2003—2009
|{{Flagicon|Дания}} Оденсе
|11 (-7)
|-
|2008
|→ {{Flagicon|Дания}} Кольдинг
|10 (-13)
|-
|2009
|→ {{Flagicon|Дания}}  Олесунн
|18 (-28)
|-
|2009—2010
|{{Flagicon|Дания}} Олесунн
|38 (-43)
|-
|2011—2015
|{{Flagicon|Англия}} Манчестер Юнайтед
|19 (-21)
|-
|2015—2016
|{{Flagicon|Англия}} Вест Бромвич Альбион
|0 (0)
|-
|2016
|→ {{Flagicon|Англия}} Престон Норт Энд
|14 (-14)
|-
|2016—2017
|{{Flagicon|Англия}} Престон Норт Энд
|8 (-12)
|-
|2017—
|{{Flagicon|Англия}} Бернли
|0 (0)
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Дания футболшылары]]
[[Санат:Манчестер Юнайтед ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>tvxpqrdzvgxqs1ulf1anegk5yvbg9cf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480528</id>
      <parentid>3480527</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:57:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>/* Футбол карьерасы */</comment>
      <origin>3480528</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5943" sha1="ncrrwmu12jy00edsudf3q6r6om9sjxz" xml:space="preserve">{{Футболшы
 |есімі                         = Андерс Линдегор
 |сурет                 = Anders Lindegaard MLS vs MUTD.jpg
 |сурет ені                     = 
 |толық аты                 = Андерс Розенкранц Линдегор
 |туған күні=13.02.1984
|туған жері              = Оденсе, [[Дания]]
|азаматтығы              = [[Дания]]
 |бойы                       = 193&lt;ref name=profile&gt;{{cite news |url=http://www.premierleague.com/page/PlayerProfile/0,,12306~46964,00.html |title=Player Profile. Anders Lindegaard |publisher=Premier League |lang=en}}&lt;/ref&gt;
 |салмағы                         = 80&lt;ref name=profile /&gt;
 |позиция                     = қақпашы
 |қазіргі клуб               = 
 |номер                       = 
| клубтары = {{футбол карьерасы
  |2003—2009|{{ту|Дания}} [[Оденсе (футбол клубы)|Оденсе]]|11 (−7)
  |2008|{{аренда}}{{ту|Дания}} [[Коллинг (футбол клубы)|Коллинг]]|10 (−13)
  |2009|{{аренда}}{{ту|Норвегия}} [[Олесунн (футбол клубы)|Олесунн]]|18 (−28)
  |2009—2010|{{ту|Норвегия}} [[Олесунн (футбол клубы)|Олесунн]]|38 (−43)
  |2011—2015|{{ту|Англия}} [[Манчестер Юнайтед]]|19 (−21)
  |2015—2016|{{ту|Англия}} [[Вест Бромвич Альбион]]|0 (0)
  |2016|{{аренда}}{{ту|Англия}} [[Престон Норт Энд]]|14 (−14)
  |2016—2017|{{ту|Англия}} [[Престон Норт Энд]]|8 (−12)
  |2017—2019|{{ту|Англия}} [[Бернли (футбол клубы)|Бернли]]|0 (0)
  |2019—2022|{{ту|Швеция}} [[Хельсингборг (футбол клубы)|Хельсингборг]]|54 (−69/1) }}
| ұлттық құрамы= {{футбол карьерасы
  |2010—2011|{{футбол|Дания}} |5 (−2) }}}}
'''Андерс Розенкранц Линдегор''' — [[1984 жыл]]ы [[13 ақпан]] күні [[Дания]]ның [[Оденсе]] қаласында дүниеге келген Дания қақпашысы.  Ұлттық құрама сапында 2010-11 жылдары бес ойында алаңға шықты.

== Карьерасы ==
Ол өзінің футбол карьерасын &quot;Оденсе&quot; клубында бастаған еді. Қақпашы ең алғаш ойының 2009 жылдың 30-шілдесінде УЕФА Чемпиондар лигасының квалификациялық раундында &quot;Работнички&quot; клубына қарсы өткізіп, 4 - 3 есебімен жеңіске жеткен болатын. Алайда, &quot;[[Манчестер Юнайтед]]&quot; клубының экс-қақпашысы [[Рой Кэррол]]дың &quot;Оденсе&quot; клубына келген сәттен бастап, Линдегор норвегиялық &quot;Олесунну&quot; клубына жалға берілген болатын және де бірер уақыт өткеннен кейін осы клубпен келісім-шартқа отырды. Андерс Дания жас құрамасында ойнаған, ал 2010 жылдың 7 қырқүйегінде ұлттық құрамаға командасына қосылып Еуро-2012 чемпионатының Исландияға қарсы ойының өткізіп, 1-0 есебімен ойын Дания ұлттық құрамасының жеңісімен аяқталды.

2010 жылдың 27-қараша күні &quot;Манчестер Юнайтед&quot; Андерс Линдегорпен келісімге отырғанын жария етті. Бұл келісім 3,5 жылдық мерзімге есептелген. Сатып алынған құн әлі де беймәлім. Данияның қақпашысы 2011 жылдың қантарынан бастап жаңа клубта өзіні&lt;ref&gt;Манчестер Юнайтед клубының ресми сайты&lt;/ref&gt; мансабын жалғастырды.
Қазіргі уақытта ол  29 ойын өткізіп, 11 ойынында қақпасына доп салдырмаған.
&lt;ref&gt;http://www.manutd.ru/team/squad/45/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150206175855/http://www.manutd.ru/team/squad/45/ |date=2015-02-06 }}&lt;/ref&gt;

== Ойнаған клубтары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|2003—2009
|{{Flagicon|Дания}} Оденсе
|11 (-7)
|-
|2008
|→ {{Flagicon|Дания}} Кольдинг
|10 (-13)
|-
|2009
|→ {{Flagicon|Дания}}  Олесунн
|18 (-28)
|-
|2009—2010
|{{Flagicon|Дания}} Олесунн
|38 (-43)
|-
|2011—2015
|{{Flagicon|Англия}} Манчестер Юнайтед
|19 (-21)
|-
|2015—2016
|{{Flagicon|Англия}} Вест Бромвич Альбион
|0 (0)
|-
|2016
|→ {{Flagicon|Англия}} Престон Норт Энд
|14 (-14)
|-
|2016—2017
|{{Flagicon|Англия}} Престон Норт Энд
|8 (-12)
|-
|2017—
|{{Flagicon|Англия}} Бернли
|0 (0)
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Дания футболшылары]]
[[Санат:Манчестер Юнайтед ФК ойыншылары]]
[[Санат:Дания Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Оденсе ФК ойыншылары]]
[[Санат:Вест Бромвич Альбион ФК ойыншылары]]
[[Санат:Престон Норт Энд ФК ойыншылары]]
[[Санат:Бернли ФК ойыншылары]]
[[Санат:Хельсинборг ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>ncrrwmu12jy00edsudf3q6r6om9sjxz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қызыл Ту ордені</title>
    <ns>0</ns>
    <id>532558</id>
    <revision>
      <id>3480352</id>
      <parentid>3479934</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T19:14:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Одақтас республикалардың ордендері */</comment>
      <origin>3480352</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31404" sha1="58x1d6xjl2wdwk41x4d22ciebxlip5l" xml:space="preserve">{{Жүлде
  | атауы                    = Қызыл Ту ордені
  | суреті                   = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]]
  | сурет атауы              = 
  | фон түсі                 = 
  | шынайы атауы             = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}
  | мемлекет                 = {{USSR}}
  | түрі                     = 
  | үшін марапатталады       = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы
  | жағдайы                  = берілмейді
  | негіздеуші               = 
  | негізделді               = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | алғашқы иегері           = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | соңғы иегері             = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]]
  | барынша ұсынылған        = 581 300
  | жоғары марапаты          = [[Қазан төңкерісі ордені]]
  | төменгі марапаты         = I дәрежелі [[Суворов ордені]]
  | сайты                    = 
  | Commons                  = Order of the Red Banner (Soviet Union)
}}
'''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды.

1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды.

Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген.

Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған.

== Орден тарихы ==
1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды.

1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды.

Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті.

Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды.

Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді.

== Орден мәртебесі ==
1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген:

&lt;blockquote&gt;
# Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі.
# Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді.
# Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы.
# Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі.
# Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады».
&lt;/blockquote&gt;

Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды:
&lt;blockquote&gt;
«Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат».
&lt;/blockquote&gt;

1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді.

== Орденді кию тәртібі мен тәсілі ==
Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі.

== Иегерлері ==
=== Алғашқы иегерлері ===
* Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген:
&lt;blockquote&gt;
Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады.
&lt;/blockquote&gt;
* Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді.
* Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды.
* Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді.
* Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы.

Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар.
* 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды.

=== Орденмен бірнеше рет марапатталғандар ===
Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады.

Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған.

Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды.

Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды.

1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады.

Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды.

Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]].

Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды.

Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған.

== Орденнің сипаттамасы ==
Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған.

== Қосымша деректер ==
* Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес.
* Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б.
* Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]].
* Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды.

== Одақтас республикалардың ордендері ==
{{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}}
РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған:
* '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
* '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
*'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды.
* '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]]  «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде «Х. С. К. Р.» әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды.

1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды.

== Галереясы ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg
Сурет:Василий Блюхер.jpg
Сурет:Order of Red Banner.png
Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО ордендері]]
[[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]]</text>
      <sha1>58x1d6xjl2wdwk41x4d22ciebxlip5l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480353</id>
      <parentid>3480352</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T19:16:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галереясы */</comment>
      <origin>3480353</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31457" sha1="81kbwe7dgmtjofvuiib8x2yurff4840" xml:space="preserve">{{Жүлде
  | атауы                    = Қызыл Ту ордені
  | суреті                   = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]]
  | сурет атауы              = 
  | фон түсі                 = 
  | шынайы атауы             = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}
  | мемлекет                 = {{USSR}}
  | түрі                     = 
  | үшін марапатталады       = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы
  | жағдайы                  = берілмейді
  | негіздеуші               = 
  | негізделді               = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | алғашқы иегері           = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | соңғы иегері             = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]]
  | барынша ұсынылған        = 581 300
  | жоғары марапаты          = [[Қазан төңкерісі ордені]]
  | төменгі марапаты         = I дәрежелі [[Суворов ордені]]
  | сайты                    = 
  | Commons                  = Order of the Red Banner (Soviet Union)
}}
'''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды.

1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды.

Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген.

Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған.

== Орден тарихы ==
1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды.

1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды.

Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті.

Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды.

Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді.

== Орден мәртебесі ==
1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген:

&lt;blockquote&gt;
# Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі.
# Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді.
# Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы.
# Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі.
# Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады».
&lt;/blockquote&gt;

Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды:
&lt;blockquote&gt;
«Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат».
&lt;/blockquote&gt;

1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді.

== Орденді кию тәртібі мен тәсілі ==
Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі.

== Иегерлері ==
=== Алғашқы иегерлері ===
* Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген:
&lt;blockquote&gt;
Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады.
&lt;/blockquote&gt;
* Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді.
* Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды.
* Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді.
* Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы.

Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар.
* 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды.

=== Орденмен бірнеше рет марапатталғандар ===
Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады.

Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған.

Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды.

Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды.

1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады.

Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды.

Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]].

Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды.

Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған.

== Орденнің сипаттамасы ==
Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған.

== Қосымша деректер ==
* Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес.
* Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б.
* Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]].
* Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды.

== Одақтас республикалардың ордендері ==
{{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}}
РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған:
* '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
* '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
*'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды.
* '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]]  «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде «Х. С. К. Р.» әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды.

1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды.

== Галереясы ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл
Сурет:Василий Блюхер.jpg
Сурет:Order of Red Banner.png
Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО ордендері]]
[[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]]</text>
      <sha1>81kbwe7dgmtjofvuiib8x2yurff4840</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480354</id>
      <parentid>3480353</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T19:17:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галереясы */</comment>
      <origin>3480354</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31485" sha1="9lbjtwsvy1rs4876ijfgki6zyfh3aq8" xml:space="preserve">{{Жүлде
  | атауы                    = Қызыл Ту ордені
  | суреті                   = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]]
  | сурет атауы              = 
  | фон түсі                 = 
  | шынайы атауы             = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}
  | мемлекет                 = {{USSR}}
  | түрі                     = 
  | үшін марапатталады       = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы
  | жағдайы                  = берілмейді
  | негіздеуші               = 
  | негізделді               = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | алғашқы иегері           = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | соңғы иегері             = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]]
  | барынша ұсынылған        = 581 300
  | жоғары марапаты          = [[Қазан төңкерісі ордені]]
  | төменгі марапаты         = I дәрежелі [[Суворов ордені]]
  | сайты                    = 
  | Commons                  = Order of the Red Banner (Soviet Union)
}}
'''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды.

1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды.

Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген.

Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған.

== Орден тарихы ==
1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды.

1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды.

Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті.

Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды.

Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді.

== Орден мәртебесі ==
1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген:

&lt;blockquote&gt;
# Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі.
# Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді.
# Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы.
# Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі.
# Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады».
&lt;/blockquote&gt;

Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды:
&lt;blockquote&gt;
«Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат».
&lt;/blockquote&gt;

1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді.

== Орденді кию тәртібі мен тәсілі ==
Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі.

== Иегерлері ==
=== Алғашқы иегерлері ===
* Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген:
&lt;blockquote&gt;
Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады.
&lt;/blockquote&gt;
* Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді.
* Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды.
* Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді.
* Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы.

Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар.
* 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды.

=== Орденмен бірнеше рет марапатталғандар ===
Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады.

Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған.

Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды.

Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды.

1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады.

Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды.

Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]].

Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды.

Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған.

== Орденнің сипаттамасы ==
Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған.

== Қосымша деректер ==
* Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес.
* Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б.
* Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]].
* Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды.

== Одақтас республикалардың ордендері ==
{{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}}
РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған:
* '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
* '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
*'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды.
* '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]]  «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде «Х. С. К. Р.» әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды.

1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды.

== Галереясы ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл
Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер
Сурет:Order of Red Banner.png
Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО ордендері]]
[[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]]</text>
      <sha1>9lbjtwsvy1rs4876ijfgki6zyfh3aq8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480355</id>
      <parentid>3480354</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T19:21:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галереясы */</comment>
      <origin>3480355</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31839" sha1="dzoen9nf20vdl1w4g6tlgdmm1jqx0jg" xml:space="preserve">{{Жүлде
  | атауы                    = Қызыл Ту ордені
  | суреті                   = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]]
  | сурет атауы              = 
  | фон түсі                 = 
  | шынайы атауы             = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}
  | мемлекет                 = {{USSR}}
  | түрі                     = 
  | үшін марапатталады       = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы
  | жағдайы                  = берілмейді
  | негіздеуші               = 
  | негізделді               = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | алғашқы иегері           = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | соңғы иегері             = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]]
  | барынша ұсынылған        = 581 300
  | жоғары марапаты          = [[Қазан төңкерісі ордені]]
  | төменгі марапаты         = I дәрежелі [[Суворов ордені]]
  | сайты                    = 
  | Commons                  = Order of the Red Banner (Soviet Union)
}}
'''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды.

1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды.

Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген.

Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған.

== Орден тарихы ==
1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды.

1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды.

Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті.

Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды.

Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді.

== Орден мәртебесі ==
1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген:

&lt;blockquote&gt;
# Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі.
# Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді.
# Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы.
# Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі.
# Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады».
&lt;/blockquote&gt;

Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды:
&lt;blockquote&gt;
«Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат».
&lt;/blockquote&gt;

1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді.

== Орденді кию тәртібі мен тәсілі ==
Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі.

== Иегерлері ==
=== Алғашқы иегерлері ===
* Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген:
&lt;blockquote&gt;
Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады.
&lt;/blockquote&gt;
* Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді.
* Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды.
* Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді.
* Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы.

Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар.
* 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды.

=== Орденмен бірнеше рет марапатталғандар ===
Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады.

Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған.

Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды.

Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды.

1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады.

Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды.

Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]].

Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды.

Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған.

== Орденнің сипаттамасы ==
Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған.

== Қосымша деректер ==
* Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес.
* Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б.
* Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]].
* Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды.

== Одақтас республикалардың ордендері ==
{{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}}
РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған:
* '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
* '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
*'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды.
* '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]]  «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде «Х. С. К. Р.» әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды.

1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды.

== Галереясы ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл
Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер
Сурет:Order of Red Banner.png
Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg|ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл
Сурет:Первстр ОрдКрасЗнам.jpg|Орден мен кітапшасы
Сурет:Order of the Red Banner.png|Орденнің соңғы үлгісі
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО ордендері]]
[[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]]</text>
      <sha1>dzoen9nf20vdl1w4g6tlgdmm1jqx0jg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480356</id>
      <parentid>3480355</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T19:24:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галереясы */</comment>
      <origin>3480356</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32267" sha1="16ys7w6w66f9at3c57hrujmm67ezgza" xml:space="preserve">{{Жүлде
  | атауы                    = Қызыл Ту ордені
  | суреті                   = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]]
  | сурет атауы              = 
  | фон түсі                 = 
  | шынайы атауы             = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}
  | мемлекет                 = {{USSR}}
  | түрі                     = 
  | үшін марапатталады       = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы
  | жағдайы                  = берілмейді
  | негіздеуші               = 
  | негізделді               = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | алғашқы иегері           = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | соңғы иегері             = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]]
  | барынша ұсынылған        = 581 300
  | жоғары марапаты          = [[Қазан төңкерісі ордені]]
  | төменгі марапаты         = I дәрежелі [[Суворов ордені]]
  | сайты                    = 
  | Commons                  = Order of the Red Banner (Soviet Union)
}}
'''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды.

1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды.

Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген.

Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған.

== Орден тарихы ==
1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды.

1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды.

Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті.

Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды.

Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді.

== Орден мәртебесі ==
1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген:

&lt;blockquote&gt;
# Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі.
# Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді.
# Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы.
# Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі.
# Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады».
&lt;/blockquote&gt;

Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды:
&lt;blockquote&gt;
«Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат».
&lt;/blockquote&gt;

1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді.

== Орденді кию тәртібі мен тәсілі ==
Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі.

== Иегерлері ==
=== Алғашқы иегерлері ===
* Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген:
&lt;blockquote&gt;
Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады.
&lt;/blockquote&gt;
* Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді.
* Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды.
* Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді.
* Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы.

Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар.
* 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды.

=== Орденмен бірнеше рет марапатталғандар ===
Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады.

Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған.

Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды.

Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды.

1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады.

Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды.

Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]].

Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды.

Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған.

== Орденнің сипаттамасы ==
Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған.

== Қосымша деректер ==
* Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес.
* Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б.
* Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]].
* Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды.

== Одақтас республикалардың ордендері ==
{{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}}
РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған:
* '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
* '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
*'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды.
* '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]]  «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде «Х. С. К. Р.» әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды.

1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды.

== Галереясы ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер
Сурет:Order of Red Banner.png
Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg|ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл
Сурет:Первстр ОрдКрасЗнам.jpg|Орден мен кітапшасы
Сурет:Order of the Red Banner.png|Орденнің соңғы үлгісі
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл
Сурет:Order of the Red Banner of Azerbaijan SSR.png|&lt;small&gt;Әзербайжан КСР Қызыл Ту ордені&lt;/small&gt;
Сурет:Order_of_Red_Banner,_Armenian_SSR.jpg|&lt;small&gt;Армян КСР Қызыл Ту ордені&lt;/small&gt;
Сурет:Order of Red Banner, Georgian SSR, 1923.png|&lt;small&gt;Грузин КСР Қызыл Ту ордені, 1923 жыл&lt;/small&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО ордендері]]
[[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]]</text>
      <sha1>16ys7w6w66f9at3c57hrujmm67ezgza</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480357</id>
      <parentid>3480356</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T19:26:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галереясы */</comment>
      <origin>3480357</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32685" sha1="r5m2efwfhmbzyl6u1lu5rq7zp307s7a" xml:space="preserve">{{Жүлде
  | атауы                    = Қызыл Ту ордені
  | суреті                   = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]]
  | сурет атауы              = 
  | фон түсі                 = 
  | шынайы атауы             = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}
  | мемлекет                 = {{USSR}}
  | түрі                     = 
  | үшін марапатталады       = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы
  | жағдайы                  = берілмейді
  | негіздеуші               = 
  | негізделді               = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | алғашқы иегері           = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | соңғы иегері             = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]]
  | барынша ұсынылған        = 581 300
  | жоғары марапаты          = [[Қазан төңкерісі ордені]]
  | төменгі марапаты         = I дәрежелі [[Суворов ордені]]
  | сайты                    = 
  | Commons                  = Order of the Red Banner (Soviet Union)
}}
'''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды.

1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды.

Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген.

Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған.

== Орден тарихы ==
1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды.

1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды.

Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті.

Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды.

Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді.

== Орден мәртебесі ==
1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген:

&lt;blockquote&gt;
# Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі.
# Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді.
# Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы.
# Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі.
# Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады».
&lt;/blockquote&gt;

Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды:
&lt;blockquote&gt;
«Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат».
&lt;/blockquote&gt;

1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді.

== Орденді кию тәртібі мен тәсілі ==
Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі.

== Иегерлері ==
=== Алғашқы иегерлері ===
* Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген:
&lt;blockquote&gt;
Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады.
&lt;/blockquote&gt;
* Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді.
* Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды.
* Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді.
* Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы.

Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар.
* 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды.

=== Орденмен бірнеше рет марапатталғандар ===
Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады.

Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған.

Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды.

Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды.

1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады.

Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды.

Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]].

Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды.

Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған.

== Орденнің сипаттамасы ==
Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған.

== Қосымша деректер ==
* Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес.
* Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б.
* Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]].
* Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды.

== Одақтас республикалардың ордендері ==
{{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}}
РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған:
* '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
* '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
*'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды.
* '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]]  «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде «Х. С. К. Р.» әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды.

1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды.

== Галереясы ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер
Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg|ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл
Сурет:Первстр ОрдКрасЗнам.jpg|Орден мен кітапшасы
Сурет:Order of the Red Banner.png|Орденнің соңғы үлгісі
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл
Сурет:Order of the Red Banner of Azerbaijan SSR.png|&lt;small&gt;Әзербайжан КСР Қызыл Ту ордені&lt;/small&gt;
Сурет:Order_of_Red_Banner,_Armenian_SSR.jpg|&lt;small&gt;Армян КСР Қызыл Ту ордені&lt;/small&gt;
Сурет:Order of Red Banner, Georgian SSR, 1923.png|&lt;small&gt;Грузин КСР Қызыл Ту ордені, 1923 жыл&lt;/small&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;&lt;gallery widths=&quot;120&quot; heights=&quot;180&quot; caption=&quot;КСРО маркаларындағы орден&quot;&gt;
Сурет:1933 orden znameni p95 nh.jpg|&lt;small&gt;КСРО пошта маркасы, &lt;br&gt; 1933 жыл&lt;/small&gt;
Сурет:Stamp of USSR 1042.jpg|&lt;small&gt;КСРО пошта маркасы, &lt;br&gt; 1946 жыл&lt;/small&gt;
Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1706.jpg|&lt;small&gt;КСРО пошта маркасы, &lt;br&gt; 1952 жыл&lt;/small&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО ордендері]]
[[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]]</text>
      <sha1>r5m2efwfhmbzyl6u1lu5rq7zp307s7a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480358</id>
      <parentid>3480357</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T19:27:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Орел Карл</username>
        <id>81620</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дереккөздер */</comment>
      <origin>3480358</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32809" sha1="fg85jrndbc43oxbljsf46pnhxcy4suj" xml:space="preserve">{{Жүлде
  | атауы                    = Қызыл Ту ордені
  | суреті                   = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]]
  | сурет атауы              = 
  | фон түсі                 = 
  | шынайы атауы             = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}
  | мемлекет                 = {{USSR}}
  | түрі                     = 
  | үшін марапатталады       = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы
  | жағдайы                  = берілмейді
  | негіздеуші               = 
  | негізделді               = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | алғашқы иегері           = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]]
  | соңғы иегері             = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]]
  | барынша ұсынылған        = 581 300
  | жоғары марапаты          = [[Қазан төңкерісі ордені]]
  | төменгі марапаты         = I дәрежелі [[Суворов ордені]]
  | сайты                    = 
  | Commons                  = Order of the Red Banner (Soviet Union)
}}
'''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды.

1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды.

Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген.

Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған.

== Орден тарихы ==
1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды.

1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды.

Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті.

Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды.

Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді.

== Орден мәртебесі ==
1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген:

&lt;blockquote&gt;
# Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі.
# Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді.
# Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы.
# Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі.
# Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады».
&lt;/blockquote&gt;

Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды:
&lt;blockquote&gt;
«Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат».
&lt;/blockquote&gt;

1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді.

== Орденді кию тәртібі мен тәсілі ==
Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі.

== Иегерлері ==
=== Алғашқы иегерлері ===
* Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген:
&lt;blockquote&gt;
Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады.
&lt;/blockquote&gt;
* Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді.
* Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды.
* Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді.
* Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы.

Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар.
* 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды.

=== Орденмен бірнеше рет марапатталғандар ===
Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады.

Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған.

Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды.

Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды.

1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады.

Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды.

Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]].

Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды.

Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған.

== Орденнің сипаттамасы ==
Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған.

== Қосымша деректер ==
* Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес.
* Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б.
* Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]].
* Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды.

== Одақтас республикалардың ордендері ==
{{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}}
РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған:
* '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
* '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
*'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды.
* '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]]  «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде «Х. С. К. Р.» әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды.

1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды.

== Галереясы ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер
Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg|ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл
Сурет:Первстр ОрдКрасЗнам.jpg|Орден мен кітапшасы
Сурет:Order of the Red Banner.png|Орденнің соңғы үлгісі
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл
Сурет:Order of the Red Banner of Azerbaijan SSR.png|&lt;small&gt;Әзербайжан КСР Қызыл Ту ордені&lt;/small&gt;
Сурет:Order_of_Red_Banner,_Armenian_SSR.jpg|&lt;small&gt;Армян КСР Қызыл Ту ордені&lt;/small&gt;
Сурет:Order of Red Banner, Georgian SSR, 1923.png|&lt;small&gt;Грузин КСР Қызыл Ту ордені, 1923 жыл&lt;/small&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

&lt;center&gt;&lt;gallery widths=&quot;120&quot; heights=&quot;180&quot; caption=&quot;КСРО маркаларындағы орден&quot;&gt;
Сурет:1933 orden znameni p95 nh.jpg|&lt;small&gt;КСРО пошта маркасы, &lt;br&gt; 1933 жыл&lt;/small&gt;
Сурет:Stamp of USSR 1042.jpg|&lt;small&gt;КСРО пошта маркасы, &lt;br&gt; 1946 жыл&lt;/small&gt;
Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1706.jpg|&lt;small&gt;КСРО пошта маркасы, &lt;br&gt; 1952 жыл&lt;/small&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Тағы қараңыз ==
* [[Еңбек Қызыл Туы ордені|«Еңбек Қызыл Туы» ордені]]
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО ордендері]]
[[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]]</text>
      <sha1>fg85jrndbc43oxbljsf46pnhxcy4suj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Острогорское (Ақмола облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>561686</id>
    <revision>
      <id>3480399</id>
      <parentid>3334354</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:47:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480399</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3703" sha1="7wmre60g3vcz84arrczpg7aw6y41xz8" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Острогорское 
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені         =    
   |lat_deg =51 |lat_min =55|lat_sec =45
   |lon_deg =69|lon_min =37|lon_sec =44
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ақмола облысы
|кестедегі облыс         = Ақмола облысы{{!}}Ақмола
|ауданы                  = Бұланды ауданы
|кестедегі аудан         = Бұланды ауданы{{!}}Бұланды 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Журавлёв ауылдық округі{{!}}Журавлёв
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}80 
  |санақ жылы             = [[2021 жыл|2021]]
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Острогорское''' — [[Ақмола облысы]] [[Бұланды ауданы]], [[Журавлёв ауылдық округi]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы — [[Макинск]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 95 км-дей жерде.

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Саны (1999, 2009, 2021)&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
!1999 !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
||230||{{құлдырау}}161 ||{{құлдырау}}80 ||49,7 ||75 ||{{құлдырау}}38 ||50,7 ||86 ||{{құлдырау}}42 ||48,8
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бұланды ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бұланды ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>7wmre60g3vcz84arrczpg7aw6y41xz8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480400</id>
      <parentid>3480399</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:47:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480400</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3704" sha1="7cik9fhwapqo21k532t5whu23lvwtco" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 =Острогорское 
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені         =    
   |lat_deg =51 |lat_min =55|lat_sec =45
   |lon_deg =69|lon_min =37|lon_sec =44
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ақмола облысы
|кестедегі облыс         = Ақмола облысы{{!}}Ақмола
|ауданы                  = Бұланды ауданы
|кестедегі аудан         = Бұланды ауданы{{!}}Бұланды 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Журавлёв ауылдық округі{{!}}Журавлёв
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}80 
  |санақ жылы             = [[2021 жыл|2021]]
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Острогорское''' — [[Ақмола облысы]] [[Бұланды ауданы]], [[Журавлёв ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы — [[Макинск]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 95 км-дей жерде.

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Саны (1999, 2009, 2021)&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
!1999 !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
||230||{{құлдырау}}161 ||{{құлдырау}}80 ||49,7 ||75 ||{{құлдырау}}38 ||50,7 ||86 ||{{құлдырау}}42 ||48,8
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Бұланды ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Бұланды ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>7cik9fhwapqo21k532t5whu23lvwtco</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>563075</id>
    <revision>
      <id>3480379</id>
      <parentid>3273602</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:05:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480379</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2446" sha1="sarvvbzcvi3e23pd7fwgevp4wokoc2q" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Бірлік ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Алтыүй]]|Енеді=4 ауыл|Тұрғыны={{өсім}}6617|Санақ жылы=[[2021 жыл|2021]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}{{мағына|Бірлік ауылдық округі}}
'''Бірлік ауылдық округі ''' – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік.

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Алтыүй]], [[Нәдек]], [[Шежін]], [[Сұптай]] ауылдары кіреді. Орталығы – Алтыүй ауылы.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Елді мекен !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Алтыүй]] ауылы ||3695 ||{{өсім}}3852 ||104,2 ||1863 ||{{өсім}}1981 ||106,3 ||1832 ||{{өсім}}1871 ||102,1
|-
| Бордақылау ||- ||14 ||- ||- ||4 ||- ||- ||10 ||-
|-
| Қонақай бөлімшесі ||- ||11 ||- ||- ||4 ||- ||- ||7 ||-
|-
| Қызылшілік бөлімшесі ||2 ||{{өсім}}4 ||200 ||2 ||{{өсім}}4 ||200 ||- ||- ||-
|-
| [[Нәдек]] ауылы ||1498 ||{{құлдырау}}1488 ||99,3 ||768 ||{{құлдырау}}764 ||99,5 ||730 ||{{құлдырау}}724 ||99,2
|-
| [[Сұптай]] ауылы ||757 ||{{өсім}}847 ||111,9 ||383 ||{{өсім}}430 ||112,3 ||374 ||{{өсім}}417 ||111,5
|-
| [[Шежін]] ауылы ||514 ||{{құлдырау}}401 ||78 ||266 ||{{құлдырау}}206 ||77,4 ||248 ||{{құлдырау}}195 ||78,6
|-
| '''Жалпы саны''' ||6466 ||{{өсім}}6617 ||102,3 ||3282 ||{{өсім}}3393 ||103,4 ||3184 ||{{өсім}}3224 ||101,3
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}

[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>sarvvbzcvi3e23pd7fwgevp4wokoc2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Серж Азатович Саргсян</title>
    <ns>0</ns>
    <id>574182</id>
    <revision>
      <id>3480404</id>
      <parentid>3433499</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T22:25:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3480404</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55426" sha1="dwy1lld2kp9fb3h5falkywyshzhwp1u" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
| түс = мемлекет басшысы
| Қазақша есімі        =Серж Азатович Саргсян
| Шынайы есімі   = Serzh Sargsyan&lt;br&gt;&lt;small&gt;Սերժ Սարգսյան&lt;/small&gt;
| Суреті           = Serzh Sargsyan official portrait.jpg
| Сурет ені    = 
| Атауы            = Серж Саргсян портрет
| Титулы              = [[Армения]]ның 3-ші Президенті
| Ту               = Flag of the President of Armenia.svg
| Ту2              = Coat of arms of Armenia.svg
| Басқара бастады       = [[9 сәуір]] [[2008 жыл]]
| Басқаруын аяқтады        = [[9 сәуір]] [[2018 жыл]]
| Премьер        =[[Тигран Суренович Саркисян|Тигран Саргсян]]&lt;br&gt;[[Овик Аргамович Абраамян|Овик Абраамян]]&lt;br&gt;[[Карен Вильгельмович Карапетян|Карен Карапетян]]
| Ізашары     = [[Роберт Седракович Кочарян|Роберт Кочарян]]
| Ізбасары           = [[Армен Варданович Саркисян|Армен Саркисян]]
| Титулы_2            = [[Армения]]ның 11-ші және 15-ші Премьер-министрі
| Ту_2             = Flag of Armenia.svg
| Ту2_2           =Coat of arms of Armenia.svg
| Реті_2             = 10
| Басқара бастады_2     = [[17 сәуір]] [[2018 жыл]] 
| Басқаруын аяқтады_2      = [[21 сәуір]] [[2018 жыл]]
| Президент_2   = [[Армен Варданович Саркисян|Армен Саркисян]]
| Ізашары_2   = [[Карен Вильгельмович Карапетян|Карен Карапетян]]
| Ізбасары_2       = [[Карен Вильгельмович Карапетян|Карен Карапетян]]
| Ту_3             = Flag of Armenia.svg
| Ту2_3           =Coat of arms of Armenia.svg
| Реті_3             = 11
| Басқара бастады_3     = [[4 сәуір]] [[2007 жыл]] 
| Басқаруын аяқтады_3      = [[9 сәуір]] [[2008 жыл]]
| Президент_3   =[[Роберт Седракович Кочарян|Роберт Кочарян]]
| Ізашары_3   = [[Андраник Наапетович Маргарян|Андраник Маргарян]]
| Ізбасары_3        = [[Тигран Суренович Саркисян|Тигран Саркисян]]
| Титулы_4            = Армения Қорғаныс министрі
| Ту_4             = Flag of Armenia.svg
| Ту2_4            = Coat of arms of Armenia.svg
| Реті_4             =_3 = 7
| Басқара бастады_4     =20 мамыр [[2000 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_4     =26 наурыз [[2007 жыл]]
| Ізашары_4   = [[Вагаршак Варназович Арутюнян|Вагаршак Арутюнян]]
| Ізбасары_4         = [[Микаел Арутюнович Арутюнян|Микаел Арутюнян]]
| Ту_5             = Flag of Armenia.svg
| Ту2_5            = Armmil zinanshan.jpg
| Реті_5             = 3
| Басқара бастады_5     = [[21 тамыз]] [[1993 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_5      =[[17 мамыр]] [[1995 жыл]]
| Президент_5   = [[Левон Акопович Тер-Петросян]]
| Премьер_5   =[[Грант Араратович Багратян|Грант Багратян]]
| Ізашары_5   = [[Вазген Микаэлович Манукян]]
| Ізбасары_5         = [[Вазген Завенович Саркисян]]
| Титулы_6            = Армения Республикасының Ішкі істер министрі
| Ту_6            = Flag of Armenia.svg
| Ту2_6            =
| Реті_6            = 4
| Басқара бастады_6     = [[14 қараша]] [[1996 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_6      = [[15 маусым]] [[1999 жыл]]
| Премьер_6  =[[Армен Варданович Саркисян|Армен Саркисян]]
| Ізашары_6   = [[Вано Смбатович Сирадегян]]
| Ізбасары_6         = [[Сурен Джангирович Абрамян]]
| Титулы_7            = Ұлттық қауіпсіздік Армения министрі Республикасы
| Ту_7             = Flag of Armenia.svg
| Ту2_7            =
| Реті_7             = 5
| Басқара бастады_7     =[[12 ақпан]] [[1995 жыл]]
| Басқаруын аяқтады_7      = [[14 қараша]] [[1996 жыл]]
| Президент_7   = [[Левон Акопович Тер-Петросян]]
| Премьер_7   =[[Грант Араратович Багратян|Грант Багратян]]
| Ізашары_7   = [[Давид Гургенович Шахназарян]]
| Ізбасары_7         = [[Карлос Хачикович Петросян]]
| Туған күні      =30.6.1954
| Туған жері     = [[Степанакрт]] [[Таулы Қарабақ автономиялық]] [[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзірбайжан КСР]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
| Қайтыс болған күні        = 
| Қайтыс болған жері       = 
| Жерленді       = 
| Діні       = [[Армян-Григориан шіркеуі]]
| Әкесі               = Азат Саргсян
| Анасы              = 	Нора Саргсян
| Жұбайы            = [[Рита Александровна Саркисян]]
| Балалары               = '''қыздары:''' Ануш және Сатеник
| Партиясы             = [[Армения Республикалық партиясы]] ([[2006]] бастап)
| Білімі        =
| Қолтаңбасы           =The signature of Serj Sargsyan.jpg
| Commons            = Serzh Sargsyan
| Марапаттары            = {{Астанаға 10 жыл медалі}} [[Сурет:Ribbon bar of order of Tigran the Great.png|50px]] [[Сурет:Ribbon bar of Order of Cross 1.png|50px]] [[Сурет:Legion Honneur GC ribbon.svg|50px]] [[Сурет:Ordre national du Merite GC ribbon.svg|50px]] [[Сурет:GEO Golden Fleece Order BAR.svg|50px]]
| Сайты            = [http://նախագահ.հայ/en/serzhsargsyan Government website]
}}
'''Серж Азатович Саргсян''' ('''Саргсян'''; {{lang-hy|Սերժ Ազատի Սարգսյան}}, [[30 маусым]] [[1954]], [[Степанакерт]], [[Таулы-Қарабах автономиялы облысы]] [[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзірбайжан АКСР]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]) — [[Армения]] саяси, мемлекеттік және әскери қайраткері. 2008 жылдан бері — [[Армения президенті]]. [[2013 жыл]]ы ақпанда 58 пайыз дауыс жинап тағы бес жылдық мерзімге қайта сайланған.&lt;ref&gt;[http://www.azattyq.org/archive/news/20130219/330/330.html?id=24906085 Армения сайлауында Саркисянның жеңгені хабарланды]&lt;/ref&gt; Армения Республикасының Президенті (2008 - 2018). Армения Республикасы Үкіметінің Төрағасы [[2007 жыл]]ғы [[4 сәуір]]ден бастап [[2008 жыл]]ғы [[9 сәуір]]ге дейін және [[2018 жыл]]дың [[17 сәуір]]інен [[23 сәуір]]іне дейін&lt;ref name=&quot;news.am&quot;&gt;{{Cite web|url=https://news.am/eng/news/447940.html|title=Acting PM Karapetyan will start talks over candidates for PM on April 25|website=news.am|language=en|access-date=2018-04-24}}&lt;/ref&gt;.

Армян, орыс, ағылшын, сонымен қатар түрік және әзірбайжан тілдерін біледі.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.newsazerbaijan.ru/politic/20090129/42701173.html|title=Президент Армении в интервью турецкому журналисту признал, что владеет Әзірбайжанским языком|publisher=«Новости-Әзірбайжан»|date=29/ 01/ 2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/65ZoIWt4s|archivedate=2012-02-19}}&lt;/ref&gt;

== Мансабы==
* [[1971 жыл]]—[[1979 жыл]] — [[Ереван мемлекеттік университеті]]. Филолог.
* [[1972 жыл]]—[[1974 жыл]] — [[КСРО қарулы күштері]]нде әскери борышын өтеді.
* [[1975 жыл]]—[[1979 жыл]] — [[Ереван]] электротехникалық зауытында — слесарь.
* [[1989 жыл]]—[[1993 жыл]] — [[ТҚР]]-дың өзін-зі қорғау комитеті басшысы .
* [[1990 жыл]]—[[1993 жыл]] — [[Армян КСР]] Жоғарғы Кеңес депутаты.
* [[1993 жыл]]—[[1995 жыл]] — [[Армения]] қорғаныс министрі.
* [[1995 жыл]]—[[1996 жыл]] — [[Армения|Армения республикасы]] мемлекеттік қауіпсіздік басқармасының бастығы, сосын Армения қауіпсіздік министрі.
* [[1996 жыл]]—[[1999 жыл]] — Армения ішкі істер және ұлттық қауіпсіздік министрі.
* [[1999 жыл]]—[[2000 жыл]] — [[Армения президенті]] әкімшілігі бастығы.
* [[1999 жыл]]—[[2007 жыл]] — Қорғаныс министрі.
* [[2007 жыл]] жыл қараша айынан — [[Армения республикалық партиясы]] төрағасы. [[Ереван мемлекеттік университеті]] кеңесі төрағасы және Армения шахмат федерациясы президенті.
* [[2007 жыл]]—[[2008 жыл]] — Армения [[премьер-министр]]і.
* [[2008 жыл]]—[[2018 жыл]] — Армения президенті.

== Экономика ==
[[Сурет:Secretary Clinton and Serzh Sargsyan.jpg|thumb|Саргсян және АҚШ Мемлекеттік хатшысы Клинтон Ереванда, 2012 жылғы 4 маусымда]]
[[Сурет:Dmitry Medvedev in Armenia 20 August 2010-7.jpeg|thumb|[[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] Арменияда, 20 тамыз 2010 жыл]]
Саркисянның төрағалығының басталуы Ұлы рецессиямен тұспа-тұс келді. 2009 жылы Арменияның ІЖӨ 14% -дан асты&lt;ref&gt;{{cite news|title=Armenia's GDP contracts by 14.4% in 2009: Statistics|url=http://arka.am/en/news/economy/18549/|work=arka.am|agency=ARKA Newa Agency|date=2 February 2010}}&lt;/ref&gt;, бұл Дүниежүзілік Банкке сәйкес Балтық жағалауы елдерімен және [[Украина]]дан кейінгі жылы әлемдегі бесінші орын алған. 2014 жылы ЖІӨ өсімі шамамен 3% деңгейінде тұрақтанды. [[2014 жыл]]ы Арменияның ІЖӨ дағдарысқа дейінгі деңгейден төмен. Президенттіктің бірінші мерзімінде ресми кедейлік деңгейі екі есе өсті және [[2012 жыл]]ы 32,4% жетті. Ресми деректер бойынша, [[2008 жыл]]дан [[2013 жыл]]ға дейінгі аралықта Армениядан шамамен 213 мың адам кеткен&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.worldbank.org/en/country/armenia/overview |title=Armenia Overview |publisher=Worldbank.org |date= |accessdate=15 November 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Poverty Rate in Armenia Nearly Doubles|url=http://asbarez.com/116670/poverty-rate-in-armenia-nearly-doubles/|work=[[Asbarez]]|date=26 November 2013}}&lt;/ref&gt; .&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Hakobyan|first1=Tatul|title=Սպիտակ ջարդ` 100-րդ տարելիցի նախօրեին|url=http://civilnet.am/2014/02/06/%D5%BD%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF-%D5%BB%D5%A1%D6%80%D5%A4-100-%D6%80%D5%A4-%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%AC%D5%AB%D6%81%D5%AB-%D5%B6%D5%A1%D5%AD%D6%85%D6%80%D5%A5%D5%AB%D5%B6/#.VN0jtubF9gg|work=[[CivilNet]]|date=6 February 2014|language=hy}}&lt;/ref&gt;. [[2012 жыл]]ы Армения индексі бойынша 179 елдің ішінде 39 орынға ие болды Экономикалық еркіндіктің Еуропалық аймағындағы 43 ел арасында 19-шы орын алады&lt;ref&gt;[http://www.heritage.org/index/pdf/2012/countries/armenia.pdf  &quot;2012 Index of Economic Freedom&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924043810/http://www.heritage.org/index/pdf/2012/countries/armenia.pdf |date=2015-09-24 }}, The Heritage Foundation.&lt;/ref&gt;.

[[2013 жыл]]дың қыркүйегінде және Арменияның басшылығымен [[Армения]] Еуразиялық экономикалық одаққа [[Беларусь]], [[Қазақстан]] және [[Ресей]]мен қосылу ниетін жариялады&lt;ref name=ack&gt;{{cite web |url=http://www.eurasianet.org/node/67852 |title=Giorgi Lomsadze: ''Will Karabakh &quot;Join&quot; Russia's Customs Union? |website=eurasianet.org |accessdate=10 December 2013}}&lt;/ref&gt;. Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО немесе ЕЭО) [[Беларусь]], [[Қазақстан]] және [[Ресей]]дің экономикалық бірлестігі болып табылады және [[2015 жыл]]дың [[1 қаңтар]]ынан бастап күшіне енеді&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://docs.eaeunion.org/en-us/Pages/DisplayDocument.aspx?s=bef9c798-3978-42f3-9ef2-d0fb3d53b75f&amp;w=632c7868-4ee2-4b21-bc64-1995328e6ef3&amp;l=540294ae-c3c9-4511-9bf8-aaf5d6e0d169&amp;EntityID=3610 |title=Archived copy |accessdate=9 April 2016 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160417110445/https://docs.eaeunion.org/en-us/Pages/DisplayDocument.aspx?s=bef9c798-3978-42f3-9ef2-d0fb3d53b75f&amp;w=632c7868-4ee2-4b21-bc64-1995328e6ef3&amp;l=540294ae-c3c9-4511-9bf8-aaf5d6e0d169&amp;EntityID=3610 |archivedate=17 April 2016 |df=dmy-all }}&lt;/ref&gt;. Арменияның Еуразиялық экономикалық одаққа кіруіне бағытталған Ережеге [[2014 жыл]]ғы [[9 қазан]]да қол қойылды. [[2015 жыл]]дың [[2 қаңтар]]ында күшіне енеді. [[Еуразиялық Экономикалық одақ]] 176 млн. адамның бірыңғай бірыңғай нарығы және жалпы ішкі өнімі 4 трлн. АҚШ долларынан асады. ЕАЭО тауарлардың, капиталдың, қызметтердің және халықтың еркін қозғалысын ұсынады және болашақта бірыңғай валютаға және үлкен интеграцияға арналған ережелермен ортақ көлік, ауыл шаруашылығы және энергетикалық саясатты қарастырады&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.PP.CD/countries/order%3Dwbapi_data_value_2012%20wbapi_data_value%20wbapi_data_value-last?order=wbapi_data_value_2013%20wbapi_data_value%20wbapi_data_value-last&amp;sort=desc&amp;display=default%7ctitle=GDP|title=GDP, PPP (current international $)|publisher=}}&lt;/ref&gt;.&lt;ref name=singlemarket&gt;{{cite web|title=Belarus to benefit from Eurasian Economic Union|url=http://voiceofrussia.com/news/2014_07_01/Belarus-to-benefit-from-Eurasian-Economic-Union-Lukashenko-3114/|accessdate=14 July 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=WaPost&gt;{{cite news|title=Russia, Kazakhstan, Belarus form Eurasian Economic Union|work=Washington Post|date=29 May 2014|url=https://www.washingtonpost.com/world/europe/russia-kazakhstan-belarus-form-eurasian-economic-union/2014/05/29/de4a2c15-cb01-4c25-9bd6-7d5ac9e466fd_story.html|accessdate=1 June 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=currency&gt;{{cite web|title=Eurasian Economic Union to have common currency in 5–10 years|url=http://en.itar-tass.com/economy/742323|accessdate=26 July 2014}}&lt;/ref&gt;.

== Сыртқы саясат ==
[[Сурет:С Президентом Азербайджана Ильхамом Алиевым и Президентом Армении Сержем Саргсяном - 1.jpeg|thumb|Серж Саргсян және Әзербайжан президенті [[Ильхам Гейдарұлы Әлиев|Ильхам Әлиев]], 2012 жылғы 23 қаңтар]]
1979 жылы Степанакерт қалалық коммунистік партиясының жастар қауымдастығы комитетінің төрағасы болған кезде. Содан кейін ол екінші хатшы, бірінші хатшы, [[Степанакерт]] қалалық комитетінің үгіт-насихат бөлімінің бастығы, Таулы Қарабақ өңірлік комитетінің коммунистік ұйымдар бөлімшесінің нұсқаушысы, соңынан Таулы Қарабақ аймағының бірінші хатшысы Генрих Погосянның көмекшісі болды. Комитет.

[[Таулы Қарабақ Республикасы]]нда армяндар мен әзірбайжандар арасындағы шиеленіс күшейген кезде Саргсян Таулы Қарабақ республикасының өзін-өзі қорғау күштері комитетінің төрағасы болды және 1990 жылы Армения Жоғарғы Кеңесіне сайланды.

1993-1995 жж. - Таулы Қарабақ республикасының қорғаныс министрі; ол ол кезде Мемлекеттік қауіпсіздік департаментінің бастығы, кейіннен 1996 жылға дейін [[Таулы Қарабақ Республикасы]]ның ұлттық қауіпсіздік министрі болды. 1999-2000 жж. - президент [[Роберт Седракович Кочарян|Роберт Кочарянның]] аппарат басшысы, содан кейін 2007 жылға дейін. Армения Республикасының Қорғаныс министрі. Ол 1999-2007 жылдар аралығында президент Кочарян басқарған Ұлттық қауіпсіздік кеңесінің хатшысы болды. 2007 жылдың 4 сәуірінде Андраник Маргарянның кенеттен қайтыс болуына байланысты Саргсян [[Армения Премьер-министрі|Армения Республикасының Премьер-министрі]] болып тағайындалды.

=== Таулы Қарабақ ===
[[2008 жыл]]ғы [[25 қыркүйек]]те ол [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]] Бас Ассамблеясының 63-сессиясының Нью-Йорктегі 63-ші сессиясының алдында өзінің алғашқы сөзін айтты. Өз сөзінде ол Оңтүстік Осетиядағы 2008 жылғы қақтығысқа сілтеме жасап, Біріккен Ұлттар Ұйымына қарулы күштермен бүкіл әлемде, оның ішінде Таулы Карабахта болған қақтығыстар. Ол сондай-ақ, Әзірбайжанның әскери дамуы, соғыс риторикасы мен қауіп-қатерлердің артуымен бірге Оңтүстік Кавказда проблемаларды туындататын қауіп-қатерлерді атап өтті&lt;ref&gt;{{cite web|title=Statement by President Serzh Sargsyan at the General Debate of the 63rd session of the general assembly|url=http://www.president.am/events/statements/eng/?id=19|work=President.am|date=25 September 2008|accessdate=11 April 2009|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081017054418/http://www.president.am/events/statements/eng/?id=19|archivedate=17 October 2008|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt;.

Саргсян армяндық сыртқы саясаттың негізгі мақсаттарының бірі болып табылатын бұрынғы адамдарымен жүргізілген Таулық Қарабақтың қақтығыстарын бейбіт жолмен шешу саясатын жалғастыруда. Серж Саркисян бірнеше рет мәлімдеді армян жағы мүдделерін қақтығыс әділ және тек қана бейбіт шешім іздеу және ЕҚЫҰ Минск тобы - өміршең формат&lt;ref&gt;[http://www.mfa.am/en/foreign-policy/ Foreign policy]. Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Armenia.&lt;/ref&gt;, оның шеңберінде бейбітшілік келіссөздер жалғастыру керек. Ол [[Әзербайжан]]мен келіссөздерді жалғастырды және Әзірбайжан президентімен ЕҚЫҰ Минск тобы шеңберінде бірқатар кездесулер өткізді. 2008 жылғы 2 қарашада Ильхам Алиев пен Серж Саргсян Дмитрий Медведевпен келіссөздер жүргізу үшін Мәскеуге барады. Келіссөздер үш мемлекет басшыларының келіссөздерді жалғастыруға деген ұмтылысын растайтын декларацияға қол қойды. Содан бері екі мемлекет басшылары [[2009 жыл]]ы [[Санкт-Петербург]]те және 2009 жылғы 22 қарашада Мюнхенде бірнеше кездесулер өткізді, онда Президент Әлиев тағы бір рет аймақтағы бақылауды қалпына келтіру үшін әскери күшке баруға бел байлады. келісілген шешімге жету.

{{дәйексөз|Әзірбайжанның арменофобиялық және агрессивті ұстанымы Таулы Қарабақтың Әзірбайжанда болашағы жоқ екеніне деген сенімімізді нығайтады. Оның үстіне, Әзірбайжанның Таулы Қарабах туралы талап етуге ешқандай заңды да, саяси да, моральдық да негізі жоқ.|date=2008-27-02}}

Саргсян Әзірбайжан тарапын бейбітшілік үдерісіне кедергі келтіргені үшін және ашық армяндарға қарсы тұру үшін айыптайды. Оның айтуынша, [[Әзірбайжан]]ның «тарихты бұрмалаушылық», «Армения мен армяндарға қарсы дұшпандық насихат» және «әскери өсім» сияқты Әзербайжанға қарсы армян саясатына Әзербайжан бейбітшілікті қаламайтындығын дәлелдейді&lt;ref&gt;&quot;[https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/azerbaijan/6631572/Azerbaijan-military-threat-to-Armenia.html Azerbaijan military threat to Armenia].&quot; ''[[The Daily Telegraph]]''. 22 November 2009. Retrieved 23 November 2009.&lt;/ref&gt;.

[[2004 жыл]]ы [[Будапешт]]е НАТО-ның «[[Бейбітшілік үшін әріптестік бағдарламасы|Бейбітшілік үшін әріптестік]]» бағдарламасы кезінде армян офицері Гурген Маргарянды қатыгездікпен өлтірген сотталған кісі өлтірген Рамиль Сафаровқа қатысты Әзірбайжанға қарсы армян саясатының ең жарқын көрінісі болды. Әзірбайжан [[2012 жыл]]ы Сафаров президент Әлиевтің кешіріміне ие болды.&lt;ref&gt;{{cite news|title = The Other Sargsyan: PM Tigran in, political &quot;independent&quot; to lead government|url = http://armenianow.com/?action=viewArticle&amp;AID=2962&amp;lng=eng&amp;IID=1182&amp;CID=2892|publisher = ArmeniaNow|author = Marianna Grigoryan|date = 11 April 2008|accessdate = 11 April 2008 }}&lt;/ref&gt;, сегіз жылдан бері жалақы төлеп, ұлттық қаһарманға айналып, келіссөздер үдерісіне кедергі келтіретін және Сарсянның сөздеріне сәйкес, ксенофобия мен төзімсіздік жағдайында бүкіл ұрпақты тәрбиелейді »&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.panorama.am/en/politics/2012/12/19/sargsyan-about-azerbayjan/ Serzh Sargsyan: Azerbaijan forgets who was asking for truce and who was first to sign truce] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924065254/http://www.panorama.am/en/politics/2012/12/19/sargsyan-about-azerbayjan/ |date=2015-09-24 }}. Panorama.am (19 December 2012). Retrieved on 21 June 2014.&lt;/ref&gt;.

== Президенттік (2008-2018) ==
Серж Саргсян 9 сәуірде Ереван опера театрында президент ретінде ант берді. Сайлаудан кейінгі «ауыр оқиғалар» туралы айтқан ол «барлық адамдарды Арменияның татуласуына, дамуына және болашағына жол іздеуге және табуға итермелеуге шақырады». Ол Орталық банк төрағасы болып табылатын және премьер-министр ретінде саяси партияның мүшесі болмаған Тигран Саркисянды тағайындады. «Фридом Хауз» баяндамасына сәйкес, [[2011 жыл]]ы үкімет сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұруға арналған ұзақ мерзімді және жиі қайталанатын уәделерді орындау бойынша нақты қадамдар жасады, ал электронды үкіметтің қызметтері пара алу мүмкіндігін азайтты,&lt;ref&gt;[https://sputniknews.kz/politics/20180426/5422388.html Армения президенті Назарбаевқа телефон соқты]&lt;/ref&gt; ал жаңа ережелер мен қатаң талап қою сыбайлас жемқорлыққа қарсы сот істерін және айыппұлдардың сыбайлас жемқорлықты жою үшін үкіметтің шоғырландырылған күш-жігерінің арқасында Арменияның сыбайлас жемқорлық рейтингі 5,50-ден 5,25-ге дейін жетеді&quot;&lt;ref name=&quot;freedomhouse&quot;&gt;[http://www.freedomhouse.org/report/nations-transit/2012/armenia Nations in Transit 2012: Armenia]{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Freedomhouse.org. Retrieved on 21 June 2014.&lt;/ref&gt;».

Арменияда Саргсян төрағалығы кезінде сөз бостандығы мен жалпыға ортақ баспасөз еркіндігі туралы жазбалар да жақсарды. Интернет ену күрт өсті - 6,2 пайыз, 2008 жылы 37 пайызға дейін [[2011 жыл]]ы, блогосфераның қоса алғанда, тез санының өсті интернет-БАҚ, барынша қол жеткізуін ұсыну - 10000-ден астам блогерлер [[2011 жыл]]ы.

Сайланғаннан кейін Саргсян [[Ереван]]да өтетін оппозициялық митингтерге рұқсат берді&lt;ref&gt;{{cite news|title = Thousands Rally In Yerevan With Rare Government Consent|url = http://www.armenialiberty.org/armeniareport/report/en/2008/04/CEEF3F0C-795A-494E-9953-2B516D424745.asp|publisher = ArmeniaLiberty/Radio Free Europe|author = Astghik Bedevian|date = 21 April 2008|accessdate = 21 April 2008 }}&lt;/ref&gt; және Еуропа Кеңесінің оппозицияға қысым жасауын тоқтату туралы талаптарын орындауға уәде берді&lt;ref&gt;{{cite news|title = Sarkisian Pledges To Meet Council Of Europe Demands|url = http://www.armenialiberty.org/armeniareport/report/en/2008/04/E18A643E-80D2-4249-85BE-2E2E90687257.ASP|publisher = ArmeniaLiberty/Radio Free Europe|author = Hovannes Shoghikian and Emil Danielyan|date = 25 April 2008|accessdate = 25 April 2008 }}&lt;/ref&gt;.

Азаматтық қоғамның жандануы соңғы жылдарда үкіметтік емес ұйымдар санының жоғары деңгейде өсіп келе жатқандығы және азаматтық белсенділердің адам құқықтарын қорғау, қоршаған ортаны қорғау және әлеуметтік салаларда маңызды хабардарлықты арттырудағы табыстарымен айтарлықтай өсті. әділеттілік. Алайда, қоғамдық-насихат әлі мемлекеттік саясат шектеулі әсер етеді.

===Түркия===
[[File:Secretary Kerry Shakes Hands With Armenian President Sagsyan Before a Meeting on the Nagorno-Karabakh Conflict in Vienna (27057410615).jpg|thumb|left|Саргсян АҚШ Мемлекеттік хатшысы [[Джон Керри]] мен бірге, 16 мамыр 2016 ж]]
[[File:Presidenet of Armenia Serzh Sargsyan in Qatar, Doha.png|thumb|left|Саргсян, Доха, [[Катар]], 24 шілде 2017 жыл]]
2008 жылы бірінші мерзімге президент болып сайланған Саргсян Арменияның Түркияға қатысты саясатын жалғастыруға, 1915 жылғы [[Армян геноцид]]ін халықаралық деңгейде тануға ұмтылуды жалғастыра отырып, қатынастарды ешқандай шартсыз қалпына келтіруге уәде берді.&lt;ref&gt;{{cite news|title = Sarkisian Reaffirms Armenian Policy On Turkey|url = http://www.armenialiberty.org/armeniareport/report/en/2008/04/FEDEF892-623F-46EF-95C2-0704D96867DC.asp|publisher = ArmeniaLiberty/Radio Free Europe|author = Emil Danielyan|date = 24 April 2008}}&lt;/ref&gt;

Билікке келген Саргсян «футбол дипломатиясы» деп аталатын саясатты Түркиямен байланыстарды қалыпқа келтіруге қадам жасады. 2008 жылы Саргсян [[Түркия президенті]] Абдуллаһ Гүлді Армения  мен Түркия арасындағы 2010 FIFA Әлем кубогының іріктеу матчын көруге шақыру туралы тарихи бастама көтерді. [[Абдуллаһ Гүл]] Армениядағы ойынға қатысты,&lt;ref&gt;[http://www.arminfo.am/index.cfm?objectid=513A8AE0-84BE-11E2-B4B7F6327207157C Edward Nalbandian: Serzh Sargsyan's 'football diplomacy' is a wise and justified initiative] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160312022613/http://arminfo.am/index.cfm?objectid=513a8ae0-84be-11e2-b4b7f6327207157c |date=2016-03-12 }}. Arminfo.am. 4 March 2008.&lt;/ref&gt; ал Серж Саргсян екінші матчты көру үшін Түркияға өзара сапармен келді.&lt;ref&gt;&quot;[http://english.pravda.ru/news/world/14-10-2009/109883-football_diplomacy-0/ Serzh Sargsyan Goes to Turkey for 'Football Diplomacy']&quot;. English.pravda.ru (14 October 2009). Retrieved on 21 June 2014.&lt;/ref&gt;

[[2009 жыл]]ғы 10 қазанда Армения мен Түркияның сыртқы істер министрлері екі ел арасында ешқандай шартсыз дипломатиялық қатынастар орнату туралы хаттамаларға қол қойды. Келісім сонымен бірге Армения мен Түркия арасындағы шекараның 1993 жылы жабылғандығын да ескерді. Хаттамаларға Женева қаласында (Швейцария)&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/8299712.stm Armenia and Turkey normalize ties]. BBC News (10 October 2009). Retrieved on 21 June 2014.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenianow.com/news/10628/historic_step_armeniaturkey_proto Historic Step: Armenia-Turkey protocols signed; await ratification] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191212111717/https://www.armenianow.com/news/10628/historic_step_armeniaturkey_proto |date=2019-12-12 }}. Armenianow.com (1 March 2008). Retrieved on 21 June 2014.&lt;/ref&gt;, негізінен АҚШ-тың халықаралық делдалдығы бойынша қол қойылды.

Саргсянның Түркиямен жақындасу саясаты армян халқы арасында даулы реакцияға ие болды. Бір бөлігі шекараны ашуға және [[Түркия]] мен сауданы қолдауға бағытталған болса, екінші бөлігі осы қадаммен Армения ең маңызды және стратегиялық мәселелерде Түркияға жеңілдік жасауға мәжбүр болады деп алаңдады.&lt;ref&gt;[http://www.rferl.org/content/Dashnaks_Plan_More_Protests_Against_Turkish_Armenian_Protocols/1903938.html Dashnaks Plan More Protests Against Turkish-Armenian Protocols]. Radio Free Europe/Radio Liberty (14 December 2009). Retrieved on 21 June 2014.&lt;/ref&gt; Армянның ықпалды оппозициялық партиялары, ең алдымен Армян төңкеріс федерациясы қазіргі түрік-армян шекарасын мойындауды және хаттамаларда қарастырылған Армян геноцидін зерттейтін тарихшылардың бірлескен комиссиясын құруды ескере отырып, хаттамаға қол қоюға үзілді-кесілді қарсы болды. . Олар бұл қадамдарды сатылым деп санады және хаттамаға қол қоюға қарсы жаппай наразылық акциясын өткізді. Армян диаспорасы да Түркиямен татуласудың бұл түріне қарсы болды (Саргсянның керісінше айтқанына қарамастан), бұл Армян геноцидін халықаралық мойындауға, сонымен қатар Түркиядан келген армяндардың заңды аумақтық талаптарының келешегіне қауіп төндіреді.&lt;ref name=&quot;asbarez.com&quot;&gt;[http://asbarez.com/70572/armenian-turkish-protocols-to-confirm-kars-treaty/ Armenian-Turkish Protocols To Confirm Kars Treaty]. Asbarez.com (25 September 2009). Retrieved on 21 June 2014.&lt;/ref&gt;

Бітімгершілік процесі бір жылдан кейін тоқтатылды, өйткені Түркия парламенті хаттамаларды тараптар алдын-ала келіскендей «ақылға қонымды мерзімде» ратификациялай алмады. «Ешқандай алғышарттар жоқ» қағидасына қарсы Түркия татуласу процесін Таулы Қарабақ жанжалын шешумен байланыстыруды жалғастырды, Армения тарапынан жеңілдіктер күтті, бұл соңғысы үшін қолайсыз болды. Саргсян Армения тарапының татуласу процесін тоқтата тұруын келесі жолмен түсіндірді:&lt;ref name=&quot;asbarez.com&quot;/&gt;

{{дәйексөз|Бір жыл бойы Түркияның жоғары лауазымды шенеуніктері алғышарттар тілінде көпшілік алдында мәлімдемелер жасамады. Бір жыл бойы Түркия уақыттың созылып кетуі және процестің сәтсіз аяқталуы үшін бәрін жасады ... Біз Армения мен Түркия арасындағы диалогтың өздігінен аяқталуы үшін орынсыз әрекеттерді жол берілмейді деп санаймыз; осы сәттен бастап біз қалыпқа келтірудің қазіргі кезеңі аяқталған деп санаймыз »..|date=2008-27-02}}

Саргсян сонымен бірге [[Анкара]]ға қарағанда [[Ереван]]ның [[Түркия]] мен қарым-қатынасты қалыпқа келтіру жөніндегі бастамасына берік екенін мәлімдеді.

====Еуропа Одағы====
[[File:2nd EPP EaP Summit (8241836726).jpg|thumb|Саргсян [[Жозе Мануэл Дуран Баррозу]] мен, Еуропалық Комиссияның Президенті, 30 қараша 2012 ж]]
Президент Саргсян Арменияның ЕО-мен бірнеше жыл бойы терең және жан-жақты еркін сауда аймағын қамтитын қауымдастық туралы келісім жасасу жөніндегі әрекеттерін қолдады. Оның төрағалығымен келісім бойынша келіссөздер аяқталып, Армения алдағы ЕО саммитінде келісімге қол қоюға дайын болды. Алайда президент Саргсян 2013 жылдың қыркүйегінде Мәскеуде президент Владимир Путинмен кездесуден кейін Ресей басқарған [[Еуразиялық Экономикалық Одақ|Еуразиялық экономикалық одаққа]] кіруді таңдағанда, саясатты түбегейлі өзгертті. [[Ресей]]дің қысымы мен қоқан-лоққысы ЕС-пен келісімді жойды деп кеңінен сенді. Мұндай өзгеріс жасалса да, президент Саргсян әкімшілігі ЕО-ны заң мен басқару саласындағы реформаларды одан әрі жалғастыруға бел буды және бұл Арменияның 2017 жылғы 24 қарашада Еуропалық Одақпен жан-жақты және кеңейтілген серіктестік келісіміне қол қоюына себеп болды. Сахна артында Ресей экономикалық ережелер мәміледен шығарылғаннан кейін Арменияға келісімге қол қоюды мақұлдау.&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Kucera|first1=Joshua|title=Armenia Signs Landmark Agreement with EU|url=https://eurasianet.org/s/armenia-signs-landmark-agreement-with-eu|website=Eurasianet.org|publisher=Justin Burke|accessdate=23 April 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Ghazanchyan|first1=Siranush|title=Serzh Sargsyan: Armenia-EU partnership is a success story|url=http://www.armradio.am/en/2017/03/29/serzh-sargsyan-armenia-eu-partnership-is-a-success-story/|website=Public Radio of Armenia|accessdate=23 April 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Kucera|first1=Joshua|title=Armenia: This Time, EU Deal Meets Russian Approval|url=https://eurasianet.org/node/84146|website=Eurasianet.org|publisher=Justin Burke|accessdate=23 April 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=EU, Armenia Ink Partnership Pact As Eastern Partnership Summit Concludes|url=https://www.rferl.org/a/eu-eastern-partnership-armenia-azerbaijan-belarus-ukraine-georgia-moldova/28872395.html|website=Radio Free Europe|accessdate=23 April 2018}}&lt;/ref&gt;

== Армения Премьер-министрі (2018) ==
[[Сурет:Msc 2009-Saturday, 16.00 - 19.00 Uhr-Moerk 003 Sargsyan.jpg|thumb|right|200px|Президент Серж Саргсянның қауіпсіздік саясаты жөніндегі халықаралық конференцияда сөйлеген сөзі, 2009 жыл]]
[[2018 жыл]]ғы [[17 сәуір]]де ол Армения Республикасының Премьер-Министрі болып тағайындалды, ол Ұлттық Жиналысының 97 депутатының 77-ін қолдады&lt;ref&gt;{{cite news|title=Третий срок. Премьером Армении избран Серж Саргсян|url=https://korrespondent.net/world/3962357-tretyi-srok-premerom-armenyy-yzbran-serzh-sarhsian|accessdate=2018-04-23|publisher=Корреспондент.net|date=2018-04-17}}&lt;/ref&gt;. [[2015 жыл]]ға арналған референдумда Армения Конституциясына енгізілген түзетулерге сәйкес, елдегі басты билеуші болып табылатын премьер-министр болып табылады. парламенттік жүйеге көшу және премьер-министр үшін Саргсян тағайындау астам екі мерзімге атқаруға президенті тыйым Конституцияның тән шектеу еңсеруге тырысып-ақ оның қарсыластары көрген болатын. Осылайша ол Саргсян Оның айтуынша, жылдан бері Армения парламенттік жүйеге көшу жеке премьер-министрі, сондай-ақ ұжымдық көшбасшылық емес билік етеді кейін, бұл көзқарасын қабылдауға емес екенін айтты. «Адамдар билік орнына емес, адамның орнына саяси биліктің орнына адамның билігі болмайтындығын әлі толық мойындаған жоқ. Бұл үшінші мерзім болмайды, бірақ РПА-ның бірінші кезеңі », - деді жаңадан сайланған премьер-министр&lt;ref&gt;{{cite news|title=Саргсян: Начался не мой третий, а первый срок правления Республиканской партии Армении|url=https://news.am/rus/news/446817.html|accessdate=2018-04-23|publisher=News.am|date=2018-04-17}}&lt;/ref&gt;.

Саргсянды үкімет басшысы лауазымына тағайындау массалық наразылықтарға жол берді, оның басты көшбасшысы оппозициялық блоктың жетекшісі Николя Пашинян болды.

[[2018 жыл]]дың [[23 сәуір]]інде осы наразылықтар аясында Саргсян отставкаға кетті. Отставкаға кету туралы мәлімдемесінде ол Армениядағы бейбітшілікті ерте белгілеуге тілек білдірді&lt;ref&gt;{{cite news|title=Премьер Армении подал в отставку после протестов|url=https://www.bbc.com/russian/news-43868140|accessdate=2018-04-23|publisher=[[Русская служба Би-би-си]]|date=2018-04-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Саргсян подал в отставку с поста премьер-министра Армении|url=https://lenta.ru/news/2018/04/23/podal/|accessdate=2018-04-23|publisher=[[Lenta.ru]]|date=2018-04-23}}&lt;/ref&gt;., сондай-ақ, Пашинянның дұрыс екенін айтты, бірақ ол болмады. Премьер-министр қызметінен кеткеннен кейін, ол саяси ықпал етуді жалғастырады - ол парламенттегі көпшілікке ие Арменияның Республикалық партиясының көшбасшысы болып қалады. Бұл көбінесе, республикалықтардың жаңа премьер-министрді тағайындауға мүмкіндік береді. Дегенмен, [[25 сәуір]]де Саргсян РБК жетекшісінің лауазымынан кететінін мәлімдеді&lt;ref name=&quot;news.am&quot;/&gt;. Однако 25 апреля Саргсян заявил, что уйдёт в отставку с поста лидера РПА&lt;ref&gt;{{cite news|title=Серж Саргсян уйдет с поста председателя Республиканской партии Армении|url=https://www.kommersant.ru/doc/3614355|accessdate=2018-04-27|publisher=[[КоммерсантЪ]]|date=2018-04-26}}&lt;/ref&gt;.

== Отбасы ==
[[1983 жыл]]ы үйленді. Әйелі - Рита Александровна Саргсян, Степанакертте әскери отбасында дүниеге келді. Мамандығы бойынша - музыка мұғалімі&lt;ref&gt;[http://www.president.am/ru/first-lady/ Рита Саргсян Первая леди Армении] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180907125521/http://www.president.am/ru/first-lady |date=2018-09-07 }}&lt;/ref&gt;.
* Қыздар - Ануш пен Сәтенік.
* Ағайындылар - Александр Саргсян, Левон Саркисян.

== Фактілер ==
Ереван мемлекеттік университетінің Қамқоршылар кеңесінің төрағасы және [[2004 жыл]]ы сайланған&lt;ref&gt;{{cite news|last=Кряквин|first=Дмитрий|title=15 золотых трансферов|url=http://www.ruchess.ru/blogs/dimakrya/76/|accessdate=2018-04-23|publisher=Официальный сайт [[Российская шахматная федерация|Российской шахматной федерации]]|date=2014-05-02}}&lt;/ref&gt;, 2006, 2009, 2011, 2013 және [[2017 жыл]]ы қайта сайланған армян шахмат федерациясының президенті.
[[Армян тілі]]нен басқа, орыс және ағылшын тілдерін, сондай-ақ түрік және [[Әзербайжан тілі|әзірбайжан тілдерін]] біледі.
Армения Президенті сайлауын кейін орыс тілді БАҚ армян, айтылу (кейде емлесін «Саргсян» пайдаланылған) нормаларына сәйкес, «Саргсян» деп оның атын тарататын талап етті. Бұл мәселе бойынша Армения Сыртқы істер министрлігінің мәлімдемесінде Мемлекет басшысының аты [[Армян тілі]]нің Саргистің атауынан шыққандығына және армян тілінің ережелеріне сәйкес білім беруінде дауыстың «және» дыбысын жоғалтуына байланысты болды&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.newsazerbaijan.ru/politic/20090129/42701173.html|title=Президент Армении в интервью турецкому журналисту признал, что владеет азербайджанским языком|publisher=«Новости-Азербайджан»|date=29/ 01/ 2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/65ZoIWt4s|archivedate=2012-02-19}}&lt;/ref&gt;.
жағдайда [[2003 жыл]]ы болды, өйткені [[WikiLeaks]] сайты Армян президенттің атына американдық дипломаттардың құпия құжаттарды деп аталатын құжаттар, айтуынша, Армения Иранға қару сатуға тыйым салу Джон Негропонте ультиматума хабарды жіберді. Құжаттар бойынша бұл қару [[Ирак]]та американдық жауынгерлердің өліміне және жарақатына себеп болды&lt;ref&gt;[http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/184879 US embassy cables: US fury at Armenia over arms transfers to Iran]&lt;/ref&gt;.

== Марапаттар мен атаулар ==
* Бірінші сыныптық комбат крестінің ордені&lt;ref name=&quot;А&quot;&gt;[http://www.hhk.am/rus/persons/serge_sargsyan.html Биография на сайте www.hhk.am] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090227095120/http://www.hhk.am/rus/persons/serge_sargsyan.html |date=2009-02-27 }}&lt;/ref&gt;
* Ұлы Тиграның ордені
* Арцахтың батыры
* Құрметті Легион ордені Ұлы Крест кавалері ([[Франция]], 2011)&lt;ref&gt;[http://www.regnum.ru/news/polit/1453713.html#ixzz1a7F5UESS Президент Франции наградил Сержа Саргсяна Большим Крестом Ордена Почетного легиона] на ИА REGNUM&lt;/ref&gt;
* [[Сурет:Ribbon bar of order of Tigran the Great.png|50x50 нүкте]] Ұлы Крест кавалері Құрмет ордені ([[Франция]], 2014)
* [[Сурет:GEO Golden Fleece Order BAR.svg|50x50 нүкте]] Алтын бұтақ ордені ([[Грузия]], 2009)&lt;ref&gt;[http://www.yerkramas.org/news/2008-10-01-990 Президент Армении награждён государственной наградой Грузии — орденом Золотого руна]{{Deadlink|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
* [[Сурет:Order of Honor (Georgia) ribbon.svg|50x50 нүкте]] Құрмет ордені ([[Грузия]], 2008)
* [[Сурет:Medal10Astana.png|Order of Prince Yaroslav the Wise 1st 2nd and 3rd Class of Ukraine.png|50x50 нүкте]] Ханзада Ярослав І дәрежелі І дәрежелі ордені ([[Украина]], 2011 ж., Шілде)
* [[Сурет:OPMM-guX.svg|50x50 нүкте]] Мерито Мелитенсидің Құрмет белгісінің тізбегі (Мальта ордені, 2016)
* [[Сурет:Medal10Astana.png|50x50 нүкте]] [[Астанаға 10 жыл (медаль)|«Астанаға 10 жыл» медалі]] ([[Қазақстан]])
* [[Сурет:За заслуги перед Калининградской областью.png|50x50 нүкте]] Ресей Федерациясы мен Армения Республикасының Калининград облысындағы экономикалық, ғылыми, білім беру және мәдени байланыстарды орнатудағы айрықша еңбегі үшін «Калининград облысының еңбегі үшін» ордені (2009 ж.
* Американдық - Армян-американ қатынастарын дамыту үшін (2011) Ұлттық Этика Коалициясынан Эллис аралдарының құрметті медалі&lt;ref&gt;Panorama //[http://www.panorama.am/ru/politics/2011/09/23/president/ С.Саргсян — первый иностранный президент, награждённый Медалью Почета «Элис айланд» США] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130719015200/http://www.panorama.am/ru/politics/2011/09/23/president/ |date=2013-07-19 }}&lt;/ref&gt;
* Бейжің университетінің құрметті профессоры&lt;ref&gt;[http://lratvakan.com/news/126954.html Президенту Армении присвоено звание почетного профессора Пекинского университета]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

{{s-start}}
{{s-off}}
{{s-bef|before=[[Роберт Седракович Кочарян|Роберт Кочарян]]}}
{{s-ttl|title=3-ші Армения президенті|years=2008—2018}}
{{s-aft|after=[[Армен Варданович Саркисян|Армен Саркисян]]}}
{{s-bef|before=[[Карен Вильгельмович Карапетян|Карен Карапетян]]}}
{{s-ttl|title=Армения премьер-министрі|years=2018—2018}}
{{s-aft|after=[[Карен Вильгельмович Карапетян|Карен Карапетян]]}}
{{s-bef|before=[[Андраник Наапетович Маргарян|Андраник Маргарян]]}}
{{s-ttl|title=Армения премьер-министрі|years=2007—2008}}
{{s-aft|after=[[Тигран Суренович Сарксян|Тигран Сарксян]]}}
{{s-bef|before=[[Вагаршак Варназович Арутюнян|Вагаршак Арутюнян]]}}
{{s-ttl|title=Армения Қорғаныс министрі|years=2000—2007}}
{{s-aft|after=[[Микаел Арутюнович Арутюнян|Микаел Арутюнян]]}}
{{s-bef|before=[[Вано Смбатович Сирадегян]]}}
{{s-ttl|title=Армения Республикасының Ішкі істер министрі|years=1996—1999}}
{{s-aft|after=[[Сурен Джангирович Абрамян]]}}
{{s-bef|before=[[Давид Гургенович Шахназарян]]}}
{{s-ttl|title=Ұлттық қауіпсіздік Армения министрі Республикасы|years=1995—1996}}
{{s-aft|after=[[Карлос Хачикович Петросян]]}}
{{s-bef|before=[[Вазген Микаэлович Манукян]]}}
{{s-ttl|title=Ұлттық қауіпсіздік Армения министрі Республикасы|years=1993—1995}}
{{s-aft|after=[[Вазген Завенович Саркисян]]}}

[[Санат:Армения қорғаныс министрлері]]
[[Санат:Армения премьер-министрлері]]
[[Санат:Степанакертте туғандар]]
[[Санат:Армения президенттері]]</text>
      <sha1>dwy1lld2kp9fb3h5falkywyshzhwp1u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Головацкий ауылы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>584430</id>
    <revision>
      <id>3480374</id>
      <parentid>3328738</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:49:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3119" sha1="2sm1ag5do9u67v067gygjdvwwmv5bc4" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан|статусы=Ауыл|тұрғыны={{өсім}}2931|мекен түрі=қала{{!}}Қалалық әкімдігі|мекені=Жаркент қалалық әкімдігі{{!}}Жаркент|ішкі бөлінісі=|әкімі=|құрылған уақыты=|алғашқы дерек=|бұрынғы атаулары=|статус алуы=|жер аумағы=|климаты=|санақ жылы=[[2021 жыл|2021]]|ауданы=Панфилов|тығыздығы=|шоғырлануы=|ұлттық құрамы=|конфессионалдық құрамы=|этнохороним=|телефон коды=|пошта индексі=|пошта индекстері=|ортаққордағы санаты=|сайты=|кестедегі аудан=Панфилов ауданы{{!}}Панфилов|кестедегі облыс=Жетісу облысы{{!}}Жетісу|атауы=Головацкий|lat_sec=57|сурет=|әкімшілік күйі=Ауылдық округ орталығы|елтаңба=|ту=|елтаңба сипаттамасы=|ту сипаттамасы=|елтаңба ені=|ту ені=|lat_deg=44|lat_min=12|lon_deg=80|облысы=Жетісу облысы|lon_min=01|lon_sec=13|CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ|CoordScale=|ел картасы=|облыс картасы=|аудан картасы=|ел картасының өлшемi=|облыс картасының өлшемi=|аудан картасының өлшемi=|сайт тілі=}}
'''Головацкий''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]], [[Жаркент қалалық әкімдігі|Жаркент]] қаласына қарасты ауыл. Бұрынғы [[Жаскент ауылдық округі]]нің орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан  орталығы – [[Жаркент]] қаласынан солтүстікке қарай 2 км-дей жерде. 

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Саны (1999, 2009, 2021)&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
!1999 !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
||1662||{{өсім}}1920 ||{{өсім}}2931 ||152,7 ||945 ||{{өсім}}1472 ||155,8 ||975 ||{{өсім}}1459 ||149,6
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Панфилов ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Панфилов ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>2sm1ag5do9u67v067gygjdvwwmv5bc4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жаскент ауылдық округі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>584432</id>
    <revision>
      <id>3480372</id>
      <parentid>3273625</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:47:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480372</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3829" sha1="dvgpcshzkwf45z4vp879ulcd2fnkyqm" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Жаскент ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=2003&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V03D0001237 Панфилов ауданының Жаскент селолық округін құру туралы]&lt;/ref&gt;|Орталығы=[[Головацкий ауылы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны={{өсім}}3778|Санақ жылы=[[2021 жыл|2021]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Жаскент ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]нда болған әкімшілік бірлік. [[2025 жыл]]ы таратылып, аумағы [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] мен [[Жаркент қалалық әкімдігі|Жаркент қаласының]] қарамағына берілді.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V25I0028919 Жетісу облысы Панфилов ауданының әкімшілік - аумақтық құрылысындағы өзгертулер туралы]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Жаскент ауылдық округі [[2003 жыл]]ы Алматы облысының мәслихатының 2003 жылғы 30 мамырдағы N 34-195 және Алматы облысы әкімінің 2003 жылғы 30 мамырдағы N 5-114 бірлескен шешімімен құрылып, құрамына [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округінің]] [[Сұптай]] және [[Жаркент қалалық әкімдігі|Жаркент қаласына қарасты]] [[Головацкий ауылы|Головацкий]] ауылдары енді. [[2025 жыл]]ы Жетісу облыстық мәслихатының 2025 жылғы 28 наурыздағы № 26-160 бірлескен шешімі және Жетісу облысы әкімдігінің 2025 жылғы 28 наурыздағы № 84 қаулысымен Жаскент ауылдық округі таратылып, Сұптай ауылы Бірлік ауылдық округінің құрамына, Головацкий ауылы Жаркент қаласының қарамағына берілді.

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Головацкий ауылы|Головацкий]], [[Сұптай]] ауылдары кірді. Орталығы Головацкий ауылы болды.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Елді мекен !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Головацкий ауылы|Головацкий]] ауылы ||1920 ||{{өсім}}2931 ||152,7 ||945 ||{{өсім}}1472 ||155,8 ||975 ||{{өсім}}1459 ||149,6
|-
| [[Сұптай]] ауылы ||757 ||{{өсім}}847 ||111,9 ||383 ||{{өсім}}430 ||112,3 ||374 ||{{өсім}}417 ||111,5
|-
| '''Жалпы саны''' ||2677 ||{{өсім}}3778 ||141,1 ||1328 ||{{өсім}}1902 ||143,2 ||1349 ||{{өсім}}1876 ||139,1
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}&lt;br /&gt;
[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>dvgpcshzkwf45z4vp879ulcd2fnkyqm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480377</id>
      <parentid>3480372</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:51:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері|Панфилов ауданы ауылдық округтері]]» деген санатты аластады; «[[Санат:Панфилов ауданының таратылған ауылдық округтері|Панфилов ауданының таратылған ауылдық округтері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480377</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3856" sha1="sfl9pil9lv9x3t9p7mmpmecj7ke400y" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі|Атауы=Жаскент ауылдық округі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=[[Панфилов ауданы]]|Құрылған уақыты=2003&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V03D0001237 Панфилов ауданының Жаскент селолық округін құру туралы]&lt;/ref&gt;|Орталығы=[[Головацкий ауылы]]|Енеді=2 ауыл|Тұрғыны={{өсім}}3778|Санақ жылы=[[2021 жыл|2021]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}'''Жаскент ауылдық округі''' — [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]нда болған әкімшілік бірлік. [[2025 жыл]]ы таратылып, аумағы [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округі]] мен [[Жаркент қалалық әкімдігі|Жаркент қаласының]] қарамағына берілді.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V25I0028919 Жетісу облысы Панфилов ауданының әкімшілік - аумақтық құрылысындағы өзгертулер туралы]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Жаскент ауылдық округі [[2003 жыл]]ы Алматы облысының мәслихатының 2003 жылғы 30 мамырдағы N 34-195 және Алматы облысы әкімінің 2003 жылғы 30 мамырдағы N 5-114 бірлескен шешімімен құрылып, құрамына [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік ауылдық округінің]] [[Сұптай]] және [[Жаркент қалалық әкімдігі|Жаркент қаласына қарасты]] [[Головацкий ауылы|Головацкий]] ауылдары енді. [[2025 жыл]]ы Жетісу облыстық мәслихатының 2025 жылғы 28 наурыздағы № 26-160 бірлескен шешімі және Жетісу облысы әкімдігінің 2025 жылғы 28 наурыздағы № 84 қаулысымен Жаскент ауылдық округі таратылып, Сұптай ауылы Бірлік ауылдық округінің құрамына, Головацкий ауылы Жаркент қаласының қарамағына берілді.

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Головацкий ауылы|Головацкий]], [[Сұптай]] ауылдары кірді. Орталығы Головацкий ауылы болды.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Елді мекен !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Головацкий ауылы|Головацкий]] ауылы ||1920 ||{{өсім}}2931 ||152,7 ||945 ||{{өсім}}1472 ||155,8 ||975 ||{{өсім}}1459 ||149,6
|-
| [[Сұптай]] ауылы ||757 ||{{өсім}}847 ||111,9 ||383 ||{{өсім}}430 ||112,3 ||374 ||{{өсім}}417 ||111,5
|-
| '''Жалпы саны''' ||2677 ||{{өсім}}3778 ||141,1 ||1328 ||{{өсім}}1902 ||143,2 ||1349 ||{{өсім}}1876 ||139,1
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}&lt;br /&gt;
[[Санат:Панфилов ауданының таратылған ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>sfl9pil9lv9x3t9p7mmpmecj7ke400y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Футболдан Қазақстан Суперкубогы 2016</title>
    <ns>0</ns>
    <id>599716</id>
    <revision>
      <id>3480324</id>
      <parentid>3113104</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T16:23:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>/* Матч */</comment>
      <origin>3480324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7570" sha1="dk0mt732atr39k46z75eb76gni2ssp9" xml:space="preserve">{{Футбол матчы
|атауы          = Футболдан Қазақстан Суперкубогы 2016
|турнир              = [[Футболдан Қазақстан Суперкубогы]]
|команда1            =[[Астана (футбол клубы)|Астана]] {{Flagicon|Қазақстан}} 
|команда2 = {{Flagicon|Қазақстан}} [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]
|команда1есеп = 0 &lt;br&gt;(4)
|команда2есеп = 0 &lt;br&gt;(5)
|мерзімі = 8 наурыз 2016
|стадион = [[Астана Арена]]
|қала = [[Астана]]
|төреші =  ()
|көрермендер = 
|алдыңғы = [[Футболдан Қазақстан Суперкубогы 2015|2015]]
|келесі = [[Футболдан Қазақстан Суперкубогы 2017|2017]]
}}
'''Футболдан Қазақстан Суперкубогы 2016''' — [[Футболдан Қазақстан Суперкубогы]] үшін өткен матч. 2016 жылы 8 наурызда &quot;Астана Аренада&quot; ойналды. [[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2015|2015 жылғы Қазақстан чемпионы]] &quot;[[Астана (футбол клубы)|Астана]]&quot; клубы мен [[Футболдан Қазақстан Кубогы 2015|2015 жылғы Қазақстан кубогының]] иегері &quot;[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]&quot; футболшылары өзара кездесті.

Негізгі және қосымша уақытта есеп ашылмады. Пенальтилер сериясында [[Қайрат (футбол клубы)|алматылықтардың]] жолы болды: 5:4.
== Матч ==
=== Детальдар ===
{{Матч туралы есептеме
|мерзімі=
|команда1={{Flagicon|Қазақстан}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]]
|команда2=[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] {{Flagicon|Қазақстан}}
|есеп=0-0 &lt;br&gt;(4-5)&lt;ref&gt;http://uk.soccerway.com/matches/2016/03/08/kazakhstan/super-cup/fk-lokomotiv-astana/fc-kairat-almaty/2199325/?ICID=HP_MS_80_01&lt;/ref&gt;
|голдар1=
|голдар2=
|стадион= [[Астана Арена]], Астана
|төреші={{Flagicon|Өзбекстан}} Равшан Ирматов
|көрермендер= 14 500
}}
{| width=92%
|-
|{{Football kit
| pattern_la = _astana15h
| pattern_b  = _astana15h
| pattern_ra = _astana15h
| pattern_sh = _astana15h
| pattern_so = _astana15h
| leftarm    = FFFFFF
| body       = FFFFFF
| rightarm   = FFFFFF
| shorts     = FFFFFF
| socks      = FFFFFF
| title      = Astana
}}
|{{Football kit
 | pattern_la=_kairat16stripes2
 | pattern_b=_kairat16stripes
 | pattern_ra=_kairat16stripes
 | pattern_so=_kairat15black
 | pattern_sh=_kairat14black
| title      = Kairat
}}
|}
{| width=&quot;100%&quot;
|valign=&quot;top&quot; width=&quot;50%&quot;|
{| style=&quot;font-size: 90%&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;0&quot;
|colspan=&quot;4&quot;|'''Астана:'''
|-
!width=35| !!width=25|
|-
|ққ||'''1'''||{{flagicon|Сербия}}{{flagicon|Қазақстан}} [[Ненад Эрич]]
|-
|қор||'''5'''||{{flagicon|Босния және Герцеговина}} [[Марин Аничич]]
|-
|қор||'''15'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Абзал Талғатұлы Бейсебеков|Абзал Бейсебеков]]
|-
|қор||'''44'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Евгений Иванович Постников|Евгений Постников]]||  || {{алаңнан|89}}
|-
|қор||'''77'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Дмитрий Андреевич Шомко|Дмитрий Шомко]]
|-
|жқ||'''6'''||{{flagicon|Сербия}} [[Неманья Максимович]]
|-
|жқ||'''17'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Таңат Әкімжанұлы Нөсербаев|Таңат Нөсербаев]] (к)
|-
|жқ||'''88'''||{{flagicon|Колумбия}} [[Рохер Каньяс]] || {{СҚ|46}}
|-
|ш||'''7'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Серікжан Рүстемұлы Мұжықов|Серікжан Мұжықов]]||  || {{алаңнан|107}}
|-
|ш||'''10'''||{{flagicon|Сербия}} [[Джордже Деспотович]] || || {{алаңнан|89}}
|-
|ш||'''23'''||{{flagicon|Гана}} [[Патрик Твумаси]] || {{СҚ|69}}
|-
|colspan=3|'''Алаңға шыққандар:'''
|-
|қор||'''4'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Марк Михаилович Гурман|Марк Гурман]]||  || {{алаңға|89}}
|-
|қор||'''13'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Берик Насымқұлұлы Шайықов|Берик Шайықов]]||  || {{алаңға|107}}
|-
|ш||'''11'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Алексей Александрович Щёткин|Алексей Щёткин]]|| || {{алаңға|89}}
|-
|colspan=3|'''Бас бапкер:'''
|-
|colspan=4|{{flagicon|Болгария}} [[Станимир Стоилов]]
|}

|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
|style=&quot;vertical-align:top; width:50%&quot;|
{| style=&quot;font-size: 90%&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;0&quot; align=center
|colspan=&quot;4&quot;|'''Кайрат:'''
|-
!width=35| !!width=25|
|-
|ққ||'''1'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Владимир Александрович Плотников|Владимир Плотников]]
|-
|қор||'''4'''||{{flagicon|Бразилия}} [[Бруно Соарес]]
|-
|қор||'''5'''||{{flagicon|Словакия}} [[Лукаш Тесак]] || {{СҚ|90}}
|-
|қор||'''6'''||{{flagicon|Сербия}} [[Жарко Маркович]] || {{СҚ|22}}
|-
|қор||'''13'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Ермек Болатханұлы Қуантаев|Ермек Қуантаев]]
|-
|жқ||'''8'''||{{flagicon|Ресей}} [[Михаил Хазбиевич Бакаев|Михаил Бакаев]]
|-
|жқ||'''9'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Бауыржан Ербосынұлы Исламхан|Бауыржан Исламхан]] (к)
|-
|жқ||'''10'''||{{flagicon|Бразилия}} [[Исаель да Сильва Барбоза|Исаэл]]||  || {{алаңға|106}}
|-
|жқ||'''17'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Аслан Қайратұлы Дарабаев|Аслан Дарабаев]]||  || {{алаңға|65}}
|-
|жқ||'''44'''||{{flagicon|Украина}} [[Анатолій Олександрович Тимощук|Анатолий Тимощук]]||{{СҚ|103}}
|-
|ш||'''11'''||{{flagicon|Кот-д’Ивуар}} [[Жерар Гоу]] || {{СҚ|106}}
|-
|colspan=3|'''Алаңға шыққандар:'''
|-
|ш||'''15'''||{{flagicon|Испания}} [[Сито Риера]] || || {{алаңға|106}}
|-
|ш||'''18'''||{{flagicon|Қазақстан}} [[Виталий Александрович Ли|Виталий Ли]]|| || {{алаңға|65}}
|-
|colspan=3|'''Бас бапкер:'''
|-
|colspan=4|{{flagicon|Ресей}} [[Александр Генрихович Бородюк|Александр Бородюк]]
|}
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[https://web.archive.org/web/20160304202256/http://www.kff.kz/ru/ ҚФФ сайтында]
{{Футболдан Қазақстан Суперкубогы}}

[[Санат:Футболдан Қазақстан Суперкубогы]]
[[Санат:Қайрат ФК ойындары]]
[[Санат:Астана ФК ойындары]]
[[Санат:2016 жылғы футбол]]</text>
      <sha1>dk0mt732atr39k46z75eb76gni2ssp9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айнакөл ауылдық округі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>603159</id>
    <revision>
      <id>3480385</id>
      <parentid>3028650</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:24:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480385</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="480" sha1="h4ftr3m8qrm2f8d6tmkmm04ybl41xgj" xml:space="preserve">* [[Айнакөл ауылдық округі (Бұланды ауданы)|''Айнакөл ауылдық округі'']] – [[Ақмола облысы]] [[Бұланды ауданы]]ндағы таратылған әкімшілік бірлік.
* ''Айнакөл ауылдық округі'' – [[Павлодар облысы]] [[Ақсу қалалық әкімдігі]] аумағындағы таратылған әкімшілік бірлік.

{{айрық}}</text>
      <sha1>h4ftr3m8qrm2f8d6tmkmm04ybl41xgj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Ресей империясы партиялары мүшелері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>604570</id>
    <revision>
      <id>3480363</id>
      <parentid>2630364</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:30:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480363</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="219" sha1="54vgv3mo706jbsohceodf3jxhdqge7o" xml:space="preserve">[[Санат:Елдер бойынша партия мүшелері]]
[[Санат:Ресей империясы саяси партиялары]]
[[Санат:Ресей империясы саясаткерлері]]</text>
      <sha1>54vgv3mo706jbsohceodf3jxhdqge7o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тихоокеанское</title>
    <ns>0</ns>
    <id>607150</id>
    <revision>
      <id>3480349</id>
      <parentid>3337505</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T18:35:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zhantayevraiymbekd</username>
        <id>162259</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3480349</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3596" sha1="0s73ik9x5pfho878h3xhxvtd7yglfg1" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Тихоокеанское
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =53 |lat_min =56|lat_sec =0
   |lon_deg =70|lon_min =48|lon_sec =14
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Солтүстік Қазақстан облысы
|кестедегі облыс         = Солтүстік Қазақстан облысы{{!}}Солтүстік Қазақстан
|ауданы                  = Тайынша ауданы
|кестедегі аудан         = Тайынша ауданы{{!}}Тайынша 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Тихоокеан ауылдық округі{{!}}Тихоокеан
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                =642
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Тихоокеанское''' — [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Тайынша ауданы]]ндағы ауыл, [[Тихоокеан ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Тайынша]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 68 км-дей жерде.Қадібек көлінің қасында орналасқан.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 856 адам (428 ер адам және 428 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 642 адамды (327 ер адам және 315 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Тайынша ауданы елді мекендері}}
 
[[Санат:Тайынша ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>0s73ik9x5pfho878h3xhxvtd7yglfg1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Асхат Тағыбергенұлы Тағыберген</title>
    <ns>0</ns>
    <id>608721</id>
    <revision>
      <id>3480317</id>
      <parentid>3449550</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:55:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480317</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10317" sha1="k85gi2169ydvzcreh90b5dhjsgvaeii" xml:space="preserve">{{Футболшы
 |есімі = Асхат Тағыберген
 |сурет = Askhat Tagybergen (cropped).jpg
 |туған күні = 09.08.1990
 |азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}}
 |туған жері = {{туғанжері|Қызылорда|Қызылордада}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]
 |бойы = 178 см
 |салмағы = 75 кг
 |позиция = жартылай қорғаушы
 |қазіргі клуб = {{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]
 |номері = 8
 |жастар клубы = {{футбол карьерасы
|2001—2008|{{ту|Қазақстан}} [[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]|}}
 |клубтары = {{футбол карьерасы
|2008—2012|{{ту|Қазақстан}} [[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]|79 (4)
|2013—2015|{{ту|Қазақстан}} [[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбе]]|74 (2)
|2016—2017|{{ту|Қазақстан}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]]|35 (4)
|2017|{{аренда}} {{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]|10 (0)
|2018—2020|{{ту|Қазақстан}} [[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]|69 (13)
|2021—2023|{{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]|47 (12)
|2023—2025|{{ту|Қазақстан}} [[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]]|6 (3)
|2025—|{{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]|1 (0)}} 
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2011—2012|{{ту|Қазақстан}} [[Қазақстан жастар футбол құрамасы (21)|Қазақстан U21]]|11 (1)
|2014—2025|{{футбол|Қазақстан}}|63 (4)}}
}}
'''Асхат Тағыбергенұлы Тағыберген''' ([[9 тамыз]] [[1990 жыл|1990]]&lt;ref&gt;[https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/198789 Тransfermarkt.com]&lt;/ref&gt;, [[Қызылорда]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]) — қазақ футболшысы, жартылай қорғаушы. [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]&quot; футбол клубының ойыншысы.

== Карьерасы ==

=== Клубтық ===
Қызылода футболының түлегі. Кәсіпқой карьерасын 2008 жылы 18 жасында &quot;[[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]&quot; клубында бастады. 17 мамырда &quot;[[Ертіс (футбол клубы, Павлодар)|Ертіске]]&quot; қарсы ойынның 75-минутында тұңғыш Қазақстан чемпионатында алаңға шықты. Бұл ойында ескерту алды. 2011 жылы 30 сәуірде &quot;[[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасының]]&quot; қақпасына тұңғыш голын соқты, бұл ойында &quot;Қайсар&quot; 1:2 есебімен ұтылып қалды. Екінші голын да 8 маусымда &quot;Ордабасы&quot; қақпасына енгізді, бұл жолы матч тең аяқталды — 1:1. 

&quot;Қайсар&quot; сапындағы соңғы ойынын 30 қазан күні &quot;Ақтөбеге&quot; қарсы өткізді. 

2012 жылы &quot;Қайсардың&quot; бұрынғы бапкері [[Владимир Андреевич Никитенко|Владимир Никитенко]] &quot;[[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбеге]]&quot; шақырды. Клуб сапында бірнеше жаңа белестерді бағындырды: 2013 жылы Қазақстан чемпионы атанды, сол жыл еурокубоктарда ойнады, 2014 жылы [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы|ұлттық құрамаға]] шақырту алды. Тіпті 2014/15 жылғы [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа лигасының]] іріктеуінде Арменияның &quot;[[Гандзасар (футбол клубы, Капан)|Гандзасар]]&quot; клубының қақпасына гол да соқты. 

2016 жылдың басына &quot;[[Астана (футбол клубы)|Астанаға]]&quot; ауысты. Сол жылы клуб сапында 26 матчта алаңға шығып, екінші рет ел чемпионы атанды.

2017 жылы жарты жылға &quot;Тобыл&quot; клубына жалға берілді.  

2018 жылы туған клубы &quot;Қайсарға&quot; қайта оралды. &quot;[[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]&quot; сапындағы тұңғыш ойынын 11 наурызда &quot;[[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбеге]]&quot; қарсы өткізді, 2012 жылы клубтан кетерде де  соңғы ойынды &quot;Ақтөбеге&quot; қарсы ойнаған-ды.  

2021 жылдың басында &quot;Тобылға&quot; ауысты. &quot;[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]&quot; сапындағы тұңғыш ойынын 3 наурыз күні &quot;[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]&quot; клубына қарсы өткізді, бұл [[Футболдан Қазақстан Суперкубогы 2021|Қазақстан суперкубогы]] болатын. Матчта Асхат есеп ашты, ойын 3:3 есебімен тең аяқталды. Матч соңындағы пенальтилер сериясында да өз мүмкіндігін бос жібермеді де, &quot;[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]&quot; финалға шықты. Турнир қорытындысында &quot;Тобыл&quot; жеңімпаз атанды.  

=== Ұлттық құрама ===
2011 жылы 3 маусымда Румынияға қарсы ойында Қазақстан жастар құрамасы сапындағы тұңғыш ойынын өткізді. Жыл соңына дейін төрт кездесуге қатысты.

Ұлттық құрама сапында тұғыш рет 2014 жылы 7 маусым күні сырт алаңда [[Мажарстан Ұлттық футбол құрамасы|Мажарстан құрамасына]] қарсы алаңға шықты (0:3). 13 қазанда &quot;Астана Аренада&quot; Чехияға қарсы ойнады, бұл [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|ЕУРО-2016 іріктеуі]] болатын. 2015 жылы құрама сапында екі ойынға қатысты ([[Исландия Ұлттық футбол құрамасы|Исландия]] мен [[Түркия Ұлттық футбол құрамасы|Түркияға]] қарсы).  

2016 жылы жеті кездесуге қатысты, оның үшеуі ресми ойын ([[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|ӘЧ-2018 іріктеуі]]). 2017 жылы алты ойында алаңға шықты. 

2017 жылдан кейін біраз уақыт құрамаға шақырылған жоқ. Тек 2019 жылы 8 маусымда [[Футболдан 2020 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|ЕУРО-2020 іріктеуіндегі]] [[Бельгия Ұлттық футбол құрамасы|Бельгияға]] қарсы ойында бір жарым жылға жуық үзілістен соң құрамаға оралды. Жыл соңына дейін барлығы бес кездесуде ойнады, 2020 жылы 10 қазанда [[Албания Ұлттық футбол құрамасы|Албанияға]] қарсы кездесуде 11 айға жуық үзілістен соң құрама намысын қорғады.

2021 жылы ӘЧ-2022 іріктеуінде Франция, Украина, Финляндияға қарсы матчтарда алаңға шықты.

2023 жылы 26 наурызда Данияның қақпасына тұңғыш голды соқты: гол алыстан тоғыздыққа қадалды. Бұл ЕУРО-2024 іріктеу турнирінің екінші турындағы үздік голдар қатарына енді. 

2023 жылы 16 маусымда құрама сапындағы екінші голын Сан-Мариноның қақпасына пенальтиден енгізді.

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===

{{ту|Қазақстан}} '''[[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбе]]
* Қазақстан чемпионы: 2013
* Қазақстанның күміс жүлдегері: 2014
* Қазақстанның қола жүлдегері: 2015

{{ту|Қазақстан}} '''[[Астана (футбол клубы)|Астана]]
* Қазақстан чемпионы '''(2)''': 2016, 2017
* Қазақстан кубогы: 2016

{{ту|Қазақстан}} '''[[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]
* Қазақстан кубогы: 2019

{{ту|Қазақстан}} '''[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]
* Қазақстан суперкубогы: 2021           
{{ту|Қазақстан}} '''[[Тобыл (футбол клубы)|Ордабасы]]'''
* Қазақстан чемпионы: 2023

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:9 тамызда туғандар]]
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]
[[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Қайсар ФК ойыншылары]]
[[Санат:Ақтөбе ФК ойыншылары]]
[[Санат:Астана ФК ойыншылары]]
[[Санат:Тобыл ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>k85gi2169ydvzcreh90b5dhjsgvaeii</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480320</id>
      <parentid>3480317</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T15:24:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ұлттық құрама */</comment>
      <origin>3480320</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10605" sha1="45rs5lg8682umy2hp5sedkyoduluq20" xml:space="preserve">{{Футболшы
 |есімі = Асхат Тағыберген
 |сурет = Askhat Tagybergen (cropped).jpg
 |туған күні = 09.08.1990
 |азаматтығы = {{байрақ|Қазақстан}}
 |туған жері = {{туғанжері|Қызылорда|Қызылордада}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]
 |бойы = 178 см
 |салмағы = 75 кг
 |позиция = жартылай қорғаушы
 |қазіргі клуб = {{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]
 |номері = 8
 |жастар клубы = {{футбол карьерасы
|2001—2008|{{ту|Қазақстан}} [[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]|}}
 |клубтары = {{футбол карьерасы
|2008—2012|{{ту|Қазақстан}} [[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]|79 (4)
|2013—2015|{{ту|Қазақстан}} [[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбе]]|74 (2)
|2016—2017|{{ту|Қазақстан}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]]|35 (4)
|2017|{{аренда}} {{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]|10 (0)
|2018—2020|{{ту|Қазақстан}} [[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]|69 (13)
|2021—2023|{{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]|47 (12)
|2023—2025|{{ту|Қазақстан}} [[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]]|6 (3)
|2025—|{{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]|1 (0)}} 
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2011—2012|{{ту|Қазақстан}} [[Қазақстан жастар футбол құрамасы (21)|Қазақстан U21]]|11 (1)
|2014—2025|{{футбол|Қазақстан}}|63 (4)}}
}}
'''Асхат Тағыбергенұлы Тағыберген''' ([[9 тамыз]] [[1990 жыл|1990]]&lt;ref&gt;[https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/198789 Тransfermarkt.com]&lt;/ref&gt;, [[Қызылорда]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]) — қазақ футболшысы, жартылай қорғаушы. [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]&quot; футбол клубының ойыншысы.

== Карьерасы ==

=== Клубтық ===
Қызылода футболының түлегі. Кәсіпқой карьерасын 2008 жылы 18 жасында &quot;[[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]&quot; клубында бастады. 17 мамырда &quot;[[Ертіс (футбол клубы, Павлодар)|Ертіске]]&quot; қарсы ойынның 75-минутында тұңғыш Қазақстан чемпионатында алаңға шықты. Бұл ойында ескерту алды. 2011 жылы 30 сәуірде &quot;[[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасының]]&quot; қақпасына тұңғыш голын соқты, бұл ойында &quot;Қайсар&quot; 1:2 есебімен ұтылып қалды. Екінші голын да 8 маусымда &quot;Ордабасы&quot; қақпасына енгізді, бұл жолы матч тең аяқталды — 1:1. 

&quot;Қайсар&quot; сапындағы соңғы ойынын 30 қазан күні &quot;Ақтөбеге&quot; қарсы өткізді. 

2012 жылы &quot;Қайсардың&quot; бұрынғы бапкері [[Владимир Андреевич Никитенко|Владимир Никитенко]] &quot;[[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбеге]]&quot; шақырды. Клуб сапында бірнеше жаңа белестерді бағындырды: 2013 жылы Қазақстан чемпионы атанды, сол жыл еурокубоктарда ойнады, 2014 жылы [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы|ұлттық құрамаға]] шақырту алды. Тіпті 2014/15 жылғы [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа лигасының]] іріктеуінде Арменияның &quot;[[Гандзасар (футбол клубы, Капан)|Гандзасар]]&quot; клубының қақпасына гол да соқты. 

2016 жылдың басына &quot;[[Астана (футбол клубы)|Астанаға]]&quot; ауысты. Сол жылы клуб сапында 26 матчта алаңға шығып, екінші рет ел чемпионы атанды.

2017 жылы жарты жылға &quot;Тобыл&quot; клубына жалға берілді.  

2018 жылы туған клубы &quot;Қайсарға&quot; қайта оралды. &quot;[[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]&quot; сапындағы тұңғыш ойынын 11 наурызда &quot;[[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбеге]]&quot; қарсы өткізді, 2012 жылы клубтан кетерде де  соңғы ойынды &quot;Ақтөбеге&quot; қарсы ойнаған-ды.  

2021 жылдың басында &quot;Тобылға&quot; ауысты. &quot;[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]&quot; сапындағы тұңғыш ойынын 3 наурыз күні &quot;[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]&quot; клубына қарсы өткізді, бұл [[Футболдан Қазақстан Суперкубогы 2021|Қазақстан суперкубогы]] болатын. Матчта Асхат есеп ашты, ойын 3:3 есебімен тең аяқталды. Матч соңындағы пенальтилер сериясында да өз мүмкіндігін бос жібермеді де, &quot;[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]&quot; финалға шықты. Турнир қорытындысында &quot;Тобыл&quot; жеңімпаз атанды.  

2023 жылы &quot;Ордабасыға&quot; ауысты да, сол жылы төртінші рет Қазақстан чемпионы атанды.  

=== Ұлттық құрама ===
2011 жылы 3 маусымда Румынияға қарсы ойында Қазақстан жастар құрамасы сапындағы тұңғыш ойынын өткізді. Жыл соңына дейін төрт кездесуге қатысты.

Ұлттық құрама сапында тұғыш рет 2014 жылы 7 маусым күні сырт алаңда [[Мажарстан Ұлттық футбол құрамасы|Мажарстан құрамасына]] қарсы алаңға шықты (0:3). 13 қазанда &quot;Астана Аренада&quot; Чехияға қарсы ойнады, бұл [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|ЕУРО-2016 іріктеуі]] болатын. 2015 жылы құрама сапында екі ойынға қатысты ([[Исландия Ұлттық футбол құрамасы|Исландия]] мен [[Түркия Ұлттық футбол құрамасы|Түркияға]] қарсы).  

2016 жылы жеті кездесуге қатысты, оның үшеуі ресми ойын ([[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|ӘЧ-2018 іріктеуі]]). 2017 жылы алты ойында алаңға шықты. 

2017 жылдан кейін біраз уақыт құрамаға шақырылған жоқ. Тек 2019 жылы 8 маусымда [[Футболдан 2020 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|ЕУРО-2020 іріктеуіндегі]] [[Бельгия Ұлттық футбол құрамасы|Бельгияға]] қарсы ойында бір жарым жылға жуық үзілістен соң құрамаға оралды. Жыл соңына дейін барлығы бес кездесуде ойнады, 2020 жылы 10 қазанда [[Албания Ұлттық футбол құрамасы|Албанияға]] қарсы кездесуде 11 айға жуық үзілістен соң құрама намысын қорғады.

2021 жылы ӘЧ-2022 іріктеуінде Франция, Украина, Финляндияға қарсы матчтарда алаңға шықты.

2023 жылы 26 наурызда Данияның қақпасына тұңғыш голды соқты: гол алыстан тоғыздыққа қадалды. Бұл ЕУРО-2024 іріктеу турнирінің екінші турындағы үздік голдар қатарына енді. 

2023 жылы 16 маусымда құрама сапындағы екінші голын Сан-Мариноның қақпасына пенальтиден енгізді.

2025 жылы Солтүстік Македониямен ойыннан соң құрамадағы карьерасын аяқтады.

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===

{{ту|Қазақстан}} '''[[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбе]]
* Қазақстан чемпионы: 2013
* Қазақстанның күміс жүлдегері: 2014
* Қазақстанның қола жүлдегері: 2015

{{ту|Қазақстан}} '''[[Астана (футбол клубы)|Астана]]
* Қазақстан чемпионы '''(2)''': 2016, 2017
* Қазақстан кубогы: 2016

{{ту|Қазақстан}} '''[[Қайсар (футбол клубы)|Қайсар]]
* Қазақстан кубогы: 2019

{{ту|Қазақстан}} '''[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]
* Қазақстан суперкубогы: 2021           
{{ту|Қазақстан}} '''[[Тобыл (футбол клубы)|Ордабасы]]'''
* Қазақстан чемпионы: 2023

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:9 тамызда туғандар]]
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]
[[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Қайсар ФК ойыншылары]]
[[Санат:Ақтөбе ФК ойыншылары]]
[[Санат:Астана ФК ойыншылары]]
[[Санат:Тобыл ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>45rs5lg8682umy2hp5sedkyoduluq20</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>УЕФА кубогы 2005/06</title>
    <ns>0</ns>
    <id>619201</id>
    <revision>
      <id>3480323</id>
      <parentid>3110112</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T16:12:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>/* Топтық турнир */</comment>
      <origin>3480323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34015" sha1="3ld9cfyd1rx9ar0ngd4evd2nwtbkwov" xml:space="preserve">{{Ұлттық чемпионат
|уақыты = 14 шілде 2005 — 10 мамыр 2006
|атауы1 = 
|атауы = УЕФА кубогы 2005/06
|логотипі = 
|өлшемі =
|жазу = 
|қатысушылар саны = 40 (барлығы 144)
|қалалар = 
|стадиондар = 
|чемпион ={{flagicon|ESP}} [[Севилья]]
|рет =
|2 орын ={{flagicon|ENG}} [[Мидлсбро (футбол клубы)|Миддлсбро]]
|3 орын = 
|дублёрлер =
|ойналған ойындар саны = 
|голдар саны = 
|голдардың аты =
|келушілер_саны = 
|бомбардир = 
|бголдар = 
|ең жақсы ойыншы = 
|алдыңғы сезон = [[УЕФА кубогы 2004/05|2004/05]]
|келесі сезон = [[УЕФА кубогы 2006/07|2006/07]]
}}
'''УЕФА кубогы 2005/06''' — Турнирдің 35-ші маусымы. Финал 2006 жылы 10 мамыр күні [[Эйндховен|Эйндховендегі]] &quot;Филиппс&quot; стадионында өтіп, &quot;[[Севилья]]&quot; 4:0 есебімен &quot;Миддлсброны&quot; ұтты. 

Қазақстан клубтары екінші жыл қатарынан УЕФА Кубогына жіберілмеді. Қазақстаннан тек &quot;[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]&quot; қана еуротурнирлерге рұқсат алды. Бірақ ол УЕФА кубогына емес, [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2005/06|Чемпиондар Лигасына]] қатысты. 
== Іріктеу кезеңі ==
{{Толық мақала|УЕФА кубогы 2005/06, іріктеу кезеңі}}
=== Бірінші іріктеу кезеңі ===
[[14 шілде]] — [[28 шілде]] [[2005 жыл]].
{{TwoLegStart}}
{{TwoLegResult|'''[[Башкими (футбол клубы)|Башкими]]'''|Македония|4:1|[[Жепче (футбол клубы)|Жепче]]|Босния және Герцеговина|3:0 &lt;sup&gt;тех.жең&lt;/sup&gt;|1:1}}
{{TwoLegResult|[[Биркиркара (футбол клубы)|Биркиркара]]|Мальта|0:6|'''[[АПОЭЛ (футбол клубы)|АПОЭЛ]]'''|Кипр|0:2|0:4}}
{{TwoLegResult|[[Сан-Жулиа]]|Андорра|0:10|'''[[Рапид (футбол клубы, Бухарест)|Рапид Бухарест]]'''|Румыния|0:5|0:5}}
{{TwoLegResult|[[Теута (футбол клубы)|Теута]]|Албания|3:4|'''[[Широки Бриег (футбол клубы)|Широки Бриег]]'''|Босния және Герцеговина|3:1|0:3}}
{{TwoLegResult|[[Эльбасани (футбол клубы)|Эльбасани]]|Албания|1:1|'''[[Вардар (футбол клубы)|Вардар]]'''|Македония|1:1|0:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Омония (футбол клубы, Никосия)|Омония]]'''|Кипр|6:0|[[Хибернианс (футбол клубы)|Хибернианс]]|Мальта|3:0|3:0}}
{{TwoLegResult|[[Доманьяно (футбол клубы)|Доманьяно]]|Сан-Марино|0:8|'''[[Домжале (футбол клубы)|Домжале]]'''|Словения|0:5|0:3}}
{{TwoLegResult|[[Ференцварош (футбол клубы)|Ференцварош]]|Мажарстан|2:3|'''[[Партизан (футбол клубы, Минск)|МТЗ-РИПО]]'''|Беларусь|0:2|2:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Урарту (футбол клубы)|Бананц]]'''|Армения|4:3|[[Локомотив (футбол клубы, Тбилиси)|Локомотив Тбилиси]]|Грузия|2:3|2:0}}
{{TwoLegResult|[[Торпедо (футбол клубы, Кутаиси)|Торпедо Кутаиси]]|Грузия|0:6|'''[[БАТЭ (футбол клубы)|БАТЭ]]'''|Беларусь|0:1|0:5}}
{{TwoLegResult|'''[[Вадуц (футбол клубы)|Вадуц]]'''|Лихтенштейн|2:1|[[Дачия (футбол клубы, Кишинёв)|Дачия]]|Молдова|2:0|0:1}}
{{TwoLegResult|[[Баку (футбол клубы)|Баку]]|Әзірбайжан|2:3|'''[[Жилина (футбол клубы)|Жилина]]'''|Словакия|1:0|1:3}}
{{TwoLegResult|'''[[Майнц 05|Майнц]]'''|Германия|4:0|[[Мика (футбол клубы)|Мика]]|Армения|4:0|0:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Нистру (футбол клубы, Атаки)|Нистру]]'''|Молдова|5:2|[[Хазар (футбол клубы)|Хазар]]|Әзірбайжан|3:1|2:1}}
{{TwoLegResult|[[Лонгфорд Таун]]|Ирландия|3:5|'''[[Кармартен (футбол клубы)|Кармартен]]'''|Уэльс|2:0|1:5}}
{{TwoLegResult|[[Экранас (футбол клубы)|Экранас]]|Литва|1:2|'''[[Корк Сити (футбол клубы)|Корк Сити]]'''|Ирландия|0:2|1:0}}
{{TwoLegResult|[[Вестманнаэйяр (футбол клубы)|Вестманнаэйяр]]|Исландия|2:3|'''[[Б-36 (футбол клубы)|Б-36]]'''|Фарер аралдары|1:1|1:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Алианси (футбол клубы)|Алианси]]'''|Финляндия|4:1|[[Петанж (футбол клубы)|Петанж]]|Люксембург|3:0|1:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Линфилд]]'''|Солтүстік Ирландия|2:2 |[[Вентспилс (футбол клубы)|Вентспилс]]|Латвия|1:0|1:2}}
{{TwoLegResult|[[Рунавик]]|Фарер аралдары|0:6|'''[[Металлург (футбол клубы, Лиепая)|Металлург Лиепая]]'''|Латвия|0:3|0:3}}
{{TwoLegResult|[[Этцелла (футбол клубы)|Этцелла]]|Люксембург|0:6|'''[[Кефлавик (футбол клубы)|Кефлавик]]'''|Исландия|0:4|0:2}}
{{TwoLegResult|[[Портадаун (футбол клубы)|Портадаун]]|Солтүстік Ирландия|1:3|'''[[Викинг (футбол клубы)|Викинг]]'''|Норвегия|1:2|0:1}}
{{TwoLegResult|[[ТФМК (футбол клубы)|ТФМК]]|Эстония|1:2|'''[[МюПа (футбол клубы)|МюПа]]'''|Финляндия|1:1|0:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Рил (футбол клубы)|Рил]]'''|Уэльс|4:4 |[[Атлантас]]|Литва|2:1|2:3}}
{{TwoLegResult|'''[[Эсбьерг (футбол клуб)|Эсбъерг]]'''|Дания|7:2|[[Флора (футбол клубы)|Флора]]|Эстония|1:2|6:0}}
|}

=== Екінші іріктеу кезеңі ===
''[[11 тамыз]] — [[25 тамыз]].''
{{TwoLegStart}}
{{TwoLegResult|[[Интер (футбол клубы, Запрешич)|Интер Запрешич]]|Хорватия|1:7|'''[[Црвена Звезда (футбол клубы)|Црвена Звезда]]'''|Югославия|1:3|0:4}}
{{TwoLegResult|[[Башкими (футбол клубы)|Башкими]]|Македония|0:11|'''[[Маккаби (футбол клубы, Петах-Тиква)|Маккаби П-Т]]'''|Израиль|0:5|0:6}}
{{TwoLegResult|'''[[Динамо (футбол клубы, Бухарест)|Динамо Бухарест]]'''|Румыния|4:3|[[Омония (футбол клубы, Никосия)|Омония]]|Кипр|3:1|1:2}}
{{TwoLegResult|[[ОФК (футбол клубы)|ОФК]]|Югославия|2:2 |'''[[Локомотив (футбол клубы, Пловдив)|Локомотив Пловдив]]'''|Болгария|2:1|0:1}}
{{TwoLegResult|'''[[АПОЭЛ (футбол клубы)|АПОЭЛ]]'''|Кипр|3:2|[[Маккаби (футбол клубы, Тель-Авив)|Маккаби Тель-Авив]]|Израиль|1:0|2:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Литекс (футбол клубы)|Литекс]]'''|Болгария|2:2 |[[Риека (футбольный клуб)|Риека]]|Хорватия|1:0|1:2}}
{{TwoLegResult|[[Вадуц (футбол клубы)|Вадуц]]|Лихтенштейн|1:6|'''[[Бешикташ]]'''|Түркия|0:1|1:5}}
{{TwoLegResult|'''[[Рапид (футбол клубы, Бухарест)|Рапид Бухарест]]'''|Румыния|4:1|[[Вардар (футбол клубы)|Вардар]]|Македония|3:0|1:1}}
{{TwoLegResult|[[Целе (футбол клубы)|Публикум]]|Словения|1:3|'''[[Левски (футбол клубы)|Левски]]'''|Болгария|1:0|0:3}}
{{TwoLegResult|[[Зета (футбол клубы)|Зета]]|Югославия|2:5|'''[[Широки Бриег (футбол клубы)|Широки Бриег]]'''|Босния және Герцеговина|0:1|2:4}}
{{TwoLegResult|[[Ашдод (футбол клубы)|Ашдод]]|Израиль|3:3 |'''[[Домжале (футбол клубы)|Домжале]]'''|Словения|2:2|1:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Крылья Советов (футбол клубы, Самара)|Крылья Советов]]'''|Ресей|4:0|[[БАТЭ (футбол клубы)|БАТЭ]]|Беларусь|2:0|2:0}}
{{TwoLegResult|[[Шопрон (футбол клубы)|Шопрон]]|Мажарстан|1:5|'''[[Металлург (футбол клубы, Донецк)|Металлург Донецк]]'''|Украина|0:3|1:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Грассхопперс]]'''|Швейцария|3:3 |[[Висла (футбол клубы, Плоцк)|Висла Плоцк]]|Польша|1:0|2:3}}
{{TwoLegResult|[[Нистру (футбол клубы, Атаки)|Нистру]]|Молдова|0:3|'''[[ГАК (футбол клубы)|ГАК]]'''|Аустрия|0:2|0:1}}
{{TwoLegResult|[[Юниорс|Суперфунд Пашинг]]|Аустрия|3:3 |'''[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]]'''|Ресей|2:2|1:1}}
{{TwoLegResult|[[Партизан (футбол клубы, Минск)|МТЗ Рипо]]|Беларусь|2:3|'''[[Теплице (футбол клубы)|Теплице]]'''|Чехия|1:1|1:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Дискоболия]]'''|Польша|4:1|[[Дукла (футбол клубы, Банска-Бистрица)|Дукла]]|Словакия|4:1|0:0}}
{{TwoLegResult|[[Урарту (футбол клубы)|Бананц]]|Армения|2:8|'''[[Днипро (футбол клубы)|Днепр]]'''|Украина|2:4|0:4}}
{{TwoLegResult|[[Легия (футбол клубы)|Легия]]|Польша|1:5|'''[[Цюрих (футбол клубы)|Цюрих]]'''|Швейцария|0:1|1:4}}
{{TwoLegResult|'''[[Хальмстад (футбол клубы)|Хальмстад]]'''|Швеция|5:3|[[Линфилд]]|Солтүстік Ирландия|1:1|4:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Мидтьюлланд|Мидтьюлланд]]'''|Дания|4:3|[[Б-36 (футбол клубы)|Б-36]]|Фарер аралдары|2:1|2:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Бранн (футбол клубы)|Бранн]]'''|Норвегия|2:0|[[Алианси (футбол клубы)|Алианси]]|Финляндия|0:0|2:0}}
{{TwoLegResult|[[Металлург (футбол клубы, Лиепая)|Металлург Лиепая]]|Латвия|2:6|'''[[Генк (футбол клубы)|Генк]]'''|Бельгия|2:3|0:3}}
{{TwoLegResult|[[Рил (футбол клубы)|Рил]]|Уэльс|1:3|'''[[Викинг (футбол клубы)|Викинг]]'''|Норвегия|0:1|1:2}}
{{TwoLegResult|'''[[МюПа (футбол клубы)|МюПа]]'''|Финляндия|2:2 |[[Данди Юнайтед]]|Шотландия|0:0|2:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Копенгаген (футбол клубы, 1992)|Копенгаген]]'''|Дания|4:0|[[Кармартен (футбол клубы)|Кармартен]]|Уэльс|2:0|2:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Майнц 05|Майнц]]'''|Германия|4:0|[[Кефлавик (футбол клубы)|Кефлавик]]|Исландия|2:0|2:0}}
{{TwoLegResult|[[Юргорден (футбол клубы)|Юргорден]]|Швеция|1:1 |'''[[Корк Сити (футбол клубы)|Корк Сити]]'''|Ирландия|1:1|0:0}}
{{TwoLegResult|[[Эсбьерг (футбол клубы)|Эсбъерг]]|Дания|1:1 пен-2:3|'''[[Тромсё (футбол клубы)|Тромсё]]'''|Норвегия|0:1|1:0}}
{{TwoLegResult|[[Жилина (футбол клубы)|Жилина]]|Словакия|3:4|'''[[Аустрия (футбол клубы, Вена)|Аустрия Вена]]'''|Аустрия|1:2|2:2}}
|}

== Бірінші раунд ==
{{Толық мақала|УЕФА кубогы 2005/06, Бірінші раунд}}
''[[15 қыркүйек|15]] — [[29 қыркүйек]].''
{{TwoLegStart}}
{{TwoLegResult|[[Осер (футбол клубы)|Осер]]|Франция|2:2|'''[[Левски (футбол клубы)|Левски]]'''|Болгария|2:1|0:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Гамбург (футбол клубы)|Гамбург]]'''|Германия|2:1 |[[Копенгаген (футбол клубы, 1992)|Копенгаген]]|Дания|1:1|1:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Славия (футбол клубы, Прага)|Славия]]'''|Чехия|4:1|[[Корк Сити (футбол клубы)|Корк Сити]]|Ирландия|2:0|2:1}}
{{TwoLegResult|'''[[ПАОК (футбол клубы)|ПАОК]]'''|Грекия|3:3|[[Металлург (футбол клубы, Донецк)|Металлург Донецк]]|Украина|1:1|2:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Динамо (футбол клубы, Бухарест)|Динамо Бухарест]]'''|Румыния|5:2|[[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]|Англия|5:1|0:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Грассхопперс]]'''|Швейцария|4:1|[[МюПа (футбол клубы)|МюПа]]|Финляндия|1:1|3:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Црвена Звезда (футбол клубы)|Црвена Звезда]]'''|Югославия|1:1|[[Брага (футбол клубы)|Брага]]|Португалия|0:0|1:1}}
{{TwoLegResult|[[Беерсхот|Жерминаль]]|Бельгия|0:0 пен-1:4|'''[[Олимпик Марсель]]'''|Франция|0:0|0:0}}
{{TwoLegResult|[[Байер 04]]|Германия|0:2|'''[[ЦСКА (футбол клубы, София)|ЦСКА София]]'''|Болгария|0:1|0:1}}
{{TwoLegResult|'''[[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА М]]'''|Ресей|6:2|[[Мидтьюлланд]]|Дания|3:1|3:1}}
{{TwoLegResult|[[Витория Сетубал|Сетубал]]|Португалия|1:2|'''[[Сампдория]]'''|Италия|1:1|0:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Севилья]]'''|Испания|2:0|[[Майнц 05|Майнц]]|Германия|0:0|2:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Базель (футбол клубы)|Базель]]'''|Швейцария|6:0|[[Широки Бриег (футбол клубы)|Широки Бриег]]|Босния және Герцеговина|5:0|1:0}}
{{TwoLegResult|[[Фейеноорд]]|Нидерланд|1:2|'''[[Рапид (футбол клубы, Бухарест)|Рапид Бухарест]]'''|Румыния|1:1|0:1}}
{{TwoLegResult|[[Хиберниан]]|Шотландия|1:5|'''[[Днипро (футбол клубы)|Днепр]]'''|Украина|0:0|1:5}}
{{TwoLegResult|'''[[Ренн (футбол клубы)|Ренн]]'''|Франция|3:1|[[Осасуна]]|Испания|3:1|0:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Витория (футбол клубы, Гимарайнш)|Гимарайнш]]'''|Португалия|4:0|[[Висла (футбол клубы, Краков)|Висла Краков]]|Польша|3:0|1:0}}
{{TwoLegResult|[[Крылья Советов (футбол клубы, Самара)|Крылья Советов]]|Ресей|6:6|'''[[АЗ Алкмаар]]'''|Нидерланд|5:3|1:3}}
{{TwoLegResult|'''[[Штутгарт (футбол клубы)|Штутгарт]]'''|Германия|2:1|[[Домжале (футбол клубы)|Домжале]]|Словения|2:0|0:1}}
{{TwoLegResult|[[Волеренга (футбол клубы)|Волеренга]]|Норвегия|1:6|'''[[Стяуа (футбол клубы)|Стяуа]]'''|Румыния|0:3|1:3}}
{{TwoLegResult|[[ГАК (футбол клубы)|ГАК]]|Аустрия|0:7|'''[[Страсбур (футбол клубы)|Страсбур]]'''|Франция|0:2|0:5}}
{{TwoLegResult|[[Бранн (футбол клубы)|Бранн]]|Норвегия|3:5|'''[[Локомотив (футбол клубы, Мәскеу)|Локомотив М]]'''|Ресей|1:2|2:3}}
{{TwoLegResult|'''[[Палермо (футбол клубы)|Палермо]]'''|Италия|6:1|[[Анортосис (футбол клубы)|Анортосис]]|Кипр|2:1|4:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Хальмстад (футбол клубы)|Хальмстад]]'''|Швеция|4:4|[[Спортинг Лиссабон]]|Португалия|1:2|3:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Мидлсбро (футбол клубы)|Мидлсбро]]'''|Англия|2:0|[[Ксанти (футбол клубы)|Ксанти]]|Грекия|2:0|0:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Маккаби (футбол клубы, Петах-Тиква)|Маккаби П-Т]]'''|Израиль|5:4|[[Партизан (футбол клубы, Белград)|Партизан]]|Югославия|0:2|5:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Рома (футбол клубы)|Рома]]'''|Италия|5:1|[[Арис (футбол клубы, Салоники)|Арис]]|Грекия|5:1|0:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Бешикташ]]'''|Түркия|4:2|[[Мальме (футбол клубы)|Мальмё]]|Швеция|0:1|4:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Литекс (футбол клубы)|Литекс]]'''|Болгария|3:2|[[Генк (футбол клубы)|Генк]]|Бельгия|2:2|1:0}}
{{TwoLegResult|[[Баник (футбол клубы)|Баник]]|Чехия|2:5|'''[[Херенвен (футбол клубы)|Херенвен]]'''|Нидерланд|2:0|0:5}}
{{TwoLegResult|[[АПОЭЛ (футбол клубы)|АПОЭЛ]]|Кипр|1:4|'''[[Герта (футбол клубы, Берлин)|Герта]]'''|Германия|0:1|1:3}}
{{TwoLegResult|[[Теплице (футбол клубы)|Теплице]]|Чехия|1:3|'''[[Эспаньол]]'''|Испания|1:1|0:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Монако (футбол клубы)|Монако]]'''|Франция|5:1|[[Виллем II (футбол клубы)|Виллем II]]|Нидерланд|2:0|3:1}}
{{TwoLegResult|[[Викинг (футбол клубы)|Викинг]]|Норвегия|2:2|[[Аустрия (футбол клубы, Вена)|Аустрия]]|Аустрия|1:0|1:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Брондбю]]'''|Дания|3:2|[[Цюрих (футбол клубы)|Цюрих]]|Швейцария|2:0|1:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Ланс (футбол клубы)|Ланс]]'''|Франция|5:3|[[Дискоболия]]|Польша|1:1|4:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Тромсё (футбол клубы)|Тромсё]]'''|Норвегия|2:1|[[Галатасарай]]|Түркия|1:0|1:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Болтон Уондерерс|Болтон]]'''|Англия|4:2|[[Локомотив (футбол клубы, Пловдив)|Локомотив Пловдив]]|Болгария|2:1|2:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтёр]]'''|Украина|6:1|[[Дебрецен (футбол клубы)|Дебрецен]]|Венгрия|4:1|2:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]]'''|Ресей|1:0|[[АЕК (футбол клубы, Афина)|АЕК]]|Грекия|0:0|1:0}}
|}

== Топтық турнир ==
{{Толық мақала|УЕФА кубогы 2005/06, Топтық турнир}}
''[[20 қазан]] — [[15 желтоқсан]].'' 

1, 2, 3 орын алғандар келесі айналымға шықты.
===А тобы===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;50%&quot;
|-
!Клуб||О||Ұ||Т||Ж||СД||ЖД||Ұ
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Франция}} [[Монако (футбол клубы)|Монако]]||4||3||0||1||6||2||9
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Германия}} [[Гамбург (футбол клубы)|Гамбург]]||4||3||0||1||5||2||9
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Чехия}} [[Славия (футбол клубы, Прага)|Славия]]||4||1||1||2||6||8||4
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Норвегия}} [[Викинг (футбол клубы)|Викинг]]||4||1||1||2||3||6||4
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Болгария}} [[ЦСКА (футбол клубы, София)|ЦСКА София]]||4||1||0||3||5||7||3
|-
|}
===В тобы===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;50%&quot;
|-
!Клуб||О||Ұ||Т||Ж||СД||ЖД||Ұ
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Италия}} [[Палермо (футбол клубы)|Палермо]]||4||2||2||0||6||2||8
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Испания}} [[Эспаньол]]||4||2||2||0||4||2||8
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Ресей}} [[Локомотив (футбол клубы, Мәскеу)|Локомотив М]]||4||2||1||1||8||3||7
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Дания}} [[Брондбю]]||4||1||1||2||5||8||4
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Израиль}} [[Маккаби (футбол клубы, Петах-Тиква)|Маккаби П-Т]]||4||0||0||4||1||9||0
|-
|}
===С тобы===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;50%&quot;
|-
!Клуб||О||Ұ||Т||Ж||СД||ЖД||Ұ
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Румыния}} [[Стяуа (футбол клубы)|Стяуа]]||4||2||2||0||7||0||8
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Франция}} [[Ланс (футбол клубы)|Ланс]]||4||2||1||1||7||5||7
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Германия}} [[Герта (футбол клубы, Берлин)|Герта]]||4||1||3||0||1||0||6
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Италия}} [[Сампдория]]||4||1||2||1||4||3||5
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Швеция}} [[Хальмстад (футбол клубы)|Хальмстад]]||4||0||0||4||1||12||0
|-
|}
===D тобы===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;50%&quot;
|-
!Клуб||О||Ұ||Т||Ж||СД||ЖД||Ұ
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Англия}} [[Мидлсбро (футбол клубы)|Мидлсбро]]||4||3||1||0||6||0||10
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Нидерланд}} [[АЗ Алкмаар]]||4||3||1||0||5||1||10
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Болгария}} [[Литекс (футбол клубы)|Литекс]]||4||2||0||2||4||5||6
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Украина}} [[Днипро (футбол клубы)|Днепр]]||4||1||0||3||4||9||3
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Швейцария}} [[Грассхопперс]]||4||0||0||4||3||7||0
|-
|}
===Е тобы===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;50%&quot;
|-
!Клуб||О||Ұ||Т||Ж||СД||ЖД||Ұ
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Франция}} [[Страсбур (футбол клубы)|Страсбур]]||4||2||2||0||7||3||8
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Италия}} [[Рома (футбол клубы)|Рома]]||4||2||1||1||7||6||7
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Швейцария}} [[Базель (футбол клубы)|Базель]]||4||2||0||2||7||9||6
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Югославия}} [[Црвена Звезда (футбол клубы)|Црвена Звезда]]||4||1||1||2||7||8||4
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Норвегия}} [[Тромсё (футбол клубы)|Тромсё]]||4||1||0||3||7||9||3
|-
|}
===F тобы===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;50%&quot;
|-
!Клуб||О||Ұ||Т||Ж||СД||ЖД||Ұ
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Франция}} [[Олимпик Марсель]]||4||3||0||1||5||3||9
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Болгария}} [[Левски (футбол клубы)|Левски]]||4||2||0||2||4||4||6
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Нидерланд}} [[Херенвен (футбол клубы)|Херенвен]]||4||1||2||1||2||2||5
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Ресей}} [[ЦСКА (футбол клубы, Мәскеу)|ЦСКА М]]||4||1||1||2||3||4||4
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Румыния}} [[Динамо (футбол клубы, Бухарест)|Динамо Бухарест]]||4||1||1||2||2||3||4
|-
|}
===G тобы===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;50%&quot;
|-
!Клуб||О||Ұ||Т||Ж||СД||ЖД||Ұ
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Румыния}} [[Рапид (футбол клубы, Бухарест)|Рапид Бухарест]]||4||3||0||1||5||2||9
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Украина}} [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтёр]]||4||3||0||1||4||1||9
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Германия}} [[Штутгарт (футбол клубы)|Штутгарт]]||4||3||0||1||6||4||9
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Грекия}} [[ПАОК (футбол клубы)|ПАОК]]||4||1||0||3||6||5||3
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Франция}} [[Ренн (футбол клубы)|Ренн]]||4||0||0||4||1||10||0
|-
|}
===Н тобы ===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;50%&quot;
|-
!Клуб||О||Ұ||Т||Ж||СД||ЖД||Ұ
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Испания}} [[Севилья]]||4||2||1||1||8||4||7
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Ресей}} [[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]]||4||2||1||1||5||4||7
|- align=center style=&quot;background: #ccffcc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Англия}} [[Болтон Уондерерс|Болтон]]||4||1||3||0||4||3||6
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Түркия}} [[Бешикташ]]||4||1||2||1||5||6||5
|- align=center style=&quot;background: #ffcccc;&quot;
|align=left|{{flagicon|Португалия}} [[Витория (футбол клубы, Гимарайнш)|Гимараэш]]||4||0||1||3||4||9||1
|-
|}

== Плей-офф ==
{{Толық мақала|УЕФА кубогы 2005/06, плей-офф}}
=== 1/16 финал ===
''[[15 ақпан]] — [[23 ақпан]] 2006.''
{{TwoLegStart}}
{{TwoLegResult|[[Херенвен (футбол клубы)|Херенвен]]|Нидерланд|2:3|'''[[Стяуа (футбол клубы)|Стяуа]]'''|Румыния|1:3|1:0}}
{{TwoLegResult|[[Локомотив (футбол клубы, Мәскеу)|Локомотив]]|Ресей|0:3|'''[[Севилья]]'''|Испания|0:1|0:2}}
{{TwoLegResult|[[Болтон Уондерерс|Болтон]]|Англия|1:2|'''[[Олимпик Марсель]]'''|Франция|0:0|1:2}}
{{TwoLegResult|[[Герта (футбол клубы, Берлин)|Герта]]|Германия|0:3|'''[[Рапид (футбол клубы, Бухарест)|Рапид Бухарест]]'''|Румыния|0:1|0:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Базель (футбол клубы)|Базель]]'''|Швейцария|2:1|[[Монако (футбол клубы)|Монако]]|Франция|1:0|1:1}}
{{TwoLegResult|'''[[Удинезе]]'''|Италия|3:1|[[Ланс (футбол клубы)|Ланс]]|Франция|3:0|0:1}}
{{TwoLegResult|[[Русенборг]]|Норвегия|1:4|'''[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]]'''|Ресей|0:2|1:2}}
{{TwoLegResult|[[Брюгге (футбол клубы)|Брюгге]]|Бельгия|2:4|'''[[Рома (футбол клубы)|Рома]]'''|Италия|1:2|1:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Шальке 04|Шальке]]'''|Германия|5:1|[[Эспаньол]]|Испания|2:1|3:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Лилль (футбол клубы)|Лилль]]'''|Франция|3:2|[[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтёр]]|Украина|3:2|0:0}}
{{TwoLegResult|[[Литекс (футбол клубы)|Литекс]]|Болгария|0:2|'''[[Страсбур (футбол клубы)|Страсбур]]'''|Франция|0:2|0:0}}
{{TwoLegResult|'''[[Реал Бетис|Бетис]]'''|Испания|3:2|[[АЗ Алкмаар]]|Нидерланд|2:0|1:2}}
{{TwoLegResult|[[Петржалка (футбол клубы)|Артмедиа]]|Словакия|0:3|'''[[Левски (футбол клубы)|Левски]]'''|Болгария|0:1|0:2}}
{{TwoLegResult|[[Штутгарт (футбол клубы)|Штутгарт]]|Германия|2:2|'''[[Мидлсбро (футбол клубы)|Мидлсбро]]'''|Англия|1:2|1:0}}
{{TwoLegResult|[[Славия (футбол клубы, Прага)|Славия]]|Чехия|2:2|'''[[Палермо (футбол клубы)|Палермо]]'''|Италия|2:1|0:1}}
{{TwoLegResult|[[Тун (футбол клубы)|Тун]]|Швейцария|1:2|'''[[Гамбург (футбол клубы)|Гамбург]]'''|Германия|1:0|0:2}}
|}

=== 1/8 финал ===
''[[9 наурыз|9]] — [[16 наурыз]] 2006.''
{{TwoLegStart}}
{{TwoLegResult|'''[[Мидлсбро (футбол клубы)|Мидлсбро]]'''|Англия|2:2|[[Рома (футбол клубы)|Рома]]|Италия|1:0|1:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Рапид (футбол клубы, Бухарест)|Рапид Бухарест]]'''|Румыния|3:3|[[Гамбург (футбол клубы)|Гамбург]]|Германия|2:0|1:3}}
{{TwoLegResult|[[Лилль (футбол клубы)|Лилль]]|Франция|1:2|'''[[Севилья]]'''|Испания|1:0|0:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Базель (футбол клубы)|Базель]]'''|Швейцария|4:2|[[Страсбур (футбол клубы)|Страсбур]]|Франция|2:0|2:2}}
{{TwoLegResult|'''[[Стяуа (футбол клубы)|Стяуа]]'''|Румыния|3:0|[[Реал Бетис|Бетис]]|Испания|0:0|3:0}}
{{TwoLegResult|[[Палермо (футбол клубы)|Палермо]]|Италия|1:3|'''[[Шальке 04|Шальке]]'''|Германия|1:0|0:3}}
{{TwoLegResult|[[Олимпик Марсель]]|Франция|1:2|'''[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]]'''|Ресей|0:1|1:1}}
{{TwoLegResult|[[Удинезе]]|Италия|1:2|'''[[Левски (футбол клубы)|Левски]]'''|Болгария|0:0|1:2}}
|}

=== 1/4 финал ===
''[[30 наурыз]] — [[6 сәуір]] 2006.''
{{TwoLegStart}}
{{TwoLegResult|'''[[Севилья]]'''|Испания|5:2|[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]]|Ресей|4:1|1:1}}
{{TwoLegResult|[[Базель (футбол клубы)|Базель]]|Швейцария|3:4|'''[[Мидлсбро (футбол клубы)|Мидлсбро]]'''|Англия|2:0|1:4}}
{{TwoLegResult|[[Рапид (футбол клубы, Бухарест)|Рапид Бухарест]]|Румыния|1:1|'''[[Стяуа (футбол клубы)|Стяуа]]'''|Румыния|1:1|0:0}}
{{TwoLegResult|[[Левски (футбол клубы)|Левски]]|Болгария|2:4|'''[[Шальке 04|Шальке]]'''|Германия|1:3|1:1}}
|}

=== 1/2 финал ===
''[[20 сәуір|20]] — [[27 сәуір]] 2006.''
{{TwoLegStart}}
{{TwoLegResult|[[Шальке 04|Шальке]]|Германия|0:1|'''[[Севилья]]'''|Испания|0:0|0:1}}
{{TwoLegResult|[[Стяуа (футбол клубы)|Стяуа]]|Румыния|3:4|'''[[Мидлсбро (футбол клубы)|Мидлсбро]]'''|Англия|1:0|2:4}}
|}

== Финал ==
{{Толық мақала|УЕФА кубогының финалы 2006}}
{{матч туралы есептеме
|мерзімі = [[10 мамыр]] [[2006 жыл]]&lt;br&gt;20:45
|команда1 = [[Мидлсбро (футбол клубы)|Мидлсбро]] {{flagicon|Англия}}
|команда2 = {{flagicon|Испания}} [[Севилья]]
|есеп= 0:4
|стадион = [[Филиппс (стадион)|Филипс]], [[Эйндховен]], [[Нидерланд]]
|төреші = {{flagicon|Германия|20px}} [[Херберт Фандель]]
|голдар1 =
|голдар2 = [[Луис Фабиану]] {{гол|27}}&lt;br&gt;[[Энцо Мареска]] {{гол|68}}, {{гол|84}}&lt;br&gt; [[Фредерик Кануте]] {{гол|89}}
}}
{{УЕФА кубогы мен УЕФА Еуропа лигасы}} 
[[Санат:УЕФА кубогы 2005/06]]
[[Санат:2005 жылғы футбол]]
[[Санат:2006 жылғы футбол]]</text>
      <sha1>3ld9cfyd1rx9ar0ngd4evd2nwtbkwov</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жаркент қалалық әкімдігі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>634266</id>
    <revision>
      <id>3480380</id>
      <parentid>3273619</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:12:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480380</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2338" sha1="l6u32de7yy304ormo111nxw434jx06o" xml:space="preserve">{{Қазақстан қалалық әкімдігі|Атауы=Жаркент қалалық әкімдігі|Облысы=Жетісу облысы|Ауданы=Панфилов ауданы|Құрылған уақыты=|Орталығы=[[Жаркент]]|Енеді=1 қала, 1 ауыл|Тұрғыны={{өсім}}55292|Санақ жылы=[[2021 жыл|2021]]|Тығыздығы=|Жер аумағы=|Әкімі=|Телефон коды=|Пошта индексі=}}
'''Жаркент қалалық әкімдігі ''' – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы|Панфилов ауданындағы]] әкімшілік бірлік.

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Жаркент]] қаласы мен [[Головацкий ауылы|Головацкий]] ауылы кіреді. Орталығы – Жаркент. Округ құрамында болған ''Елтай, Еңбекші'' ауылдары [[2009 жыл]]ы таратылған.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V09D0002042 Облыс аумағындағы жекелеген ауылдарды тарату туралы]&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Халқының саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! Елді мекен !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
| [[Головацкий ауылы|Головацкий]] ауылы ||1920 ||{{өсім}}2931 ||152,7 ||945 ||{{өсім}}1472 ||155,8 ||975 ||{{өсім}}1459 ||149,6
|-
| [[Жаркент]] қаласы ||39731 ||{{өсім}}52361 ||131,8 ||19380 ||{{өсім}}26290 ||135,7 ||20351 ||{{өсім}}26071 ||128,1
|-
| '''Жалпы саны''' ||41651 ||{{өсім}}55292 ||132,8 ||20325 ||{{өсім}}27762 ||143,2 ||21326 ||{{өсім}}27530 ||129,1
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Панфилов ауданы ауылдық округтері}}

[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]]
[[Санат:Жетісу облысы қалалық әкімдіктері]]</text>
      <sha1>l6u32de7yy304ormo111nxw434jx06o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Панфилов ауданы ауылдық округтері</title>
    <ns>10</ns>
    <id>634267</id>
    <revision>
      <id>3480384</id>
      <parentid>3303077</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:18:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480384</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1677" sha1="d61fdrryrretrg2ieuadk0sj48q5nig" xml:space="preserve">{{Навигациялық жол
 |state     = &lt;includeonly&gt;{{{state|collapsed}}}&lt;/includeonly&gt;
 |тақырыбы  = [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]] ауылдық округтері
 |мазмұны   = {{nobr| [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы]] •}}
{{nobr| [[Атамекен ауылдық округі (Жетісу облысы)|Атамекен ауылдық округі]] •}}
{{nobr| [[Басқұншы ауылдық округі|Басқұншы]] •}}
{{nobr| [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік]] •}}
{{nobr| [[Жаркент қалалық әкімдігі|'''Жаркент''']] •}}
{{nobr| [[Көктал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Көктал]] •}}
{{nobr| [[Қоңырөлең ауылдық округі|Қоңырөлең]] •}}
{{nobr| [[Сарыбел ауылдық округі (Жетісу облысы)|Сарыбел]] •}}
{{nobr| [[Талды ауылдық округі (Жетісу облысы)|Талды]] •}}
{{nobr| [[Үлкенағаш ауылдық округі|Үлкенағаш]] •}}
{{nobr| [[Үлкен Шыған ауылдық округі|Үлкен Шыған]] •}}
{{nobr| [[Үшарал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Үшарал]] •}}
{{nobr| [[Шолақай ауылдық округі|Шолақай]] }}
}}
&lt;noinclude&gt;
[[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудандар бойынша ауылдық округтер:Жетісу облысы|Панфилов ауданы]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>d61fdrryrretrg2ieuadk0sj48q5nig</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480389</id>
      <parentid>3480384</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:30:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480389</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1643" sha1="8yg5i9xxhlmvaulqonjj8lazm3hahvh" xml:space="preserve">{{Навигациялық жол
 |state     = &lt;includeonly&gt;{{{state|collapsed}}}&lt;/includeonly&gt;
 |тақырыбы  = [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]] ауылдық округтері
 |мазмұны   = {{nobr| [[Айдарлы ауылдық округі (Жетісу облысы)|Айдарлы]] •}}
{{nobr| [[Атамекен ауылдық округі (Жетісу облысы)|Атамекен]] •}}
{{nobr| [[Басқұншы ауылдық округі|Басқұншы]] •}}
{{nobr| [[Бірлік ауылдық округі (Жетісу облысы)|Бірлік]] •}}
{{nobr| [[Жаркент қалалық әкімдігі|Жаркент]] •}}
{{nobr| [[Көктал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Көктал]] •}}
{{nobr| [[Қоңырөлең ауылдық округі|Қоңырөлең]] •}}
{{nobr| [[Сарыбел ауылдық округі (Жетісу облысы)|Сарыбел]] •}}
{{nobr| [[Талды ауылдық округі (Жетісу облысы)|Талды]] •}}
{{nobr| [[Үлкенағаш ауылдық округі|Үлкенағаш]] •}}
{{nobr| [[Үлкен Шыған ауылдық округі|Үлкен Шыған]] •}}
{{nobr| [[Үшарал ауылдық округі (Жетісу облысы)|Үшарал]] •}}
{{nobr| [[Шолақай ауылдық округі|Шолақай]] }}
}}
&lt;noinclude&gt;
[[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудандар бойынша ауылдық округтер:Жетісу облысы|Панфилов ауданы]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>8yg5i9xxhlmvaulqonjj8lazm3hahvh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Бұланды ауданы ауылдық округтері</title>
    <ns>10</ns>
    <id>639609</id>
    <revision>
      <id>3480388</id>
      <parentid>3220692</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:29:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480388</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1367" sha1="1pis9p3kcmhpz0zom962amqpdqh7dki" xml:space="preserve">{{Навигациялық жол
 |state     = &lt;includeonly&gt;{{{state|collapsed}}}&lt;/includeonly&gt;
 |тақырыбы  = [[Ақмола облысы]] [[Бұланды ауданы]] ауылдық округтері
 |мазмұны   = {{nobr| [[Алтынды ауылдық округі|Алтынды]] •}}
{{nobr| [[Амангелді ауылдық округі (Бұланды ауданы)|Амангелді]] •}}
{{nobr| [[Вознесен ауылдық округі|Вознесен]] •}}
{{nobr| [[Еркөл ауылдық округі|Еркөл]] •}}
{{nobr| [[Журавлёв ауылдық округі|Журавлёв]] •}}
{{nobr| [[Капитонов ауылдық округі|Капитонов]] •}}
{{nobr| [[Карамышев ауылдық округі|Карамышев]] •}}
{{nobr| [[Қараөзек ауылдық округі|Қараөзек]] •}}
{{nobr| [[Макинск қалалық әкімдігі|Макинск]] •}}
{{nobr| [[Никольск ауылдық округі (Ақмола облысы)|Никольск]] •}}
{{nobr| [[Новобрат ауылдық округі|Новобрат]] }}
}}
&lt;noinclude&gt;
[[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудандар бойынша ауылдық округтер:Ақмола облысы|Бұланды ауданы]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>1pis9p3kcmhpz0zom962amqpdqh7dki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері</title>
    <ns>0</ns>
    <id>662852</id>
    <revision>
      <id>3480534</id>
      <parentid>3435819</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T11:37:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Incall</username>
        <id>146761</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:White Banner of National Liberation.png]] → [[File:White Banner of National Liberation.svg]] png —&gt; svg</comment>
      <origin>3480534</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="171664" sha1="agimmb3lw1miou5nx7rygbbdsia67uo" xml:space="preserve">{{Қарулы қақтығыс
 |қақтығыс     = Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері
 |бөлім        = 
 |сурет  = KarazinNN VstRusVoyskGRM.jpg
 |сурет атауы    = Орыс әскерлерінің [[Самарқан]]ға кіруі
 |дата         = 1853—1895
 |орын        = [[Орта Азия]]
 |себеп      = 
 |нәтиже         = [[Ресей империясы|Ресей]]дің жеңісі
 |өзгерістер    = Орталық Азия Ресейге қосылды
 |қарсылас1   = {{flagicon|Ресей}} [[Ресей империясы]]&lt;br /&gt;Ресейшіл тайпалар
 |қарсылас2   = {{flagicon image|Flag of the Kazakh Khanate.svg|border}} [[Қазақ хандығы]]&lt;br /&gt;{{flagicon image|One of the 3 flags of the Kokand khanate.png|border}} [[Қоқан хандығы]]&lt;br /&gt;{{flagicon image|Flag of Emirate of Bukhara-Buxoro Amirligi Bayrog'i.svg|border}} [[Бұхара әмірлігі]]&lt;br /&gt;{{flagicon image|Bandera de Khiva abans 1917.svg|border}} [[Хиуа хандығы]]&lt;br /&gt;[[Түрікмендер|Түрікмен]] тайпалары&lt;br /&gt;{{flagicon image|White Banner of National Liberation.svg|border}} [[Қырғыздар|Қырғыз]] тайпалары&lt;br&gt;[[Іле сұлтандығы]]&lt;br /&gt; {{flagicon image|Flag of Afghanistan (1880–1901).svg|border}} [[Ауғанстан әмірлігі]]&lt;br /&gt;''жанама:''&lt;br&gt;{{flagicon image|Flag of China (1889–1912).svg|border}} [[Цинь империясы]]&lt;br /&gt;{{flagicon image|Flag of the United Kingdom.svg|border}} [[Британ империясы]]
 |қарсылас3   = 
 |қарсылас4   = 
 |командир1    = {{flagicon image|Russian Imperial Standard 1834.png|border}} [[I Николай]]&lt;br&gt;{{flagicon image|Imperial Standard of the Emperor of Russia (1858–1917).svg|border}} {{flagicon|Ресей}} [[II Александр (Ресей)|II Александр]]&lt;br&gt;{{flagicon image|Imperial Standard of the Emperor of Russia (1858–1917).svg|border}} {{flagicon|Ресей}} [[III Александр (Ресей)|III Александр]]&lt;br&gt;{{flagicon image|Imperial Standard of the Emperor of Russia (1858–1917).svg|border}} {{flagicon|Ресей}} [[II Николай]]&lt;br&gt;{{flagicon|Ресей}} [[Константин Петрович Кауфман|Константин Кауфман]]&lt;br /&gt;{{flagicon|Ресей}} [[Михаил Дмитриевич Скобелев|Михаил Скобелев]]&lt;br /&gt;{{flagicon|Ресей}} [[Герасим Алексеевич Колпаковский|Герасим Колпаковский]]&lt;br /&gt;{{flagicon|Ресей}} [[Михаил Григорьевич Черняев|Михаил Черняев]]
 |командир2    = {{flagicon image|Flag of the Kazakh Khanate.svg|border}} [[Кенесары хан|Кенесары Қасымұлы]] {{белгілер|†}}&lt;br /&gt;{{flagicon image|Flag of the Kazakh Khanate.svg|border}} [[Исатай Тайманұлы]] {{белгілер|†}}&lt;br /&gt;{{flagicon image|One of the 3 flags of the Kokand khanate.png|border}} [[Құдаяр хан]]&lt;br /&gt;{{flagicon image|One of the 3 flags of the Kokand khanate.png|border}} [[Әлімқұл]]&lt;br /&gt;{{flagicon image|One of the 3 flags of the Kokand khanate.png|border}}[[Әбдірахман аутобашы]] {{берілу}}&lt;br /&gt;{{flagicon image|Flag of Emirate of Bukhara-Buxoro Amirligi Bayrog'i.svg|border}} [[Мұзаффар әмірші|Мұзаффар хан]] &lt;br /&gt;{{flagicon image|Bandera de Khiva abans 1917.svg|border}} [[II Мұхаммет Рахим хан]]&lt;br /&gt; [[Алахан сұлтан]] {{берілу}}
 |командир3    = 
 |командир4    = 
 |күштер1        = 
 |күштер2        = 
 |күштер3        = 
 |күштер4        = 
 |шығындар1      = 
 |шығындар2      = 
 |шығындар3      = 
 |шығындар4      = 
 |жалпы шығындар = 
 |ескерту   = 
}}
'''Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері''' — бұл атаумен Ресей империясының құрамына енетін қазіргі [[Қазақстан]], [[Қырғызстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан]], [[Өзбекстан]] жерлері, яғни, [[Орал облысы (Ресей империясы)|Орал]], [[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай]], [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола]], [[Семей облысы (Ресей империясы)|Семей]], [[Жетісу облысы (Ресей империясы)|Жетісу]], [[Ферғана облысы (Ресей империясы)|Ферғана]], [[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария]], [[Самарқан облысы (Ресей империясы)|Самарқан]] және [[Күнгей Каспий облысы|Күнгей Каспий]] облыстары, сондай-ақ автономиясының сол немесе басқа дәрежесін сақтап қалған [[Бұхара әмірлігі]] мен [[Хиуа хандығы]]н айтады. Осы шектерде Орталық Азия иеліктеріне 7 721 684 тұрғыны (1897) тұратын 3 751 510 км² (3 076 628 шаршы шақырым) кірді. Кейде [[Семей облысы (Ресей империясы)|Семей]] мен [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола]] облыстары [[Сібір]] деп саналды.

[[XIX ғасыр]]да Ресейдің Орталық Азияға кеңеюі Ресейдің аймақты отарлауын оның [[Британдық Үндістан|Үндістандағы]] үстемдігіне қауіп төндіретін қауіп ретінде қараған ең ірі отарлық держава — [[Британ империясы|Англияның]] қарсыласуымен (дипломатиялық және басқа да әскери емес) кездесті. Осы қарсыласу шеңберінде XIX ғасырдан бастап Ресейдің ықпал ету аймағы Ресейдің Орта Азиясы деп атала бастады.

== Алғышарты ==
{{Толық мақала|Ресей империясы жерінің қалыптасуы}}
[[Сурет:KartaZemelSlblrskogoLineynogoKW 1858.jpg|thumb|right|300px|Сібір әскери шебінің картасы]]

Ресей мемлекетінің Орталық Азия мемлекеттерімен алғашқы байланыстары XVI ғасырдан басталады. 1589 жылы [[Бұхара хандығы|Бұхара ханы]] Мәскеумен сауда қатынастарын орнатуды қалап, достыққа ұмтылды. Патша [[Михаил Федорович]]тің кезінен бастап орыстар Орта Азияға өз саудагерлеріне базар ашу мақсатында елшілер жібере бастады; 1620 жылы Иван Данил Хохловты Бұхараға жіберді; 1669 жылы Хиуаға — Федотов және Бұхарда — екі ағайынды Пазухиндер; 1675 жылы Бұхарада — Василий Даудов. Бұл елшіліктерде нақты саяси нәтижелер берген жоқ, бірақ «[[Үлкен сызба кітабы]]на» енгізілген Орталық Азия туралы ақпараттың кеңеюіне ықпал етті.

1700 жылы [[I Петр|Ұлы Петрге]] хиуалық [[Шаһнияз хан]]нан елші келіп, Ресей бодандығына қабылдауды сұрады. 1713-1714 жылдары екі экспедиция өтті: [[Алтышаһар|Кіші Бұхараға]] — Бухгольц және Хиуаға — Бекович-Черкасский. 1718 жылы I Петр Флорио Беневиниді Бұхараға жіберді, ол 1725 жылы оралып, Орта Азия туралы көптеген мәліметтер жеткізді. Ұлы Петрдің осы елде бекіну нәтижесіз аяқталды. Осыған қарамастан, егер Бекович Черкасскийдің Хиуаға жорығы мүлдем сәтсіз болса (4 мыңдық жасақтан бірнеше ондаған [[Орал казактары|Жайық казактары]] ғана оралды, қалғандары өлтірілді немесе тұтқынға алынды), онда Бухгольц экспедицияларының нәтижесінде Ертіс және [[Алтай таулары|Алтай]] Ресейдің қол астына өтті. 1755-1758 жж. Қытай империясы [[Жоңғар хандығы]]н талқандап, оның халқын толықтай жойған кезде, Ресейде Қытай экспансиясына кедергі келтірген [[Сібір шебі|Ертіс, Тобыл-Есіл және Коливано-Кузнецк әскери шептері]] болды.

Петрден кейін, XIX ғасырдың басына дейін Ресей үкіметінің қатынастары бағынышты [[қазақтар]]мен ғана шектелді.
[[Сурет:Medal of Battle for Russian Turkestan.jpg|thumb|150px|«Орта Азиядағы жорықтары үшін» медалі]]

1801 жылы [[Павел I|I Павел]] [[Наполеон Бонапарт]]тың [[Үндістан]]ға бірлескен жорығы туралы идеясын қолдауға шешімді қабылдады. Павелдің алдына қойған міндеттері нақты белгілі емес, бірақ соған қарамастан қаңтарда 20 мың адамнан тұратын казактардың жасағы атаман Платовтың басшылығымен жорыққа аттанды. Наурызға қарай жасақ [[Ырғыз]]дың жоғарғы ағысына ([[Сарытау губерниясы]]ның атырабы) жетті. Мұнда оларға I Павелдің қайтыс болғаны және таққа отырған [[I Александр]]дың тез қайту туралы бұйрығы жетті.

1819 жылы «Түрікменстан мен Хиуаға саяхатты» (М., 1822) жазған [[Николай Николаевич Муравьев-Карский|Николай Муравьев]] Хиуаға жіберілді, бұл оның елшілігінің жалғыз нәтижесі болды.

1841 жылы Ауғанстанмен соғысқан ағылшындардың маңдайшептері [[Әмудария]]ның сол жағалауына жақындағаннан кейін Ресейден Бұхара әмірінің шақыруымен Бұхараға Тау-кен инженерлері корпусының майоры Бутенев К.Ф. (бастық), [[шығыстану]]шы [[Николай Владимирович Ханыков|Ханыков]], табиғат зерттеушісі [[Александр Адолфович Леман|А.Леман]] және басқалардан тұратын саяси-ғылыми өкілдік жіберілді. 1841 жылғы Бұхара экспедициясы деп аталған бұл өкілдік саяси тұрғыдан ешқандай нәтижеге қол жеткізбеді, бірақ оның қатысушылары Бұхара туралы көптеген құнды табиғи тарихты және географиялық еңбектерді жариялады, олардың арасында Н. Хандыковтың «Бұхар хандығының сипаттамасы» ерекше болды&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Hanykov1/pred.htm Н В Ханыков «Бұхар хандығының сипаттамасы»]&lt;/ref&gt;.

1859 жылы полковник граф [[Николай Павлович Игнатьев|Николай Игнатьев]] Бұхарада болды&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1840-1860/Mission_Ignatiev/text.htm Н.П.Игнатьевтің Хиуа мен Бұхараға сапарына орыс теңізшілерінің қатысуы туралы құжаттар. 1857—1859 жж.]&lt;/ref&gt;.

== Ресейдің Орталық Азиядағы экспансиясы ==
[[Сурет:Central Asia 1900.svg|thumb|400px|XX ғасырдың басындағы Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері
{|
 |{{Legend2|#D6D6AE|[[Орал облысы (Ресей империясы)|Орал облысы]]}}
 |{{Legend2|#C2DCBB|[[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай облысы]]}}
 |-
 |{{Legend2|#E4D48F|[[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола облысы]]}}
 |{{Legend2|#FBE5E6|[[Семей облысы (Ресей империясы)|Семей облысы]]}}
 |-
 |{{Legend2|#E7C9D7|[[Жетісу облысы (Ресей империясы)|Жетісу облысы]]}} 
 |{{Legend2|#FEB28E|[[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария облысы]]}}
 |-
 |{{Legend2|#FDFDC6|[[Самарқан облысы (Ресей империясы)|Самарқан облысы]]}}
 |{{Legend2|#E5E2F5|[[Ферғана облысы (Ресей империясы)|Ферғана облысы]]}}
 |- 
 |{{Legend2|#C0C0C0|[[Хиуа хандығы]]}}
 |{{Legend2|#C6E3C6|[[Бұхара әмірлігі]]}} 
 |-
 |{{Legend2|#FDE3E4|[[Күнгей Каспий облысы]]}}
 |
 |}
]]
'''Ресей империясының Орталық Азияны жаулауы''' — бұл жерді Ресейге қосу мақсатында Ресей империясының Орталық Азияға экспансиясы. Бұл орыс әскерінің XIX ғасырдың екінші жартысындағы Орта Азия хандықтары мен тайпаларына қарсы бірқатар әскери жорықтары. 1840 жылдардағы Қазақстанды түпкілікті қосып алғаннан кейін және қазақ жүздері жойылған соң, «[[Ұлы ойын]]» шеңберінде, Ұлыбританиямен қарсыласу барысында аймақта үстемдік ету үшін Қоқан мен Хиуа, сонымен қатар, Бұхара әмірлігі сияқты хандықтарға қарсы бірқатар әскери жорықтардан кейін өзіне қосып алды. Қоқан хандығы жойылып, Хиуа хандығы мен Бұхара әмірлігі талқандалып, Ресей империясының боданына айналды. Сонымен қатар, Түрікменстан, Памир және басқа аймақтар қосылды, нәтижесінде Ресейдің шекаралары Ауғанстанға және Ұлыбританияның тікелей ықпал ететін жерлеріне дейін кеңейді. 1890 жылдарға қарай Орта Азияның (Түркістан) қосылуы аяқталды.

=== Қазақ жүздерінің қосылуы ===
{{Толық мақала|Ресей империясының құрамындағы Қазақстан|Қазақстанды Ресейдің Отарлауы}}

1581 жылы Ресей қазақ көшпенділерінің солтүстігінде жатқан, Сібірді игере бастады. 1640 жылы орыс казактары Жайық өзенінің сағасында [[Атырау|Гурьев]] қаласын құрды, 1718 жылы орыс әскер басы Василий Чередов [[Ертіс]]те [[Семей]]ді құраса, 1720 жылы [[Өскемен]] қаласы пайда болды. Бұл қалалар қазір Қазақстан жерінде орналасқан, бірақ ол кезде Гурьев маңында [[ноғайлар]], ал Семей мен Өскемен маңында — [[жоңғарлар]] көшіп-қонып жүрген.

Сол кезде қазақтар рулық-тайпалық тұрмыста өмір сүріп, үш жүзден тұрды: [[Ұлы жүз]], [[Орта жүз]] және [[Кіші жүз]]. Қазіргі Қазақстан даласының көшпелілері тек қана қазақтар болған жоқ. Батыста [[ноғайлар]], шығыста — қазақтармен өте шиеленісті қарым-қатынаста болған [[жоңғарлар]] өмір сүрді. Маңғыстау түбегінде [[түрікмендер]] көшіп-қонып жүрді. 1718 жылы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] басқарған Кіші жүз Ресеймен дипломатиялық қатынастар орнатып, 1731 жылы «ақ патшайым» [[Анна Иоанновна]]ның қамқорлығына алынды. Бір жыл өткен соң, 1732 жылы [[Сәмеке хан]] кезінде Орта жүз де Ресей бодандығын қабылдады, бұл жоңғарлардың жойқын шабуылдарынан қорғауға кепілдік берді&lt;ref&gt;[http://www.apn.ru/publications/comments22694.htm Ресейдің оңтүстікке бет бұруы: басып кіру ме немесе Британ қауіпін алдау ма?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160414194320/http://www.apn.ru/publications/comments22694.htm |date=2016-04-14 }}&lt;/ref&gt;. Ұлы жүз [[Қоқан хандығы]]ның ықпалында болды.

1787 жылы [[Хиуа хандығы|Хиуаның]] езгісіндегі Кіші жүздегі қазақ руларының бір бөлігіне [[Жайық]]тан өтіп, [[Еділ]] бойында көшіп-қонып жүруге рұқсат етілді. 1801 жылы бұл шешімді император [[Павел I|I Павел]] ресми түрде растады, ол кезде 7500 қазақ отбасыларынан [[Бөкей хан|Бөкей сұлтан]] бастаған вассал [[Бөкей Ордасы|Бөкей (Ішкі) Ордасы]] құрылды.

1818 жылы Ұлы жүздің бірнеше рулары Ресейдің қамқорлығына кіргендігін мәлімдеді. Келесі 30 жыл ішінде, кейде қысыммен, кейде өз еркімен жүздің көптеген рулары  Ресей азаматтығын қабылдағанын жариялады&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1760-1780/Kazach_rus_17_18/101-120/115.htm 1822 ж. 1 тамыз. — Батыс Сібір генерал-губернаторының Сыртқы істер министрі К.Несселродқа Ұлы жүздің Ресейге қосылуы туралы хаты.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1760-1780/Kazach_rus_17_18/201-220/205.htm 1846 ж. 23 маусым. — Ұлы жүз сұлтандарының, билерінің және билеушілерінің Ресей бодандығына кіруіне байланысты міндеті.]&lt;/ref&gt;.

1822 жылы император [[I Александр]] М.М. Сперанский жасаған қазақ жүздерінде хан билігін жойған «Сібір қырғыздары туралы жарғыны» енгізу туралы жарлық шығарды (1845 ж. [[I Николай]]дың кезінде хандық билік жойылған Бөкей Ордасын қоспағанда). Осыған қарамастан Ресей ұзақ уақыт бойы [[Сыртқы істер алқасы]] арқылы қазақ жүздерін басқарды, ал Ресейге келген қазақ жүздерінің өкілдері ресми құжаттарда елшілер деп аталды. 1799 жылы Кіші жүз қазақтарын басқару үшін құрылған [[Орынбор шекара комиссиясы]] екі жерге — [[Азия департаменті|Сыртқы істер министрлігінің Азия департаменті]] мен [[Орынбор губерниясы|Орынбор әскери губернаторлығына]] бағынышты болды&lt;ref&gt;[https://cyberleninka.ru/article/n/deyatelnost-orenburgskoy-pogranichnoy-komissii-v-kachestve-podrazdeleniya-rossiyskogo-mid Ресей СІМ бөлімшесі ретіндегі Орынбор шекара комиссиясының қызметі]&lt;/ref&gt;.

Ресейдің қазақ жерінде қатынасын қамтамасыз ету үшін: Көкшетау (1824), Ақмола (1830), Новопетровское бекінісі (қазіргі [[Форт-Шевченко]] — 1846), Орал (қазіргі [[Ырғыз (ауыл)|Ырғыз]] — 1846), Орынбор (қазіргі [[Торғай (Қостанай облысы)|Торғай]] — 1846) бекіністер, [[Райым]] (1847) және Қапал (1848) бекіністері тұрғызылды. 1854 жылы Верное бекінісі (қазіргі [[Алматы]] қаласы) құрылды&lt;ref&gt;[http://www.nklibrary.kz/elib/collect/book/beisen_3.htm Бейсенова А. С. Қазақстан табиғатын зерттеу] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111105031444/http://www.nklibrary.kz/elib/collect/book/beisen_3.htm |date=2011-11-05 }}&lt;/ref&gt;.

1867-1868 жылдары [[Қоқан-Ресей соғысы|Қоқан хандығын талқандағаннан кейін]] ғана [[II Александр (Ресей)|II Александр]] «[[Жетісу облысы|Жетісу]] мен [[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария]] облыстарын басқару туралы ережеге» және «[[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай]], [[Орал облысы (Ресей империясы)|Орал]], [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола]] және [[Семей облысы (Ресей империясы)|Семей]] облыстарын басқару туралы ережеге» қол қойды. [[Бөкей Ордасы]] [[Астрахан губерниясы]]ның құрамына енді. Қоқаннан жаулап алынған Жетісу жерінде Сібірден көшірілген казактардан [[Жетісу казактары|Жетісу казактарының әскері]] ұйымдастырылды. Патша үкіметі жаулап алынған жерлердегі казактардың қоныстануын аймақтың сақталуына кепілдік беретін құрал ретінде қарастырды.

1882 жылы [[Батыс Сібір генерал-губернаторлығы]]ның орнына Ақмола, Семей және Жетісу облыстарынан [[Дала генерал-губернаторлығы]] құрылды.

=== Қоқан хандығының қосылуы ===
{{Толық мақала|Қоқан-Ресей соғысы}}
[[Сурет:Туркестанские походы русской армии.jpg|300px|thumb|left|Орыс әскерлерінің жорықтарының бағыттары және қалаларды жаулап алу күндері]]

1850 жылы Іле өзенінен Қоқан ханына бекініс болған Таушыбек бекінісін жою мақсатында экспедиция жасалды, бірақ олар оны 1851 жылы ғана басып алды, ал 1854 жылы Алматы өзенінде (бүгінгіде [[Кіші Алматы]]) [[Алматы|Верное]] бекінісі құрылып, бүкіл [[Іле өлкесі]] Ресейдің құрамына кірді. Шекараны одан әрі нығайту үшін Орынбор әскери губернаторы [[Владимир Афанасьевич Обручев|Обручев]] 1847 жылы Сырдарияның сағасына жақын жерде [[Райым]] бекінісін (кейін Арал) салып, [[Қызылорда|Ақмешітті]] басып алуды ұсынды. 1852 жылы Орынбордың жаңа губернаторы [[Василий Алексеевич Перовский|Перовскийдің]] бастамасымен полковник [[Иван Федорович Бларамберг|Бларамерг]] 500 адамнан тұратын жасақпен қоқанның Қамысқорған және Шымқорған екі бекіністерін қиратып, коменданты кейінде [[Алтышаһар|Қашғарияның]] атақты билеушісі [[Мұхаммед Жақыпбек хан|Жақыпбек]] болған Ақмешітке шабуыл жасалды, бірақ оған тойтарыс берілді.

1853 жылы Перовский жеке өзі 12 зеңбірек бар 2767 адамнан тұратын жасақпен бірге Ақмешітке ат басын бұрды, онда 3 зеңбірек бар 300 қоқандық болды, 27 шілдеде [[Ақмешітті басып алу|оны шабуылдап, басып алды]]; көп ұзамай Ақмешіттің аты [[Қызылорда|Форт-Перовский]] болып өзгертілді. Сол 1853 жылы қоқандықтар екі рет Ақмешітті қайтарып алуға тырысты, бірақ 24 тамызда әскери старшина Бородин 3 зеңбіректен тұрған 275 адаммен бірге 7000 қоқандықты Құмсуат түбінде шашыратып жіберді, ал 14 желтоқсанда майор Шкуп, Сырдарияның сол жағалауына 4 зеңбірек ұстаған 550 адам 17 мыс зеңбірегі бар 13000 қоқандықтарды ойсырата жеңді. Осыдан кейін Сырдарияның төменгі ағысы бойында бірқатар бекіністер тұрғызылды ([[Сырдария шебі]]: [[Қазалы]], [[Жосалы (Қызылорда облысы)|Қармақшы]], 1861 жылдан бастап [[Жөлек (ауыл)|Жөлек]]).

1860 жылы Батыс Сібір билігі полковник [[Аполлон Эрнестович Циммерман|Циммерманның]] басшылығымен [[Бішкек|Пішпек]] пен [[Тоқмақ]] Қоқан бекіністерін қиратқан шағын жасақ жабдықтады&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Pischpek/text.htm 1860 жылғы Іле өлкесіндегі әскери қимылдардың сипаттамасы]&lt;/ref&gt;. [[Қоқан хандығы]] қасиетті соғыс ([[Жиһад|ғазауат]]) жариялады және 1860 жылы қазанда 20000 адамнан тұратын әскері полковник [[Герасим Алексеевич Колпаковский|Колпаковскийден]] (3 рота, 4 жүздік мен 4 зеңбірек) жеңіліске ұшыраған [[Ұзынағаш шайқасы|Ұзынағаш бекінісіне]] (Верныйдан 56 шақырым жерде) шоғырланды; сонымен бірге, Тоқмақ пен [[Қастек (ауыл)|Қастектің]] кішігірім бекіністері де басып алынды.

Батыс Сібірден Алатау бойымен және Сырдарияның төменгі ағысы бойымен [[Орынбор]] жағынан бекіністер тізбегін орналастыру арқылы Ресей шекарасы біртіндеп тұйықталды, бірақ сол кезде шамамен 650 шақырым кеңістік иесіз қалып, қазақ даласына шабуыл жасауға арналған қақпа ретінде қызмет етті.

1864 жылы біреуі Орынбордан, екіншісі Батыс Сібірден шыққан екі жасақ, орынборлық Сырдария бойымен жоғары [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласына, ал Батыс Сібірлік [[Қырғыз Алатауы|Александровский жотасы]] бойымен бір-біріне қарай бағыт алады деп шешілді. 2500 адамнан тұратын полковник [[Михаил Григорьевич Черняев|Черняев]] бастаған Батыс Сібір жасағы Верныйдан шығып, 1864 жылы 5 маусымда [[Тараз|Әулиеата]] қамалын шабуылмен басып алды, ал 1200 адамнан тұратын полковник [[Николай Александрович Веревкин|Веревкин]] бастаған Орынбор жасағы, [[Қызылорда|Форт-Перовскийден]] шығып 12 маусымда ор қазу жұмыстары арқылы басып алынған Түркістан қаласына беттеді.

[[Сурет:Wassilij Wassiljewitsch Wereschtschagin 002.jpg|thumb|right|350px|Орыс жасағының ұрысы. [[Василий Васильевич Верещагин|Василий Верещагин]].]]
Түркістанды басып алғаннан кейінгі ұрыс қимылдарының бірі [[Иқан шайқасы|Иқан ісі]] деп аталады. 1864 жылы 4 желтоқсанда Түркістан коменданты полковник Жемчужников барлауға [[есауыл]] [[Василий Родионович Серов|Серовтың]] басқаруымен 1 зеңбірекпен күшейтілген жүз [[Орал казактары]]н жіберді. [[Ескі Иқан|Иқан]] қыстауының маңында жүз адам күтпеген жерден Қоқан хандығының регенті, Түркістанды алуға бет алған молда [[Әлімқұл]] бастаған Қоқан әскерінің негізгі күштеріне тап болды. Казактар екі күн бойы (4 және 5 желтоқсан) қоршауға алынып, тамақсыз, сусыз өлген жылқылардың денелерінің артына жасырынып, айнала қорғаныс өткізді. 2 күннің аяғында есауыл Серов жүздікке өздігінен бұзу туралы бұйрық берді, казактар кареге тізіліп, Қоқан әскері арқылы Түркістаннан жіберілген жасақпен кездесіп, бекініске оралды&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Ikan/text.htm Михаил Хорошхин. Оралдықтардың ерлігі. 1864 жылғы 4, 5 және 6 желтоқсандағы Иқан түбіндегі іс. Орал. 1895]&lt;/ref&gt;.

[[Сурет:Wassilij Wassiljewitsch Wereschtschagin 003.jpg|thumb|250px|left|«Бітімшілер» ([[Василий Васильевич Верещагин|Василий Верещагиннің]] суреті)]]
Әулиеатада гарнизон қалдырып, Черняев 1298 адамның басында, Орынбор жасағын тартып, [[Шымкент]]ке беттеді оны 20 шілдеде шабуылмен басып алды. Осыдан кейін Ташкентке шабуыл жасауды (Шымкенттен 114 шақырым жерде) ұйғарды, бірақ ол тойтарылды.

[[Михаил Григорьевич Черняев|Черняевтің]] әрекеттері өте қатал болды. Сонымен, 1864 жылы әскери жорыққа қатысқан әйгілі саяхатшылар [[Николай Алексеевич Северцов|Н.А. Северцов]] пен [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Ш. Уәлиханов]] генералға батыл наразылықтарын білдірді. Генерал Черняевпен болған бірнеше қызу даулардан кейін Шоқан Шыңғысұлы қызметтен кетіп, [[Жетісу]]ға оралады.

1865 жылы жаңадан басып алынған жерден бұрынғы Сырдария шебінің аумағын қосумен Түркістан облысы құрылды, оның әскери губернаторы лауазымына Черняев сайланды.

==== Ташкентті басып алу ====
{{Толық мақала|Ресей империясының Ташкентті басып алуы}}
[[Сурет:1871 Vereshchagin In der Stadtmauer anagoria.JPG|thumb|left|300px|Орыс әскері қалаға шабулдауда. ''Василий Верещагин''.]]

Бұхара әмірі [[Ташкент]]ті басып алмақшы деген сыбыстар Черняевті 29 сәуірде Ташкенттің суында үстемдік еткен кіші Ниязбек Қоқан бекінісін басып алуға мәжбүр еткізді, содан кейін 12 зеңбірегі бар 1851 адамнан тұратын жасақпен, Әлімқұл бастаған 50 зеңбірек болған 30000 қоқандықтар шоғырланған Ташкенттен 8 шақырым жерде тұрды. 9 мамырда Әлімқұл қарсы шабуыл жасап, барысында ауыр жарақат алды. Оның өлімі Ташкентті қорғауға кері әсерін тигізді, қалада әртүрлі топтардың күресі күшейіп, бекініс қабырғаларын қорғаудағы күш әлсіреді. Черняев осыны пайдалануды шешті және үш күндік шабуылдан кейін (15-17 маусым) Ташкентті алды, оның жасағында 25 адам қаза тауып, 117 жарақат алса, қорғаушылардың шығыны едәуір жоғары болды.

1866 жылы 8 мамырда [[Сырдария]]ның сол жағалауында [[Шыназ]] бен [[Хожант]] арасында жатқан мекен — Ыржар түбінде [[Ыржар шайқасы]] деп аталған орыстар мен бұхаралықтар арасындағы алғашқы ірі қақтығыс өтті. Бұл шайқаста орыс әскерлері жеңіске жетті; жеңіс орыс әскеріне [[Хожант]] пен [[Жызақ]]қа жол ашты. [[Хожантты басып алу|Хожант мамыр айында]], ал [[Жызақты басып алу|Жызақ сол жылдың қазан айында]] алынды.

Бұхарадан қол үзген, [[Құдаяр хан]] 1868 жылы оған генерал адъютант [[Константин Петрович Кауфман|фон Кауфман]] ұсынған сауда келісімін қабылдады, соның арқасында Қоқан хандығындағы орыстар мен орыс иеліктеріндегі қоқандықтар еркін мекендеуге және өтуге, [[Керуен Сарай|керуен-сарайлар]] және сауда агенттіктерін (керуенбашы) ұстауға, тауарлар құнының 2,5%-дан аспайтын мөлшерде баж салығын салуға құқық алды.

==== Қоқан хандығын жою ====
{{Толық мақала|Қоқан жорығы (1875—1876)}}
[[Сурет:Von Kaufman portrait.jpg|thumb|200px|[[Константин Петрович Кауфман|Генерал Кауфман]] — Орта Азия жорықтарындағы орыс әскерлерінің қолбасшысы]]
1875 жылы Құдаяр ханға наразы болғандардың басында Қоқанның Ресейдің қол астына өтуінің кезекті қарсыласы Құдаяр өлім жазасына кескен Мұсылманкүлдің ұлы қыпшақ [[Әбдірахман аутобашы]]ға (аутобашы - хандық иерархиясындағы сарай лауазымы) орыстардың барлық қарсыластары мен дінбасылар қосылды.

Көтеріліс қазіргі Қырғызстан аумағында басталды. Ханның үлкен ұлы [[Насыриддин хан]] көтерілісшілерге қосылып, көтерілісшілер басшыларының бірі молда Иса Әулие орыстарға қарсы газауатқа шақырды. Шілде айында көтерілісшілер [[Қоқан (қала)|Қоқанды]] басып алды, онда оларға Құдаяр ханның екінші ұлы Мұхаммед Әлімбек қосылды. Құдаярдың өзі [[Хожант]]қа қашып кетті.

Насыриддин хан болып жарияланды. Көтерілісшілер хандықты  бір жағынан Ақмешіттен, екінші жағынан [[Бішкек|Пішпекке]] дейінгі ескі шекараны қалпына келтіру мақсатын жариялады. Қасиетті соғыс жарияланып, қыпшақтардың көптеген жасақтары Ресейдің жаңа жерлеріне басып кіріп, [[Зерафшан өзені|Зерафшанның]] жоғарғы ағысы мен [[Хожант]] маңын басып алды. Орыс әскерлерінің шағын гарнизондары, пошта бекеттері жойылып, орыс шенеуніктері өлтірілді. 1875 жылы 8 тамызда Хожант қоршауы басталды.

Хожантта полковник Савримовичтің басқаруымен батальон мен екі жаяу әскер ротасы, жүз казак және артиллерия батареясы болды, олар 10 тамызға дейін [[Истаравшан|Ұлытөбеден]] қоршауға алушыларды қала қақпасынан ығыстыруға көмектескен майор Скарятин бастаған қосымша күштер келгенге дейін шыдай алды. 12 тамызда полковник Савримович 4 рота, жүздеген казактар және артиллерия батальонды бастап, Қостақола ауылы маңында Әбдірахман аутобашының қол астында болған 16000 адамнан тұратын Қоқан әскеріне шабуыл жасады. Сол күні подполковник Гарновскийдің басқаруымен атты зеңбірек дивизиясы бар 1-атқыштар батальоны Ташкенттен Хожантқа келді. Бұдан әрі қоршаудың пайдасыздығын түсінген көтерілісшілер Хожанттан шегінді. 18 тамызға таман Кауфман бастаған орыс әскерлері Хожантта шоғырланды. Әбдірахман аутобашы 50 000 әскерімен Хожантттың жанында, Сырдарияның сол жағалауындағы [[Махрам (ауыл)|Махрам]] бекінісінде (Хожанттан 44 шақырым жерде) тұрақтады, бірақ 1875 жылы 22 тамызда генерал Кауфман (16 рота, 8 жүздік және 20 зеңбіректен тұратын жасақпен) осы бекіністі алып, 2 мыңнан астам қаза тапқан қоқандықтарды толығымен жеңді; Ресей тарапының шығындары 5 адам қаза тауып, 8 адам жараланумен шектелді. Аутобашы [[Марғылан]]ға қашып кетті.

29 тамызда Кауфманның жасағы [[Қоқан (қала)|Қоқанға]] оқ атпай басып алды, онда Насыриддин хан тізе бүкті, 8 қыркүйекте [[Марғылан]] басып алынды. Бірінен соң бірі одақтасынан айырылып, Әбдірахман аутобашы шегінді. [[Михаил Дмитриевич Скобелев|Скобелевтің]] жасағы оны қуып жолға шықты. 10 қыркүйекте солдаттар мен казактар [[Ош]] қаласына кірді. Әбдірахман аздаған серіктерімен тауда паналады.

22 қыркүйекте Кауфман хан өзін орыс патшасының қызметшісі ретінде танып, жыл сайын 500 мың рубл алым төлеп тұруға міндеттеніп, [[Нарын (қала)|Нарынның]] солтүстігіне барлық жерлерді беретіндей (Сырдарияның оң жағалауындағы [[Наманған]] бектігі) Насыриддин ханмен келісім жасасты; берілген жерлерден [[Наманған уезі|Наманған бөлімі]] құрылды. Келісім Бұхарамен және Хиуамен келісімдер түріне сәйкес жасалған. Онда ханның Ресейден басқа кез-келген державамен тікелей дипломатиялық келісімдер жасаудан бас тартуы қарастырылды.

[[Сурет:Kokand Medal.jpg|thumb|left|200px|«Қоқан хандығын бағындырғаны үшін» медалі]]

Бірақ орыс әскерлері кете салысымен хандықта көтеріліс басталды. [[Өзген]]ге қашып кеткен Әбдірахман аутобашы [[Хожант]]қа қашып кеткен Насыриддинді орнынан алып, хан етіп қырғыз [[Болат хан (Қоқан хандығы)|Болат бекті]] жариялады. Әндіжан қаласы оның әскерлерінің шоғырлану орталығына айналды. Қазан айының басында генерал-майор [[Виталий Николаевич Троцкий|Троцкийдің]] жасақтары қырғыздарды бірнеше рет жеңді, бірақ Әндіжанды шабуылмен баса алмады. Қоқанда жаңа көтеріліс басталды, енді Насреддин Хожанттегі орыстардың қорғауына қашты. Қоқандықтар Наманғанды басып алды және цитаделде жасырынған орыс гарнизоны шабуылға әрең тойтарыс берді.

Наманган бөлімінің бастығы Михаил Скобелев [[Турақорған|Төреқорғанда]] Батыртөре бастаған көтерілісті басады, бірақ [[Наманған]]ның тұрғындары оның жоқтығын пайдаланып, орыс гарнизонына шабуыл жасады, ол үшін оралған Скобелев қаланы аяусыз бомбалады.

Сосын Скобелев 2800 адамнан тұратын жасақпен 8 қаңтарда шабуылдаған Әндіжанға бет бұрды, әскерлер зеңбіректерден қалаға оқ жаудырып, 20 мыңға жуық адам үйінділер астында қайтыс болды. 10 қаңтарда Әндіжан тұрғындары берілді. 1876 жылы 28 қаңтарда Әбдірахман тізе бүгіп, [[Днепр (қала)|Екатеринославқа]] жер аударылды. Насыриддин өзінің астанасына оралды, бірақ ұстанымының қиындығын ескере отырып, Ресейге дұшпан топ пен фанаттық дінбасыларды өз жағына қаратуға шешім қабылдады. Нәтижесінде Скобелев Қоқанды басып алуға асығып, сол жерден 62 зеңбірек пен соғыс снарядтарының орасан зор қорларын алды (8 ақпан).

19 ақпанда Қоқан хандығының бүкіл аумағын қосу және одан Ферғана облысын құру туралы Жоғарғы бұйрық шықты. Скобелев облыстың әскери губернаторы болды. Насыриддин бұрын Орынборда қоныстанған әкесі Құдаяр сияқты империяның маңайында орналастырылды. Тұтқындалған Болат бек Марғыланда дарға асылды.

Осыған қарамастан, [[Ферғана аңғары]]н оңтүстіктен жауып тұрған Алай, яғни екі параллель жоталардан құрылған биік үстіртте қырғыздардың көтерілісі тағы жарты жылға созылды. 1876 жылдың сәуірі мен шілде-тамызында Скобелев Алайға экспедициялар жүргізіп, қырғыздардың басшысы Абдул бекті [[Қашқар]] иеліктеріне қашуға мәжбүр етті, содан кейін [[қырғыздар]] бағындырылды.

=== Бұхара әмірлігін бағындыру ===
Қоқан-орыс соғыстарымен бір мезгілде дерлік [[Бұхара әмірлігі]]мен араздық басталды. Бұған Қоқан мен Бұхара арасындағы аумақтық даулар ықпал етті. 1860 жылы отыз төрт жылдық биліктен кейін қайтыс болған [[Насырұлла әмірші|әмір Насырұлла Баһадур ханның]] орнына оның ұлы [[Мұзаффар әмірші|Сейіт Мұзаффаруддин Баһадур хан]] келді, оның қарамағында Бұхара әмірлігі Ресейге вассалдық тәуелділікке түсіп, өзінің маңызы мен тәуелсіздігін біржола жоғалтты. Қоқанмен жауласқан әкесі сияқты Мұзаффар хан сол уақытта Құдаяр ханның тобын қолдады. Бұл жағдай Мұзаффар ханды сол кезде [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласын, [[Шымкент]]ті, [[Ташкент]]ті жаулап алып, жалпы [[Сырдария]]да, бұрын Қоқанға тиесілі жерлерде берік орныққан Ресеймен қақтығысқа алып келді.

Ресей жаулап алған жерді тазартуды талап еткен және Бұхарада тұратын орыс көпестерінің мүлкін тәркілеген Бұхара әмірінің тәкаппар мінез-құлқы, сондай-ақ Бұхарада келіссөздер жүргізуге жіберілген орыс өкілдігін қорлау ақырғы қарама-қайшылыққа алып келді.

==== Әскери қимылдардың басы ====
{{See also|Ыржар шайқасы|Жызақты басып алу}}
1866 жылы 20 мамырда генерал [[Дмитрий Ильич Романовский|Романовский]] 2 мыңдық жасақпен Сырдарияның сол жағалауындағы Ыржарға жақын жерде бұхаралықтарға алғашқы және қатты соққы бергені соншалықты, тіпті, бүкіл әмір әскері бүкіл лагерді тастап қашып, жеңімпаздың қолындағы артиллерия мен әмірдің бай шатырын қалдырып кетті. Мұзаффардің өзі [[Жызақ]]қа үлкен қиындықпен қашып кете алды. Ыржар аласаты әмірге қарсы молдалар айдап салған бұхаралықтарды қатты қоздырды; көпшілігі апатты оның асығыс қашып кетуімен байланыстырды және тіпті әмірді Ресеймен жасырын келісім жасады деп айыптады. Қоғамдық пікірдің әсерінен туындаған осы жағдайды ескере отырып, әмір Бұхара хандығы тағдырын шешуді тездеткен орыстармен соғысты соңғы шегіне дейін жалғастыруға деген жалпы ұмтылысқа бой алдыруға мәжбүр болды.

1866 жылы қазан айында орыстар [[Ұлытөбені басып алу|Ұлытөбе бекінісін алды]], сосын көп ұзамай Жызақ та алынды. Осыдан кейін Түркістан генерал-губернаторы генерал Кауфман Бұхара әміріне бейбітшілік шарттарын ұсынды, бірақ соңғысы уақыт ұтқысы келіп, келіссөздерді әртүрлі сылтаулармен созып, сонымен бірге бүлікші Жұрабаймен [[Шаһрисабз]]та байланысқа түсіп, қасиетті соғыстарға (ғазауат) әскер жинады. Сонымен қатар, Бұхара жасақтары жаулап алынған жерлерге үнемі шапқыншылық жасап, тіпті Ключевойдағы (Жызақ маңында) орыс лагеріне түнгі шабуыл жасады.

==== Самарқанды қорғау (1868) ====
{{Толық мақала|Самарқанды қорғау (1868)}}
[[Сурет:KarazinNN VstRusVoyskGRM.jpg|thumb|right|300px|«Орыс әскерлерінің Самарқанға кіруі»&lt;br&gt;([[Николай Николаевич Каразин|Н. Н. Каразин]], [[Мемлекеттік орыс мұражайы]])]]
Бұхараға қарсы табанды жауап қайтару шаралары басталды. 1868 жылы 1 (13) мамырда [[Самарқан]]ға жылжуға бұйрық берілді. Осыған байланысты Жызақта 25 жаяу әскер ротасы, 7 жүз казактар ​​мен 16 зеңбірек, барлығы 3500 адам болған; 1 мамырда жасақ Зерафшан аңғарына беттеді. 150 мылтықпен 40-50 мың адамнан тұратын Бұхара әскері Самарқан маңындағы [[Шопаната қыраты|Шопаната]] биіктігінде орналасты. Зерафшанға жақындап, бұқаралықтардың көпшілігі тауда орналасқандығын көріп, сірә, өткелді қорғауға шешім қабылдаған, жасақ командирі жіберілген елші арқылы егер әмір өз әскерлерін бір сағаттың ішінде шығармаса, онда орыстар шабуылмен қыратты басып алады деп хабарлауды бұйырды.

Бұл кезде орыс әскерлерінің оң қапталында бұқаралықтар көп жиналып жатты, сондықтан генерал Кауфман оларды шашырату үшін 4 зеңбірекпен 4 жүз казак полковник Страндменді жіберуге мәжбүр болды. Қарсы биіктіктен атылған оққа қарамастан, казактар ​​бұхаралықтарға шапшаң шабуылдап, оларды шашыратып, бірнеше шақырымға дейін қуып жіберді.

2 сағаттан астам уақыт өтті, ал әмір елшісі жауаппен оралмады және бұхарлықтардың шегінуге дайындығы көрінбеді. Керісінше, олар зеңбіректен оқ жаудырып, Зарявшан өзен өткелін жақын жерін қорғау үшін әскерлерін жинай бастады. Содан кейін генерал Кауфман әскерлерді екі бағанға бөліп: генерал-майор Головачев пен полковник Абрамов алға жылжытты. Қапталдан шабуылдау қаупі бар мылтық пен зеңбірек атуының астында екі бағана да Зарявшан өзенінің бірнеше тармағын суға кеудесіне дейін кесіп өтіп, мылтықшыларға арналған орлар қазып, жаудың позициясына батыл шабуыл жасады. Орыс әскерлері соңғы тармақтан өтіп, «ура» деген айқаймен бұхаралықтардың ұзын шебіне шанышқымен жүгіргенде, бұхарлықтар 21 зеңбірек пен көптеген қару-жарақ қалдырып қашып кетті. Орыс әскерлерінің шығындары қаза болған және жараланғандардың саны тек 40 адамды құрады.

Келесі күні Самарқан генерал Кауфманға тізе бүкті. Самарқан тұрғындары қашып бара жатқан Бұхара әскерлерін қалаға кіргізбеді. Ескендік Зұлқарнайын, аңызға сәйкес, Самарқанды алғашқы жаулап алушы болған, II Александр оны соңғы рет бағындыру тәубесіне жазылған еді.

Зарявшан алқабындағы жағдайды нығайту үшін генерал Кауфман бұхаралық тобырларды бұзу және кейбір бекінген жерлерді тартып алу үшін әр түрлі жерге жасақ жіберді. Ақыры, әскер қолбасшысының өзі 30 мамырда Самарқанда шағын жасағын қалдырып, әмірге қарсы қозғалуға мәжбүр болды. 4 жаяу әскер ротасы, бір сапер ротасы, 2 зеңбірек және 2 миномет Самарқанда қалды. майор Штемпел басқарған гарнизон генерал Кауфман өзімен бірге алып жүрмеген науқастар мен әлсіздерді қосқанда 658 сүңгі күшін құрады.

Генерал Кауфманның кетуімен Самарқан тұрғындары қараусыз қалған гарнизонның аздығын көріп, молдалардың толқуына оңай көнді. 1 маусым күні таңертең базардағы халық дүрілдеп, шатырлардан орыстарға тастар лақтырылды, ал қала қабырғаларының сыртында жаудың үлкен тобыры жиналды, кейіннен олардың саны 65 мыңға дейін жеткендігі белгілі болды.

Күштерінің елеусіздігінен қаланы қорғай алмаған майор Штемпел цитаделге шегініп, оны қорғаныс жағдайына келтіруді бұйырды. Көптеген яһудей отбасылары мен орыс көпестері (Хлудов, Трубчанинов, Иванов және басқалары) цитаделге кетті. Көпестер, сондай-ақ Орта Азияға саяхат жасаған әйгілі суретші [[Василий Васильевич Верещагин|Василий Верещагин]] цитаделді қорғауға белсенді қатысты.

2 маусымда бұхаралықтар ауаны жабайы айқаймен шайқап, срынай мен барабан дауыстарымен қалаға жарылып, жан-жаққа ағылды. Көп ұзамай, көп адам цитаделдің қабырғаларына жүгіріп, темір имектерімен жабысты.

Әсіресе, қарқынды шабуыл Самарқан қақпасына жасалып, дұшпан оын жылдам өртеп жіберді; бірақ прапорщик Мамиктің күші мен орыстардың батылдығы арқасында бірнеше шабуылға тойтарыс берілді. Жаудың негізгі күштері екі қап оқ дәрінің көмегімен өртенген Бұхара қақпаларына қарсы бағытталды.

Күні бойы үзілмеген шабуылдар қараңғылық басталған кезде тоқтап, түн тыныш өтті. Генерал Кауфманға түнде қоршауда қалған шарасыз жағдай туралы хабарлау үшін қайыршы болып киінген орыстарға адал жігітті жіберді.

Келесі күні кескілескен шабуылдар сағат 3: 00-ге дейін жалғасты, бірақ нәтиже бермеді. Қақпа мен қабырғадағы тесіктерді қорғау үшін науқастар мен жаралылар әкелінді. Көптеген адамдар жараларын таңып, өз еріктерімен қайтып оралды, бірнеше жарақат алған және қанға малынған көптеген адамдар жолдастарынан кеткілері келмей, қатарда қалды. Кешке, шамамен сағат 6-да шабуылдар қайта жалғасты. Комендант, майор Штемпель қажет болған жағдайда сарайға шегінуге шешім қабылдады, сондықтан ол белсенді түрде қорғаныс жағдайына қойылды. Қарсыластың қысымына қарсы тұрудың мүмкін еместігіне байланысты және осы соңғы бекіністе жалпы келісім бойынша бәрін ауаға ұшыру туралы шешім қабылданды, ол үшін 4 маусымға қараған түні барлық оқ-дәрі пен снарядтар сарайға әкелінді. 4, 5 және 6 маусымда жау жеке шабуылдар жасағанымен, оның күші әлсіреген сияқты. Осыны ескере отырып, гарнизонның өзі шабуыл жүргізіп, қала саклилерін өртей бастады.

7 маусымда генерал Кауфманнан жедел маршпен құтқаруға бара жатқандығы туралы хабар келді. Бірден бұл қуанышты жаңалық көп азап шеккен гарнизон арқылы тарады; күрілдеген «ура» айқайы бүкіл цитаделді шарлап, қорғаушылар бір-бірін қоршаудың сәтті аяқталуымен құттықтады.

8 маусымда Бұхара әскерлері асығыс тазартуды бастады, ал олардың соңғы тобына цитадель гарнизоны шабуыл жасады. Көп ұзамай озық казактар ​​пайда болды, ал олардан кейін генерал Кауфман жасақпен қалаға кіріп, құрамының үштен бірінен астамын жоғалтқан батыл гарнизонға цитадельді ерлікпен қорғағаны үшін жылы лебізін білдірді. Тұрғындарға жаза ретінде қаланың негізгі бөлігі ретінде қалалық базарды өрттеуге бұйрық берілді.

==== Самарқан құлағаннан кейін ====
[[Сурет:После неудачи.jpg|thumb|left|250px|«Сәтсіздіктен кейін»]]
Самарқан құлағаннан кейін көп ұзамай күшті Қаттақорған бекінісі алынды, ал 1868 жылы 2 маусымда әмір [[Зерабұлақ биіктігіндегі шайқас|Зерабұлақ биіктігінде ақырғы жеңіліске ұшырады]] және Ресейден бейбітшілік сұрауға мәжбүр болды. 1868 жылы 23 маусымда жасалған бітімгершілік келісімге сәйкес, Бұхара хандығы Ресейге Самарқан, Қаттақорған, Пенжакент және Ұрғыт бектіктерін беруі керек еді, олардың алғашқы екеуі Зеравшанның гүлденіп жатқан алқабындағы ең жақсы аймақ пен жерлер. Бұған қоса, Бұхара әмірі 500 мың рубль әскери өтемақы төлеуге, орыс көпестеріне хандықта сауда еркіндігін қамтамасыз етуге, олардың мүлкі мен жеке қауіпсіздігін қорғауға, барлық қалаларда сауда агенттіктерін құруға мүмкіндік беруге, әкелінетін орыс тауарларынан құнының 2½% -дан аспай баж салығын алуға және орыс көпестерінің хандық арқылы басқа жерлерге кедергісіз өтуін қамтамасыз етуге міндеттенді.

Осылайша, бұл келісім Бұхара хандығының тәуелсіздігіне соңғы және шешуші соққы берді. Осы кезден бастап Бұхара әмірі сөзсіз Ресей үкіметінің тілектерін орындады, ал ол өз кезегінде оны Ресеймен соғыс аяқталғаннан кейін Бұхара хандығында туындаған қиыншылықтар мен толқулар кезінде қолдады. Сол 1868 жылы орыс әскерлері әмірдің өтініші бойынша Мозаффар әміріне қарсы көтерілісшілердің жасақтарын Қаршы бектігінде үлкен ұлы Қататөре таққа көтеру мақсатында жеңіп, бірден әмірге қайтарылған [[Қаршы (қала)|Қаршы]] қаласын басып алды. 1870 жылы орыс әскерлері көтерілісшілер болған [[Шахрисабз|Шаар]] мен [[Китаб (қала)|Китабқа]] шабуыл жасады, нәтижесінде бүкіл [[Шахрисабз|Шахрисабз бектігі]] Бұхараға қайта қосылды.

1868 жылы Бухара аумағынан 2047 км² (257 шаршы миль) (200 000 тұрғыны бар) алынып, Зеравшан округі құрылды (1872 жылы біржола қосылды). Бұхара хандығы Ресейге вассал болып жарияланды.

1870 жылғы [[Ескендіркөл экспедициясы]] Ресейге Матча, Фалғар, Фараб, Магиан және Кштут тау бектіктерінің аумақтарын қосты (244 000 шаршы миль, 31 500 тұрғын).

1873 жылы Хиуа жорығы кезінде орыс әскерлеріне түйелер мен азық-түліктер жеткізгені үшін сыйақы ретінде Хиуаға тиесілі Күкертілі мен Ішкіжар мекендері арасындағы жер белдеуі Бұхараға қосылды.

1876 ​​жылы Ресейдің қолдауының арқасында Бұхара Гиссар мен Күләбтің жоғалған бектіктерін қайтарып алды, ал 1877 жылы шекараларын одан әрі оңтүстік-шығысқа қарай кеңейтіп, шамалы қарсылықтан кейін Дарваз бен Қаратегінді жаулап алды. Әмір Мұзаффар қайтыс болғаннан кейін оның орнына 1885 жылы ұлы Әмір Сейіт Абдул Ахат хан келді.
=== Хиуа хандығын бағындыру ===
[[Хиуаға жорық (1839—1840)|1839 жылғы Хиуа жорығының]] жарияланған мақсаты — хиуалықтардың Ресейге бағынышты аумақтарға шабуылдарын тоқтату, дала аймақтарында бейбітшілік пен сауданы қамтамасыз ету және қолға түскен орыс бодандарын босату болды. Экспедициялық жасақты басқару жеке Орынбор корпусының командирі генерал-адъютант [[Василий Алексеевич Перовский|В.А. Перовскийге]] жүктелді. Ол Илецк қорғаныс бекінісіне және одан әрі [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] арқылы өтетін жолды таңдады.

Жорыққа аттану 1839 жылдың қарашасына жоспарланған; алдыңғы жазда Хиуаға баратын жолда тірек бекеттер мен азық-түлік қоймалары бола алатын екі қоныс құру жоспарланған болатын: біріншісі - [[Жем (өзен)|Ембі]] өзенінде (Орынбордан 500 шақырымда), екіншісі - Ақбұлақ өзені маңы (Ембіден 150 шақырымда). Экспедициялық жасақ құрамында 3 жарым жаяу әскер батальоны мен 20 зеңбірегі бар Орал және Орынбор казактарының 3 полкісінен (барлығы шамамен 4 мың адам) тұрды. Жасақ қарашаның басында төрт эшелонда жолға шықты; үлкен түйе тасымалы болғандықтан (10 мың түйеге дейін) қозғалыс баяу жүрді. Айдың аяғында әскерлер Елек өзеніне шоғырланды (Орынбордан 150 миль), 19 желтоқсанда олар бірінші қонысқа жетті. Осы уақыттағы аяз -30&amp;nbsp;°C және одан да көп градусқа жетті. Жанармайдың қатты жетіспеушілігі және жылы киімдегі үлкен кемшіліктер сезіле бастады. Ембіге жақындаған кезде қалың қар жауды; жасақ жолсыз жүруге мәжбүр болды. Адамдар мен жылқылардың денсаулығы әлі де қанағаттанарлық жағдайда болды; бірақ түйелердің 20%-ы ары қарайғы сапарға жарамсыз болып шықты.

[[Сурет:KarazinNN HivinskiyPohodGRM.jpg|thumb|300px|right|Орыс әскерлерінің шөлден өтуі&lt;br&gt;Н. Н. Каразин, Мемлекеттік орыс мұражайы]]
Ембідегі қонысқа бірнеше күн демалуға тура келді. Сонымен бірге Хиуада келе жатқан жорық туралы әлдеқашан білді, экспедицияға қарсы Хиуа әскерлерінің бірнеше жасағы жіберілді. Олардың біреуі (2 мың адамға дейін) 18 желтоқсанда Ақбұлақтағы шағын орыс жасағы алып жатқан алдыңғы қонысқа шабуыл жасады, бірақ 20-ға жуық адам жарақаттанған біршама қыңыр шайқастан кейін тойтарылды. 30 желтоқсанда Ембі бекінісінен генерал Перовский әскерлерінің 1-эшелоны, ал келесі күндері қалған үшеуі аттанды. Қозғалыс қиындықтары көп ұзамай шекті деңгейге жетті; қалың қар, 20&amp;nbsp;°C аязды боран, отынның жетіспеушілігі ауру мен өлімге әкелді. Ақбұлаққа жақындаған кезде қатарда тек 1900 адам, 5200 түйе қалды, бірақ олардың тек 2500-і одан арғы сапарға жарамды болды. Осындай жағдайда Перовский экспедицияны тоқтатуға шешім қабылдады. Қайтару сапары 4 ақпанда басталды. 18-де 1800 түйе жоғалта апатты жағдайдағы жасақ Ембі бекінісіне жақындады. Ембіде мәжбүрлі үш айлық аялдама жасалды, өйткені жаңа түйелерді жинау қажет болды. 20 мамырда ғана қозғалыс Ембіден Орынборға қарай басталды, онда 2 маусымда жасақ өзімен бірге 1200 ауру адамды алып, 1000-нан астам адам қаза тапты.

Қоқан мен Бұхараны жаулап алудағы жетістіктерден кейін Ресей үкіметі жаңадан алынған жерлер маңында бақылаусыз Хиуа хандығының болуын мүмкін деп санамады.

1869 жылы [[Шерәлі хан (Ауғанстан)|Шерәлі хан]] өзінің қарсыластарын жеңіп, бүкіл Ауғанстанның патшасы атанды. Ресей билігі [[Британдық Үндістан|Үндістандағы Ұлыбритания билігінің]] ықпалымен Ресейге қарсы бағытталған Орта Азиядағы мұсылман билеушілерінің одағын құру туралы шешім қабылдады деп ойлады. Қалай болғанда да Хиуа ханы өз әскерлерін Ресеймен шекараға жіберді. Осыған байланысты 1869 жылдың соңында генерал [[Николай Григорьевич Столетов|Н.Столетовтың]] басшылығымен Каспий теңізінің шығыс жағалауында [[Түрікменбашы|Красноводск]] бекінісі құрылды.

[[Сурет:Russians entering khiva 1873 (cropped).jpg|300px|thumb|left|Орыс әскерлері Хиуаға кіруде. 1873 жыл]]
[[Хиуаға жорық (1873)|Келесі Хиуа жорығы 1873 жылы]] генерал [[Константин Петрович Кауфман|Кауфманның]] басшылығымен жүргізілді. Ақпанның аяғы мен наурыз айының басында үш бағанда, жалпы саны 13000 адам, 4600 жылқы мен 20000 түйе болған Жызақтан, [[Қазалы]]дан және Каспий тезіңізі жағалаулардан 4 жасақ (Түркістан, Красноводск, Маңғыстау және Орынбор) құрылды. Жасақтардың ішінен тек Красноводск ғана Хиуаға жеткен жоқ. Жолда керемет қиындықтардан кейін, сусыз шөлдерде ыстық пен шаңнан зардап шегіп, біріккен жасақтар мамыр айының соңында Хиуаға жақындады. 1873 жылы 28 мамырда Орынбор-Маңғыстау жасағы әскерлерінің бір бөлігі, генерал [[Николай Александрович Веревкин|Веревкиннің]] басшылығымен Хиуа қаласына жақындап, қала қабырғасының жанындағы үйінділер мен 3 зеңбіректің батареясын басып алды; қабырғалардан 250 сажын жерде қалаға оқ жаудырған бөлшектеу және мортир батареялары орналасты.

Қалада толқулар басталды, хан шабуылды күтпестен, қаланы беріп, Кауфманға мойынсұнушылығын білдіре өз өкілдігін жіберуге шешім қабылдады. Алайда ханның түрікмендерге, тіпті Хиуа тұрғындарына қатысты билігі әлсіз болғандықтан, қала қорғаушыларының бір бөлігі орыстарды Шахабат қақпасынан тойтарыс беруге белсенді дайындықты жалғастырды. 28-і кешке генерал Веревкинге генерал Кауфманның Хиуадан 16 шақырым жерде екендігі және жаудың онымен келіссөздерге түскені жайлы хабарлама келді. Кауфман хиуалықтар тыныштық сақтаған жағдайда атысты тоқтату, ал Веревкиннің жасағы келесі күні таңертең Түркістан жасағына қосылу үшін Сарыкөпір көпіріне беттеу туралы бұйрық берді. Веревкин 28 мамырдан кейін жасақта болған жаралылардың едәуір санын тасымалдауда қиналып, 29-да Сарыкөпір тек 2 рота, 4 жүздік және 2 зеңбірек жіберді; басқа әскерлер алдыңғы күні алған жерлерінде қалдырылды. 29-ы таңертең Веревкин Шахабат қақпасының берілуін талап етті. Хиуа басшылары Хазарасп қақпасын ашып, әр минут сайын оны қалаға кіреді деп күтіп, Кауфманмен келіссөздерді ескере отырып, Веревкиннің талабын орындаудан бас тартты. Соңғысы қақпаны күшпен басып алуға бұйрық берді. 2 зеңбірекке арналған саңылау-батарея жасалды, қабырғаға дейінгі арақашықтық қадамдармен өлшенді, қақпалар гранаталармен тесілді; 2 ракеталық білдегі бар 2 рота қақпаны және қабырғаның іргелес бөлігін басып алды.

Сонымен, Кауфман Түркістан жасағының басында және Орынбор жасағының бір бөлігінде қалаға салтанатты, кедергісіз Хазарасп қақпасы арқылы кіруге дайындалып жатқан кезде Хиуаны Орынбор жасағының әскерлері басып алды. Түрікмендердің көмегімен күресті жалғастыруды көздеген хан, Хиуадан Хазауат қаласына қашып кетті, бірақ 2 маусымда мойынсұнушылық білдіріп оралды.

Ресей үкіметінің жоспарларында бүкіл Хиуа хандығын қосып алу қарастырылмағандықтан, хан елді басқару құқығын сақтап қалды. Оның басшылығымен арнайы кеңес құрылып, оған орыс әскерлерін азық-түлікпен қамтамасыз ету және хандықта 15 мыңға дейін парсы құлдарын босату жүктелген.

=== Шығыс Түркістанға жорық ===
{{main|1871 жылғы Құлжаға жорық}}
{{see also|Іле өлкесі}}

1871 жылы [[Дүнгендер көтерілісі|Шыңжаңдағы дүнгендер мен ұйғырлардың көтерілісі]] кезінде орыс әскерлері Шыңжаңда жорық жасап, Іленің жоғарғы ағысында орналасқан [[Іле сұлтандығы]]н (Іле облысы) басып алды. 10 жыл бойы (1871-1881) бұл аумақты орыстар басқарды.

1881 жылы Қытаймен жасалған [[Петербург шарты (1881 жыл)|Петербург келісімшартына]] сәйкес, Ресей үкіметі [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Іле аймағын]] Қытайға қайтарды, бірақ өзінің консулдықтарын [[Құлжа|Іледе (Құлжа)]], [[Шәуешек|Тарбағатайда (Шәуешек)]], [[Қашғар]]да және [[Ұланбатыр|Өргеде]] ашуға мүмкіндік алды.

=== Түрікменстанды қосып алу ===
[[Сурет:Skobelev, Michel, par Serge Levitsky, BNF Gallica.jpg|250px|left|thumb|[[Михаил Дмитриевич Скобелев|Генерал Скобелев]] — Түрікменстанды бағындырушы]]
[[Сурет:Siege of Geok Tepe.jpg|thumb|right|300px|Көктепе бекінісін қоршап алу]]
Хиуа шұратының отырықшы халқы мойынсұнды, бірақ хан түрікмендерді бұл әрекетке мәжбүр ете алмады: түрікмендер Хиуа шұратын 20 мыңға дейін жақсы қаруланған, батыл және жауынгер ер жігіттерді жинап, басқарды. Олардың ханға бағынуы атаулы болды: олар салық төлемей, отырықшы халықты жазасыз тонады. Түрікмендердің Кауфманның талабына құлақ асып, 300 мың рубль соғыс шығынын төлегісі келмеуі оларға күш қолдануды мәжбүр еткізді. Соғыс шығынын жинау үшін Кауфман 1873 жылы 7 шілдеде түрікмен көшпенділер қоныстарының орталығына, Түркістан әскерлерінің жасағы Хазауатқа беттеді. Шандыр ауылының маңында (Хиуадан 85 шақырым жерде) 13-15 шілдеде қыңыр шайқастар өтті. Түрікмендердің қарсылығын бұзған бірқатар жеңілістер оларды әскер қолбасшысына сөзсіз бағынуға мәжбүр етті. 12 тамызда аймақты тыныштандырғаннан кейін Хиуада хандықпен бейбітшілік шарттарына қол қойылды: 1) Қазақ даласын толығымен тыныштандыру, 2) хан 2 000 000 рубль мөлшерінде соғыс шығынын төлеу, 3) құл саудасын тоқтатып, Ресей азаматтарын тұтқыннан босату, 4) өзін «императордың мойынсұнатын қызметшісі» ретінде хан деп жариялау, 5) 1874 жылы [[Күнгей Каспий облысы|Күнгей Каспий бөлімі]] құрылған жаңа жер иемдену.

[[Түрікменстан]]да Ахалтеке шұратында 80000-90000 [[Теке тайпасы|текеліктер]] өмір сүрді. [[Алғашқы Көктепе шайқасы (1879)|1879 жылы оларға қарсы алғашқы экспедиция]] сәтсіз аяқталды. 1880 жылы қаңтарда генерал [[Михаил Дмитриевич Скобелев|Михаил Скобелев]] 1881 жылдың қаңтарындағы қанды шабуылдан кейін [[Көкдепе|Көктепе]] бекінісін алып, [[Көктепе ұрысы|Ахалтеке экспедициясын]] жүргізген теке халқына қарсы әскери экспедицияның командирі болып тағайындалды.

[[Көктепе]]ні алғаннан кейін көп ұзамай Скобелев полковник Куропаткин бастаған жасақтар жіберілді; олардың бірі [[Ашхабад|Асхабадты]] басып алды, ал екіншісі солтүстікке қарай 100 шақырымнан астам жол жүріп, халықты қарусыздандырып, оларды шұраттарға қайтарып, аймақты тезірек тыныштандыру мақсатында үндеу жариялады. Көп ұзамай Ресей империясының Күнгей Каспий иеліктерінде бейбітшілік орнады.

[[Александр Виссарионович Комаров|Генерал Комаров]] бүкіл Күнгей Каспий аймағының басшысы бола отырып, Мервке «бүкіл Орта Азияның дамуына кедергі болған қарақшылық пен қиратудың ұясы» ретінде назар аударды. 1883 жылдың аяғында ол мервиттерге Ресей бодандығын қабылдау туралы ұсыныспен штабс-ротмистр [[Мақсұт Әлиханов-Авар|Әлиханов]] пен текелік майор Махмұт Күлиханды жіберді. 1884 жылы 25 қаңтарда Мервтен депутация Асхабадқа келіп, Комаровқа Мервті Ресей бодандығына қабылдау туралы императордың атына өтініш жазып, ант қабылдады.

1885 жылы 18 наурызда [[Кушкадағы ұрыс|Кушка ұрысына]] алып келген ауғандықтарды Мервтің оңтүстігіндегі даулы жерлерге басып кіруге итермелеген бұл жетістік ағылшындардың [[Ауғанстан]]дағы ықпалының басым болуына деген қызғаныш пен қорқынышты тудырды. Бұл халықаралық оқиға еуропалық баспасөзде белсенді талқыланды және сол кезде ойлағандай Ресейді Ұлыбританиямен соғыс шегіне жеткізді.

Сол кезде [[Равалпинди]]де лорд Дуфферинмен кездесуде болған [[Әбдірахман (Ауғанстан әмірі)|әмір Әбдірахман]] бұл оқиғаны кішігірім шекара түсінбеушілігі ретінде жасыруға тырысты. [[Уилиам Гладстон|Гладстон]]министрлер кабинетінің ықпалды мүшесі [[Джордж Фредерик Робинсон, 1-ші Рипон маркизі|лорд Рипон]] британдықтардың кез-келген жеңілдіктері Ресейдің Ауғанстанға ашық араласуын ынталандырады деп өкіректеді. Сонда да соғысты патша өкілдерінен олардың болашақта Ауғанстанның аумақтық тұтастығын құрметтеу ниеттерінің кепілдігін алған дипломаттардың күш-жігері болдырмады.

Бұл оқиғаны шешу үшін Ауғанстанның қазіргі солтүстік шекарасын анықтаған Ресей-Британ шекара комиссиясы құрылды. Оның жұмысына әмірдің өкілдері қатыспады. Ресей өкілдерінің жеңілдіктері минималды болды. Ресей кейінірек [[Серхетабат|Кушка]] қаласы құрылған Комаров жаулап алған жер бөлігін сақтап қалды. Бұл Ресей империясының да, [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО-ның]] да ең оңтүстігіндегі елді мекен болды.

=== Ресейдің Памирге бақылау орнатуы ===
{{main|Ионов жасағының Памир экспедициясы}}

[[Ауғанстан]]ның солтүстік шекарасының батыс бөлігінің [[Демаркация|шекарасын белгілеу]] 1887 жылы 10 (22) шілдеде Санкт-Петербургте қол қойылған орыс-британдық келісім бойынша жүргізілді. Бірақ Памирден тереңдей орналасқан [[Зоркөл]] көлінен, одан әрі солтүстік-шығысқа қарай [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Қытай Түркістанына]] қарай шекара бекітілмеді. Бұл британдықтардың Памирге, ал орыстарға — [[Хиндукуш]]тың солтүстік-батыс бөлігіне және одан әрі [[Дардистан]]ға ([[Үнді өзені|Үнді]] алабының жоғарғы бөлігіндегі аймақ) кіруге жол ашты. Памирге жақын орналасқан Дардистанда бірнеше шағын, іс жүзінде тәуелсіз мемлекеттік құрылымдар ([[Кәрімабат|Хунза]], Нагар және басқалар) болды. Жоғарғы [[Әмудария]] алабында [[Шуғнан]], Рошан және басқа Памир хандықтары біресе [[Бұхара әмірлігі|Бұхара]] мен [[Қоқан хандығы|Қоқан хандықтарының]] билігін мойындайды, біресе Ауғанстанға бағынады, біресе тәуелсіздікке қол жеткізуге тырысты. Бұл хандықтардың шығысында, Памир биік тауларында, [[Қытай]]ға өтірік бағынышты болған [[қырғыздар]] көшіп-қонып жүрді, бірақ іс жүзінде толық тәуелсіздігін сақтап қалды.

Ресей билігі Памирдің Ұлыбритания мен Қытайға бөлінуіне жол бергісі келмей, оны басып алуға шешім қабылдады. Осы үшін 1891 жылдың жазында [[Марғылан]]да полковник [[Михаил Ефремович Ионов|Михаил Ионов]] басқарған 2-ші, 7-ші, 15-ші, 16-шы және 18-ші түркімен желілі батальондарының аңшыларынан (еріктілерден) және 6-[[Орынбор казактары|Орынбор полкінің]] 24 казагынан тұратын арнайы жасақ құрылды.

Ионов жасағы Хиндукуштың солтүстік етегіндегі Базай күмбезіне жетті. Мұнда ол 1891 жылдың 14 мен 17 тамыз аралығында [[Френсис Янгхазбенд]]тың британдық экспедициясымен кездесті. Бұған дейін Биік асуында Ионовтың жасағы Марғыланға қарауылшы жасақпен жіберілген британдық лейтенант Девинсонды тұтқындады. Янгхазбендтен Ионов Памирден кетуге және ол жерге қайта келмеуге жазбаша міндеттеме алды, егер ол бас тартса, күш қолдануға мәжбүр боламын деп қорқытты. Янгхазбенд оған бағынуға мәжбүр болды. Осыдан кейін Ионов жасағы қайтадан Ош қаласына беттеді. Осы оқиғаға байланысты Петербургтегі британдық елші наразылық білдіріп, ұзаққа созылған дипломатиялық келіссөздерді бастады.

Ионов жасағы кеткеннен кейін қытайлықтар мен ауғандықтар [[Бартаң|Ақсу]] мен [[Ғұнд|Әлішүр]] өзендерінің аңғарларындағы жерлерді қайтадан бақылауға алды, бұл 1892 жылы Түркістан әкімшілігін Ионов жасағын Памирге қайтадан жіберуге мәжбүр етті. Енді оның құрамында ерікті төрт жаяу әскер ротасы, 6-Орынбор полкінен үш жүз казак, Түркістан атты тау батареясының екі зеңбіректі взвод және саперлер тобы болды.

1892 жылы 2 маусымда Ионовтың жасағы Марғыланнан шығып, 17 маусымда орыс жасақтары жақындағанда қашып кеткен қытайлық жасақ орналасқан [[Раңкөл]] көліне келді. 27 маусымда жасақ Шаджан мекеніне жақын [[Бартаң|Ақсу]] (Мурғаб) өзенінің [[Ақбайтал (Мурғаб тармағы)|Ақбайтал]] өзеніне қосылатын жердің жағасында дамылдайтын орын жасады. Бұл жерде Ионов [[Ғұнд|Әлішүр]] өзенінің [[Жасылкөл (Тәжікстан)|Жасылкөл]] көліне қосылатын жеріндегі ауған бекетінің орналасқан жері туралы және егер ол көлге қозғалса, оның жасағына қытайлық атты әскердің шабуыл жасауына дайын екендігі жайлы ақпарат алды. Ионов ауғандықтарға шабуыл жасауға, капитан Скерскийді қытайларға қарсы жіберуге шешім қабылдады. Скерский қытайлықтарды Оксу өзенінің жоғарғы жағындағы Ақташ бекінісінен шығарды, ал Ионов 12 шілдеде қоян-қолтық ұрыстан кейін Әлішүр өзені алқабы Жасылкөл көлінің жанындағы Суматаштағы ауған бекетін қиратты.

Осыдан кейін, 25 шілдеде Ионов Ақсуға (Мурғаб) қайтты. Мұнда, бұрынғы дамылдайған орнында, ол бекініс орнатып, елу казакпен капитан Скерскийді Памирдің шалғай аудандарын барлауға жіберді, ал онда қытайлар қайтадан пайда болды. 25 тамызда Ионов жаңа бекіністе Шаджан жасағын (160 жаяу сарбаз және 40 казак) капитан Кузнецовты қалдырып, [[Ферғана]]ға аттанды. Кузнецов қытайлықтармен достық қарым-қатынас орнатты. 1893 жылдың көктемінде оның орнын капитан Зайцев басқаратын жаңа жасақ алмастырды.

1893 жылдың көктемінде жергілікті халықтан салық жинайтын ауғандықтар [[Шуғнан]] мен [[Рушан ауданы|Рушанда]] пайда бола бастады. Осыған байланысты штабс-капитан [[Сергей Петрович Ванновский|С.Ванновский]] екі офицер және он төменгі шенділер осы аймаққа жіберілді. 1893 жылы тамызда Емтс қыстағының маңында Ванновский жасағынан 5 есе асатын Азанханның ауған жасағымен кездесті және оны [[Ванш]] бағытымен өткізбеді. Нәтижесінде ұрыс болды. Ауғандықтар шегінді.

1894 жылы генерал-майор шені бар Ионовтың қолбасшылығымен Памирге қосымша күштер жіберілді. Оған бағынған жалпы күштер 21 офицерден, 411 төменгі шенділер және 119 казактан тұрды. 1894 жылдың мамырында Ионов Шуғнан мен Рушанда қарулы ауғандықтардың пайда болуы туралы ақпарат алды және бірден екі жасақты: подполковник [[Николай Николаевич Юденич|Н.Юденич]] - Ғұнт өзенінің бойымен және капитан Скерский — Шаһдария өзенінің бойымен, екі өзен [[Пәнеж]]ге құятынға дейінгі жерге жіберді. Сол жаққа капитан Александровичтің казак атты әскер бөлімшесі жіберілді.

Шаһдария жасағы (12 жаяу әскер, 20 казак, 2 зеңбірек) 22 шілдеде билеушінің ұлы бастаған жергілікті халық қуана қарсы алып, жасаққа қосылған Шуғнан шекарасына келді. Алайда 28 шілдеде Рошқала бекінісіне жақындағанда, жасақты ауғандықтар атыспен қарсы алды. 31 шілдеде Скерский бекініске екі жасақ жіберді, ал ауғандықтар Рошқаланы тастап кетті. Содан кейін қосымша күш оларға жақындады, бірақ 60 жаяу әскері, 12 казак пен 32 жарықшақты-фугасты зымырандары бар қос іске қосушы білдекті капитан Эттингеннің командасы Скерский жасағына келді. Осыдан кейін, 1894 жылдың 4-8 тамызы аралығында ауғандықтар бірнеше рет орыстарға шабуыл жасауға тырысты, бірақ әр кезде олардың оқтарының астына түсіп, шегінді. 9 тамызда ауғандықтар жасырын түрде кетіп қалды.

1895 жылы 27 ақпанда (11 наурызда) [[Лондон]]да Ресей елшісі мен Ұлыбританияның сыртқы істер министрі Памирдегі ықпал ету аймақтарының бөлінуі туралы сөз алмасты. Памирдің бір бөлігі Ауғанстанға, бір бөлігі — [[Ресей империясы]]на, бір бөлігі — Ресей бақылауындағы [[Бұхара әмірлігі]]не өтті. Ресей мен Ұлыбританияның әсер ету аймақтарын Ауғанстанға берілген [[Уахан дәлізі]] бөлді. Орта Азиядағы орыс экспансиясы осымен аяқталды.

Памирдің орыс бөлігін басқаруды 1893 жылдан бастап [[Мурғаб]]та (Памир Бекеті), ал 1899 жылдан бастап [[Хороғ]]та орналасқан Памир жасағының жетекшісі, 1894 жылдың 1 шілдесінен бастап Ауысымды Памир жасағы басқарды.

== Орта Азиядағы Ресейдің отарлау саясатының негіздемесі ==
[[Сурет:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|left|200px|XIX ғасырдағы Үлкен ойын туралы «Мені достарымнан құтқар» келемеж суреті, орыс аюы мен британдық арыстан ойнайды]]

XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей империясының [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] иеліктерінің тез кеңеюінің негізгі себептерінің бірі Ресейдің «табиғи шекараларын» басып алу, алаңдаушылық туғызған шекара желілер мен сауда жолдарында өзара тартыстарды бітімге келтіру және қарақшылық шапқыншылықтарды тоқтату, артта қалған Азия халықтарын өркениетке ынталандыру, оларды әлемдік өркениеттің пайдасына әкелу деп аталады. Түркістан жорықтары тарихшыларының бірі генерал-майор [[Лев Феофилович Костенко|Л.Ф. Костенко]] епті түрде былай деп жазды: «Ресейді Орталық Азияға қарай жылжытуда атаққұмар ниеттер мен басқа да өзімшілдік есептеулер емес, тек сол өңірді тыныштандыруға, оның өндіргіш күштеріне түрткі беріп, Түркістан туындыларын Ресейдің еуропалық бөлігіне сатудың ең қысқа жолын ашу деген ұмтылыс жігер жетелейді»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20081016103754/http://www.rustrana.ru/article.php?nid=23253 XIX ғасырдағы орыс әскери тарихшылары Ресейдің шығысқа (Орта Азияға мен Оңтүстік Қазақстан) қозғалысының себептері мен сарындары туралы]&lt;/ref&gt;.

Жергілікті хандар мен ақсүйектердің билігіндегі жергілікті тұрғындардың мүшкіл жағдайы ерекше атап өтілді. Орыс әскерлерінің келуі, жақсы өмірдің келгенін білдіргендей. [[Иван Федорович Бларамберг|Бларамберг]] былай деп жазды: «Қуандарияның қырғыздары маған, оларды жаулардан босатқаныма және қарақшылардың ұяларын қиратқаныма ризашылықтарын білдірді»&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1820-1840/Blaramberg/pred.htm И. Ф. Бларамбергтің естелігі]&lt;/ref&gt;, әскери тарихшы Д.Я. Федоров: «Орыс билігі Орта Азияда үлкен сүйкімділікке ие болды, өйткені ол өзін жергілікті тұрғындарға деген адамгершілікті ынтымақшыл көзқарасын көрсетті және бұқараның жанашырлығын оята, олар үшін қалаулы билік ретінде болды».

Батыс елдері Ресейдің Орталық Азиядағы экспансиясын қолдады. Құлдықтың, үздіксіз соғыстар мен анархияның жойылуы орыстар әкелген Батыс өркениетінің оң жетістігі ретінде қарастырылды. 1891 жылы Халықаралық географиялық конференцияда «Орта Азияда тәртіп орнатқан, Орта Азия халықтарын қалай тәрбиелеуді және дамытуды білетін орыс халқына» мадақ айтылды&lt;ref&gt;''[https://daniyarov.kg/wp-content/uploads/2019/04/1956-6016-perevod-monografii-YE.Sokola.pdf The Revolt of 1916 in Russian Central Asia]'', Edward Dennis Sokol, 1954, 2016. p. 18&lt;/ref&gt;. Британдық ғалым және дипломат [[Генри Кресвик Роулинсон|Генри Роулинсон]] «Шын мәнінде, Орталық Азияның көп бөлігіндегі қырғыздар, өзбектер мен түрікмендерге Ресейдің үстемдік етуі, адамзат үшін игі іс болды» деген пікірін білдірді&lt;ref&gt;''Джордж Керзон''. Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian question, 394 б.&lt;/ref&gt;. Энгельс Маркске жазған хатында Ресейдің Азияға жылжыуын былай сипаттады: «Ресей шынымен де Шығысқа қатысты ілгерінді рөл атқарады... Ресейдің үстемдігі Қара мен Каспий теңіздері және Орта Азия үшін, башқұрттар мен татарлар үшін өркениетті рөл атқарады»&lt;ref&gt;Карл Маркс пен Фридрих Энгельс «Толық шығармалар». Том 27. 241 б.&lt;/ref&gt;.

Тағы бір басты себеп, және одан да нақты себеп, Ресей үкіметі мен әскери ортасына әсер еткен Британдық империяға қарсы тұру қажеттілігі туралы идея болды&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1760-1780/Kazach_rus_17_18/181-200/185.htm 1841 ж. 6 мамыр. — Орынбор әскери губернаторы В.Перовскийдің СІМ басшысы граф К.Несселродқа Орта Азиядағы британдық агенттердің тіміскі әрекеттері туралы хаты.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XX/Sobolev/text.htm |title=А. Н. Соболев. Орыстар Үндістанға жорық жасай алады ма|accessdate=2007-03-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070929122011/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XX/Sobolev/text.htm |archivedate=2007-09-29 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. Сонымен бірге Ресейдің саясаты британ озбырлығынан қорғауға бағытталған қорғаныс ретінде бейнеленеді. Қарсыласудың негізгі қисыншылдарының бірі әскери әкімші және тарихшы [[Михаил Африканович Терентьев|М.А.Терентьев]] болды, ол үш томдық «Орталық Азияны жаулап алу тарихы» мен Ресей мен [[Англия]]ның аймақтағы саясаты туралы бірқатар мақалалар жазды&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Terentjev/pred.htm М. Тереньтьев. Орта Азиядағы Ресей мен Англия.]&lt;/ref&gt;. XIX ғасырда [[Үндістан]] мен [[Орта Азия]]ны бағындыру үшін Ресей мен Британ империяларының қарсыласуы тарихта [[Ұлы ойын]] атауын алды. Оның белсенді қатысушыларының бірі [[Қытай]], ал басқа мемлекеттер бұл шайқаста тек қана ұсақ фигуралар болды.

Қарсыласу 1904-1907 жж. «[[Үштік одақ]]қа» қарама-қарсы (''A-Entente'' — Германия, Аустрия-Мажарстан және Италия) [[Ресей империясы|Ресей]], [[Ұлыбритания және Ирландия біріккен патшалығы|Ұлыбритания]] мен [[Үшінші Франция Республикасы|Францияның]] [[Әскери блок|әскери-саяси одағы]] — Антанта құрылғанда, XX ғасырдың басында аяқталды.

== Басқармасы ==
{{main|Түркістанның әкімшілік басқару жүйесі}}
60-жылдардың ортасына дейін Орта Азияға қатысты істер Орынбор генерал-губернаторлығының қарауында болды. Астанасы [[Ташкент]]те болған [[Түркістан облысы (Ресей империясы)|Түркістан облысының]] құрылуымен жағдай аздап өзгерді: аймақ әлі де [[Орынбор]]ға бағынышты болды. Оларды бөліп тұрған [[Қазақ даласы|Ұлы дала]] болып жатқан оқиғаларға тиімді және дер кезінде әсер етуге ықпал етпеді, ал генерал-губернатор әкімшілігі мен аймақтық билік арасындағы дүрдараз қарым-қатынастың онсыз да реттелген аймақтық басқару жүйесін шиеленістірді.

1866/67 жылдың қысында Түркістан облысының мәртебесі мен жаңа аймақтардың әкімшілік құрылымы мәселесін талқылау үшін Орталық Азиядағы әскер министрі [[Дмитрий Алексеевич Милютин|Д.А.Милютин]] төрағалығымен Арнайы комитет құрылып, құрамына, Орынбор генерал-губернаторы [[Николай Андреевич Крыжановский|Крыжановский]], Бас штабтың бастығы [[Федор Логгинович Гейден|Гейден]], Орта Азиядағы соғыс қимылдарының тікелей қатысушылары — [[Михаил Григорьевич Черняев|Черняев]], [[Дмитрий Ильич Романовский|Романовский]] мен [[Илларион Иванович Воронцов-Дашков|Воронцов-Дашков]], сондай-ақ «Дала комиссиясы» деп аталатын мүшелері — [[Николай Карлович Гирс|Гирс]], [[Карл Казимирович Гутковский|Гутковский]], [[Александр Константинович Гейнс|Гейнс]], [[Александр Петрович Проценко|Проценко]] және т.б кірді.

Комитет мүшелері барлығы дерлік бірауыздан (Крыжановскийді қоспағанда) Түркістан облысын Орынбор генерал-губернаторлығынан бөліп, дербес әкімшілік пен жеке әскери округ құрған жөн деген қорытындыға келді&lt;ref name=&quot;Глущенко&quot;&gt;Глущенко Е. А. '[http://www.admw.ru/books/Rossiya-v-Sredney-Azii--Zavoevaniya-i-preobrazovaniya/ Ресей Орталық Азияда. Жаулап алу және қайта құру.]'' — М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. — 575 б. — (Ұмытылған және белгісіз Ресей. Алтын топтама). ISBN 978-5-227-02167-0, Б. 136.''&lt;/ref&gt;. Барлық азаматтық және әскери билікті тек бір тұлғаға жұмылдырылған, тек императорға ғана жауапты - Түркістан генерал-губернаторы ұсынылды.

1876 жылы 11 сәуірде император [[II Александр (Ресей)|II Александр]] [[Түркістан генерал-губернаторлығы]]н құру жөніндегі арнайы комитеттің жобасын мақұлдады (тиісті жеке жарлық 23 шілдеде шығарылды). Жаңа империялық шет аймақтың пайда болуы Орта Азия жерлерін жаулап алудың бастапқы кезеңінің аяқталуын білдірді, өйткені империяның шекарасының кеңеюі мен жаңа аумақтардың дамуы аймақтың әкімшілік құрылымы туралы мәселені шешуді талап етті. Сонымен қатар, Түркістан генерал-губернаторлығына Ресейдің аймақта одан әрі ілгерілеуін қамтамасыз ететін плацдарм және сол уақытта — Ұлыбританияның Орталық Азияға әскери-саяси экспансиясын одан әрі орналастыруға қарсы бастион рөлі жүктелді.

Бұл мәселелерді шешу қажеттілігі Ресейдің Түркістандағы ұзақ жылдар бойы жүргізген саясатының ерекшеліктерін анықтап, оның негізгі бағыттарын айқындады. 23 сәуірде «Түркістан генерал-губернаторлығының аймақтарында басқару туралы уақытша ереже» бекітілді, оған сәйкес Түркістан генерал-губернаторлығына «жобада көрсетілген негіздерге сүйене отырып, сол аймақты ұйымдастыру үшін пайдалы деп санайтын шаралардың бәрін қабылдауға» құқық берілді.

== Этникалық құрамы ==
[[Сурет:Prokudin-Gorskii-53.jpg|thumb|right|250px|Сарт қария ([[Сергей Михайлович Прокудина-Горский|С. М. Прокудина-Горскийдің]] суреті)]]
[[Ресей империясы]] кезіндегі және қазіргі [[Орта Азия]]ның этникалық құрамын салыстыру кейбір шатасуларды тудыруы мүмкін, себебі ресми үкіметтік құжаттарда белгілі бір халықтардың өз атауынан өзгеше атаулар қолданылған, сонымен қатар олардың аталуына байланысты қазір Орталық Азияның титулдық халық республикаларына кіретін немесе олармен ассимиляцияланған халықтар.

Ресей империясы кезінде Орта Азия иеліктерінің этникалық құрамы келесідей болды:
* '''Өзбектер''', 1897 жылғы мәліметтер бойынша, Самарқан облысы тұрғындарының ана тілі бойынша таралуы келесідей болды: [[Өзбек тілі|өзбек]] — 507 587, [[Тәжік тілі|тәжік]] — 230 384, [[Қазақ тілі|қырғыз-қайсақ]] — 63 091, [[Ұйғыр тілі|қашғар]] — 19 993, [[Сарттар|сарт]] — 18 073 .

Ресей елшілері мен шетелдік дипломатиялық миссия өкілдері Орталық Азиядағы өзбектер туралы кең ақпарат береді. 1820 жылдары Хорезмге барған Е.К.Мейендорф «Хиуаның тұрғындары - өзбектер, елдің жаулап алушылары мен қожалары» деп атап өтті. Мажар шығыстанушысы Вамбери 1863 жылы былай деп жазды: «Бұхара хандығында өзбектер басым халық, өйткені әмірдің өзі де маңғыт тайпасынан шыққан өзбек, сондықтан олар елдің қарулы күштерін құрайды». Вамбери Қоқан хандығының өзбектерін талқылап, былай деп атап өтті: Қоқан өзбектері «халықтың шынымен отырықшы бөлігін құрайды...».
* '''Қырғыздар'''
** '''Қарақырғыздар''' немесе ''таулы қырғыздар'' (''алай және алатау қырғыздары'') — негізінде, қазіргі [[Қырғызстан]]ның [[қырғыздар]]ы.
** '''Қырғыз-қайсақтар''' (''күнгейорал қырғыздары, көшпелі қырғыздар, жазық'' немесе ''дала қырғыздары'' атаулары да қолданылды) қазіргі [[Қазақстан]] аумағында және оған іргелес Ресей облыстарының аумағында, сондай-ақ Өзбекстанға жартылай қосылған [[Қарақалпақстан]], [[Мырзашөл]] мен [[Ташкент уезі]]нде көшіп-қонып жүрген. XX ғасырдың 20-жылдардан бастап [[қазақтар]] деп аталды.
** '''Қырғыз-қарақалпақтар''' қазіргі [[қарақалпақтар]]. Кейде зерттеушілер оларды қырғыз-қайсақтардың этнографиялық тобына сілтеме жасай отырып, жеке халық ретінде бөліп көрсетпейді.
* '''[[Сарттар]]''' — XIX - XX ғасырдың басындағы Ферғана мен Хорезмдегі отырықшы халықтың бір бөлігінің жалпы атауы. ҮКЭ мәліметтері бойынша, 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін отырықшы өзбектерге және ішінара жазық тәжіктерге қатысты «сарт» атауын негізінен өзбектер, қырғыздар мен қазақтардың жартылай көшпелі бөлігі қолданған. Ташкентте, Ферғана мен Хорезм шұраттарында және Оңтүстік Қазақстанда бұл отырықшы халықтың өзіндік атауы болды. Қазіргі өзбектердің құрамына енген Орта Азияның байырғы отырықшы халқы.
[[Сурет:Jewish Children with their Teacher in Samarkand.jpg|thumb|250px|Бұқарлық яһудилер — Самарқанда мұғалімі бар яһуди ұлдарының тобы ([[Сергей Михайлович Прокудин-Горский|С.М. Прокудин-Горскийдің]] суреті)]]
* '''[[Тәжіктер]]''' — парсы-тәжік континуумының әр түрлі диалектілерінде сөйлейтін және қазіргі [[Иран]]ның шығысы мен солтүстік-шығысында, [[Ауғанстан]]да, [[Тәжікстан]]да, [[Өзбекстан]]да және [[Пәкістан]]да орналасқан аймақтарда мекендейтін иран халқы. Тәжіктердің дәстүрлі жерлері [[Ферғана аңғары]]н, Шашты ([[Шыршық (өзен)|Шыршық]] өзенінің алқабындағы аймақ), [[Зерафшан өзені|Зерафшан]] өзенінің аңғарын, Әмударияның жоғарғы алабын (Пәнеж), Муғраб пен Кабулды, сондай-ақ Гилменд пен Аргандаб алаптарын қамтиды.
* '''Қыпшақтар''' — отырықшы сарттар және көшпелі қырғыздармен салыстырғанда, бұрынғы Қоқан хандығының басқаруда басым рөл атқаратын көшпелі халық. ХІХ ғасырдың аяғында қыпшақтардың өзі жеке халық ретінде болмады; қыпшақтар хандықты басқаруда шешуші қызметтерді атқарған өзбек, қазақ және қырғыз руларын білдірді.
* '''Татарлар''' — Еділ бойындағы [[татарлар]] орыс қалалары, қазақтар, Орта Азия мемлекеттері арасындағы сауда қатынастарында олардың мұсылмандық сенім мен ортақ тілге тиесілі болуына және сонымен бірге Ресей мемлекетіне тиесілі болуына байланысты маңызды рөл атқарды. Орыс Азияның барлық қаласында дерлік татар аудандары болды, Қазақстанның барлық қаласында дерлік алғашқы мешіттер татар көпестерінің ақшасына салынған. Татарлардың бір бөлігі казак әскерлерінде қызмет етті.
* '''[[Түрікмендер]]''' — Хиуада билік жүргізеген өзбектерден айырмашылығы Хиуа хандығы мен Ахалтеке шұратының көшпелі халқы.
* '''[[Бұхара яһудилері]]''' — Бұхара мен Қоқан хандықтары қалаларының халқы. Кейбір аңыздарға сәйкес, олар Орта Азияда тұтқындалған яһудилерді бағынышты Азия қалаларына қоныстандырған [[Ассирия|Ассирия патшалығы]] кезеңінде пайда болған.
* 1862-1877 жылдардағы [[Дүңгендер көтерілісі|ұйғыр-дүңген көтерілісі]] жеңіліске ұшырап, 1881 жылы орыс әскерлері [[Құлжа]]дан шығарылғаннан кейін бірнеше ондаған мың [[ұйғырлар]] мен [[дүңгендер]] [[Жетісу облысы]]на қоныс аударды.

=== Ресей империясы Түркістанының ірі қалалары ===
{| class=wikitable
!colspan=&quot;3&quot;| Түркістанның ірі қалалары
|-
!colspan=3| 1897 жылғы санақ
|-
! №
! Қала
! Тұрғындары
|-
| 1.
| [[Ташкент]]
| {{сан|155673}}
|-
| 2.
| [[Қоқан (қала)|Қоқан]]
| {{сан|81354}}
|-
| 3.
| [[Наманған]]
| {{сан|62017}}
|-
| 4.
| [[Самарқан]]
| {{сан|61128}}
|-
| 5.
| [[Әндіжан]]
| {{сан|60627}}
|-
| 6.
| [[Марғылан|Ескі Марғылан]] ([[Марғылан]])
| {{сан|36490}}
|-
| 7.
| [[Ош]]
| {{сан|34157}}
|-
| 8.
| [[Хожанд]]
| {{сан|30109}}
|-
| 9.
| [[Верный]] ([[Алматы]])
| {{сан|22744}}
|-
| 10.
| [[Истаравшан|Ұлытөбе]] ([[Истаравшан]])
| {{сан|20621}}
|-
|}

== Ресейдің отаршылдық саясаты ==
[[Сурет:Gorskii 04653u.jpg|thumb|left|250px|Бұхарадағы жергілікті шенеунік (С.М. Прокудин-Горскийдің суреті)]]
Орта Азияның кең аумақтарын басқару өте қиын болды. Әкімшілікті ұйымдастыруға ресурстар да, дайындалған шенеуніктер де жеткіліксіз болды. Терентьев былай деп жазды: «... Түркістан уездерін үлкен орыс ауылына құрамы мен мазмұны бойынша әрең сәйкес келетін әкімшілік басқарады. Уез басшысы, аға көмекші, жергілікті тұрғындардың кішісі және, мүмкін, хатшы - міне бітті». Мемлекет бойынша орташа мәнге сәйкес бір шенеунікке — 707 адамнан келсе, Орта Азияда — 2112 еді. Жалақылары аз бола әскери адам болған шенеуніктер өздерінің мемуарларында жазылған мейірімділікпен ерекшеленбеді, исламның жергілікті дәстүрлері мен заңдарын, жергілікті тілдерді білмеді және құрметтемеді, олар өз міндеттерін ішінара, толықтай жергілікті тұрғындарынан алынған көмекшілеріне жүктеді. Шын мәнінде, ханның шенеуніктерін «тамақтандыру» дәстүрлі жүйесіндегі жағдай халыққа ауырлай түсті, өйткені енді орыс әкімшілігінің тәбетін ескеру қажет болды&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1760-1780/Kazach_rus_17_18/181-200/193.htm 1845 ж. 28 қыркүйек. — Сібір қазақтарының шекара басқармасы журналынан осы басқарма қызметкері Белаштың қазақ халқынан алынған көптеген ауыр алым-салық туралы.]&lt;/ref&gt;.

[[Сурет:Prokudin-Gorskii Russians in Central Asia.jpg|thumb|right|250px|Қоныс аударатын қыстақ. Орта Азия (С.М. Прокудин-Горскийдің суреті)]]
Облыстар округтарға, болыстарға, ауылдарға (қыстақтарға) бөлінді. Ауылдың құрамында 50-ден 70 түтінге дейін болды, 10-12 ауыл болыс, 10-15 болыс - белгілі бір аумағы бар округ құрды. Әкімшілік билікті сақтап қалған аға сұлтандар, негізінен, үкіметтің ұстанымын нығайтуға шақырылды.
Болыстардың басында 12-дәрежелі шенеуніктерге теңестірілген болыс сұлтандары, ауылдардың басында ауыл ақсақалдарына теңестірілген ауыл старшиналары тұрды. Жергілікті әкімшіліктің сайлауы және «жергілікті тұрғындар» арасынан ең төменгі әкімшілік лауазымдарға тағайындау: болыс меңгерушісі, елуліктері, қыстақтық және ауылдық ақсақалдары, қала старосталары (құрбашылар) мен ру басылары, сұлтандар, жергілікті сот (қазылар мен билер), тілмаштар (аудармашылар), — аукционға айналды, өйткені параға салынған ақша кейіннен паралар және сыйлықтар жүйесімен ақталды. Оның үстіне сайлаудың өзін патша әкімшілігі кез келген уақытта алып тастай алды. 1862 жылы жерлестерінің өмірін жақсартуға ынталы Ш.Уәлиханов сұлтан болып сайланған, бірақ генерал-губернатор сайлау нәтижелерін ешқандай түсіндірусіз жойған кезі мысалдардың бірі.

Аймақты жаулап алғаннан кейін, орыс әкімшілігі жергілікті мұсылман халықтарының тұрмыс-тіршілігін бұзбауға тырысып, аздап өзгеріс енгізіп, отырықшы халықтар үшін шариғат бойынша (мұсылмандардың діни заңы) қазылар соты мен көшпелілерге арналған әдет-ғұрып бойынша билер сотын сақтап қалды. Алайда бұл соттардың жетілмегендігі көп ұзамай анық болды. Қазылар мен билер (1886 жылдан бастап халық соты) барлық жерде пара алды. Істер бірнеше айға, кейде жылдарға созылды. Соттар, әсіресе, туыстық байланыстары берік билер, тайпаластарының пайдасына орай шешімдер қабылдады. Сонымен қатар, соттар мұсылман заңнамасы, әдет-ғұрып, сондай-ақ Ресейдің сот заңнамасы туралы көп білмеді. Әсіресе билер дайын болмады. Олардың көпшілігі сауатсыз, тоғышар еді. Мұсылман қауымы халық соттарының шешімдеріне үнемі шағымданатын, бірақ кек алудан қорқып, жоғары тұрған Ресей сотына апелляция түсірмеді. Саны жағынан жеткіліксіз, әсіресе жергілікті тілдерді білетін шенеуніктері болмаған орыс әкімшілігі, халық соттарының шешімдерін тексермеді.

Ресей жұртшылығының көптеген өкілдері Түркістан халық сотымен танысып, оны жою қажеттілігі туралы жазды. Түркістанның сот ісін жүргізу жүйесін жан-жақты зерттеген аймақтық зерттеуші Н.Дингельштедт кемшіліктер массасының көптігімен халық сотының бір артықшылығы бар - бұл әкімшілікке еш шығынсыз екенін жазды. Халық сотының жұмысына ақы - бұл сыйақы сомасының 10%-ы болды&lt;ref&gt;[http://www.ca-c.org/journal/11-1997/st_13_kaganovich.shtml ТҮРКІСТАНДЫ ПАТШАЛЫҚ ОТАРЛАУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170221053349/http://www.ca-c.org/journal/11-1997/st_13_kaganovich.shtml |date=2017-02-21 }}&lt;/ref&gt;.

Сонымен қатар, екі жақ бір-бірінің тілін білмеуді алдау, қорқыту немесе қарапайым алаяқтық үшін белсенді түрде қолданды. Шенеуніктердің біразы жергілікті тілдерді білді. Әдетте әкімшілер көмек сұрап аудармашыларға жүгінді, олардың қызметтерінде негізінен түркі тілдерін түсінетін татарлар болды. Көптеген әкімшілік және сот істерінің тағдыры көбінесе сауатсыз аудармашы жасаған аудармаға байланысты болды. 1905 жылы Түркістан генерал-губернаторы Д.И.Суботич: «Біз Түркістанға қырық жыл бойы иелік етіп келеміз және осы күнге дейін кем дегенде бірнеше жергілікті тілдерді білетін әкімшілік қызметкерлерін саусақпен санауға болады. Сот бөлімінде олар одан бетер аз. Істің жағдайы апатты. Басқарылғандар мен сотталғандардың сөзін түсінбей, халықты қалай басқаруға болады, дауларды қалай шешуге болады?

... Мен әкімшіліктің барлық шенеуніктеріне, соның ішінде уез басшыларына аудармашыларды бақылау үшін өз аймағының тұрғындарының тілін бір жыл бойы үйренуді ұсынуды қажет деп есептеймін, бұл біздің азиялық шетіміздегі жара. ... Әрине, орыс тілін жергілікті халық массасы арасында тарату шараларын қолдану қажет; бірақ бұл үлкен міндет, бүкіл ұрпақтың жұмысы, ал қарама-қарсы мәлімдеме тез нәтиже беруі керек»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.ferghana.ru/zvezda/vydrin.html |title=Өзбекстандағы тіл саясаты. Фитрат, Поливанов, Сталин және басқалар... |accessdate=2007-03-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070405155031/http://www.ferghana.ru/zvezda/vydrin.html |archivedate=2007-04-05 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;.

Мұсылман дінбасыларын мемлекеттік қолдаудан айырған Ресей үкіметі бастапқыда жергілікті халықтың діни өміріне араласпады. Жаулап алғаннан кейін дін қызметкерлері жанбасылық салықтан толық босатылды, бірақ уақыптардың құқықтары шектеулі болды. Оларға бұрын босатылған жер салығы мен басқа да салықтар салынды. Уақып жерлерінің бір бөлігі мемлекеттік жер қорына тәркіленді. Жоғарғы сот — қазы-калона лауазымы жойылды. Патша үкіметі [[Араб түбегі|Арабстандағы]] індетті сылтауратып, 1900 жылға дейін жергілікті дін қызметкерлеріне үлкен табыс әкелген қажылыққа тыйым салды. Әкімшілік шаралардан қорыққан мұсылман дінбасылары бейбіт уақытта ресейліктерге қарсы ашық үгіт жүргізуден аулақ болды.

Жаңа жерлерді қосу барысында патша үкіметі казак қоныстарын ұйымдастыру арқылы жағдайын нығайтуға тырысты. Жетісу әскерін ұйымдастырудан басқа, 1875-1877 жылдары Орал казак-ескі наным-сенушілерін [[Әмудария]]ға қазіргі [[Қарақалпақстан]] жеріне қоныстандыру ұйымдастырылып, екіжақты мақсатқа қол жеткізілді — Жайық ескі наным-сенушілерге діни себептермен және жаңа жаулап алынған жерді отарлауға байланысты ант беруден бас тартқанды үлгі ретінде жазалау.

[[Сурет:PG - Semireche Cossack.jpg|thumb|right|250px|Жетісу казагы (С.М. Прокудин-Горскийдің суреті)]]

XIX ғасырдың аяғында Ресей мен Украина губернияларынан шаруаларды Түркістан жерлеріне қоныстандыру басталды. «Түркістан өлкесін басқару туралы ережеге» сәйкес, «ауыл тұрғындарына жататын христиан дінінің орыс бодандарына» ғана қоныс аударуға рұқсат етілді. Көшіп-қонған шаруалар жаңа жерлерде жан басына 30 ғұшыр жер алуы тиіс еді. Бұл үдеріс аштық жылдарында және әсіресе Столыпин реформаларының басталуымен күшейе түсті. [[Ресей империясының халық санағы (1897)|1897 жылғы санақ]] бойынша Түркістанның орыс халқы жалпы халықтың (Орал облысы мен Бөкей Ордасын қоспағанда) 8 миллионының 700 мыңдай адамын құрады&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=117 1897 ж. Ресей империясы халқының бірінші жалпы халық санағы. Халықтың ана тілі мен аймақтар бойынша таралуы]&lt;/ref&gt;. Оның жартысынан көбі [[Жетісу облысы (Ресей империясы)|Жетісу]] мен [[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария]] облыстарында өмір сүрді. 1916 жылға қарай бұл аймақтар халқының 1/4 және 1/10 бөлігі орыстарға тиесілі болды. 1906-1912 жылдар аралығында 438 мыңнан астам шаруа қожалықтары Ақмола, Торғай, Орал және Семей облыстарына қоныс аударды. Келгендердің жартысынан көбі ауыл шаруашылығында, шамамен төрттен бір бөлігі әкімшілік, сот және әскери-полиция құрылымдарында, ал әрбір оныншысы өнеркәсіпте жұмыспен қамтылды.

Көшіп-қонған шаруалар әдеттегі дақылдарын: бұрын Түркістанда елеусіз болған жаздық бидай, қарабидай, сұлы, жүгері, картоп, беде, зығыр, қырыққабат, қызанақ, қант қызылшасын әкелді. Сонымен қатар, жергілікті тұрғындар мал шаруашылығының шөп дайындау сияқты элементін қолдана бастады, өйткені бұған дейін үнемі қыстық өлім-жітіммен болатын отарлы қыстық өрісі болған. Жалпы алғанда, белгілі бір еңбек бөлінісі болды: жергілікті халық мал шаруашылығында, мақта мен бақша өсіруде, дәстүрлі қолөнерде жұмыс істеді, орыс қоныс аударушылары нан, көкөніс жеткізді, сүтті мал шаруашылығымен айналысты.

Алайда, 1911 жылы қаңтарда Түркістан генерал-губернаторының кеңесінде атап көрсетілгендей, «... Түркістан жер иелену жағдайында қажет қарқынды егіншілікке және жоғары мәдениетті өңдеуге көшу, тәжірибе көрсеткендей, православиелік орыс халқы өте баяу және үлкен қиындықпен орындалды, бұл жергілікті халықтың, кәдімгі мақташылар, жүзімшілер мен бағбандармен бәсекелестікте өз қожалығының табысына үлкен үміт артуға негіз бермейді». Ал Кеңестің 1911 жылғы 3 ақпандағы отырысында қоныс аударушылардың тағы бір мәселесі атап өтілді: «... орыс қоныс аударушылары ... өз хал-ахуалына қанағаттанбау салдарынан шарапқа деген ерекше бейімділіктен зардап шегеді. Бұл кемшілікпен көбінесе маскүнемдіктен әлсіреген орыс халқына жек көрушілікпен қарайтын жергілікті еңбекқор халық тұратын аймақтың табысты отарлаушылары бола алмайды» (Журнал Совета Туркестанского генерал-губернатора № 1 за 13.1.1911, ЦГА Узбекистана, ф. 717, оп. 1, д. 48, л. 86.).

К.Кауфман Түркістан өлкесін басқарған кезде, ол әсіресе Территорияның егіншілік аудандарын қоныс аударушылардан қорғап, оларға Жетісу облысының далалы аймақтарының бос жерлерін қоныстандыруға мүмкіндік берді. Ол еуропалықтардың, оның ішінде орыстардың жергілікті тұрғындардан жер сатып алуына тыйым салды. Сондықтан Түркістанның орыс басқармасының алғашқы жиырма жылында бұл аймаққа тек 2170 шаруа қоныстанушысы ресми түрде қоныстанды. Кейінгі жылдары жергілікті әкімшілік шаруалардың ағынын тежеуге тырысты, бірақ орталықтың қолдауынсыз оны тоқтата алмады. 1890-жылдардың басында Орталық Ресейдегі аштыққа байланысты өлкеге өз еркімен қоныс аударушылардың үлкен толқыны ағылды. Келген 15 мыңның ішінде Түркістан әкімшілігі жергілікті тұрғындардан тартып алынған жерлерге тек 2 мың шаруаны орналастыра алды. Қалған орыс қоныс аударушылары қайыршылық күйде болды. Генерал-губернатор А.Вревский соғыс министріне жазған хатында байырғы халықтан тартып алынған жерлеріне қатысты наразылықтары туралы хабарлап, қоныс аударушылардың жаңа легінен қорқатынын білдірді. Соғыс министрі ең көп қоныс аударушыларды берген Тамбов, Самара және Пенза губернияларының басшыларына Түркістан өлкесіне өз еркімен қоныс аударуды тоқтату бойынша шаралар қабылдау туралы нұсқаулар алды. Алайда, өлкеге  өз еркімен қоныс аудару жалғаса берді және әкімшілік шаруаларды орналастыру үшін жергілікті тұрғындардан жерді тартып алуға мәжбүр болды. Әкімшіліктің бұл әрекеттері мұсылман халқының алаңдаушылығын туғызды және Сырдария облысының әскери губернаторы Н.Королков жазғандай, ауыр толқуларға әкелуі мүмкін еді.

[[Сергей Юльевич Витте|С.Витте]] Түркістанда мақта өндірісінің қысқаруынан қорқып, Мәскеудің өндірістік фирмаларының әсерінен бұл өлкеге орыстардың қоныс аударуына қарсы болды. Соғыс министрімен бірге 1896 жылы Жетісу облысына қоныс аударуға тыйым салатын үкіметтің шешіміне қол жеткізді. Ал келесі жылы, яғни 1897 жылы Түркістан генерал-губернаторы үкіметтің шешімін күтпестен, өз бұйрығымен өлкенің қалған бөлігіне қоныс аударуға тыйым салды. Бірақ өз еркімен қоныс аудару жалғасып, Түркістан әкімшілігі мұсылман жерлерін өз еркімен басып алуға қарсы шаралар қабылдады.

Бір жағынан Еуропалық Ресейде жердің жетіспеушілігі, екінші жағынан тегін жер алу мүмкіндігі туралы ақпарат орыс шаруаларын орнынан көтеріп, Оралға, Сібірге, Түркістанға айдады. Түркістан өлкесінде қоныс аударушылардың ең көп бөлігі Ресейдегі жер құны жоғары қаражер аудандары, Воронеж, Самара және Саратов губернияларынан келді.

Орталық әкімшілік Түркістан әкімшілігі өкілдерінің көпшілігінің қарсылығына қарамастан, шаруалар отарлауын жалғастыруды жақтады. Бұл ұстанымды [[II Николай]] да қолдады. келген қоныс аударушылардың орналасуы туралы ой-пікірлер жазылған Жетісу облысы әскери губернаторының 1904 жылға арналған есебінде, патша: «біз бұл өлкені отарлауды табанды түрде жылжытуымыз керек» деп жазды. Қарар қоныс аудару саясатына күшті серпін берді. Сырдария мен Жетісу облыстары қоныс аударатын аймақ болып жарияланды. Бұл аудандардан тегін жер табу міндеті ауыл шаруашылығы және мемлекеттік мүлік министрлігіне бағынышты Қоныс аудару басқармасының лауазымды тұлғаларына жүктелді.

Ресейдің орталық аймақтарындағы ашаршылық 1905-1906 жылдары Түркістан өлкесіне бірнеше ондаған мың қоныс аударушыларды айдап әкелді, ал Қоныс аудару басқармасының шенеуніктері жергілікті тұрғындардан артық жер іздеп, ынта-жігермен кәсіпке кірісіп кетті. Шенеуніктер өздерінің іс-әрекетінде жергілікті тұрғындар қазылар мен билердің көмегімен өздеріне үлкен көлемде жер жазып алған, олар іс жүзінде өңдемеген деген пікірді басшылыққа алды. Қоныс аудару комиссияларының әрекеті жергілікті мұсылман халқы мен Түркістан әкімшілігін дүр сілкіндірді. Жетісу облысының әскери губернаторы 1907 жылы генерал-губернаторға «жиырма мыңнан астам өз еркімен қоныс аударушылар... негізінен қаңғыбастар жер бөлуді күтеді. Қоныс аудару партиясы оларға суармалы, мекендері мен егістік жерлері бар ең жақсы қырғыз жерін бермекші. Мұндай әрекеттердің нәтижесі - қырғыздардың қазіргі дүрбелең жағдайынан бүлікке көшуі болады». Ферғана облысының әскери губернаторы да көтерілістен қорықты. Сол жылы ол ресейлік отарлауға шешуші кедергілер қою қажеттілігі туралы «орыстарға қарсы онсыз да созылмалы ашыту жағдайында болған Ферғананың жергілікті тұрғындарын қоздырмау үшін...» , әрі қарай - «бұл жерде ешқандай жағдайда орыс қоныс аударушылардың болуы мүмкін емес» деп жазды.

Жергілікті әкімшіліктің Қоныс аудару басқармасының шенеуніктеріне теріс көзқарасының тағы бір себебі - генерал-губернаторға тәуелділіктен босаған, жер саясаты саласында үлкен өкілеттіктерге ие болу. Осылайша жергілікті әкімшіліктің өкілеттіктері қысқартылды, бұл оның мұсылман және орыс тұрғындары алдындағы беделін түсірді. Орыс қоныс аударушылар жергілікті тұрғындардан жерді тартып алуға әкімшіліктің көзқарасын біле отырып, жергілікті билікті елемей, басқарманың шенеуніктерімен айналысқанды жөн көрді. Бұл көзқарас әкімшіліктің ызасын келтірді.

К.Пален Түркістанға барғаннан кейін, Түркістанда отарлау үшін аз мөлшерде бос және қолайлы жердің көп мөлшерде суару жұмыстарын қажет ететінін баяндамада көрсетті. Алайда, әскери министрлер қоныс аудару мәселесі бойынша патшаның пікірін біліп, Түркістан генерал-губернаторларына белсенді қолдау көрсетпеді.

1910 жылы желтоқсанда үкімет Қоныс аудару басқармасына қоныс аудару жер теліміне көшпелілердің жерлерін тартып лау құқығын берді. Қоныс аудару шенеуніктері бұл құқықты пайдалана отырып, қазақтардан жайылымдық жерлерді ғана емес, сонымен қатар егістік жерлері бар қыстақтарды да тартып алды.

Тәркілеу қазақтарды ресми түрде отырықшы өмір салтына көшуге және осылайша өздерінің ата-бабаларының жерлерін бекітуге мәжбүр етті. Негізінде олардың көпшілігі егіншілікпен де, мал бағумен де айналысқан. Бұны мал бағу үшін жерді артық деп жариялаған Қоныс аудару басқармасының шенеуніктерінен жасыру қиын болды. Қоныс аудару әкімшілігіне жергілікті тұрғындар мен жергілікті әкімшілердің шағымдары ештеңеге әкелмеді.

Бұл жерлерге бұрын мүлде белгісіз болған дәрігерлердің, инженерлердің, қоныстандырушылардың, суарушылардың, агрономдардың, мал дәрігерлерінің және басқа да мамандық өкілдерінің келуі отаршылдықтың маңызды факторларының бірі болды. Жергілікті халықты еуропалық мәдениетпен таныстырудың бір жолы, патша үкіметінің ойынша, орыс тілін басымырақ оқытатын [[Орыс-түзем мектептері|орыс-жергілікті тілді мектептер]] мен училищаларды құру болуы керек еді. 1890-жылдардан бастап барлық өтінімдер тек орыс тілінде берілуі керек болды, нәтижесінде еуропалық білімге қажеттілік күрт өсті.

Мектептен оқушылардың орыс және орыс-түзем мектептеріне кетуін азайтуға тырысқан мұсылман дінбасылары үкіметтік мектептерге қарсы үгіт жүргізді. Көптеген ата-аналар мемлекеттік мектептерде балаларына дәстүрлерді сақтауға, ислам дінін сақтауға және ата-аналарын құрметтеуге үйретпейді деп қорқып, балаларына дәстүрлі мұсылмандық білім беруді жалғастырды. Ата-аналардың салыстырмалы түрде аз бөлігі ғана балаларын мемлекеттік мектептерге беріп, осылайша балаларына орыс қызметінде мансап жасауға немесе делдалдық саудада табысқа жетуге мүмкіндік беруге тырысты. Балаларға тек діни ғана емес, жалпы білім беретін, соның ішінде орыс тілін де үйрететін жаңа әдістемелік мектептер ата-аналардың кейбіріне оңтайлы жол болды. Бұл мектептердің танымалдығы тез өсті. 1908 жылы олардың саны 35 болса, 1916 жылы Түркістан облысында 92 болды. Соған қарамастан, бұл сан 1913 жылы Түркістан облысында жұмыс істейтін 7665 мектеп пен медресемен салыстырғанда аз болды. Жаңа әдістемелік мектептер санының өсуі мұсылмандық мектептерді өзгерту идеясының жақтаушылары [[Жәдитшілік|жәдиттер]] мен [[Түркішілдік|пантүркішілдердің]] позициясының күшеюіне куә болды. Бұл Түркістан әкімшілігінің қорқынышын оятты. Жаңа әдістемелік мектептердің өсуі мұсылман дінбасыларының алаңдаушылығын туғызды. Олар мектептер мен медреселердегі оқушылар санының азаюынан, оның идеологиялық әсерінің төмендеуінен қорықты.

Патша әкімшілігі Орта Азиядағы орыс жеңісінің жемісін тек православ орыс халқы пайдалануы керек деп есептеді. Сондықтан Түркістан шетелдік, яһуди және татар капиталдарына жабық болды. Осы санаттар Түркістанда, оның ішіндегі қалаларда жер алу мүмкіндігінен айырылды.

Бірақ бұл ресейлік саудагер мен өнеркәсіпшіні бәсекелестіктен құтқармады. Жергілікті жер мен тілді жақсы білетін Орта Азияның байырғы тұрғындары - жылжымайтын мүлікке ие болуға құқығы бар мұсылмандар мен бұхаралық яһудилер метрополия өнеркәсіпшілерімен тез коммерциялық байланыс орнатып, бәсекелестік күресте әкімшіліктің протекционистік қолдауын иеленген орыс саудагерлерін жеңе алды. Бұл жеңіс мақта өнеркәсібінде ерекше байқалды. Орыс саудагерлері мен өнеркәсіпшілері Түркістан шаруашылығының басқа салаларына белсенді түрде капитал салмады.

Үндістанның Англияға болғандай Түркістанның Ресейге байытудың көзіне айналмағанына түңілген патша әкімшілігі уақыт өте келе өзінің инвестиция саласындағы шектеулі саясатын мұқият қайта қарауға кірісті. Биржалық сауда мен Түркістан ауыл шаруашылығының өкілдері Орта Азияның шетелдік және «бұратана» капиталдарына ашылуын жақтаушылар болды. Шектеулерді қайта қарауға С.Витте ықпал етті, бірақ ол қызметінен кеткеннен кейін «Түркістан орыстар үшін» деген ұран қайтадан көтерілді.

Тек татар капиталының Орта Азияға енуін Министрлер кеңесінің төрағасы П. Столыпин мен Қаржы министрі П. Барк қолдады. Шетелдік және яһудилік капиталдың өкілдерінің ішінде бірнешеуі ғана Түркістаннан зауыттар салу үшін жер алуға рұқсат алды.

1880 жылдың аяғында Күнгей Каспий теміржолының құрылысына қатысты жұмыстар басталды. Бұл жол Каспий теңізін Қызыларбат (1881) пен [[Ашхабад|Асхабад]] (1885) арқылы 1886 жылы [[Қаған (қала)|Жаңа Бұхарамен]] (Қаған) байланыстырды. Ал 1888 жылға қарай жол Самарқанға дейін жетті. Желіні Әндіжанға (1898) және Ташкентке (1899) жеткізу үшін көп жылдар қажет болды. Еуропалық Ресейдегі тоқыма фабрикаларына жеткізу үшін мақта Сырдария мен Ферғана облыстарынан арбамен және түйемен Самарқанға жеткізіліп отырды. Содан кейін жүк пойызға тиелді, ол жерден Каспий теңізіне жеткізілді, сосын кемелерге тиеліп, содан кейін қайтадан пойызға тиелді. Бірнеше рет мақтаны тиеу мәселесін 1906 жылы салынған Орынбор-Ташкент теміржолы шешті, бұл Ферғанадан Мәскеуге жүк жеткізу уақытын бір жарым айдан 18-20 күнге дейін қысқартты. 1915 жылға қарай солтүстіктен Ферғана алқабын, оңтүстіктен Бұхара әмірлігін қамтитын тарамдар салынды. Орта Азия темір жолын күтуде екі мыңға жуық адам жұмыс істеді, олардың көбі орыстар болды.

Темір жолдардың құрылысы Орта Азияны Ресейдің өнеркәсіптік орталықтарымен байланыстырып, оларды бүкілресейлік экономикалық нарыққа шығарғандықтан, басталған теміржолдардың маңызы зор болды. Тауар алмасу күрт өсті. Темір жолдардың әскерлерді жеткізу және халықтық көтерілістер мен толқуларды басуда әскери-стратегиялық маңызы болды. [[Орта Азиялық теміржолы|Күнгей Каспий жолының]] құрылысы 1880-1881 жылдары Скобелев түрікмен шұраттарын бағындыруда шешуші фактор болды. Теміржол шеберханалары мен деполары Азияда пайда болған жұмысшы табының діңгегі болды, осылардың құрылуының негізгі көзі жерсіз шаруалар, диқандар мен қоныс аударушы-шаруалар, азып-тозған қолөнершілер мен майдагерлер болды.

XX ғасырдың басында, бүкіл Ресейдегідей, айтарлықтай экономикалық көтерілу сезіле бастады, алғашқы өнеркәсіптік кәсіпорындар дами бастады, негізінен мақта және тоқыма кәсіпорындары, сонымен қатар диірмендер, сары май өнеркәсіптері, ауылшаруашылығы шикізатын өңдейтін кәсіпорындар: тері илейтін, май қайнатушы, сабын жасайтын, шарап қайнататын, тұз өндіретін кәсіпшіліктері. Тау-кен өнеркәсібі Алтай мен Орталық Қазақстанда дамыды, онда түсті металдар мен көмірдің бай кен орындары, темір кеніштері жетілдірілді. Батыс Қазақстанда, Орал-Ембі аймағында мұнай өндіру басталды.

Түркістан әкімшілігі мұсылман ауыл халқының жерсіздігінің артуына қатты алаңдады. Бұған басты себеп - несие төлей алмау салдарынан диқандардың жұтауы болды. 1912 жылы Түркістан өлкесі шаруаларының жалпы қарызы 156,7 млн рублды құрады. Өлкедегі несиелер жылдық 25-60% және одан жоғары мөлшерде берілді және жеке тұлғалар мен мақта өндіруші кәсіпорындар үшін тиімді табыс көзі болды. Мақта фирмаларының өздері банктен 8 % несие алды. Арзан банктік несие берудің арнайы шарттары оны мақта өсірушілеріне қолжетімсіз етті. Мақта шаруашылығының орталығында - Ферғанада несие берудің ауыр шарттары 1914 жылға қарай барлық шаруашылықтардың төрттен бірін жерсізденуіне әкелді.

Диқандардың күйреуі мәселесін жан-жақты зерттеген көптеген ресейлік шенеуніктер мәселенің шешімін шағын, қолжетімді, мемлекеттік несие құрудан көрді. Алайда олардың билікке өтініштері ұзақ уақыт бойы нәтижесіз қалды. Тек 1909 жылы Мемлекеттік банк мұндай несиені ұйымдастыруды қолға алды. Көп ұзамай Түркістанда жинақ пен несиелік серіктестіктер пайда бола бастады. 1914 жылы осындай серіктестіктердің 482 жалпы сомасы 9,78 миллион рубл болатын несие алды.

== Көтерілістер мен ұлттық қозғалыстар ==
[[Сурет:Battle Cossacks with Kyrgyz 1826.JPG|thumb|right|300px|Қазақтар мен казактардың шайқасы]]
=== Қазақтардың көтерілістері ===
* [[Көктемір көтерілісі]] (1775—1776)
* [[Сырым Датұлы бастаған қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы|Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс]] (1783–1797)
* [[Арынғазы сұлтанның қозғалысы|Арынғазы Әбілғазыұлы қозғалысы]] 
* [[Жоламан Тіленшіұлы бастаған көтеріліс]] (1822—1838)
* [[Саржан сұлтанның көтерілісі|Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліс]] (1825—1836)
* [[Исатай-Махамбет көтерілісі|Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс]] (1836–1838)
* [[Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс]] (1837–1847)
* [[Есет Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысы]] (1847-1858)
* [[Жанқожа Нұрмұхамедұлы бастаған көтеріліс]] (1856—1857)
* [[Орал мен Торғай облыстарындағы көтеріліс]] (1868—1869)
* [[Адай көтерілісі (1870)|Адай көтерілісі]] (1870–1873)

Көтерілісті басудың нәтижесі қазақ жерінде хан билігінің жойылуы және Ресейге түпкілікті қосылуы болды.

=== 1898 жылғы Әндіжан көтерілісі ===
{{main|Әндіжан көтерілісі}}

=== 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс ===
{{main|1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс}}
[[Сурет:Prokudin-Gorskii-21.jpg|thumb|right|300px|Зындандағы тұтқындар. Прокудин-Горскийдің суреті.]]

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде жергілікті халықтың тылдағы жұмыстарға шақыруға байланысты Ресей Түркістанындағы ең ірі көтеріліс. Самарқан, Сырдария, Ферғана, Күнгей Каспий, Ақмола, Семей, Жетісу, Торғай, Орал облыстарының 10 миллионнан астам көпұлтты халқын қамтыған көтерілістің себебі 1916 жылдың 4 шілдесінде [[Хожанд]] қаласында жұмылдырылғандардың тізімін жою талабына байланысты бұқаралық шерудегілерді ату болды. Ресми мәліметтер бойынша, шілдеде Самарқан облысында 25, Сырдарияда — 20 және Ферғанада — 86 бұқаралық қимыл болды. Қазақстанның барлық орталық бөлігін қамтып, ең ұйымдасқан сипатқа ие болған көтеріліс Торғай облысында [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Амангелді Иманов]] пен [[Әліби Тоғжанұлы Жангелдин|Әліби Жанкелдин]] басшылығымен кең көлемді ұрыс қимылдарына ұласты, көтерілісшілер Торғай облысының орталығын қоршауға алды. Үкіметке қарсы болумен қатар, көтеріліс орысқа қарсы айқын сипатқа ие болды, өйткені жергілікті тұрғындар өздерінің қиыншылықтарының қайнаркөзін қоныс аударушылар-отаршылардан көрді. Көтерілісшілер қыстақтарды өртеді, қоныс аударушылардың, казактардың, жұмысшылардың отбасыларын өлтірді. Бірқатар жерлерде, әсіресе [[Ферғана аңғары]]нда діни түсініктер қосылды, уағыздаушылар-[[дәруіш]]тер ғазауатқа шақырумен аласаттарды басқарды. Көтерілісшілердің әрекеті [[Алматы|Верный]], [[Ташкент]] және Ресейдің орталығы арасындағы телеграф байланысының үзілуіне әкелді.

Казактардан келген жауап әрекеттері де қатыгез болды. Көбінесе тұтқынға алынған көтерілісшілерді сол жерде атып тастайтын немесе алып жүру кезінде өлтіретін. Артиллерия мен пулеметтер кеңінен қолданылды, үкімет тұрақты әскерлерді жіберуге мәжбүр болды, олардың келуімен 1917 жылдың көктемінде көтерілісті жалпы түрде баса алды.

== Естелік ==
[[Сурет:Празднование 25-летия покорения Хивы. Главные участники Хивинского похода 1873 года.png|thumb|right|300px|Хиуаны бағындыруының 25 жылдығын тойлау: 1873 жылғы Хиуа жорығының негізгі қатысушылары]]
Әр түрлі әскери операцияларға байланысты «[[Хиуа жорығы үшін» медалі|Хиуа жорығы үшін»]], [[«Қоқан хандығын бағындырғаны үшін» медалі|«Қоқан хандығын жаулап алғаны үшін»]], [[«Көктепені басып алғаны үшін» медалі|«Көктепені басып алғаны үшін»]], [[«1853-1895 ж. Орта Азиядағы жорықтары үшін» медалі|«1853-1895 ж. Орта Азиядағы жорықтары үшін»]] сияқты бірнеше мадалдар берілді.

== Тағы қараңыз ==
* [[Ресейдің азиялық бөлігі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Орта Азия тарихы]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
[[Санат:Қырғызстан тарихы]]
[[Санат:Өзбекстан тарихы]]
[[Санат:Түрікменстан тарихы]]
[[Санат:Тәжікстан тарихы]]
[[Санат:Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері]]</text>
      <sha1>agimmb3lw1miou5nx7rygbbdsia67uo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Nurken</title>
    <ns>3</ns>
    <id>664709</id>
    <revision>
      <id>3480406</id>
      <parentid>3476378</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T22:55:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Шайнүсіп</username>
        <id>161753</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дариға Назарбаева */ жаңа бөлім</comment>
      <origin>3480406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44482" sha1="ap4lw4ujxc3eovv5ugm71mqhr7xnf17" xml:space="preserve">{{Мұрағат|шілде 2021 – шілде 2022|шілде 2022 – шілде 2023|шілде 2023 – шілде 2024}}
== Санаттарды жою, жылжыту ==
Қайырлы күн!
* Санат:Франция математиктері жойып, &lt;s&gt;Санат:Француз математиктері&lt;/s&gt; санатын Санат:Франция математиктері деп жылжытсаңыз;
* Санат:Франция физиктері жойып, &lt;s&gt;Санат:Француз физиктері&lt;/s&gt; санатын Санат:Франция физиктері деп жылжытсаңыз;
-----------------------------------
Мына беттерді жоюға ұсынамын:
* &lt;s&gt;Санат:Француз географтары&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Бақыт Шкуруллайұлы Кенжеев&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;XIX - XX ғ. басындағы Павлодар Ертіс өңірі&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Master Card&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Найман және керей ұлыстары&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Нельсон Горацио&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Органикалық химия пәні&lt;/s&gt;
[[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 16:23, 2024 ж. шілденің 2 (+05)
:Қайырлы күн. Өкінішке орай, санат атауын ауыстырғанда, оған кірген мақалалар жаңа атаулы санатқа автоматты түрде көшпейді. Осы жерде бүкіл мақаланы Франция санатына ауыстыра алатын боттың көмегі керек болады. Қалғанын жасадым. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:40, 2024 ж. шілденің 2 (+05)
::Жылжыта беріңіз, бот арқылы мақалалардың санаттарын ауыстырып шығамын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 18:57, 2024 ж. шілденің 2 (+05)
:::Қателесіппін, санаттағы мақалалар шынымен де көшіріледі екен. Жақсы болды. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. шілденің 2 (+05)
::::Тіпті жақсы екен, рақмет. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 19:12, 2024 ж. шілденің 2 (+05)

== жою ==

Қайырлы кеш!
Мына беттерді жоюға ұсынамын: &lt;s&gt;Гардизи, Әбу Саид Әбіл-әл-Хайя ибн Заххақ&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Уәлиханов Мақы&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Пес, алапес&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Левис-Стросс Клод&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Литорд Жан Франсуа&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Анитеза&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Кампанелла&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Лаплас Пьер&lt;/s&gt;

осы бетті жылжыту керек &lt;s&gt;Уатт Джеймс&lt;/s&gt; [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:42, 2024 ж. шілденің 3 (+05)

:Дайын👍 [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 23:33, 2024 ж. шілденің 3 (+05)
::👍 Санат шебері қалай қолдануға болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 23:36, 2024 ж. шілденің 3 (+05)
:::Hotcat деген жайлы айтсаңыз, қателеспесем, баптауларда қосуға болатын гаджет. Бірақ бір-бір санаттан қосып-алады, ыңғайсыз. Өзім вручную өңдеймін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 23:43, 2024 ж. шілденің 3 (+05)
::::жоқ, санаттағы мақалаларды көшіру туралы айтып жатырмын [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 23:46, 2024 ж. шілденің 3 (+05)
:::::Мен жай ғана санатты жылжыта салдым да, &quot;санат шебері&quot; автоматты түрде барлық мақаланы жаңа атаулы санатқа көшірді. Бұрын ондай функцияның бар болғаны менің есімде жоқ, не жаңа, не тек админге қолжетімді нәрсе сияқты көрінеді. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:05, 2024 ж. шілденің 4 (+05)
::::::осы құралды маған пайдалану құқығы берілсе жақсы болар еді, қате жазылған санаттар тым көп [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 01:01, 2024 ж. шілденің 4 (+05)
:::::::Санаттарды жақында жылжытып көрдіңіз ба? Мүмкін бұл жаңа нәрсе шығар? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 01:08, 2024 ж. шілденің 4 (+05)
::::::::ондай функция жоқ менде [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 01:21, 2024 ж. шілденің 4 (+05)

== жою 2 ==

Қайырлы күн! Мына беттерді жоюға ұсынамын: &lt;s&gt;I дәрежелі &quot;Достық&quot; ордені, Пинтерест, Шифрин, Микаэла, Лань&lt;/s&gt;

және Оскар марапаты Оскар сыйлығы деп өзгерту керек, онда айдау тұр

кейін @[[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ескі сілтемелерді ботпен өзгертеді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 09:09, 2024 ж. шілденің 6 (+05)

:Дайын👍 [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 04:02, 2024 ж. шілденің 7 (+05)

== Вандализм  ==

‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын
@[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05)

== Қазақ тілге аударылмаған мақалаларды қазақ тіліне аудару ==

Джо Байденнің балалары мен әйелдері туралы мақалаларды қазақ тіліне аударшы, өтініш. [[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 23:17, 2024 ж. шілденің 20 (+05)

:Дәл қазір жоспарымда бар мақала тым көп болып тұр. Мысалы, осы аптада мен [[Дональд Трамп]] мақаласын әлі де қайта жазып жүрмін. Басқа бір тәжірибелі қатысушыдан сұрап көрсеңіз? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:25, 2024 ж. шілденің 21 (+05)
::Аа, жақсы [[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 10:22, 2024 ж. тамыздың 5 (+05)

== Мақаланы қалпына келтіру==
Сәлеметсізбе! Сіз өткен жолы [[Йозеф Гайдн]] мақаласын қалпына келтіруге келіскен едіңіз ғой. Мен оны уикилендіруге дайынмын... --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 16:04, 2024 ж. шілденің 25 (+05)

:Шейнбаум мақаласының уикиленуіне аса қатты көңілім шықпады, бірақ сонда да мақаланы қалпына келтірдім. Шейнбаумды тағы өңдеп жатамын. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 22:36, 2024 ж. шілденің 25 (+05)
:: Ағай, рақмет сізге! Сосын мен жазған [[Жәннат жайылымдары]] мақаласын да қалпына келтіріңізші, мен оны дұрыстап шығарамын... --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 18:12, 2024 ж. шілденің 27 (+05)
:::Қалпына келтірілді. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 11:48, 2024 ж. шілденің 29 (+05)
:::: Көп рақмет! [[File:Face-grin_expert.svg|23px]] --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 15:11, 2024 ж. шілденің 31 (+05)

== Мақаланы қалпына келтіруіңізді сұраймын ==

Қайырлы күн! [[Әл-жәбрдің атасы]] атты мақала қазақ балаларына арналған журнал жайында жазылған. Менің ойымша, ондай мақалалардың Уикипедия сайтында бар болғаны қай жағынан да жақсы. Сондықтан оны қалпына келтіру керек! --[[Қатысушы:Бейсенбинова Салта|Бейсенбинова Салта]] ([[Қатысушы талқылауы:Бейсенбинова Салта|талқылау]]) 14:27, 2024 ж. шілденің 30 (+05)

:Қазақша Уикипедияда жарнама мақалаларға рұқсат жоқ [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:42, 2024 ж. шілденің 30 (+05)
:: Алайда Уикипедияда [[Зерде (журнал)]] және [[Парасат (журнал)]] деген мақалалар, тіпті [[OK! (журнал)]] мен [[ELLE (журнал)]] деген беттер бар ғой. Оларды неге жарнама деп санамайсыз? Неге бұл біздің журналға қатысты ғана болды екен? --[[Қатысушы:Бейсенбинова Салта|Бейсенбинова Салта]] ([[Қатысушы талқылауы:Бейсенбинова Салта|талқылау]]) 12:51, 2024 ж. шілденің 31 (+05)
:::Аталған журналдар не республикалық болғасын, не аты-шулы болғасын маңыздылығы бар. Мақалалардың өздерін оқып көрмедім, энциклопедия емес, жаңалықтай жазылған болса, өңдеу керек болады. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]] 06:50, 2024 ж. тамыздың 1 (+05)
:::: Сіз республикалық дегенді қалай түсінесіз? Біздің журнал да бір емес, бірнеше қалада сатылып, республикалық дәрежеге ие деп айта алаамыз. Тіпті халықаралық журнал деуге құқымыз бар, себебі ол жуырда өзбек тілінде де шыға бастады. --[[Қатысушы:Бейсенбинова Салта|Бейсенбинова Салта]] ([[Қатысушы талқылауы:Бейсенбинова Салта|талқылау]]) 12:04, 2024 ж. тамыздың 1 (+05)
:::::Әлемде мыңдаған журнал бар, оның бәрі Уикипедияға жазылмайды ғой, сондықтан журналдың халықаралық беделі және танымалдылығы болу керек деп санаймын. Ал сіздің мақалаңыз бойынша, ''журнал жақында шыққан және шынымен жарнамаға ұқсайды''. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 19:44, 2024 ж. тамыздың 4 (+05)
:::::: Осы журналдың «Парасат» журналынан несі кем, айта аласыз ба? «Парасат» беті неге жарнама емес? --[[Қатысушы:Бейсенбинова Салта|Бейсенбинова Салта]] ([[Қатысушы талқылауы:Бейсенбинова Салта|талқылау]]) 12:55, 2024 ж. тамыздың 5 (+05)

== Жаңа мақала бастау ==

Қайырлы кеш, [[Венесуэладағы президент сайлауы (2024)]] ''(атауын басқаша қылса болады)'' мақаласын бастауға ұсынамын. Соған қоса, сайлау нәтижесіне байланысты жаппай наразылықтар басталды, оған да жеке мақала жазса болады. Әрине, ''бұл тақырыптарға қызықсаңыз және уақытыңыз болса бастауға кеңес беремін''. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 19:35, 2024 ж. тамыздың 4 (+05)

:Кеш жарық, сайлау жайлы мақаланы бастап жатырмын. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 21:51, 2024 ж. тамыздың 4 (+05)
::{{like}} [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 07:41, 2024 ж. тамыздың 5 (+05)
:::Мақала жартылай дайын десек болады: [[Венесуэладағы президент сайлауы (2024)]]. Шынымды айтсам, уақыт әр кезде бола бермеді, сондықтан да соңына қарай асығыста жазылды да, бір-екі жерде машиналық аударма шығып қалғаны да мүмкін. Реакция деген де бөлімін толықтырып жіберсеңіз, мүлдем жақсы болады. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 17:51, 2024 ж. тамыздың 12 (+05)

== Жаңадан жазылған қазақ тілді мақалаларды тексеріп, басқа тілдермен қосу ==

Мен Виола Амерд,  '''Карин Келлер-Зуттер,  РФ СІМ Дипломатиялық академиясы сияқты мақалалардың қазақшасын жаздым. Соларды тексерістен өткізуіңізді сұраймын. Рақмет !''' [[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 22:02, 2024 ж. тамыздың 10 (+05)

:Толтырған инфобокстарыңыз жаман емес болса да мақалалар сапа талаптарына келмейді. Бірінші абзац пен басқа да мәтін қосу, дереккөздерді стандарттау, санат қосу деген мәселелері бар. Біраз дұрысталмай жатса мақалалар жойылады. Және де Қазақша Уикипедия стандарты бойынша &quot;-ович&quot;, &quot;-овна&quot; деген отчество суффикстері орыс, украин, славян тұлғалармен қазақшаланбайды. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:51, 2024 ж. тамыздың 11 (+05)

== Үш мақаланы жою ==
Кеш жарық! Мына үшеуін жойсақ: [[Филологиялық білім]], [[Лингвистикалық палентология]], [[Қиғаш қабаттылық (Қабаттастық) сериясының индексі]]. --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:44, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05)

:Тексеріп жіберіп, жойдым. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 04:23, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05)

== Смайылов үкіметі  ==

Қайырлы кеш. Премьер-министр Смайыловтың басқарған мерзімін І Смайылов үкіметі/ІІ Смайылов үкіметі деп екіге бөлген екенсіз. Бірақ бұлай бөлудің қажеті жоқ сияқты. Мәжіліс қайта сайланғанда Премьер уақытша орнынан кетіп, қайта тағайындалып отырады. Президент тіпті отставкаға да жібермейді. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:33, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05)

:Кәрім Мәсімовті ғана осылай екіге бөлсе болады. Себебі екі аралықта Серік Ахметов басқарып кеткен. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:35, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05)
:Бұл практиканы бастапқыда өзім Ағылшынша Уикипедиядан алған едім, шынымды айтсам. Өзім көрген дереккөзге сүйенсек, 2023 жылы Смайылов үкіметінің қызметтен кеткені, кейін жаңа үкіметтің құрылу процесінің орын алғаны ({{Cite web|url= https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/pravitelstvo-kazahstana-ushlo-v-otstavku-494805/ |title= Правительство Казахстана ушло в отставку |lang= ru |publisher= tengrinews |date= 2023-03-29}}), алайда Смайыловтың шынымен де отставка жарияламағаны белгілі. ({{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/kazakstan-respublikasynyn-ukimeti-turaly-2924942 |title= Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы |lang= kk |publisher= [[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты |date= 2023-03-29}}) Менімше, сонда да жаңа үкімет құрылса, онда оның жаңа мақаласы да керек-ау. Екінші үкімет құрылуы жайлы ағылшУП-да [[:en:2023 Kazakh government formation|өзінің мақаласы да]] бар екен. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 04:36, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05)
::Онда Президент пен Парламент сайлауынан кейінгі уақытша орнынан кету мен кері тағайындаулардың бәрін есепке алсақ, онда Мәсімов екі емес 5-6 рет Премьер болып тағайындалып тұр ғой. Сондықтан, меніңше, бұларға әрбіреуіне бөлек мақала арнамай, бір мақаланың бөлімі ретінде жаза кетуге болатын сияқты. Себебі қатты бір өзектілігі жоқтай көрінеді. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:42, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05)

== Translation request ==

Hello, Nurken.

Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia?

Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:22, 2024 ж. қазанның 14 (+05)

:I'm actually working on some articles already, I'll attempt to start it asap. What'd be the reason for the article creation? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 16:56, 2024 ж. қазанның 14 (+05)
::He is a prominent economist internationally and has 65 Wikipedia articles. [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 19:05, 2024 ж. қазанның 14 (+05)

== Мақаланы өңдеу ==

Қайырлы күн ! Сұрағым бар еді. Сіз мақаланы “көріп еңдеумен” өңдеген кезде санаттарды қалай қосасыз және дереккөздерді белгілеген кезде |title,|lang,|work-ты қалай жазасыз ? (“көріп еңдеумен” өңдеген кезде) Немесе көріп еңдеумен өңдемейсіз бе ? Рақмет. [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 10:56, 2024 ж. қарашаның 3 (+05)

:Қайырлы күн. |title=|lang= дегеніміз үлгінің параметрлері болады. Оны &quot;көріп өңдегендер&quot; жасай алады, қажет дереккөз үлгісін қолдансаңыз болды (кітап үшін [[:Үлгі:Кітап]], интернеттегі дерек үшін [[:Үлгі:Cite web]], ютуб видео үшін [[:Үлгі:YouTube]]). Жалпы визуалды санат жасауды білмеймін, ізденіп те көрмедім; өңдегенде код арқылы өңдеймін, визуалдысы өте ыңғайсыз. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 15:54, 2024 ж. қарашаның 3 (+05)
::Қайырлы кеш! Көп рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 17:53, 2024 ж. қарашаның 5 (+05)

== Тоқаев отбасы ==

Қайырлы күн! [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Кемелұлының]] отбасы жайлы мақала жазсаңыз ше ? [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. қарашаның 18 (+05)

:Жоспарларымда болған, жуырда бастап жатармын деймін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 19:59, 2024 ж. қарашаның 19 (+05)

== Трамп Кабинеті турасында ==

Қайырлы күн! 

Осы тақырыпқа байланысты мақала жазғаныңызды байқап қалдым. Өте керек және жақсы жазылған мақала. Арасында қосымша өзгертулер енгізуді жөн көрдім, қайта-қайта артқа қайтарудың мағынасы неде? Жасалған өзгерістердің орынды екенін айта кеткім келеді. Мекеме атаулары, АҚШ Кабинетінің аталуына байланысты сұрақтар болмауы керек деп ойлаймын. 


Құрметпен, [[Қатысушы:AlibekKS|AlibekKS]] ([[Қатысушы талқылауы:AlibekKS|талқылау]]) 00:30, 2024 ж. қарашаның 23 (+05)

:Қайырлы күн, ұлттық тергеуді '''барлау''' қылып, басқарманы '''агенттік''' қылғаныңызбен келіспедім. [[Федералдық тергеу бюросы]]ның, мысалы, өз мақаласы әлдеқайда бар, біз соның басшысы жайлы мақала жазсақ, атауы неге &quot;тергеуден&quot; басқа сөзге ауыспақ? Ал Кабинеттің бас әріппен жазылуын дұрыс екенін жаңа ғана түсіндім; &quot;АҚШ Кабинеті&quot;не баратын сілтемелердің &quot;АҚШ кабинеті&quot;не баратын сілтемелерден көп екенін бұрын білмеппін. Қолым бос болғанда бүкіл қате сілтемелерді жылжытып жатармын. Ойым түсінікті жеткізілді деп үміттенемін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:42, 2024 ж. қарашаның 23 (+05)
::Жауабыңызға рақмет! Тергеу мен барлау арасында айырмашылық бар екендігін жақсы білесіз. Сіз тергеу деп аударған жерлердегі түпнұсқада &quot;Intelligence&quot;, яғни қазақ тілінде қалыптасқан барлау сөзін меңзеп тұр. Олардың контекстіндегі CIA, біздегі аналогы '''Сыртқы барлау қызметі (Сыртқы тергеу қызметі емес)'''. Ал сіз айтып тұрған тергеу қызметі Федералды тергеу бюросына өзгертулер жасалмады. АҚШ саяси жүйесінде ФТБ Әділет департаментіне қарайды. Ал барлау қызметіне Ұлттық барлау директоры (Ұлттық барлау бойынша директорға қарайды). Мен жасаған өзгерістерді мұқият қарасаңыз, барлау деп өзгертілген жерлер осы контекстіде. Тулси Габбардқа барлау бойынша директорлық қызмет ұсынылған. Сол себепті осындай шатасу бар болғандықтан кейін түзетілді. 
::Қазақ тілінде де агенттік деген сөз қолданылады. Оны жақсы білесіз деп ойлаймын, америкалық контекстіде агенттік пен департамент арасында функционалдық, саяси және ұйымдасу формасына байланысты өзгешеліктері де болады. Сондай-ақ сіз айтып тұрған '''басқарманың''' қазақшадағы қолданысында да иерархия бар. 1) Үлкен АҚ немесе корпоративті басқаруды іске асыратын коммерциялық/коммерциялық емес ұйымдарды басқаратын ең жоғарғы басқару органы; 2) Департамент ішіндегі құрамдас бөлік, департамент деңгейінен төмен деңгейдегі басқару функциясы бар орган. Сол себепті де агенттік деп қалғандары дұрыс деп санаймын. 
::Сонымен қатар АҚШ Кабинеті туралы да мақаламды өшіріп тастағаныңызды байқадым. Ол мақала минималды көлемі бойынша келіп тұр, сонымен қатар жазылуы да түсінікті және басқа тілдегі дәл сол мақалаларға да сілтенеді. Сіз жазған сапасыз деген критеримен келісе алмаймын. Ол сондай-ақ толықтырылып отырған мақала. [[Қатысушы:AlibekKS|AlibekKS]] ([[Қатысушы талқылауы:AlibekKS|талқылау]]) 01:08, 2024 ж. қарашаның 23 (+05)
:::Жарайды, сілтемелерді ауыстыра беріңіз, менен жақсы білетін сияқтыңыз. Сілтемелердің бәрі де бірдей болса болды. Мен анауларын аударғанымда орысша мақала атауларына сүйене аударған едім. Ал мақалаңыз санатсыз, инфобоксыз, соңындағы дереккөз деген үлгісіз болған және жаңартылады деп көрінбеген, сондықтан да жойдым. Қайта ашсам болады. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 01:54, 2024 ж. қарашаның 23 (+05)
::::Кері байланысқа рақмет! Мақаланы қалпына келтірсеңіз, ары қарай бірге дамытайық. [[Қатысушы:AlibekKS|AlibekKS]] ([[Қатысушы талқылауы:AlibekKS|талқылау]]) 12:26, 2024 ж. қарашаның 25 (+05)
:::::[[АҚШ Кабинеті]] мақаласын қайтардым. Бүкіл проблемдері, соның ішінде &quot;25-ші&quot; деген қатесі шешіледі деп үміттенемін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. қарашаның 28 (+05)

== Мақалалар мен санаттарды жою ==

Қайырлы түн, қалайсыз? Мыналарды жоюға ұсынамын:
* &lt;s&gt;Қауіпсіздік, қатерсіздік&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Грамматиканың дамуы&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Стратегиялық зерттеулер институты&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Білім-қазына қоғамдық қоры&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Сенімделік&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Аралға араша&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Жас көшбасшылар ассоциациясы&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Әбу Абдоллах (Әбілхасан) Жафар&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Жедел жәрдем (телехикая)&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Макаров Петр Михайлович&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Михаил Михеевич Болонкин&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Анатолий Иванович Рукавишников&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Татьяна Петровна Притворова&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Санат:Палестина-Израил қақтығысы&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Санат:Оскар марапатын алған фильмдер&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Санат:Маруиполь ФК ойыншылары&lt;/s&gt;
[[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:57, 2024 ж. желтоқсанның 3 (+05)

:Қайырлы күн! Түстен кейін, қолым оқудан бос болғанда қарап көремін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 15:34, 2024 ж. желтоқсанның 3 (+05)
:Кеш жарық, дайын! [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 19:50, 2024 ж. желтоқсанның 3 (+05)

== Еңбегі сіңген админ марапаттамасы ==
{| style=&quot;border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;&quot;
|rowspan=&quot;2&quot; valign=&quot;middle&quot; | [[File:Administrator Barnstar Hires.png|120px]]
|rowspan=&quot;2&quot; |
|style=&quot;font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;&quot; | '''[[Уикипедия:Марапаттама/Еңбегі сіңген админ|Еңбегі сіңген админ]]'''
|-
|style=&quot;vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;&quot; | [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] - Админ дәрежесін алғаныңызға аз ғана уақыт болғанына қарамастан, көптеген жұмыстар атқарған еңбегіңіз үшін. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:17, 2024 ж. желтоқсанның 15 (+05)
|}

:Көп, көп рахмет! [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 01:05, 2024 ж. желтоқсанның 15 (+05)

== Администраторды сайлау ==

Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:02, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05)

== Необходимо восстановить ==

Приветствую! Статьи [[V Харальд]] и [[Ярослав Мудрый]] определённо имеют значимость, поэтому предлагаю их восстановить. --[[Қатысушы:Лёха Вырвиглаз|Лёха V.]] ([[Қатысушы талқылауы:Лёха Вырвиглаз|талқылау]]) 00:17, 2025 ж. қаңтардың 12 (+05)

:Дело не в значимости, а в качестве самих статей. Заметил, что в статьях много чего не хватает и решил, что в целом их было легче удалять, чем викифицировать. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 17:57, 2025 ж. қаңтардың 13 (+05)
::Вместе с тем, викифицировать гораздо легче, чем писать заново. Прошу восстановить эти статьи, я их доработаю. --[[Қатысушы:Лёха Вырвиглаз|Лёха V.]] ([[Қатысушы талқылауы:Лёха Вырвиглаз|талқылау]]) 03:34, 2025 ж. қаңтардың 14 (+05)
:::Хоть и не посчитал, что написанные вами статья лучшие по качеству, восстановил статьи. Надеюсь, что всё выйдет правильно. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 17:10, 2025 ж. қаңтардың 18 (+05)
::::Спасибо, очень мило с вашей стороны. Также прошу восстановить мою статью [[Таскмастер]]. Данная статья имеется в 17 других викиразделах, поэтому не вижу смысла удалять материал об этом популярном персонаже. --[[Қатысушы:Лёха Вырвиглаз|Лёха V.]] ([[Қатысушы талқылауы:Лёха Вырвиглаз|талқылау]]) 01:10, 2025 ж. қаңтардың 19 (+05)
:::::Опять же, статьи удаляются не из-за нехватки значимости, а только из-за недостаточно хорошего качества. Лично считаю что в нашем, казахском разделе ну уж слишком много недоработанных, незаконченных статей. Все равно вернул. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 21:33, 2025 ж. қаңтардың 19 (+05)
::::::Рекомендую почаще использовать &lt;nowiki&gt;{{stub}}&lt;/nowiki&gt; и другие шаблоны по качеству. --[[Қатысушы:Лёха Вырвиглаз|Лёха V.]] ([[Қатысушы талқылауы:Лёха Вырвиглаз|талқылау]]) 02:14, 2025 ж. қаңтардың 21 (+05)

== Администратор құқығынан айыру ==

Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:32, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05)

== Сын  ==

Қайырлы күн! [[Тоқаев|Тоқаевтың]] парақшасына “Сын” деген бөлім қосса бола ма ? [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 12:40, 2025 ж. қаңтардың 27 (+05)

:Жеткілікті материал тапсаңыз, қоссаңыз болады-ау. Негізі мен президенттігі жайлы жеке мақала жазбақ едім, керек болса Сын бөлімін соған жылжытып көрерміз. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 23:56, 2025 ж. қаңтардың 27 (+05)
::Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 10:54, 2025 ж. қаңтардың 28 (+05)

== Бітікші сайлауы ==

Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:33, 2025 ж. ақпанның 19 (+05)

== Марк Карни ==

Кеш жарық! Дата жазғанда екі сөзге де шығыс септігін жалғаудың қажеті жоқ. Дұрысы - ''14 наурыз'''дан''' 2025 жыл'''дан''' бастап'' емес ''2025 жылғы 14 наурыз'''дан''' бастап'' болуы керек. --[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 22:10, 2025 ж. Мамырдың 6 (+05)

:Иә, бастапқыда қате кеткен екен. Басқа мақалалардағыдай &quot;14 наурыз 2025 жылдан&quot; дедім. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 22:11, 2025 ж. Мамырдың 6 (+05)
::Датаны ''2025 жылғы 14 наурыз'' деп жазған дұрыс, кейінірек бүкіл жерге солай өзгертеміз, ал жаңаны бірден солай бастайық.--[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 22:13, 2025 ж. Мамырдың 6 (+05)
:::Олай болса, дәл сол инфобокстағы бұрынғы лауазым күндері &quot;1 шілде 2013 — 15 наурыз 2020&quot; форматында қала бере ме? Бір кестеде екі түрлі күндер реті бар болса, оқырман шатаспай ма екен? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 22:18, 2025 ж. Мамырдың 6 (+05)

== CEE Meeting 2025 ==

Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:19, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)

== Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! ==

Hi everyone, 

We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there.

The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]'').

If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''.

[[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&amp;oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Ulviyya Ali ==

Здравствуйте! Можете ли вы подготовить статью на узбекском языке об [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%83%D0%BB%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B0,_%D0%A3%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D0%BB%D0%B8_%D0%BA%D1%8B%D0%B7%D1%8B Ульвии Али] (Q134390681) в рамках Wiкimedia CEE Spring 2025? [[Қатысушы:Freiheiten|Freiheiten]] ([[Қатысушы талқылауы:Freiheiten|талқылау]]) 03:42, 2025 ж. мамырдың 31 (+05)

:Здравствуйте, не владею языком 😅 [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 03:45, 2025 ж. мамырдың 31 (+05)
::Ой, извините. На казахском надо 😅 [[Қатысушы:Freiheiten|Freiheiten]] ([[Қатысушы талқылауы:Freiheiten|талқылау]]) 03:02, 2025 ж. маусымның 1 (+05)

== Дариға Назарбаева ==

Сәлеметсіз бе! Мен Дариға Назарбаеваның парақшасын өңдегім келіп тұр, бірақ сіз өңдемелірімді кері қайтарып жібересіз деп қорқып тұрмын. Өңдей берсем бола ма ? Және осы жылғы наурызда өңдеген едім, кері қайтарыпсыз. Не себеп болды екен ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:55, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>ap4lw4ujxc3eovv5ugm71mqhr7xnf17</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480409</id>
      <parentid>3480406</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T23:22:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дариға Назарбаева */ Жауап беру</comment>
      <origin>3480409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45177" sha1="mcfp25zw2fgt6gdrdrsd61d1o4f96yv" xml:space="preserve">{{Мұрағат|шілде 2021 – шілде 2022|шілде 2022 – шілде 2023|шілде 2023 – шілде 2024}}
== Санаттарды жою, жылжыту ==
Қайырлы күн!
* Санат:Франция математиктері жойып, &lt;s&gt;Санат:Француз математиктері&lt;/s&gt; санатын Санат:Франция математиктері деп жылжытсаңыз;
* Санат:Франция физиктері жойып, &lt;s&gt;Санат:Француз физиктері&lt;/s&gt; санатын Санат:Франция физиктері деп жылжытсаңыз;
-----------------------------------
Мына беттерді жоюға ұсынамын:
* &lt;s&gt;Санат:Француз географтары&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Бақыт Шкуруллайұлы Кенжеев&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;XIX - XX ғ. басындағы Павлодар Ертіс өңірі&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Master Card&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Найман және керей ұлыстары&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Нельсон Горацио&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Органикалық химия пәні&lt;/s&gt;
[[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 16:23, 2024 ж. шілденің 2 (+05)
:Қайырлы күн. Өкінішке орай, санат атауын ауыстырғанда, оған кірген мақалалар жаңа атаулы санатқа автоматты түрде көшпейді. Осы жерде бүкіл мақаланы Франция санатына ауыстыра алатын боттың көмегі керек болады. Қалғанын жасадым. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:40, 2024 ж. шілденің 2 (+05)
::Жылжыта беріңіз, бот арқылы мақалалардың санаттарын ауыстырып шығамын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 18:57, 2024 ж. шілденің 2 (+05)
:::Қателесіппін, санаттағы мақалалар шынымен де көшіріледі екен. Жақсы болды. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. шілденің 2 (+05)
::::Тіпті жақсы екен, рақмет. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 19:12, 2024 ж. шілденің 2 (+05)

== жою ==

Қайырлы кеш!
Мына беттерді жоюға ұсынамын: &lt;s&gt;Гардизи, Әбу Саид Әбіл-әл-Хайя ибн Заххақ&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Уәлиханов Мақы&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Пес, алапес&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Левис-Стросс Клод&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Литорд Жан Франсуа&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Анитеза&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Кампанелла&lt;/s&gt;, &lt;s&gt;Лаплас Пьер&lt;/s&gt;

осы бетті жылжыту керек &lt;s&gt;Уатт Джеймс&lt;/s&gt; [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:42, 2024 ж. шілденің 3 (+05)

:Дайын👍 [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 23:33, 2024 ж. шілденің 3 (+05)
::👍 Санат шебері қалай қолдануға болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 23:36, 2024 ж. шілденің 3 (+05)
:::Hotcat деген жайлы айтсаңыз, қателеспесем, баптауларда қосуға болатын гаджет. Бірақ бір-бір санаттан қосып-алады, ыңғайсыз. Өзім вручную өңдеймін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 23:43, 2024 ж. шілденің 3 (+05)
::::жоқ, санаттағы мақалаларды көшіру туралы айтып жатырмын [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 23:46, 2024 ж. шілденің 3 (+05)
:::::Мен жай ғана санатты жылжыта салдым да, &quot;санат шебері&quot; автоматты түрде барлық мақаланы жаңа атаулы санатқа көшірді. Бұрын ондай функцияның бар болғаны менің есімде жоқ, не жаңа, не тек админге қолжетімді нәрсе сияқты көрінеді. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:05, 2024 ж. шілденің 4 (+05)
::::::осы құралды маған пайдалану құқығы берілсе жақсы болар еді, қате жазылған санаттар тым көп [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 01:01, 2024 ж. шілденің 4 (+05)
:::::::Санаттарды жақында жылжытып көрдіңіз ба? Мүмкін бұл жаңа нәрсе шығар? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 01:08, 2024 ж. шілденің 4 (+05)
::::::::ондай функция жоқ менде [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 01:21, 2024 ж. шілденің 4 (+05)

== жою 2 ==

Қайырлы күн! Мына беттерді жоюға ұсынамын: &lt;s&gt;I дәрежелі &quot;Достық&quot; ордені, Пинтерест, Шифрин, Микаэла, Лань&lt;/s&gt;

және Оскар марапаты Оскар сыйлығы деп өзгерту керек, онда айдау тұр

кейін @[[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ескі сілтемелерді ботпен өзгертеді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 09:09, 2024 ж. шілденің 6 (+05)

:Дайын👍 [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 04:02, 2024 ж. шілденің 7 (+05)

== Вандализм  ==

‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын
@[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05)

== Қазақ тілге аударылмаған мақалаларды қазақ тіліне аудару ==

Джо Байденнің балалары мен әйелдері туралы мақалаларды қазақ тіліне аударшы, өтініш. [[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 23:17, 2024 ж. шілденің 20 (+05)

:Дәл қазір жоспарымда бар мақала тым көп болып тұр. Мысалы, осы аптада мен [[Дональд Трамп]] мақаласын әлі де қайта жазып жүрмін. Басқа бір тәжірибелі қатысушыдан сұрап көрсеңіз? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:25, 2024 ж. шілденің 21 (+05)
::Аа, жақсы [[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 10:22, 2024 ж. тамыздың 5 (+05)

== Мақаланы қалпына келтіру==
Сәлеметсізбе! Сіз өткен жолы [[Йозеф Гайдн]] мақаласын қалпына келтіруге келіскен едіңіз ғой. Мен оны уикилендіруге дайынмын... --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 16:04, 2024 ж. шілденің 25 (+05)

:Шейнбаум мақаласының уикиленуіне аса қатты көңілім шықпады, бірақ сонда да мақаланы қалпына келтірдім. Шейнбаумды тағы өңдеп жатамын. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 22:36, 2024 ж. шілденің 25 (+05)
:: Ағай, рақмет сізге! Сосын мен жазған [[Жәннат жайылымдары]] мақаласын да қалпына келтіріңізші, мен оны дұрыстап шығарамын... --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 18:12, 2024 ж. шілденің 27 (+05)
:::Қалпына келтірілді. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 11:48, 2024 ж. шілденің 29 (+05)
:::: Көп рақмет! [[File:Face-grin_expert.svg|23px]] --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 15:11, 2024 ж. шілденің 31 (+05)

== Мақаланы қалпына келтіруіңізді сұраймын ==

Қайырлы күн! [[Әл-жәбрдің атасы]] атты мақала қазақ балаларына арналған журнал жайында жазылған. Менің ойымша, ондай мақалалардың Уикипедия сайтында бар болғаны қай жағынан да жақсы. Сондықтан оны қалпына келтіру керек! --[[Қатысушы:Бейсенбинова Салта|Бейсенбинова Салта]] ([[Қатысушы талқылауы:Бейсенбинова Салта|талқылау]]) 14:27, 2024 ж. шілденің 30 (+05)

:Қазақша Уикипедияда жарнама мақалаларға рұқсат жоқ [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:42, 2024 ж. шілденің 30 (+05)
:: Алайда Уикипедияда [[Зерде (журнал)]] және [[Парасат (журнал)]] деген мақалалар, тіпті [[OK! (журнал)]] мен [[ELLE (журнал)]] деген беттер бар ғой. Оларды неге жарнама деп санамайсыз? Неге бұл біздің журналға қатысты ғана болды екен? --[[Қатысушы:Бейсенбинова Салта|Бейсенбинова Салта]] ([[Қатысушы талқылауы:Бейсенбинова Салта|талқылау]]) 12:51, 2024 ж. шілденің 31 (+05)
:::Аталған журналдар не республикалық болғасын, не аты-шулы болғасын маңыздылығы бар. Мақалалардың өздерін оқып көрмедім, энциклопедия емес, жаңалықтай жазылған болса, өңдеу керек болады. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]] 06:50, 2024 ж. тамыздың 1 (+05)
:::: Сіз республикалық дегенді қалай түсінесіз? Біздің журнал да бір емес, бірнеше қалада сатылып, республикалық дәрежеге ие деп айта алаамыз. Тіпті халықаралық журнал деуге құқымыз бар, себебі ол жуырда өзбек тілінде де шыға бастады. --[[Қатысушы:Бейсенбинова Салта|Бейсенбинова Салта]] ([[Қатысушы талқылауы:Бейсенбинова Салта|талқылау]]) 12:04, 2024 ж. тамыздың 1 (+05)
:::::Әлемде мыңдаған журнал бар, оның бәрі Уикипедияға жазылмайды ғой, сондықтан журналдың халықаралық беделі және танымалдылығы болу керек деп санаймын. Ал сіздің мақалаңыз бойынша, ''журнал жақында шыққан және шынымен жарнамаға ұқсайды''. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 19:44, 2024 ж. тамыздың 4 (+05)
:::::: Осы журналдың «Парасат» журналынан несі кем, айта аласыз ба? «Парасат» беті неге жарнама емес? --[[Қатысушы:Бейсенбинова Салта|Бейсенбинова Салта]] ([[Қатысушы талқылауы:Бейсенбинова Салта|талқылау]]) 12:55, 2024 ж. тамыздың 5 (+05)

== Жаңа мақала бастау ==

Қайырлы кеш, [[Венесуэладағы президент сайлауы (2024)]] ''(атауын басқаша қылса болады)'' мақаласын бастауға ұсынамын. Соған қоса, сайлау нәтижесіне байланысты жаппай наразылықтар басталды, оған да жеке мақала жазса болады. Әрине, ''бұл тақырыптарға қызықсаңыз және уақытыңыз болса бастауға кеңес беремін''. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 19:35, 2024 ж. тамыздың 4 (+05)

:Кеш жарық, сайлау жайлы мақаланы бастап жатырмын. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 21:51, 2024 ж. тамыздың 4 (+05)
::{{like}} [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 07:41, 2024 ж. тамыздың 5 (+05)
:::Мақала жартылай дайын десек болады: [[Венесуэладағы президент сайлауы (2024)]]. Шынымды айтсам, уақыт әр кезде бола бермеді, сондықтан да соңына қарай асығыста жазылды да, бір-екі жерде машиналық аударма шығып қалғаны да мүмкін. Реакция деген де бөлімін толықтырып жіберсеңіз, мүлдем жақсы болады. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 17:51, 2024 ж. тамыздың 12 (+05)

== Жаңадан жазылған қазақ тілді мақалаларды тексеріп, басқа тілдермен қосу ==

Мен Виола Амерд,  '''Карин Келлер-Зуттер,  РФ СІМ Дипломатиялық академиясы сияқты мақалалардың қазақшасын жаздым. Соларды тексерістен өткізуіңізді сұраймын. Рақмет !''' [[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 22:02, 2024 ж. тамыздың 10 (+05)

:Толтырған инфобокстарыңыз жаман емес болса да мақалалар сапа талаптарына келмейді. Бірінші абзац пен басқа да мәтін қосу, дереккөздерді стандарттау, санат қосу деген мәселелері бар. Біраз дұрысталмай жатса мақалалар жойылады. Және де Қазақша Уикипедия стандарты бойынша &quot;-ович&quot;, &quot;-овна&quot; деген отчество суффикстері орыс, украин, славян тұлғалармен қазақшаланбайды. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:51, 2024 ж. тамыздың 11 (+05)

== Үш мақаланы жою ==
Кеш жарық! Мына үшеуін жойсақ: [[Филологиялық білім]], [[Лингвистикалық палентология]], [[Қиғаш қабаттылық (Қабаттастық) сериясының индексі]]. --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:44, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05)

:Тексеріп жіберіп, жойдым. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 04:23, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05)

== Смайылов үкіметі  ==

Қайырлы кеш. Премьер-министр Смайыловтың басқарған мерзімін І Смайылов үкіметі/ІІ Смайылов үкіметі деп екіге бөлген екенсіз. Бірақ бұлай бөлудің қажеті жоқ сияқты. Мәжіліс қайта сайланғанда Премьер уақытша орнынан кетіп, қайта тағайындалып отырады. Президент тіпті отставкаға да жібермейді. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:33, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05)

:Кәрім Мәсімовті ғана осылай екіге бөлсе болады. Себебі екі аралықта Серік Ахметов басқарып кеткен. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:35, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05)
:Бұл практиканы бастапқыда өзім Ағылшынша Уикипедиядан алған едім, шынымды айтсам. Өзім көрген дереккөзге сүйенсек, 2023 жылы Смайылов үкіметінің қызметтен кеткені, кейін жаңа үкіметтің құрылу процесінің орын алғаны ({{Cite web|url= https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/pravitelstvo-kazahstana-ushlo-v-otstavku-494805/ |title= Правительство Казахстана ушло в отставку |lang= ru |publisher= tengrinews |date= 2023-03-29}}), алайда Смайыловтың шынымен де отставка жарияламағаны белгілі. ({{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/kazakstan-respublikasynyn-ukimeti-turaly-2924942 |title= Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы |lang= kk |publisher= [[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты |date= 2023-03-29}}) Менімше, сонда да жаңа үкімет құрылса, онда оның жаңа мақаласы да керек-ау. Екінші үкімет құрылуы жайлы ағылшУП-да [[:en:2023 Kazakh government formation|өзінің мақаласы да]] бар екен. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 04:36, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05)
::Онда Президент пен Парламент сайлауынан кейінгі уақытша орнынан кету мен кері тағайындаулардың бәрін есепке алсақ, онда Мәсімов екі емес 5-6 рет Премьер болып тағайындалып тұр ғой. Сондықтан, меніңше, бұларға әрбіреуіне бөлек мақала арнамай, бір мақаланың бөлімі ретінде жаза кетуге болатын сияқты. Себебі қатты бір өзектілігі жоқтай көрінеді. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:42, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05)

== Translation request ==

Hello, Nurken.

Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia?

Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:22, 2024 ж. қазанның 14 (+05)

:I'm actually working on some articles already, I'll attempt to start it asap. What'd be the reason for the article creation? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 16:56, 2024 ж. қазанның 14 (+05)
::He is a prominent economist internationally and has 65 Wikipedia articles. [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 19:05, 2024 ж. қазанның 14 (+05)

== Мақаланы өңдеу ==

Қайырлы күн ! Сұрағым бар еді. Сіз мақаланы “көріп еңдеумен” өңдеген кезде санаттарды қалай қосасыз және дереккөздерді белгілеген кезде |title,|lang,|work-ты қалай жазасыз ? (“көріп еңдеумен” өңдеген кезде) Немесе көріп еңдеумен өңдемейсіз бе ? Рақмет. [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 10:56, 2024 ж. қарашаның 3 (+05)

:Қайырлы күн. |title=|lang= дегеніміз үлгінің параметрлері болады. Оны &quot;көріп өңдегендер&quot; жасай алады, қажет дереккөз үлгісін қолдансаңыз болды (кітап үшін [[:Үлгі:Кітап]], интернеттегі дерек үшін [[:Үлгі:Cite web]], ютуб видео үшін [[:Үлгі:YouTube]]). Жалпы визуалды санат жасауды білмеймін, ізденіп те көрмедім; өңдегенде код арқылы өңдеймін, визуалдысы өте ыңғайсыз. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 15:54, 2024 ж. қарашаның 3 (+05)
::Қайырлы кеш! Көп рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 17:53, 2024 ж. қарашаның 5 (+05)

== Тоқаев отбасы ==

Қайырлы күн! [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Кемелұлының]] отбасы жайлы мақала жазсаңыз ше ? [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. қарашаның 18 (+05)

:Жоспарларымда болған, жуырда бастап жатармын деймін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 19:59, 2024 ж. қарашаның 19 (+05)

== Трамп Кабинеті турасында ==

Қайырлы күн! 

Осы тақырыпқа байланысты мақала жазғаныңызды байқап қалдым. Өте керек және жақсы жазылған мақала. Арасында қосымша өзгертулер енгізуді жөн көрдім, қайта-қайта артқа қайтарудың мағынасы неде? Жасалған өзгерістердің орынды екенін айта кеткім келеді. Мекеме атаулары, АҚШ Кабинетінің аталуына байланысты сұрақтар болмауы керек деп ойлаймын. 


Құрметпен, [[Қатысушы:AlibekKS|AlibekKS]] ([[Қатысушы талқылауы:AlibekKS|талқылау]]) 00:30, 2024 ж. қарашаның 23 (+05)

:Қайырлы күн, ұлттық тергеуді '''барлау''' қылып, басқарманы '''агенттік''' қылғаныңызбен келіспедім. [[Федералдық тергеу бюросы]]ның, мысалы, өз мақаласы әлдеқайда бар, біз соның басшысы жайлы мақала жазсақ, атауы неге &quot;тергеуден&quot; басқа сөзге ауыспақ? Ал Кабинеттің бас әріппен жазылуын дұрыс екенін жаңа ғана түсіндім; &quot;АҚШ Кабинеті&quot;не баратын сілтемелердің &quot;АҚШ кабинеті&quot;не баратын сілтемелерден көп екенін бұрын білмеппін. Қолым бос болғанда бүкіл қате сілтемелерді жылжытып жатармын. Ойым түсінікті жеткізілді деп үміттенемін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:42, 2024 ж. қарашаның 23 (+05)
::Жауабыңызға рақмет! Тергеу мен барлау арасында айырмашылық бар екендігін жақсы білесіз. Сіз тергеу деп аударған жерлердегі түпнұсқада &quot;Intelligence&quot;, яғни қазақ тілінде қалыптасқан барлау сөзін меңзеп тұр. Олардың контекстіндегі CIA, біздегі аналогы '''Сыртқы барлау қызметі (Сыртқы тергеу қызметі емес)'''. Ал сіз айтып тұрған тергеу қызметі Федералды тергеу бюросына өзгертулер жасалмады. АҚШ саяси жүйесінде ФТБ Әділет департаментіне қарайды. Ал барлау қызметіне Ұлттық барлау директоры (Ұлттық барлау бойынша директорға қарайды). Мен жасаған өзгерістерді мұқият қарасаңыз, барлау деп өзгертілген жерлер осы контекстіде. Тулси Габбардқа барлау бойынша директорлық қызмет ұсынылған. Сол себепті осындай шатасу бар болғандықтан кейін түзетілді. 
::Қазақ тілінде де агенттік деген сөз қолданылады. Оны жақсы білесіз деп ойлаймын, америкалық контекстіде агенттік пен департамент арасында функционалдық, саяси және ұйымдасу формасына байланысты өзгешеліктері де болады. Сондай-ақ сіз айтып тұрған '''басқарманың''' қазақшадағы қолданысында да иерархия бар. 1) Үлкен АҚ немесе корпоративті басқаруды іске асыратын коммерциялық/коммерциялық емес ұйымдарды басқаратын ең жоғарғы басқару органы; 2) Департамент ішіндегі құрамдас бөлік, департамент деңгейінен төмен деңгейдегі басқару функциясы бар орган. Сол себепті де агенттік деп қалғандары дұрыс деп санаймын. 
::Сонымен қатар АҚШ Кабинеті туралы да мақаламды өшіріп тастағаныңызды байқадым. Ол мақала минималды көлемі бойынша келіп тұр, сонымен қатар жазылуы да түсінікті және басқа тілдегі дәл сол мақалаларға да сілтенеді. Сіз жазған сапасыз деген критеримен келісе алмаймын. Ол сондай-ақ толықтырылып отырған мақала. [[Қатысушы:AlibekKS|AlibekKS]] ([[Қатысушы талқылауы:AlibekKS|талқылау]]) 01:08, 2024 ж. қарашаның 23 (+05)
:::Жарайды, сілтемелерді ауыстыра беріңіз, менен жақсы білетін сияқтыңыз. Сілтемелердің бәрі де бірдей болса болды. Мен анауларын аударғанымда орысша мақала атауларына сүйене аударған едім. Ал мақалаңыз санатсыз, инфобоксыз, соңындағы дереккөз деген үлгісіз болған және жаңартылады деп көрінбеген, сондықтан да жойдым. Қайта ашсам болады. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 01:54, 2024 ж. қарашаның 23 (+05)
::::Кері байланысқа рақмет! Мақаланы қалпына келтірсеңіз, ары қарай бірге дамытайық. [[Қатысушы:AlibekKS|AlibekKS]] ([[Қатысушы талқылауы:AlibekKS|талқылау]]) 12:26, 2024 ж. қарашаның 25 (+05)
:::::[[АҚШ Кабинеті]] мақаласын қайтардым. Бүкіл проблемдері, соның ішінде &quot;25-ші&quot; деген қатесі шешіледі деп үміттенемін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. қарашаның 28 (+05)

== Мақалалар мен санаттарды жою ==

Қайырлы түн, қалайсыз? Мыналарды жоюға ұсынамын:
* &lt;s&gt;Қауіпсіздік, қатерсіздік&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Грамматиканың дамуы&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Стратегиялық зерттеулер институты&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Білім-қазына қоғамдық қоры&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Сенімделік&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Аралға араша&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Жас көшбасшылар ассоциациясы&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Әбу Абдоллах (Әбілхасан) Жафар&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Жедел жәрдем (телехикая)&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Макаров Петр Михайлович&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Михаил Михеевич Болонкин&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Анатолий Иванович Рукавишников&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Татьяна Петровна Притворова&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Санат:Палестина-Израил қақтығысы&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Санат:Оскар марапатын алған фильмдер&lt;/s&gt;
* &lt;s&gt;Санат:Маруиполь ФК ойыншылары&lt;/s&gt;
[[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:57, 2024 ж. желтоқсанның 3 (+05)

:Қайырлы күн! Түстен кейін, қолым оқудан бос болғанда қарап көремін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 15:34, 2024 ж. желтоқсанның 3 (+05)
:Кеш жарық, дайын! [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 19:50, 2024 ж. желтоқсанның 3 (+05)

== Еңбегі сіңген админ марапаттамасы ==
{| style=&quot;border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;&quot;
|rowspan=&quot;2&quot; valign=&quot;middle&quot; | [[File:Administrator Barnstar Hires.png|120px]]
|rowspan=&quot;2&quot; |
|style=&quot;font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;&quot; | '''[[Уикипедия:Марапаттама/Еңбегі сіңген админ|Еңбегі сіңген админ]]'''
|-
|style=&quot;vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;&quot; | [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] - Админ дәрежесін алғаныңызға аз ғана уақыт болғанына қарамастан, көптеген жұмыстар атқарған еңбегіңіз үшін. --[[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 00:17, 2024 ж. желтоқсанның 15 (+05)
|}

:Көп, көп рахмет! [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 01:05, 2024 ж. желтоқсанның 15 (+05)

== Администраторды сайлау ==

Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:02, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05)

== Необходимо восстановить ==

Приветствую! Статьи [[V Харальд]] и [[Ярослав Мудрый]] определённо имеют значимость, поэтому предлагаю их восстановить. --[[Қатысушы:Лёха Вырвиглаз|Лёха V.]] ([[Қатысушы талқылауы:Лёха Вырвиглаз|талқылау]]) 00:17, 2025 ж. қаңтардың 12 (+05)

:Дело не в значимости, а в качестве самих статей. Заметил, что в статьях много чего не хватает и решил, что в целом их было легче удалять, чем викифицировать. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 17:57, 2025 ж. қаңтардың 13 (+05)
::Вместе с тем, викифицировать гораздо легче, чем писать заново. Прошу восстановить эти статьи, я их доработаю. --[[Қатысушы:Лёха Вырвиглаз|Лёха V.]] ([[Қатысушы талқылауы:Лёха Вырвиглаз|талқылау]]) 03:34, 2025 ж. қаңтардың 14 (+05)
:::Хоть и не посчитал, что написанные вами статья лучшие по качеству, восстановил статьи. Надеюсь, что всё выйдет правильно. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 17:10, 2025 ж. қаңтардың 18 (+05)
::::Спасибо, очень мило с вашей стороны. Также прошу восстановить мою статью [[Таскмастер]]. Данная статья имеется в 17 других викиразделах, поэтому не вижу смысла удалять материал об этом популярном персонаже. --[[Қатысушы:Лёха Вырвиглаз|Лёха V.]] ([[Қатысушы талқылауы:Лёха Вырвиглаз|талқылау]]) 01:10, 2025 ж. қаңтардың 19 (+05)
:::::Опять же, статьи удаляются не из-за нехватки значимости, а только из-за недостаточно хорошего качества. Лично считаю что в нашем, казахском разделе ну уж слишком много недоработанных, незаконченных статей. Все равно вернул. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 21:33, 2025 ж. қаңтардың 19 (+05)
::::::Рекомендую почаще использовать &lt;nowiki&gt;{{stub}}&lt;/nowiki&gt; и другие шаблоны по качеству. --[[Қатысушы:Лёха Вырвиглаз|Лёха V.]] ([[Қатысушы талқылауы:Лёха Вырвиглаз|талқылау]]) 02:14, 2025 ж. қаңтардың 21 (+05)

== Администратор құқығынан айыру ==

Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:32, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05)

== Сын  ==

Қайырлы күн! [[Тоқаев|Тоқаевтың]] парақшасына “Сын” деген бөлім қосса бола ма ? [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 12:40, 2025 ж. қаңтардың 27 (+05)

:Жеткілікті материал тапсаңыз, қоссаңыз болады-ау. Негізі мен президенттігі жайлы жеке мақала жазбақ едім, керек болса Сын бөлімін соған жылжытып көрерміз. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 23:56, 2025 ж. қаңтардың 27 (+05)
::Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 10:54, 2025 ж. қаңтардың 28 (+05)

== Бітікші сайлауы ==

Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:33, 2025 ж. ақпанның 19 (+05)

== Марк Карни ==

Кеш жарық! Дата жазғанда екі сөзге де шығыс септігін жалғаудың қажеті жоқ. Дұрысы - ''14 наурыз'''дан''' 2025 жыл'''дан''' бастап'' емес ''2025 жылғы 14 наурыз'''дан''' бастап'' болуы керек. --[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 22:10, 2025 ж. Мамырдың 6 (+05)

:Иә, бастапқыда қате кеткен екен. Басқа мақалалардағыдай &quot;14 наурыз 2025 жылдан&quot; дедім. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 22:11, 2025 ж. Мамырдың 6 (+05)
::Датаны ''2025 жылғы 14 наурыз'' деп жазған дұрыс, кейінірек бүкіл жерге солай өзгертеміз, ал жаңаны бірден солай бастайық.--[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 22:13, 2025 ж. Мамырдың 6 (+05)
:::Олай болса, дәл сол инфобокстағы бұрынғы лауазым күндері &quot;1 шілде 2013 — 15 наурыз 2020&quot; форматында қала бере ме? Бір кестеде екі түрлі күндер реті бар болса, оқырман шатаспай ма екен? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 22:18, 2025 ж. Мамырдың 6 (+05)

== CEE Meeting 2025 ==

Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:19, 2025 ж. мамырдың 15 (+05)

== Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! ==

Hi everyone, 

We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there.

The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]'').

If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''.

[[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&amp;oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Ulviyya Ali ==

Здравствуйте! Можете ли вы подготовить статью на узбекском языке об [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%83%D0%BB%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B0,_%D0%A3%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D0%BB%D0%B8_%D0%BA%D1%8B%D0%B7%D1%8B Ульвии Али] (Q134390681) в рамках Wiкimedia CEE Spring 2025? [[Қатысушы:Freiheiten|Freiheiten]] ([[Қатысушы талқылауы:Freiheiten|талқылау]]) 03:42, 2025 ж. мамырдың 31 (+05)

:Здравствуйте, не владею языком 😅 [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 03:45, 2025 ж. мамырдың 31 (+05)
::Ой, извините. На казахском надо 😅 [[Қатысушы:Freiheiten|Freiheiten]] ([[Қатысушы талқылауы:Freiheiten|талқылау]]) 03:02, 2025 ж. маусымның 1 (+05)

== Дариға Назарбаева ==

Сәлеметсіз бе! Мен Дариға Назарбаеваның парақшасын өңдегім келіп тұр, бірақ сіз өңдемелірімді кері қайтарып жібересіз деп қорқып тұрмын. Өңдей берсем бола ма ? Және осы жылғы наурызда өңдеген едім, кері қайтарыпсыз. Не себеп болды екен ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:55, 2025 ж. маусымның 16 (+05)

:Кеш жарық. Көбіне &quot;қажетсіз&quot; көрінген өзгерістерді ғана жоққа шығарып жатамын, негізі. Қазір ғана екі нұсқаны салыстырып едім, екеуі де көңілімнен шықпады. Дариғанікі сол себептен де бұрыннан бері өзгерту керек мақалалар тізімімде тұр еді. Ағылшынтілдісінен үлгі ала өзгерте алсаңыз, қарсы емеспін. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 04:22, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>mcfp25zw2fgt6gdrdrsd61d1o4f96yv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>675204</id>
    <revision>
      <id>3480367</id>
      <parentid>3439390</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:39:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480367</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="148027" sha1="pz7ighxzjf653t3uriq7x8ifajkayld" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = 2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары
 | сурет = 2022 Kazakhstan protests — Aqtobe, January 4 (01).jpg
 | сурет атауы = [[Ақтөбе]]нің орталық алаңына шыққан шерушілер, 2022 жылдың 4 қаңтары.
 | сурет ені = 
 | ана тілі = 
 | қазақша атауы = 
 | дата = 2022 жылдың 2—11 қаңтары
 | уақыт = 
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Қазақстан]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі =
* [[Сұйытылған газ]] бағасының өсуі&lt;ref name=&quot;NYT&quot;&gt;''Bilefsky D.'' [https://www.nytimes.com/2022/01/05/world/asia/kazakhstan-protests.html Revolt in Kazakhstan: What’s Happening, and Why It Matters]. ''[[The New York Times]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* Экономикалық және әлеуметтік [[теңсіздік]]&lt;ref name=&quot;NYT&quot;/&gt;
* [[Демократия]] жеткіліксіздігі&lt;ref name=&quot;NYT&quot;/&gt;
* Үкіметтегі [[жемқорлық]]&lt;ref name=&quot;CNN&quot;&gt;''Regan H.'' [https://edition.cnn.com/2022/01/06/asia/kazakhstan-almaty-protests-explainer-intl-hnk/index.html Kazakhstan is in turmoil and regional troops have been sent to quell unrest. Here's what you need to know]. ''[[CNN]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
 | мақсат =
* Сұйытылған газ бағасын төмендету&lt;ref name=&quot;NYT&quot;/&gt;
* [[Ырықтандыру]]&lt;ref name=&quot;NYT&quot;/&gt;
* [[Әкім]]дердің сайлауларын өткізу&lt;ref name=&quot;NYT&quot;/&gt;
* [[Саяси режим]]нің ауысуы&lt;ref name=&quot;NYT&quot;/&gt;
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = 
 | нәтижесі = 
* Үкімет пен премьер-министр [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Маминнің]] отставкасы
* Саяси реформалар
* Сұйытылған газ бағасының төмендеуі
* Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Қауіпсіздік Кеңесінің басшысы қызметінен кетуі&lt;ref name=&quot;tengri06&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kaupszdk-kenes-basshyisyinyin-kyizmetn-tokaevka-oz-331920/ Назарбаев Қауіпсіздік кеңесі басшысының қызметін Тоқаевқа өзі берді - кеңесші]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім =
* 238 адам&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/ombudsman/press/news/details/413347?lang=kk|title=Қаңтар айындағы оқиғалар кезінде 238 адам қайтыс болды|author=|date=16 тамыз 2022|work=|publisher=gov.kz|accessdate=2022-08-17|lang=kk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/news/details/413195?lang=kk|title=Қаңтар оқиғасында қаза тапқан тұлғалардың тізімі|author=|date=16 тамыз 2022|work=|publisher=gov.kz|accessdate=2022-08-17|lang=kk}}&lt;/ref&gt;
* 19 полиция қызметкері мен әскерилер&lt;ref name=&quot;tengri04&quot;/&gt;
 | жарақаттанғандар = 4353 адам (оның ішінде 3393 құқық қорғау органдарының қызметкері)&lt;ref name=&quot;tengri04&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/jappay-tartpszdkter-kaza-tapkandar-sanyi-belgl-boldyi-332419/ Жаппай тәртіпсіздіктер: қаза тапқандар саны белгілі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 100 млрд теңгеден астам&lt;ref name=&quot;tengri04&quot;/&gt;
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 3702 қылмыстық іс&lt;ref name=&quot;қылмыстық іс&quot;&gt;[https://www.kt.kz/kaz/state/3702_1377931667.html Қайғылы қаңтар: тергеу органдары 3702 қылмыстық істі тергеуде]&lt;/ref&gt;
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 9900 адам&lt;ref name=&quot;tengri02&quot;/&gt;
 | күдіктілер = 547 адам&lt;ref name=&quot;қылмыстық іс&quot;/&gt;
 | айыпталушылар = 269 адам қамауда&lt;ref name=&quot;қылмыстық іс&quot;/&gt;
 | сотталғандар = 152 адам&lt;ref name=&quot;қылмыстық іс&quot;/&gt;
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
 | карта ел = Қазақстан
}}

'''2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары''' (немесе '''Қанды қаңтар''', '''Қаңтар оқиғасы''', '''Қаңтар трагедиясы''') — [[сұйытылған газ]]дың кенеттен қымбаттауына байланысты [[Қазақстан]]да басталған наразылық шаралары. 2 қаңтарда бастау алған бұл оқиғалар тәуелсіз Қазақстанның 30-жылдық тарихындағы ең қарқынды әрі қатал қақтығысқа айналды&lt;ref name=&quot;FPCOM&quot;&gt;''Zhandayeva R., Zhanmukanova A.''[https://foreignpolicy.com/2022/01/10/kazakhstan-instability-protests-nazarbayev/ Kazakhstan’s Instability Has Been Building for Years]. ''[[Foreign Policy]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Алғашында [[Жаңаөзен]] қаласында басталған шеру артынан Қазақстанның басқа қалаларына да таралды. Халық [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Ақтау]], [[Атырау]], [[Қарағанды]], [[Астана]], [[Шымкент]], [[Көкшетау]], [[Орал]] және т. б. қалалардың көшелеріне шығып, экономикалық талаптармен қоса саяси өзгерістерді талап ете бастады. Бастапқыда бейбіт басталған наразылық шаралары артынан қарулы қақтығыстар мен [[тонаушылық]]қа ұласты (негізінен Алматы қаласында). 5 қаңтарда басталған тәртіпсіздіктер ресми деңгейде '''мемлекеттік төңкеріс''' деп аталды&lt;ref name=&quot;azattyq15&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31647213.html Қазақстан билігі &quot;мемлекеттік төңкеріске талпыныс&quot; жайлы айта бастады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

2022 жылдың 2 қаңтарында Жаңаөзен қаласының наразы тұрғындары сұйытылған табиғи газдың бағасын төмендетуді талап етіп, автокөлік жолын бөгеп тастады&lt;ref name=&quot;azattyq1&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31636233.html Жаңаөзенде газдың қымбаттағанына наразы ел жолды жапты, оларды басқа өңірлерде де жұрт қолдады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 2 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Халық қала және облыс әкімдерінен бағаны тұрақтатуды және көгілдір отынның тапшылығын жоюды талап етті. Бұл талаптар орындалмағасын наразылық шаралары келесі күні де жалғасын тапты. 4 қаңтар күні Қазақстан үкіметі [[Маңғыстау облысы]]ндағы сұйытылған газдың бағасы литріне 50 теңгеге дейін төмендетілгенін мәлімдеді&lt;ref name=&quot;azattyq.org&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639090.html Үкімет Маңғыстауда сұйытылған газ 50 теңге болатынын хабарлады, бірақ митинг тарқайтын түрі жоқ]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;, президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] Қазақстан халқына үндеу жариялап, заңсыздықты болдырмауды сұрады.

Жаңаөзенде бастау алған наразылық шараларын Қазақстанның басқа ірі қалаларының тұрғындары қолдап, көшеге шеруге шықты. Алматы қаласында шерушілер полиция көліктерін қиратып, олар өртке оранды. Жүздеген адам қамауға алынып&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639458.html Астанада полиция наразыларды аяусыздықпен жаппай ұстап әкетті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;azattyq2&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639116.html Полиция Алматының екі жерінде шеруге шыққан 150-дей адамды ұстады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;, 4 қаңтар күні түнде ел аймағында [[Интернет]] байланысы өшірілді. Маңғыстау облысы мен Алматы қаласының аумағында [[төтенше жағдай]] енгізілді. 5 қаңтар күні таңертең [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Қазақстан үкіметінің]] отставкаға кеткені белгілі болды&lt;ref name=&quot;azattyq3&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639939.html Қазақстанда наразылық күшейген тұста үкімет отставкаға кетті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Елдегі жағдайдың шиеленісуіне байланысты, 5 қаңтарда төтенше жағдай Қазақстанның барлық аумағында енгізілді. Шерушілер маңызды нысандарға шабуыл жасап, Алматы, Талдықорған қалаларындағы әкімдік ғимараттары, [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы әуежайы]] наразы халықтың қолына өтті. Артынша Қасым-Жомарт Тоқаев [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы]] (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді. 10 қаңтарда ҰҚК тәртіпсіздіктер кезінде басып алынған барлық әкімшілік нысандардың қайтарылғанын, елдегі жағдайдың тұрақталғанын мәлімдеді. 11 қаңтарға дейін тәртіпсіздікке қатысып, қамауға алынған адамдардың саны 10 мыңға жуықтады. Тонаушылық пен бұзақылықтың салдарынан кәсіпкерлерге келтірілген шығынның мөлшері 100 миллиард теңгеден асты&lt;ref name=&quot;tengri04&quot;/&gt;. Оқиға бойынша [[Қазақстандағы ұлттық аза тұту күндері|жалпыұлттық аза тұту күні]] жарияланды.

== Алғышарттары ==
{{see also|Жаңаөзен оқиғасы (1989)|Жаңаөзен оқиғасы (2011)}}
[[Сурет:2022 Kazakhstan protests — Aqtobe, January 4 (02).jpg|нобай|Ақтөбенің орталық алаңында киіз үй тіккен шерушілер.]]
[[Маңғыстау облысының мұнай және газ өндірісі|Мұнай мен газға бай]] Маңғыстау облысындағы [[Жаңаөзен]] қаласы бұрынғы кездері де наразы халық пен билік өкілдері арасындағы қақтығыстың алаңына айналған еді. 1989 жылы жергілікті халық пен Кавказдан қоныс аударғандар арасындағы кикілжіңнің [[Жаңаөзен оқиғасы (1989)|арты қақтығысқа ұласты]]. Қақтығыс құқық қорғау органдарының араласуымен басылды. 2011 жылдың желтоқсанында ереуілге шыққан жаңаөзендік жұмысшылар мен құқық қорғау органдары қызметкерлері арасында [[Жаңаөзен оқиғасы (2011)|қақтығыс орын алды]]. Еңбек дауына байланысты жеті ай бойы ереуілдеген «[[Өзенмұнайгаз]]» мекемесінің бұрынғы қызметкерлеріне қарсы полиция қызметкерлері қару қолданылып, оқ атты. Бұның салдарынан ереуілшілердің тарапынан 15 адам қаза тапқан болатын (ресми дерекке сәйкес).

2022 жылдың 2 қаңтарында басталған наразылық шараларына қатысқан адамдардың басты талабы сұйытылған газдың бағасын төмендету болды. 1 қаңтардан бастап газдың сауда-саттығы толығымен тауар биржалары арқылы іске асырылатын жүйеге ауыстырылған болатын&lt;ref name=&quot;tengri01&quot;/&gt;, және соның артынан отынның бұл түрі екі есе қымбаттады. Бұрын 60 теңге шамасында саудаланған сұйытылған газ, 2022 жылдан бастап тұтынушыларға 120 теңгеден сатыла бастады.

[[Қазақстан Республикасы Энергетика және минералды ресурстар министрлігі|Энергетика министрлігі]]нің пайымдауынша, облыста газ өндірумен айналысатын тек қана бір кәсіпорын — «[[Қазақ газ өңдеу зауыты]]» айналысады. Айына 14,5 мың тонна сұйытылған газ өндіретін бұл зауыттың тұтынушыларды газбен толық қамтамасыз етуге қауқары жетпейді, сондықтан сырттан қосымша газ көлемін сатып алу қажеттілігі туындаған. Оған қоса 1973 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан бұл кәсіпорын жабдықтарының тозу деңгейі 90 % жеткен. Электронды сауда-саттыққа көшіп, газды нарықтық бағамен сата бастағаннан кейін бұл мәселені жаңа зауыт ашу арқылы шешу жоспарланған болатын&lt;ref name=&quot;tengri01&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/events/janaozendeg-miting-energetika-ministrlg-men-akmdk-gaz-nege-331731/ Жаңаөзендегі митинг: Энергетика министрлігі мен әкімдік газ неге қымбаттағанын түсіндірді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 2 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Бұл оқиғалардан 2 жыл бұрын, 2020 жылдың қаңтарында жаңаөзендіктер сұйытылған газдың 55 теңгеден 65 теңгеге дейін қымбаттағанына наразылық танытып, жергілікті әкімдікке жиналған еді. Ол кезде газ бағасының өсуі Қазақстанның [[Кедендік одақ]]қа кіруі және «Қазақ газ өңдеу зауытындағы» жөндеу жұмыстарымен байланыстырылды. Халық наразылық танытқаннан кейін қала басшылығы газдың бұрынғы бағамен сатылатынын мәлімдеген болатын&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-zhanaozen-gas-price/30364157.html «Халықтың қалтасына салмақ салады». Жаңаөзендіктер газ бағасының өскеніне наразы]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2020 жыл.&lt;/ref&gt;.

2022 жылғы наразылық шаралары басталғаннан кейін сұйытылған газдың бағасы тек қана Жаңаөзенде емес, елдің барлық аймағында төмендетілетін болып шешілді. Бірақ бұл мәлімдемеден кейін шерушілер үйлеріне тарқауға асыққан жоқ, халықтың наразылығын тудырған тек қана бағаның қымбаттауы емес екені анық болды. Көшеге шыққан халық Қасым-Жомарт Тоқаев пен Нұрсұлтан Назарбаевқа көңілдері толмайтынын білдірді&lt;ref&gt;''Walker S., Bisenov N.'' [https://www.theguardian.com/world/2022/jan/05/kazakhstan-protests-president-threatens-ruthless-crackdown Kazakhstan protests: Moscow-led alliance sends ‘peacekeeping forces’]. ''[[The Guardian]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Наразы халықты шеруге шығуға итермелеген себептердің қатарында үкіметтегі [[жемқорлық]]&lt;ref name=&quot;CNN&quot;/&gt;, әлеуметтік және экономикалық теңсіздік (әсіресе ол [[Қазақстандағы COVID-19 пандемиясы|COVID-19 пандемиясының]] кесірінен ушығып кеткен болатын), елдегі [[демократия]] деңгейінің төмендігі аталды. Шерушілер саяси [[ырықтандыру]]ды ''(либерализация)'', әкімдерді [[сайлау]]ды енгізуді (қазір оларды президент тағайындайды), мемлекетті 1991 жылдан бері басқарып келе жатқан адамдардың биліктен шеттетілуін талап етті&lt;ref name=&quot;NYT&quot;/&gt;.

== Наразылық шаралары өткен елді мекендер ==
=== Ірі қалалар ===
{{Col-begin}}
{{Col-3}}
* [[Алматы]]
* [[Ақтау]]
* [[Ақтөбе]]
* [[Атырау]]
* [[Жаңаөзен]]
* [[Жезқазған]]&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31640451.html &quot;Қазақстан жасасын!&quot;, &quot;Бостандық керек!&quot; Жезқазғандағы наразылық]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* [[Қарағанды]]&lt;ref&gt;[https://rus.azattyq.org/a/31638998.html В Караганде жители вышли в поддержку протестующих в Жанаозене].{{ref-ru}} ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
{{Col-3}}
* [[Қостанай]]&lt;ref&gt;[https://www.inform.kz/kz/kostanay-oblysynda-kogamdyk-tartip-kalpyna-keldi-policiya-departamentinin-basshysy_a3881992 Қостанай облысында қоғамдық тәртіп қалпына келді – Полиция департаментінің басшысы]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* [[Қызылорда]]&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-kyzylorda-protests-and-riots-shooting-on-5-january/31663691.html &quot;Әділетсіз сайлаудан да шаршадық&quot;. Азаттықтың Қызылордадағы тілшісінің көргені]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 21 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* [[Астана]]&lt;ref&gt;[https://sputnik.kz/20220105/Nur-Sultan-miting-alty-adam-19057548.html Нұр-Сұлтанда митинг кезінде алты адам зардап шекті]. ''Sputnik'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* [[Орал]]&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31642755.html Оралдағы наразылық кезінде полиция ұстап әкеткен адамдарды туыстары іздеп жүр]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* [[Өскемен]]&lt;ref name=&quot;azattyq17&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31651892.html Өскеменде наразылық пен тәртіпсіздіктің салдарынан кемінде үш адам қаза болған]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 14 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* [[Павлодар]]&lt;ref&gt;[https://sputnik.kz/20220105/Pavlodar-oblysy-alan-zhinalgandar-19059625.html Павлодар облысының әкімі алаңға жиналғандардың алдына шықты]. ''Sputnik'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
{{Col-3}}
* [[Петропавл]]&lt;ref&gt;[https://ria.ru/20220107/petropavlovsk-1766861176.html В казахстанском Петропавловске прошли задержания митингующих].{{ref-ru}} ''РИА Новости'', 7 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* [[Тараз]]
* [[Талдықорған]]
* [[Түркістан (қала)|Түркістан]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Семей]]&lt;ref name=&quot;azattyq17&quot;/&gt;
* [[Шымкент]]&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-shymkent-protests-on-fourth-and-fifth-of-january/31651916.html Шымкенттегі наразылық және түнгі ойран. Азаттық тілшісінің көргені]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
{{Col-end}}

=== Басқа елді мекендер ===
{{Col-begin}}
{{Col-3}}
* [[Арал (қала)|Арал]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-january-protests-in-the-regions/31702187.html &quot;Сексеуілде тоқтаған пойыз, Шудағы шырғалаң&quot;. Қаңтарда шалғайдағы халық та билікке талабын жеткізуге талпынды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 14 ақпан 2022 жыл.&lt;/ref&gt;
* [[Арыс]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Жаңақорған]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Жетісай]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Жібек жолы (Сарыағаш ауданы)|Жібек жолы]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
{{Col-3}}
* [[Кентау]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Қазалы]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Сарыағаш]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Сексеуіл (кент)|Сексеуіл]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Төле би (Жамбыл облысы)|Төле би]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
{{Col-3}}
* [[Төретам]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Шалқар (қала)|Шалқар]]
* [[Шардара (қала)|Шардара]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
* [[Шу]]&lt;ref name=&quot;azattyq16&quot;/&gt;
{{Col-end}}

== 5 қаңтарда басталған тәртіпсіздіктер ==
5 қаңтар күні [[Алматы]] қаласында жағдай шиеленісіп, тәртіпсіздіктер күшейді. Белгісіз адамдар әкім ғимараты мен Алматы әуежайын басып алды. Қала әкімдігі өртке оранды. Алматыдағы ондаған сауда орындары, дүкендер, банктер [[Тонаушылық|тоналғаны]] хабарланды. Келесі күні Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік кеңесінің жиынында бұл шабуылды «[[Терроризм|террористік]] топтар» ұйымдастырғанын айтты. Оның мәлімдемесіне сәйкес, елге саны 20 мыңға жететін «қаруланған әрі дайындықтан өткен жергілікті және шетелдік содырлар» шабуыл жасаған екен. Президент бұл адамдарға қарсы ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін жариялады&lt;ref name=&quot;azattyq14&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31644186.html Тоқаев ескертусіз оқ атуға бұйрық берді. Елдегі 7 қаңтардағы ахуал]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Аты аталмаған бұзақы топтармен болған қақтығыстың салдарынан Алматы, Тараз, Шымкент, Қызылорда қалаларында әскерилер мен бейбіт тұрғындар қаза тапты. 7 қаңтарда Алматыдағы әкімдік ғимараты, президент резиденциясы және Республика алаңы бақылауға алынғаны белгілі болды. Сол күні жалпы Қазақстанның барлық аймағында конституциялық тәртіп қалпына келтірілгені белгілі болды, бірақ Тоқаев терроризме қарсы шаралар содырлар толық жойылғанша жүргізілетінін мәлімдеді&lt;ref name=&quot;azattyq14&quot;/&gt;.

Ішкі істер министрі [[Ерлан Заманбекұлы Тұрғымбаев|Ерлан Тұрғымбаевтың]] сөзіне сәйкес, 4 қаңтарда Қазақстанның көптеген қалаларында 500–4000 адам шамасында шерушілер тобы жиналған. Атырау, Қызылорда, Алматы, Ақтөбе, Тараз қалаларындағы облыс әкімдіктерінің ғимараттарын және Семейдегі қала әкімдігін наразы адамдар басып алған. Басқа облыстарда әкімдік ғимараттарына шабуыл жасалған. Алматыда 7 қару-жарақ дүкені тоналып, наразылар қару-жарақ пен оқ-дәріні иемденген. Тұрғымбаевтың айтуынша, бұзақылар автокөліктер мен коммуналдық техниканы тартып алып, тәртіп сақшыларының көліктерін соққан, қызметкерлерге «Молотов коктейлдерін» лақтырған, оқ атқан. Полиция автокөліктері өртке оранып, өрт сөндіру көліктеріне шабуыл ұйымдастырылған. Жарақаттандарға көмек көрсетуге келген жедел жәрдем көліктеріне өтуге кедергі жасалған&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/turgyimbaev-kazakstanda-jappay-tartpszdkke-ulaskan-okigalar-331919/ Тұрғымбаев Қазақстанда жаппай тәртіпсіздікке ұласқан оқиғалар хронологиясын баяндады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

[[Сурет:Karim Masimov.jpg|нобай|Кәрім Мәсімов|150px]]
Қазақстан билігі 5 қаңтарға дейін болған наразылық шараларын «бейбіт [[митинг]]», одан кейін орын алған оқиғаларды «[[мемлекеттік төңкеріс]]» және «террорлық шабуыл» ретінде қарастыра бастады. Тоқаев «содырлар» елдің 11 аймағына шабуылдағанын, негізгі соққы Алматы қаласына жасалғанын мәлімдеді. Оның айтуынша, [[Ақорда (резиденция)|Ақорданы]] басып алуды жоспарлаған адамдар бұл мақсатынан Астанаға әскери ұшақтар келіп қонғаннан кейін айныған. Ресей президенті [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] де бұл көзқарасты қолдап, Қазақстанда «[[Еуромайдан|майдан]] технологиясы» қолданылғанын айтты&lt;ref name=&quot;azattyq15&quot;/&gt;.

«Мемлекеттік төңкерісті» нақты кім ұйымдастырғаны, билікті басып алғысы келгендер кімдер екені ресми түрде айтылған жоқ&lt;ref name=&quot;azattyq15&quot;/&gt;. Алматы мен бірқатар басқа өңірлердегі тәртіпсіздік басталған сәтте [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|ҰҚК]] төрағасы қызметінен босатылған Кәрім Мәсімовтың «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен қамауға алынғаны туралы 8 қаңтарда белгілі болды&lt;ref name=&quot;masimov01&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-government-power-struggle-tokaev/31646858.html &quot;Билікке талас&quot; па, басқа ма? Қазақстандағы оқиғалардың артында не тұр?]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Кейінірек Мәсімовқа «билікті басып алу» бабы бойынша да қылмыстық іс қозғалғаны мәлім болды. Онымен қоса ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары, «А» арнайы мақсаттағы қызметінің бастығы А.Садықұлов пен ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары Д.Ерғожин да ұсталды. Бұдан кейін ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары [[Самат Сатыбалдыұлы Әбіш|Самат Әбіш]] пен Қайрат Сатыбалдының (екеуі де Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інілері) ұсталғаны туралы ресми түрде расталмаған ақпарат тарады&lt;ref name=&quot;masimov02&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31652214.html Кәрім Мәсімов &quot;Билікті басып алу&quot; бабы бойынша күдікке ілінді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt; (кейін Самат Әбіш лауазымынан босатылды).

Жаңаөзен қаласында басталған бейбіт шерудің мыңдаған километр қашықтықта жатқан Алматыда орын алған қанды оқиғаларға қалай алып келгені жұмбақ болып қалды. Қазақстанның ең ірі қаласындағы қақтығыстар тек президентті ғана емес, бұрыннан мемлекетті сынап жүрген адамдарды да таң қалдырды. Бұл дағдарыс ел ішіндегі билік үшін талас-тартыспен тұспа-тұс келгендіктен, көше қақтығыстарына саяси элитаның өкілетті адамдары қатысқаны туралы қауесет тарады. Осы жағдайға Кремльдің қатысы болуы мүмкін деген пікірлер де айтылды. Елдегі дағдарыс жай ғана наразылық білдірген халық пен авторитарлық режимнің озбыр қауіпсіздік органдары арасындағы қақтығыс емес екені анық болды. Ресейлік сарапшы, «Ферғана» ақпараттық агенттігінің басшысы [[Даниил Анатольевич Кислов|Даниил Кисловтың]] пікірінше, Қазақстанда Тоқаев пен Назарбаев жақтастарының арасында билік үшін кескілескен талас-тартыс орын алған. Кисловтың айтуынша, Алматыдағы тәртіпсіздіктерді Назарбаевтың мүдделестері өз орындарын сақтап қалу үшін әдейі ұйымдастырған&lt;ref&gt;''Nechepurenko I., Higgins A.'' [https://www.nytimes.com/2022/01/07/world/asia/kazakhstan-protests.html In Kazakhstan’s Street Battles, Signs of Elites Fighting Each Other]. ''[[The New York Times]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery mode=packed heights=200px&gt;
Сурет:Ворота президентской резиденции в Алматы после захвата протестующими.jpg|Алматыдағы президент резиденциясы
Сурет:Автомобиль КАМАЗ Пограничной службы КНБ РК сожжённый протестующими.jpg|Өртенген ҚР ҰҚК техникасы
Сурет:Здание акимата Алматы.jpg|Алматы әкімдігінің ғимараты
Сурет:Служебный полицейский автобус ПАЗ-3205 сожжённый протестующими.jpg|Өртенген полиция автобусы
&lt;/gallery&gt;

== Тәртіпсіздіктердің салдары ==
ҚР Бас прокуратурасы мен Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметіне сәйкес&lt;ref name=&quot;tengri04&quot;/&gt; (2021 жылдың 15 қаңтары), елде тәртіпсіздіктер кезінде:
* 225 адам қаза тапқан, оның ішінде 19 полиция қызметкері мен әскери бар;
* Қаза тапқандардың 175-і медициналық ұйымдарға жеткізілгеннен кейін қайтыс болған;
* 265 адам ауруханаға жатқызылған, оның 67-і ауыр халде;
* 4553 адам жарақаттанған, оның ішінде 3393 құқық қорғау органдарының қызметкері.

ІІМ Тергеу басқармасының бастығы Санжар Әділовтың ақпараты бойынша (2022 жылдың 25 қаңтары)&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstanda-tartpszdkter-keznde-1500-ge-juyik-gimarat-pen-332932/ Қазақстанда тәртіпсіздіктер кезінде 1500-ге жуық ғимарат пен құрылыс бүлінді - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 25 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;:
* ғимараттарға шабуыл Алматы, Талдықорған, Тараз, Шымкент, Қызылорда, Өскемен, Ақтөбе, Атырау және Семей қалаларында орын алған;
* 1466 түрлі ғимараттар мен құрылыстарға шабуыл ұйымдастырылған, оның ішінде 71 мемлекеттік мекеме, 12 әкімдік ғимарат және 27 полиция нысаны бар;
* 1395 бизнес нысаны тонаушылыққа ұшыраған;
* 700 астам автокөлік қиратылған немесе бүлінген, оның көп бөлігі мемлекеттік органдарға тиесілі қызметтік көліктер, 116-сы бейбіт тұрғындарға тиесілі.

Прокуратура мәліметіне сәйкес (2022 жылдың 25 қаңтары)&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/crime/kantar-okigasyinan-keyn-kansha-adam-kamauda-332934/ Қаңтар оқиғасынан кейін қанша адам қамауда?]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 25 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;:
* сотта 9257 әкімшілік іс қаралған;
* 4584 адамға сот ескерту жасаған;
* прокурорлардың ұсынысы бойынша 1149 адам қамаудан босатылған;
* 577 айыппұл ескертуге ауыстырылған;
* 393 әкімшілік іс құрамының болмауына байланысты қысқартылған;
* сот шешімімен әкімшілік қамауға 3314 адам алынған, оның 63-і қамауда отыр;
* тергеу-жедел топтардың өндірісінде 2044 қылмыстық іс бар, олар бойынша 898 күдікті қамауға алынған;
* қамауға алынғандардың 802-сі соттың рұқсатымен қамалған, 50-і үйқамаққа алынған, 21-і кепілге, 12-сі ешқайда кетпеу туралы қолхатпен, 13-і әлі де қаралып жатыр.

=== Алматыдағы тәртіпсіздіктер салдары ===
Алматы Полиция департаменті таратқан ақпаратқа сәйкес, тәртіпсіздіктер кезінде қалада құқық қорғау органдарының 11 қызметкері және 149 тұрғын қаза тапқан&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyidagyi-tartpszdkter-keznde-kansha-adam-kaza-bolganyi-332451/ Алматыдағы тәртіпсіздіктер кезінде қанша адам қаза болғаны айтылды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. 249 адам қамауға алынып, 405 қылмыстық іс бойынша тергеу басталған&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/crime/almatyidagyi-tartpszdkter-politsiya-405-kyilmyistyik-st-332452/ Алматыдағы тәртіпсіздіктер: полиция 405 қылмыстық істі тергеп жатыр]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Ресми дерекке сәйкес, Алматыдағы мәйітханаларға 7 шабуыл жасалып, олардан 41 мәйіт ұрланған&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/41-mayt-urlangan-almatyi-politsiyasyinyin-basshyisyi-332448/ 41 мәйіт ұрланған. Алматы полициясының басшысы мәйітханаға жасалған шабуылдар туралы айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Алматыда бір мезетте 7 қару-жарақ дүкені тоналған. Жалпы саны 1347 қару ұрланған (оның ішінде 501 ойық, 807 тегіс ұңғылы, 39 газтравматикалық қару)&lt;ref name=&quot;қару&quot;/&gt;. Кейін таратылған ақпаратқа сәйкес, ұрланған қарудың саны 1564-ке жетті. 25 қаңтарға дейін терроризм қарсы операцияның барысында ұрланған қару-жарақтың 515 данасы қайтарылған (75 автомат, 133 тапанша, 2 пулемет, 47 винтовка, 103 тегіс ұңғылы қару, 100-ден астам граната және 9 мың патрон). Қару ұрлаған 98 адам және оларды заңсыз сақтаған 61 адам ұсталып, қамауға алынған&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/pulemetter-avtomattar-granatalar-politsiya-urlangan-kansha-332936/ Пулеметтер, автоматтар, гранаталар: полиция ұрланған қанша қару тәркілегенін айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 25 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Жалпы тоналған сауда нысандарының саны 1600-ден асады. 356 автокөлік бүлінген немесе жойылған, оның ішінде 163-і полицияға тиесілі автокөлік&lt;ref name=&quot;қару&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/lankester-1-347-karu-jaraktyi-alyip-ketken-almatyi-pd-332449/ Лаңкестер 1 347 қару-жарақты алып кеткен - Алматы ПД басшысы]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Алматы қаласына келтірілген шығынның сомасы 112 миллиард теңгеге жетті. Орта және шағын бизнес өкілдері 42 миллиард теңгеге, ірі бизнес 25 миллиард теңгеге шығындалған&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/events/almatyidagyi-tartpszdkterden-keyn-keltrlgen-shyigyin-somasyi-332474/ Алматыдағы тәртіпсіздіктерден кейін келтірілген шығын сомасы белгілі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 17 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery mode=packed heights=200px&gt;
Сурет:Разграбленный и сожжённый мародёрами магазин электроники и компьютерной техники.jpg|Тоналған және өртенген дүкен
Сурет:Сгоревшее здание Площадь Республики 13.jpg|Республика алаңының маңындағы өртенген ғимарат
Сурет:Взломанный мародёрами банкомат -1.jpg|Тоналған банкомат
Сурет:Разгромленное мародёрами расчётно-кассовое отделение банка.jpg|Тоналған банк бөлімшесі
&lt;/gallery&gt;

=== Қаза тапқандардың тізімі ===
Билік өкілдері ресми түрде қаңтар оқиғалары кезінде 225 адам қаза тапты деген ақпарат таратқанымен, олардың есімдері жарияланған жоқ. Қазақстандық белсенділер мемлекеттен бұл тізімді жариялауды талап етіп, петиция астында қол жинай бастады. Оған қоса [https://qantar2022.org/ qantar2022.org] сайты ашылып, онда қаңтар оқиғалары кезінде зардап шеккен, ұсталған, жараланған және қаза тапқан адамдар туралы ақпарат жинала басталды&lt;ref&gt;''Аманжолқызы А.'' [https://malim.kz/17479 Қаңтар қырғыны. Қаза тапқандардың есімін жариялау не үшін қажет?] ''Malim.kz'', 20 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Қаңтардың соңында жарияланған [[Азаттық радиосы]]ның тізімінде қаза тапқан 184 адамның аты-жөні жазылған. Бұл ақпаратты жинаумен Бақытжан Төреғожина басқаратын «Ар. Рух. Хақ» қоры мен азаматтық белсенділер айналысқан&lt;ref&gt;[https://rus.azattyq.org/a/kazakh-winter-list-of-victims/31674110.html Погибшие во время январских событий. Список Азаттыка].{{ref-ru}} ''[[Азаттық радиосы]]'', 28 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

== Наразылық басталғаннан кейін мемлекет қолға алған шаралар ==
Наразылық шаралары басталған алғашқы күндері шерушілермен Жаңаөзен әкімінің міндетін уақытша атқарушы Ғалым Байжанов келіссөздер жүргізді (әкім Мақсат Ибағаров кезекті еңбек демалысына шығып кеткен болатын)&lt;ref name=&quot;azattyq1&quot;/&gt;. 3 қаңтарда [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Маминның]] бастауымен өңірдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды қарастыратын комиссия құрылғаны белгілі болды&lt;ref name=&quot;azattyq4&quot;/&gt;. Сол күні шерушілермен келіссөз жүргізуге облыс әкімі Нұрлан Ноғаев келді&lt;ref name=&quot;azattyq5&quot;/&gt;. Наразылық шаралары Қазақстанның басқа өңірлерінде де басталғаннан кейін, 4 қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев «ел тұтастығы мен бірлігіне сызат түсіруді көздейтін деструктивті топтардың үндеуіне құлақ аспауға» шақырды&lt;ref name=&quot;azattyq6&quot;/&gt;.

5 қаңтар күні таңертең [[Қазақстан Республикасының Үкіметі]] отставкаға кетті&lt;ref name=&quot;azattyq3&quot;/&gt;, Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын өз қолына алды&lt;ref name=&quot;azattyq12&quot;/&gt;. Маңғыстау облысы мен Алматы қаласында 19 қаңтарға дейін төтенше жағдай енгізілді&lt;ref name=&quot;azattyq7&quot;/&gt;. Сол күні төтенше жағдай режимі бірінші Алматы облысында&lt;ref name=&quot;azattyq8&quot;/&gt;, содан кейін Астана қаласында&lt;ref name=&quot;azattyq9&quot;/&gt;, ақыр соңында елдің барлық аймағында енгізілгені белгілі болды&lt;ref name=&quot;azattyq10&quot;/&gt;. Қазақстан бойынша Интернет байланысы өшірілді, телефон байланысы нашарлады&lt;ref name=&quot;azattyq11&quot;/&gt;.

=== ҰҚШҰ әскерлерінің Қазақстан аумағына енгізілуі ===
[[Сурет:CSTO collective peacekeeping forces in Kazakhstan 2022-JAN-12, Tajikistan soldiers in Almaty Power Station-1.jpg|нобай|Тәжікстандық сарбаздар [[Алматы ЖЭО]] маңында.]]
6 қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жиынын өткізіп, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы]] (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді&lt;ref name=&quot;azattyq13&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31641186.html Тоқаев &quot;террористік банда&quot; туралы айтып, ҰҚШҰ-дан көмек сұрағанын жеткізді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Сол күні ҰҚШҰ төрағасы Армения премьер-министрі [[Никол Пашинян]] Қазақстанға әскер жіберетінін ресми түрде растады&lt;ref name=&quot;ҰҚШҰ Қазақстанға әскер жібереді&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31641888.html ҰҚШҰ Қазақстанға әскер жібереді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

ҰҚШҰ бітімгерлік күштерінің негізгі миссиясы — Қазақстандағы стратегиялық нысандарды күзету деп жарияланды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/berk-uali-ukshu-kushternn-kazakstandagyi-maksatyi-men-mndetn-331951/ Берік Уәли ҰҚШҰ күштерінің Қазақстандағы мақсаты мен міндетін айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. 9 қаңтардан бастап Ресей, Армения, Беларусь, Қырғыстан және Тәжікстан әскерлері (2030 сарбаз, 250 техника&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyida-ukshu-asker-elne-kayta-bastadyi-332300/ Алматыда ҰҚШҰ әскері еліне қайта бастады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;) маңызды нысандарды күзету жұмысына кірісті. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]], Сарышаған полигоны, ғарышты бақылау станциялары мен басқа да маңызды әскери нысандарды ҰҚШҰ әскерлері бақылауға алды&lt;ref&gt;[https://iz.ru/1274673/anton-lavrov-aleksei-ramm-bogdan-stepovoi/tvorenie-mira-kak-zhivet-kazakhstan-pod-okhranoi-voennykh-odkb Творение мира: как живет Казахстан под охраной военных ОДКБ]. ''Известия'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. 13 қаңтардан бастап бітімгерлік күштер күзетке алған нысандарын қазақстандық құқық қорғаушыларға тапсыра бастады, ҰҚШҰ әскерлерін елдеріне қайтаруға дайындық басталып кетті&lt;ref&gt;[https://iz.ru/1276448/2022-01-13/mirotvortcy-odkb-nachali-peredavat-okhraniaemye-obekty-pravookhraniteliam-kazakhstana Миротворцы ОДКБ начали передавать охраняемые объекты правоохранителям Казахстана]. ''Известия'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. 19 қаңтарда [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|ҚР Қорғаныс министрлігі]] ел аумағында шет мемлекеттердің әскерилері қалмағанын мәлімдеді&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31661161.html Билік ҰҚШҰ әскері ел аумағынан толық шыққанын хабарлады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 19 қаңтар 2022 жыл&lt;/ref&gt;.

Қазақстандағы ҰҚШҰ әскерінің құрамы (2022 жылдың 10 қаңтары)&lt;ref&gt;[https://ria.ru/20220110/mirotvortsy_kazakhstan-1767231827.html Миротворцы ОДКБ в Казахстане: состав и главная задача миссии]. ''РИА Новости'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;:
* Ресей, 1480 сарбаз:
** 45-ші арнайы мақсаттағы дербес гвардиялық бригада;
** 98-ші гвардиялық әуе-десант дивизиясы;
** 31-ші десант-шабуылдаушы дербес гвардиялық бригада;
* Тәжікстан, 200 сарбаз:
** Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі;
* Қырғызстан, 150 сарбаз:
** 25-ші арнайы мақсаттағы «Скорпион» бригадасы
* Беларусь, 100 сарбаз:
** 103-ші гвардиялық әуе-десант дербес гвардиялық бригада;
* Армения, 100 сарбаз:
** Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі.

=== Әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту шаралары ===
5 қаңтар күні өткен жиында Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалды тұрақтандыру үшін бірқатар тапсырма берді&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaev-elimizdegi-aleumettik-ekonomikalyk-zhagdayga-katysty-kenes-otkizdi-50258 Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға қатысты кеңес өткізді]. ''ҚР Президентінің ресми сайты'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;:
* Мұнай өнімдерінің (бензин, дизель, сұйытылған газ) бағасына мемлекеттік реттеуді 180 күнге  енгізу;
* Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы бойынша мемлекеттік реттеуді енгізу;
* «Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы» Заңды әзірлеуге кірісу;
* Халық үшін 180 күнге коммуналдық тарифтерді көтеруге мораторий енгізу қажеттігін қарастыру;
* Халықтың әлеуметтік жағдайы нашар топтары үшін нарықтағы баспананы жалға алу құнын субсидиялау мәселесін қарастыру;
* Денсаулық сақтау және балалар мәселелерін шешу үшін «Қазақстан халқына» деп аталатын қоғамдық қор құру, оны мемлекеттік және жеке көздер арқылы қаржыландыру.

«Қазақстан халқына» қорының міндеттері&lt;ref name=&quot;qor&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstan-halkyina-koryinyin-basshyisyi-tagayyindaldyi-332398/ &quot;Қазақстан халқына&quot; қорының басшысы тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;:
* денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау, мәдениет және спорт салаларында мемлекеттік қолдау шараларынан тыс қосымша қамтамасыз ету мәселелері бойынша Қазақстан халқына қайырымдылық көмек көрсету;
* төтенше жағдайлар кезінде және төтенше жағдай режимі енгізілгенде зардап шеккен халыққа көмек көрсету;
* халықтың әлеуметтік осал топтарынан мұқтаж балалар мен балалар үшін спорттық инфрақұрылымның дамуына және оның қолжетімділігін арттыруға жәрдемдесу;
* Қазақстанның аумақтық тұтастығы мен қауіпсіздігін қорғау кезінде қаза тапқан құқық қорғау органдары, арнайы органдар қызметкерлерінің, әскери қызметшілердің отбасыларын қолдау;
* қор қызметінің өзге басым бағыттары бойынша қайырымдылық көмек көрсету.

Қордың басшысы болып Болат Жәмішев тағайындалды. Оны қаржыландыру үшін жеке тұлғалардан, халықаралық қайырымдылық ұйымдардан, монополистердің міндетті аударымдарынан, ірі бизнес тарапынан түскен қаражат пайдаланылатын болды&lt;ref name=&quot;qor&quot;/&gt;. 16—27 қаңтар аралығында қордың шотына 52 миллиард теңгеден астам түскен: [[Kaspi Bank]]-тің негізін қалаушылар [[Вячеслав Константинович Ким|Вячеслав Ким]] мен [[Михаил Ломтадзе]] 10 миллиард теңге, «Халық» қайырымдылық қоры 2 миллиард теңге, «Степногорск тау-кен химия комбинаты» 350 миллион теңге&lt;ref&gt;[https://sputnik.kz/economy/20220117/19159052/qazaqstan-khalqyna-qory.html &quot;Қазақстан халқына&quot; қорына қанша ақша түсті]. ''Sputnik.kz'', 17 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;, ''KAZ Minerals Aktogay'' 6,2 миллиард теңге, ''KAZ Minerals Bolzshakol'' 6,2 миллиард теңге, ''Kazakhmys Smelting'' 5 миллиард теңге, «Востокцветмет» 3,1 миллиард теңге, «Сәби» жеке қайырымдылық қоры 1 миллиард теңге, «Астана-Моторс» компаниясы 550 миллион теңге, ''BI-Development'' 300 миллион теңге, «Сарыарқаавтопром» 250 миллион теңге, ''NAK Development'' 100 миллион теңге аударған&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstan-halkyina-koryina-kansha-karjyi-tusken-jariyalandyi-333115/ &quot;Қазақстан халқына&quot; қорына қанша қаржы түскені жарияланды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 28 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== Кадрлық ауысымдар ===
5 қаңтарда ҚР Үкіметі отставкаға кеткеннен кейін бірқатар министрлікке жаңа басшылар тағайындалды.
* Әлихан Асханұлы Смайылов премьер-министр қызметіне тағайындалды. 2019 жылдан бері ол премьер-министрдің бірінші орынбасары қызметін атқарып келген болатын&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/alihan-smayyilov-premer-ministr-kyizmetne-tagayyindaldyi-332116/ Әлихан Смайылов премьер-министр қызметіне тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы ҚР Президенті Іс басқармасының Медицина орталығы басшысының орынбасары Ажар Ғиният денсаулық сақтау министрі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ajar-giniyat-densaulyik-saktau-ministr-bolyip-tagayyindaldyi-332178/ Ажар Ғиният денсаулық сақтау министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы Президент әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаев Қазақстан Республикасының мәдениет және спорт министрі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/dauren-abaev-madeniet-jane-sport-ministr-bolyip-332165/ Дәурен Абаев мәдениет және спорт министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы «ҚазАқпарат» басқармасының төрағасы Асқар Қуанышұлы Омаров ҚР ақпарат және қоғамдық даму министрі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/askar-omarov-akparat-jane-kogamdyik-damu-ministr-bolyip-332162/ Асқар Омаров ақпарат және қоғамдық даму министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрын ҚР Тұңғыш Президенті кеңсесінің Ақпараттық-сараптамалық қамтамасыз ету бөлімінің меңгерушісінің орынбасары Әлібек Қуантыров Ұлттық экономика министрі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ulttyik-ekonomika-ministr-lauazyimyina-km-tagayyindalganyi-332180/ Ұлттық экономика министрі лауазымына кім тағайындалғаны белгілі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қайырбек Өскенбаев индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/jana-industriya-jane-infrakuryilyimdyik-damu-ministr-332161/ Жаңа индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы «KAZENERGY» заңды тұлғалар бірлестігінің бас директоры Болат Ақшолақов энергетика министрі қызметіне тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/bolat-aksholakov-energetika-ministr-kyizmetne-tagayyindaldyi-332177/ Болат Ақшолақов энергетика министрі қызметіне тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Аида Балаева (бұрынғы ақпарат және қоғамдық даму министрі) мен Ержан Қазыхан (Президенттің халықаралық ынтымақтастық жөніндегі арнайы өкіл) Президент Әкімшілігі басшысының орынбасарлары болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/prezident-akmshlg-basshyisyinyin-jana-oryinbasarlaryi-332182/ Президент Әкімшілігі басшысының жаңа орынбасарлары тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасының орынбасары қызметінен босатылған Дархан Медеғалиұлы Жазықбаев Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасы лауазымына тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/jazyikbaev-memlekettk-kyizmet-ster-agenttg-toragasyi-bolyip-332183/ Жазықбаев Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасы болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы Мәжіліс депутаты Қанат Мусин әділет министрі қызметіне тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kanat-musin-adlet-ministr-bolyip-tagayyindaldyi-332186/ Қанат Мусин әділет министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Айбек Дәдебаев ҚР Президенті Іс басқарушысы лауазымына тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-s-baskarushyisyinyin-jana-basshyisyi-332188/ Президент Іс басқарушысының жаңа басшысы тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қарлығаш Әбдіжаббарова Алматының жаңа бас санитария дәрігері болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyinyin-jana-bas-sanitariya-darger-tagayyindaldyi-332262/ Алматының жаңа бас санитария дәрігері тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 12 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұған дейін Алматы қаласы бойынша ҰҚК бастығының бірінші орынбасары қызметін атқарған полковник Марат Ирменов ҰҚК-ның Алматы қаласы бойынша департаментінің басшысы болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/marat-irmenov-almatyi-ukkd-basshyisyi-bolyip-tagayyindaldyi-332279/ Марат Ирменов Алматы ҰҚКД басшысы болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 14 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Президенттің бұрынғы кеңесшісі Тимур Сүлейменов Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/timur-suleymenov-prezident-akmshlg-basshyisyinyin-brnsh-332287/ Тимур Сүлейменов Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев Президент кеңесшісі лауазымына тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/buryingyi-energetika-ministr-magzum-myirzagaliev-prezident-332304/ Бұрынғы энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев Президент кеңесшісі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* ҚР Президентінің Парламенттегі Өкілдігінің басшысы лауазымынан босатылған Бейбіт Исабаев Сенат депутаты болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/beybt-isabaev-senat-deputatyi-bolyip-tagayyindaldyi-332305/ Бейбіт Исабаев Сенат депутаты болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Сенат депутаты Сәуле Айтпаеваның өкілеттігі тоқтатылды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/tokaev-senator-aytpaevanyin-oklettgn-toktattyi-332307/ Тоқаев сенатор Айтпаеваның өкілеттігін тоқтатты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы ҚР Президентінің іс басқарушысы Ерлан Баттақов сауда және интеграция бірінші вице-министрі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/erlan-battakov-sauda-jane-integratsiya-brnsh-vitse-ministr-332308/ Ерлан Баттақов сауда және интеграция бірінші вице-министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* ''Stopfake.kz'' жобасының жетекшісі болған Александр Данилов ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі қызметіне тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/aleksandr-danilov-akparat-vitse-ministr-bolyip-332309/ Александр Данилов ақпарат вице-министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Астана қаласы бойынша департаментінің басшысы Абзал Әбдікәрімов ұлттық экономика вице-министрі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/abzal-abdkadyirov-ulttyik-ekonomika-vitse-ministr-boldyi-332311/ Абзал Әбдіқадыров ұлттық экономика вице-министрі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы ҚР стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігі төрағасының орынбасары Жаслан Мәдиев цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі бірінші вице-министрі қызметіне тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/jaslan-madiev-tsifrlyik-damu-brnsh-vitse-ministr-boldyi-332340/ Жаслан Мәдиев цифрлық даму бірінші вице-министрі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 14 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы әділет министрі Марат Бекетаев премьер-министр Әлихан Смайыловтың кеңесшісі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/marat-beketaev-premer-ministrdn-kenesshs-boldyi-332354/ Марат Бекетаев премьер-министрдің кеңесшісі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 14 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бұрынғы ішкі істер министрінің орынбасары, [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланы|ҚР Ұлттық ұланының]] бас қолбасшысы Руслан Жақсылықов қорғаныс министрі қызметіне тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstannyin-jana-korganyis-ministr-turalyi-ne-belgl-332616/ Қазақстанның жаңа қорғаныс министрі туралы не белгілі?]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 19 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Премьер-министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов, премьер-министрдің бірінші орынбасары Роман Скляр, премьер-министр кеңсесінің басшысы Ғалымжан Қойшыбаев, ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев (кейін ол қызметінен кетіп, президент кеңесшісі болып тағайындалды&lt;ref&gt;[https://kaz.zakon.kz/6003367-erlan-turgymbaev-zhana-kyzmetke-tagaiyndaldy.html Ерлан Тұрғымбаев жаңа қызметке тағайындалды]. ''Zakon.kz'', 25 ақпан 2022 жыл.&lt;/ref&gt;), сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеуберді, төтенше жағдай министрі Юрий Ильин, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Серік Шәпкенов, цифрлық даму және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин, ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев, білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов, экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешев, қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев, сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов өз лауазымдарын сақтап қалды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ukmette-lauazyimyin-kmder-saktap-kaldyi-332179/ Үкіметте лауазымын кімдер сақтап қалды?]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== Қаңтар оқиғалары үшін жауапкершілікке тарту ===
* [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|ҰҚК]] төрағасы Кәрім Мәсімов 5 қаңтарда қызметінен босатылып, кейін «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен қамауға алынды&lt;ref name=&quot;masimov01&quot;/&gt;. Кейінірек оған «билікті басып алу» бабы бойынша да қылмыстық іс қозғалғаны мәлім болды. Онымен қоса ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасарлары А. Садықұлов пен Д. Ерғожин да ұсталды&lt;ref name=&quot;masimov02&quot;/&gt;.
* 15 қаңтарда энергетика вице-министрі Жұмабай Қарағаевтың қызметінен босатылып, қамауға алынғаны белгілі болды. Онымен қоса электрондық сауда алаңдарының басшылары мен Маңғыстау облысындағы сұйытылған газдың бағасын негізсіз көтеруге қатысы бар тұлғалар ұсталған&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/buryingyi-energetika-vitse-ministr-jumabay-karagaev-ustaldyi-332411/ Бұрынғы энергетика вице-министрі Жұмабай Қарағаев ұсталды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* 19 қаңтарда қызметінен босатылған бұрынғы қорғаныс министрі Мұрат Бектановтың 20 ақпанда уақытша ұстау изоляторына қамалғаны туралы белгілі болды&lt;ref&gt;[https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/news/details/329545?lang=kk БАҚ үшін ақпарат]. ''ҚР Бас прокуратурасы'', 21 ақпан 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. «Командирлік қабілетін көрсете алмады» деп Тоқаев сынға алған Бектановқа ҚР Қылмыстық кодексінің 452-бабы бойынша («Биліктің әрекетсіздігі») айып тағылған&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31713729.html Бас прокуратура: Бұрынғы Қорғаныс министрі Мұрат Бектанов қамауға алынды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 21 ақпан 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== Төтенше жағдайды кезең-кезеңімен жою ===
[[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|Қазақстанның Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] 13 қаңтарда Астана, Шымкент қалаларының, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда, Қостанай, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстарының аумақтарында терроризмге қарсы операцияның аяқталғаны және террористік қауіптіліктің шекті «қызыл» деңгейінің жойылғаны туралы жариялады. Террористік қауіптіліктің «қызыл» деңгейі және терроризмге қарсы операция режимі Алматы қаласында, Алматы және Жамбыл облыстарында сақталады&lt;ref&gt;[https://www.gov.kz/memleket/entities/knb/press/news/details/311627?lang=kk Террористік қауіп деңгейін төмендету туралы]. ''gov.kz'', 13 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Төтенше жағдайдың күшін жою уақыты:
* 2022 жылғы 13 қаңтарда сағат 7:00-ден бастап Батыс Қазақстан&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/batys-kazakstan-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-120591 Батыс Қазақстан облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 12 қаңтар.&lt;/ref&gt;, Солтүстік Қазақстан&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/soltustik-kazakstan-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-12072 Солтүстік Қазақстан облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 12 қаңтар.&lt;/ref&gt; және Павлодар&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/pavlodar-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-120241 Павлодар облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 12 қаңтар.&lt;/ref&gt; облыстарында;
* 14 қаңтар сағат 18:00-ден бастап Шымкент қаласында&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/shymkent-kalasyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-140730 Шымкент қаласындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.&lt;/ref&gt;, Шығыс Қазақстан&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/shygys-kazakstan-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1401126 Шығыс Қазақстан облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.&lt;/ref&gt;, Қарағанды&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/karagandy-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1401431 Қарағанды облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.&lt;/ref&gt;, Түркістан&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/turkistan-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-140200 Түркістан облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.&lt;/ref&gt; облыстарында;
* 15 қаңтар сағат 7:00-ден бастап Ақмола&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/akmola-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1404057 Ақмола облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.&lt;/ref&gt; және Қостанай&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/kostanay-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1404539 Қостанай облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.&lt;/ref&gt; облыстарында;
* 16 қаңтар сағат 7:00-ден бастап Ақтөбе облысында&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/aktobe-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1503357 Ақтөбе облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 15 қаңтар.&lt;/ref&gt;.
* 19 қаңтар сағат 00:00-ден бастап Астана және Алматы қалаларында және Алматы, Атырау, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау облыстарында төтенше жағдайдың күші жойылды, яғни Қазақстанның барлық өңірі қалыпты өмірге оралып, шектеу шаралары тоқтатылды&lt;ref&gt;[https://www.inform.kz/kz/kazakstannyn-barlyk-onirinde-totenshe-zhagdaydyn-kushi-zhoyylady_a3887615 Қазақстанның барлық өңірінде төтенше жағдайдың күші жойылады]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 18 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== ӨКМ Операторы қызметінің тоқтатылуы ===
2015 жылы құрылған «Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері Операторы» ({{lang-ru|Оператор РОП}}) жинаған утилизациялық алымға елдегі автокөлік иелері жылдар бойы наразылық білдіріп, 2021 жылы әлеуметтік желілерде ''#НетУтильСбору'' қозғалысы пайда болды. [[Әлия Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Әлия Назарбаеваға]] қатысы болуы мүмкін бұл компания соңғы бес жылдың ішінде қазақстандықтардан 691,9 миллиард теңге қаражат жинаған. 2022 жылдың қаңтарындағы наразылық шараларынан кейін Қасым-Жомарт Тоқаев уитилизациялық алымды жинаумен жеке компания айналыспауы керек деген мәлімдеме жасады&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31650244.html Назарбаевтың кіші қызымен байланысы бар делінген жеке компанияға бес жылда 692 млрд теңге қаражат түскен]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 12 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Президенттің тапсырмасымен ҚР Үкіметі 2022 жылдың 18 қаңтарында «ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің ведомстволық бағынысты ұйымдарының кейбір мәселелері туралы» қаулы қабылдады. Оған сәйкес, «ӨКМ Операторы» ЖШС-нің утилизациялық алымды жинау қызметі тоқтатылып, оның есебінен құрылған активтер мемлекетке берілетін болды. Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелерін (ӨКМ) әкімшілендіру функциялары «Жасыл даму» АҚ мемлекеттік ұйымына тапсырылды&lt;ref&gt;[https://www.inform.kz/kz/okm-operatory-budan-bylay-util-alymyn-zhinay-almaydy-ukimet-kaulysy_a3887773 «ӨКМ операторы» бұдан былай утиль алымын жинай алмайды - Үкімет қаулысы]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 19 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

26 қаңтарда бұрынғы экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі Ахметжан Пірімқұлов пен «ӨКМ Операторы» ЖШС бұрынғы төрағасы Медет Құмарғалиев 2 ай мерзімге қамауға алынғаны белгілі болды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/crime/ekologiya-vitse-ministr-men-okm-operatoryi-basshyisyi-2-ayga-333071/ Экология вице-министрі мен &quot;ӨКМ Операторы&quot; басшысы 2 айға қамауға алынды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 26 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Сол күні Астана қаласында өз-өзіне қол жұмсаған «ӨКМ Операторы» ЖШС басқарушы директоры Руслан Шәмшиевтің мүрдесі табылды&lt;ref&gt;[https://informburo.kz/kaz/newskaz/rop-operatorynyng-baskharushy-direktory-oez-oezine-khol-zhumsady РОП операторының басқарушы директоры Руслан Шәмшиев өз-өзіне қол жұмсады]. ''Информбюро'', 26 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

== Назарбаев пен оның отбасының тағдыры ==
{{see also|Назарбаевтың жеке басына табыну}}
[[Сурет:Nursultan Nazarbayev at the Enthronement of Naruhito (1).jpg|нобай|Нұрсұлтан Назарбаев]]
Ондаған жылдар бойы билікті өз қолында ұстаған [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] 2019 жылы оған жақын деп саналатын Қасым-Жомарт Тоқаевқа [[Қазақстандағы президент сайлауы (2019)|билік тізгінін тапсырған болатын]], бірақ бұрынғы президент елдің саяси өміріне өз ықпалын сақтап қалды. 2022 жылдың қаңтарындағы оқиғалар кезінде Назарбаевтың жұрттың алдына шықпауы нағыз жұмбаққа айналды&lt;ref name=&quot;WSJ&quot;&gt;''Grove T., Marson J.'' [https://www.wsj.com/articles/mystery-surrounds-absence-of-kazakhstans-longtime-leader-as-protesters-challenge-state-he-built-11641639722 Mystery Surrounds Absence of Kazakhstan’s Longtime Leader as Protesters Challenge State He Built]. ''[[The Wall Street Journal]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Түрлі қауесеттерге сәйкес, ол [[Женева көлі]]нің жағалауында, [[Қытай]]да немесе [[Дубай]]да бас сауғалауы мүмкін. «Назарбаев қайтыс болды» деген де күдік туды. Бірақ көбісінің болжамы бойынша, бұрынғы президент өз атымен аталған Қазақстанның астанасында қалған&lt;ref name=&quot;guardian&quot;&gt;''Walker S.'' [https://www.theguardian.com/world/2022/jan/16/where-is-kazakhstans-former-longtime-leader-nursultan-nazarbayev Where is Kazakhstan’s former longtime leader Nursultan Nazarbayev?]. ''[[The Guardian]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

Назарбаевтың баспасөз хатшысы 28 желтоқсаннан бері көзден таса болған бұрынғы президенттің Астана қаласында екенін мәлімдеді&lt;ref name=&quot;tengri05&quot;/&gt;. Кейін белгілі болғандай, Назарбаев ҚР Қауіпсіздік кеңесі төрағасы лауазымын Тоқаевқа тапсырған. Халық арасында түрлі қауесет тарағаннан кейін Елбасының хатшысы бұны ол өз еркімен істеді деп сендірді&lt;ref name=&quot;tengri06&quot;/&gt;. Оған қоса бұрынғы президенттің маңызды одақтастары өз лауазымдарынан айырыла бастады, Үкімет отставкаға жіберілді. Назарбаевтың тұсында Үкіметті басқарған ҰҚК төрағасы Кәрім Мәсімов «мемлекетке опасыздық жасады» деп қамауға алынып, Тоқаев тағайындаған адаммен ауыстырылды. Бұның барлығы Қазақстанда билік үшін астыртын күрес жүріп жатыр ма деген сұрақтың туындауына әкеп соқтырды. Кейбір бақылаушылардың пікірінше, Тоқаев халық арасында жаман атақты болған Назарбаевтан (шерушілер ''«Шал, кет!»'' деп ұрандаған болатын) өзін әрі ұстау үшін осы қадамдарға барған&lt;ref name=&quot;WSJ&quot;/&gt;.

Наразылық шаралары басталғаннан кейін сөйлеген сөздерінде Қасым-Жомарт Тоқаев Назарбаевтың атын атап, тікелей сынамағанымен, Қазақстанда [[Назарбаевтың жеке басына табыну|бұрынғы президенттің жеке басына табыну]] аяқталғанының белгілері байқалды. Талдықорғандағы тәртіпсіздіктер кезінде құлатылған Назарбаевтың ескерткіші орнына қойылған жоқ, шерушілер алып тастаған Алматыдағы [[Нұрсұлтан Назарбаев даңғылы (Алматы)|Назарбаев даңғылындағы]] көше белгілері қайта ілінген жоқ. Осы жағдайда елдің бетке ұстар азаматтары өздерінің Тоқаевқа адал екенін білдіруге асықты. «Назарбаевтың дәуірі аяқталғаны анық», — деп мәлімдеді көп жылдар бойы бұрынғы президенттің кеңесшісі болған [[Ермұхамет Қабиденұлы Ертісбаев|Ермұхамет Ертісбаев]] өзінің ''[[The Guardian]]''-ға берген сұхбатында&lt;ref name=&quot;guardian&quot;/&gt;.

18 қаңтарда Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына [https://www.youtube.com/watch?v=K0ZSwtUV_bo үндеуін жариялады]. Өз сөзінде ол елде орын алған тәртіпсіздер үшін «экстремистік топтар» мен «террористерді» кінәлады, бұл оқиғалар кезінде қаза тапқандарға көңіл айтты. Тоқаевты қолдауға шақырып, оның «шұғыл шешімдерінің арқасында ел іргесі сөгілген жоқ» деді. Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған түрлі ақпаратқа жауап ретінде Назарбаев 2019 жылы Қасым-Жомарт Тоқаевқа билік тізгінін тапсырғанын еске салды, сол кезден бері [[Зейнеткерлік жасы|зейнеткер]] екенін, қазір Қазақстан астанасында демалып жатқанын айтты&lt;ref&gt;[https://elbasy.kz/kk/news/2022-01/kazakstan-respublikasynyn-tungysh-prezidenti-elbasy-nnazarbaevtyn-kazakstan-khalkyna Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына үндеуі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220118121835/https://elbasy.kz/kk/news/2022-01/kazakstan-respublikasynyn-tungysh-prezidenti-elbasy-nnazarbaevtyn-kazakstan-khalkyna |date=2022-01-18 }}. ''ҚР тұңғыш президенті — Елбасы Н. Назарбаевтың ресми сайты'', 18 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

19 қаңтарда белгілі болғандай, [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|ҚР Парламенті Мәжілісінің]] депутаттары «Қазақстан халықтары ассамблеясы», «Тұңғыш президент — Елбасы», «ҚР Қауіпсіздік кеңесі» туралы заңдарға арнайы түзету енгізуді қолдап, Нұрсұлтан Назарбаевтың [[Қазақстан халқы ассамблеясы]] мен Қауіпсіздік кеңесіне өмір бойы төраға болу құқығынан айыратын заң жобасын [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенатқа]] жолдаған. Енді бұл органдарға Қазақстан президенті төрағалық ететін болып шешілді&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31661397.html Мәжіліс Назарбаевты Қауіпсіздік кеңесін өмір бойы басқару құқығынан айыратын өзгерісті мақұлдады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 19 қаңтар 2022 жыл&lt;/ref&gt;.

2021 жылдың қарашасында «[[Нұр Отан]]»-ның төрағасы Назарбаев партияны ел президенті басқаруы тиіс деген мәлімдеме жасаған болатын&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-nur-otan-partiyasyinyin-toragasyi-oklettgn-bered-330086/ Назарбаев Nur Otan партиясының төрағасы өкілеттігін береді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 23 қараша 2021 жыл.&lt;/ref&gt;. 2022 жылдың 28 қаңтарында өткен «Нұр Отан» партиясының кезектен тыс XXI Съезінде Қасым-Жомарт Тоқаев бірауыздан партия төрағасы болып сайланды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-tokaev-nur-otan-partiyasyinyin-toragasyi-bolyip-333076/ Президент Тоқаев Nur Otan партиясының төрағасы болып сайланды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 28 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Съезде сөйлеген сөзінде мемлекет басшысы: «Тұңғыш Президенттің тарихи еңбегіне құрмет көрсетейік, оның жетістіктері мен қадір-қасиеттерін бірінші орынға қояйық, ал есептерді еліміздің болашақ басшыларына қалдырайық», — деді&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-elbasyi-turalyi-jumyis-stemeytn-adam-gana-333094/ Президент Елбасы туралы: Жұмыс істемейтін адам ғана қателеспейді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 28 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== Лауазымдарынан айырылған Назарбаев отбасының мүшелері ===
* Димаш Досанов ([[Әлия Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Әлия Назарбаева]]ның күйеуі) — «[[ҚазТрансОйл]]» бас директоры ретіндегі өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kaztransoyl-basshyisyi-dimash-dosanovtyin-oklet-merzmnen-332410/ &quot;ҚазТрансОйл&quot; басшысы Димаш Досановтың өкілеті мерзімінен бұрын тоқтатылды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қайрат Шәріпбаев ([[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]]ның бейресми күйеуі) — «[[Қазақгаз]]» ҰК АҚ басқарма төрағасы ретіндегі өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kayrat-sharpbaev-qazaqgaz-uk-basshyisyi-kyizmetnen-kett-332409/ Қайрат Шәріпбаев QazaqGaz ҰК басшысы қызметінен кетті]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаев]] ([[Динара Нұрсұлтанқызы Құлыбаева]]ның күйеуі) — [[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының]] төрағасы ретіндегі өкілеттігін доғарды&lt;ref&gt;''Қапаш Г.'' [https://egemen.kz/article/301371-qulybaev-qyzmetinen-ketti Құлыбаев қызметінен кетті]. ''[[Егемен Қазақстан]]'', 17 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* [[Самат Сатыбалдыұлы Әбіш|Самат Әбіш]] (Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісі) — [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|ҚР Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті]] төрағасының бірінші орынбасары лауазымынан босатылды&lt;ref&gt;[https://www.inform.kz/kz/samat-abish-ukk-toragasynyn-birinshi-orynbasary-lauazymynan-bosatyldy_a3886719 Самат Әбіш ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары лауазымынан босатылды]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 17 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Дариға Назарбаева — [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Мәжіліс]] депутаты болған Назарбаевтың қызы қаңтар айының басынан бері [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламентте]] көрінген жоқ. Ресми мәлімет бойынша, ол [[Коронавирустық инфекция Covid-19|коронавирус]] індетіне шалдығып, өз үйінде демалған. Кейін Дариға Нұрсұлтанқызының қаңтар айының аяғына дейін жалақысы сақталмайтын демалыста болатыны белгілі болды&lt;ref&gt;[https://sputnik.kz/society/20220117/19161607/Dariga-Nazarbaeva-demalys.html Дариға Назарбаева қаңтар айының соңына дейін демалыста болады]. ''Sputnik Kazakhstan'', 17 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Айдың аяғында өткен «Нұр Отан»-ның кезектен тыс Съезінде ол партияның саяси кеңесінің құрамынан шығарылды&lt;ref&gt;[https://inbusiness.kz/kz/last/dariga-nazarbaeva-nur-otan-partiyasynyn-sayasi-kenesinin-kuramynan-shygaryldy Дариға Назарбаева Nur Otan партиясының саяси кеңесінің құрамынан шығарылды]. ''inBusiness.kz'', 28 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. 25 ақпанда Дариға Назарбаева Мәжіліс депутаты өкілеттігін тоқтатқаны туралы үндеу жариялады&lt;ref&gt;[https://www.zakon.kz/6007864-dariga-nazarbaeva-mzhilisten-ketedi.html Дариға Назарбаева Мәжілістен кетеді]. ''Zakon.kz'', 25 ақпан 2022 жыл&lt;/ref&gt;.
* Берік Имашев — 25 қаңтарда Дариға Назарбаеваның құдасы [[Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы|ҚР Орталық сайлау комиссиясының]] төрағасы қызметінен босатылды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31669867.html Тоқаев Назарбаеваның құдасын қызметтен босатты]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 25 қаңтар 2022 жыл&lt;/ref&gt;.

== Оқиғалар хроникасы ==
=== 2 қаңтар ===
* Жаңаөзенде наразы тұрғындар сұйытылған табиғи газдың бағасын төмендетуді талап етіп, автокөлік жолын бөгеп тастады&lt;ref name=&quot;azattyq1&quot;/&gt;.
* Маңғыстау өңіріндегі шерушілерге газ бағасы бұрынғы деңгейге түспейтіні айтылды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31636415.html Жаңаөзендегі наразылыққа билік жауабы: сұраныс өсірген газ бағасы бұрынғы қалпына қайта келмейді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 2 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== 3 қаңтар ===
* Астана қаласында полиция Жаңаөзендегі шерушілерге қолдау көрсетіп, көшеге шыққан бір топ адамды ұстады. Алматыдағы Республика және Астана алаңы жабылды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/almaty-nur-sultan-protests/31637104.html Астанада кемі екі жерде полиция адамдарды ұстап әкетті, Алматыда алаңдар жабылды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Премьер-министр [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Маминның]] бастауымен Маңғыстаудағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды қарастыратын комиссия құрылды&lt;ref name=&quot;azattyq4&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31637186.html Үкімет Жаңаөзендегі жұрттың талабы бойынша комиссия құрды, халық наразылығына &quot;құқықтық баға беретінін&quot; ескертті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Шымкенттегі орталық алаңдардың күзеті күшейтілді&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31637213.html Шымкент полициясы белсенділерді үйінен шығармай тастады, көшеде күзет күшейді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Жаңаөзенде наразылық шарасына жиналған адамдардың саны 3 мыңға жетті. Келіссөз жүргізуге келген облыс әкімі Ноғаевты шерушілер қуып жіберді&lt;ref name=&quot;azattyq5&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31637750.html Жаңаөзендегі наразы топ облыс әкімі Ноғаевты жиыннан қуып жіберді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ақтөбенің орталық алаңында жүзге жуық адам жиналды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31637458.html Ақтөбеде жүз шақты адам жиналып, Жаңаөзендегі наразылыққа қолдау білдірді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев сұйытылған газ бағасының өсу себебінің халыққа дұрыс түсіндірілмегенін айтты. Бағаның бұрынғы қалпына қайтып келмейтіні тағы да қайталанды. Сұйытылған газдың бағасы 85—90 теңгеге дейін төмендетілетін болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31637841.html Энергетика министрі &quot;жұмыста олқылықтар болғанын&quot; мойындады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== 4 қаңтар ===
* Жаңаөзен мен Ақтау қалаларының алаңдарында сұйытылған газ бағасын төмендетуді талап еткен жұрт тарқамай, шеруін жалғастырды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31638443.html &quot;Үкімет отставкаға кетсін! Шал кет!&quot; Ақтау мен Жаңаөзенде халық алаңнан тарқамады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Жаңаөзенде бастау алған шерулерді қолдамақ болған алматылық белсенділер жауапқа тартылып, қамауға алынды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31638416.html Алматыда &quot;Жаңаөзендегі наразылықты қолдамақ болған&quot; белсенділер жауапқа тартылды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* [[Теңіз мұнай кен орны]]ның жүздеген жұмысшылары маңғыстаулықтарды қолдап, митингіге шықты&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31638559.html Теңіз кенішінде жұмысшылар Жаңаөзенді қолдап, жұмысты тоқтатты]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Алматы, Астана, Шымкент және Ақтөбе қалаларында ондаған адам қамауға алынды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31638483.html Қазақстанның бірнеше қаласында ондаған адам ұсталды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Үкімет комиссиясы Маңғыстау облысындағы наразы халықпен келіссөз жүргізе бастағаны белгілі болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31638772.html Үкімет Маңғыстау облысында наразылардың бастама тобымен &quot;келіссөз жүргізіп жатқанын&quot; хабарлады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ақтөбелік шерушілер полиция шебін бұзып, облыстық әкімдікке қарай бет алды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31638812.html Ақтөбеде наразылар полиция шебін бұзып, әкімдікке қарай өтті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Таразда көшеге шыққан наразы адамдар журналистермен қоса қамауға алынды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639007.html Таразда Жаңаөзендегі наразыларды қолдаған журналистерді полиция алып кетті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Сол күні облыс әкімдігінің ғимараты мен қала орталығындағы бір банктың ғимараты бүлінді, 10-нан аса полиция көлігінің қиратылғаны мәлім болды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/events/saparbaev-tarazda-ortengen-kolkter-men-bulngen-gimarattar-331812/ Сапарбаев Таразда өртенген көліктер мен бүлінген ғимараттар туралы айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ақтауда премьер-министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов сұйытылған газдың бір литрі 50 теңге болатынын мәлімдеді, бірақ наразы халық одан кейін тарқамады&lt;ref name=&quot;azattyq.org&quot;/&gt;.
* Алматыда 150 жуық адам қамауға алынды&lt;ref name=&quot;azattyq2&quot;/&gt;.
* «Нұр Отан» депутаты Берік Әбдіғалиұлы үкіметтің отставкасын талап етті&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639161.html &quot;Нұр Отан&quot; партиясынан сайланған депутат Берік Әбдіғалиұлы үкіметтің отставкасын талап етті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қасым-Жомарт Тоқаев [[Twitter]]-де «ел тұтастығы мен бірлігіне сызат түсіруді көздейтін деструктивті топтардың үндеуіне құлақ аспауға» шақырды&lt;ref name=&quot;azattyq6&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639138.html Тоқаев наразыларды &quot;ел тұтастығына сызат түсіруді көздейтін топтардың үндеуіне құлақ аспауға&quot; шақырды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Атырауда 5 мыңнан астам тұрғын Исатай мен Махамбет орталық алаңына жиналып, олар жаңаөзендіктерге қолдау білдірді&lt;ref&gt;[https://azh.kz/kz/news/view/55650 Исатай мен Махамбет алаңындағы наразылық]. ''Ақ Жайық'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Шымкентте бірнеше мың адам жиналып, жаңаөзендіктерге қолдау көрсетті&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639208.html Шымкентте &quot;Шал кет!&quot; деп ұрандаған бірнеше мың адам әкімдікке қарай бет алды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* 4 қаңтардан 5-іне ауған түні полицияның арнайы жасақтары Астана қаласындағы шерушілердің кейбірін ұстап, қамауға алды&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

=== 5 қаңтар ===
 
* 5 қаңтар күні таңертең Қазақстан президенті Үкімет отставкасын қабылдағаны туралы белгілі болды&lt;ref name=&quot;azattyq3&quot;/&gt;.
* Қасым-Жомарт Тоқаев кадрлық өзгерістер жасады. Мұрат Нұртілеу ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары етіп тағайындалды. Ерлан Қарин мемлекеттік хатшы атанды (Қырымбек Көшербаевтың орнына). Премьер-министр міндетін уақытша Әлихан Смайылов атқаратын болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639949.html Тоқаев президент әкімшілігі және ҰҚК-да бірқатар кадрлық өзгерістер жасады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Алматыдағы «Алтын Орда» базарының маңында қымбатшылыққа қарсы шеруге шыққан адамдарға арнайы жасақ наразыларға шулы граната қолданып, резеңке оқ атты&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639979.html &quot;Алтын Орда&quot; маңында арнайы жасақ наразыларға шулы граната қолданып, резеңке оқ атты]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* 5 қаңтардан бастап 19 қаңтарға дейін Маңғыстау облысы мен Алматы қаласында төтенше жағдай енгізілгені белгілі болды&lt;ref name=&quot;azattyq7&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31639957.html Алматы әкімі: Арандатушылар мен экстремистер ұсталып жатыр]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ішкі істер министрлігі Қазақстан бойынша «қоғамдық тәртіпті бұзған» 200-ден астам адамның ұсталғанын хабарлады&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31640002.html ІІМ түрлі аймақта 200-ден астам адамның ұсталғанын хабарлады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Төтенше жағдай Алматы облысында да жарияланды&lt;ref name=&quot;azattyq8&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31640121.html Тоқаев Алматы облысында төтенше жағдай жариялады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ақтөбеде әкімдік алдында жиналған наразы халық әкімдік ғимаратын басып алуға талпынды. Полиция шерушілерге қарсы көз жасаурататын газ қолданды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31640174.html Ақтөбеде әкімдікті басып алмақ болған наразыларға полиция газ шашты]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Алматыдағы «Сайран» автовокзалына жақын орналасқан «Нұр Отан» партиясының ғимараты өртке оранды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31640150.html Алматыда &quot;Нұр Отан&quot; ғимараты өртеніп жатыр]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Сағат 16:00-де Астана қаласында төтенше жағдай жариялады. Коменданттық сағат 23:00—07:00 аралығында болатын болды&lt;ref name=&quot;azattyq9&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31640426.html Нұр-Сұлтанда төтенше жағдай жарияланды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қазақстан аумағында Интернет желісі өшіріліп, телефон байланысы нашарлап кетті&lt;ref name=&quot;azattyq11&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31640540.html Елде интернет өшіп, байланыс нашарлады. Азаттық сайты ашылмай қалды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Бір топ адам [[Халықаралық Алматы әуежайы]]н басып алғаны белгілі болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31640858.html Алматыда белгісіз адамдар тобы әуежайды басып алғаны хабарланды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Шерушілер Алматы қаласының әкімдігін басып алуға талаптанғаннан кейін оның ғимараты өртке оранды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/events/sherushler-almatyi-akmdgne-basyip-kruge-areket-jasadyi-331834/ Шерушілер Алматы әкімдігіне басып кіруге әрекет жасады, ғимарат өртенді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қасым-Жомарт Тоқаев осыған дейін Нұрсұлтан Назарбаев басқарып келген Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын өз қолына алды&lt;ref name=&quot;azattyq12&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31645830.html Үкібай &quot;Назарбаев Қауіпсіздік кеңесі төрағалығын Тоқаевқа өз еркімен бергенін&quot; айтады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Алматыда 120-дан астам автокөлік өртелгені белгілі болды. Қалалық полиция департаментінің хабарлауынша, бұл сәтке дейін 120 дүкен мен сауда нысандары, 180 қоғамдық тамақтану орындары, 100-ге жуық шағын және орта бизнес кеңселері қиратылған&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/events/120-dan-asa-kolk-ortend-taymerdenov-kala-turgyindaryina-331843/ &quot;120-дан аса көлік өртенді&quot;. Таймерденов қала тұрғындарына үндеу жасады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қазақстанның барлық аймағында 5—19 қаңтар аралығында төтенше жағдай енгізілді&lt;ref name=&quot;azattyq10&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstanda-totenshe-jagday-rejim-engzld-331850/ Қазақстанда төтенше жағдай режимі енгізілді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== 6 қаңтар ===
* Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жиынын өткізіп, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы]] (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді&lt;ref name=&quot;azattyq13&quot;/&gt;.
* Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымының төрағасы Армения премьер-министрі [[Никол Пашинян]] Қазақстанға әскер жіберетінін ресми түрде растады&lt;ref name=&quot;ҰҚШҰ Қазақстанға әскер жібереді&quot;/&gt;.
* Ақтөбедегі шерушілер жергілікті билікпен келіссөз барысында өздерін «террорист» деп атауға қарсы екенін мәлімдеді&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31642135.html Ақтөбеде демонстранттар әкімдікпен келіссөз жүргізіп жатыр, олар өздерін &quot;террорист&quot; деп атауға қарсы]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. 
* 6 қаңтарға қараған түні Шымкентте бір топ адам әкімдікті басып алғысы келіп, атыс дауысы естілген. Сауда үйі, банкоматтар тоналған&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31642114.html Шымкентте 30 шақты көлік, 5 автобус өртенген. Бүлінген әкімдікті жасақ күзетіп тұр, демонстранттар жоқ]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Талдықорғанда әкімдік пен полиция басқармасы наразылық шарасына қатысқандардың қолына өтті, қалада [[тонаушылық]] басталды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31642185.html Нұр-Сұлтанда жағдай қалыпты, Семейде байланыс жоқ, Талдықорғанда әлдекімдер әкімдікті басып алған]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ақтау көшелеріне шыққан наразы халық тарамай, шетелдік әскерилердің келуіне қарсы екенін жариялады. Жаңаөзендік шерушілер де тарқаған жоқ&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31642193.html Ақтау мен Жаңаөзенде демонстранттар алаңда тұр. Жұрт интернетті қосуды талап етеді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Алматыдағы Республика алаңында шерушілерге қарсы оқ атылғаны мәлім болды, бір адам қаза тапты&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31642421.html Алматыда алаңда тұрған адамдарға пулеметтен оқ ата бастады. Қаза тапқандар мен жараланғандар бар]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Арнайы операцияның нәтижесінде тәртіп сақшылары Алматы әуежайын қайтарды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyidagyi-arnayyi-operatsiya-basyip-alyingan-auejay-331857/ Алматыдағы арнайы операция: басып алынған әуежай құқық қорғау органдарының иелігіне өтті]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== 7 қаңтар ===
[[Сурет:Military helicopters flying over Aqtobe, January 7, 2022.jpg|нобай|Ақтөбе қаласының үстінен ұшқан әскери тікұшақтар, 7 қаңтар.]]
* 7 қаңтар күні таңертең Қасым-Жомарт Тоқаев лаңкестікке қарсы штабтың жиынын өткізді, оған  президент әкімшілігінің, Қауіпсіздік кеңесінің және күш құрылымдарының басшылары қатысқан&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31643396.html Тоқаев &quot;контртеррористік штаб&quot; отырысын өткізіп, &quot;конституциялық тәртіп негізінен қалпына келді&quot; деді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ақтөбе қаласындағы шерушілерге қарсы күш қолданылып, облыстық әкімдік маңындағы митинг таратылды. Жезқазғандағы наразы халық өз еркімен тарағаны мәлім болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31643581.html 7 қаңтар түске дейінгі ахуал: Ақтөбе, Жезқазған, Қарағанды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Тоқаев теледидар арқылы үндеуінде Алматыға шабуыл жасаған содырларға «ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін» айтты&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31643609.html Тоқаев &quot;ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін&quot; айтып, елдегі ахуалға &quot;еркін баспасөзді&quot;, &quot;демагогтарды&quot; кінәлады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* [[Беларусь]] басшысы [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]] Нұрсұлтан Назарбаевпен телефон арқылы Қазақстандағы жағдайды талқылағаны белгілі болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31644278.html БелТА Лукашенконың Назарбаевпен сөйлескенін жазды. Бірақ Назарбаевтың қайда екені әлі белгісіз]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы шекара жабылып, қазақстандықтарды көрші елге өткізу тоқтатылды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31644896.html Қазақ-қырғыз шекарасында Қазақстан азаматтарын Қырғызстанға өткізбей жатыр]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== 8 қаңтар ===
[[Сурет:Blocked central street of Aqtobe, January 8, 2022.jpg|нобай|Полиция бөгеп қойған Ақтөбе қаласының орталық даңғылы.]]
* [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Қазақстан билігін «ескертусіз ату» бұйрығынан бас тартуға шақырды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31644322.html HRW Қазақстан билігін &quot;ескертусіз ату&quot; бұйрығынан бас тартуға шақырды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]тің 6 қаңтар күні ұсталып, уақытша қамау изоляторына қамалғаны белгілі болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31644786.html Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бұрынғы төрағасы Кәрім Мәсімов ұсталды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Назарбаевтың баспасөз хатшысы Айдос Үкібай 28 желтоқсаннан бері жұрт алдына шықпаған бұрынғы президенттің Астана қаласында екенін мәлімдеді&lt;ref name=&quot;tengri05&quot;&gt;[https://www.azattyq.org/a/31644819.html Үкібай Назарбаевтың &quot;Нұр-Сұлтан қаласында екенін&quot; жазды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Ақтауда шеруге шыққандардың басым бөлігінің үйлеріне тарап, Ынтымақ алаңы босағаны белгілі болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31644946.html Ақтаудағы митингіге жиналғандардың басым бөлігі тарап кетті, алаңда оншақты адам қалды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Қазақстанға ҰҚШҰ әскерлерінің кіргізілгенін байланысты мәлімдеме жасады&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31645004.html Блинкен: Орыстар үйлеріңізге кірсе, кейде оларды шығару өте қиын болады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Жаңаөзеннің орталық алаңына наразылық білдіруге шыққан жұрттың көпшілік тарап кетті. Бес күнге созылған наразылық шарасының барысында тәртіпсіздік орын алмаған, мүлкі тоналмаған&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31645086.html Жаңаөзенде митингіде тұрған жұрттың басым көпшілігі тарады, алаңда ондаған адам қалды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* [[Еуропа одағы]]ның сыртқы саясат қызметінің басшысы Жозел Боррель Қазақстандағы жағдайға қатысты пікір айтып, ЕО мәселені бейбіт жолмен шешуге көмектесуге дайын екенін мәлімдеді&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31646154.html ЕО Қазақстанды адам құқығын сақтауға шақырып, елге көмектесуге дайын екенін білдірді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қасым-Жомарт Тоқаев 10 қаңтарды Жалпыұлттық аза тұту күні болатынын жариялады&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-tokaev-jalpyiulttyik-aza-tutu-kunn-jariyaladyi-331889/ Президент Тоқаев жалпыұлттық аза тұту күнін жариялады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* 8 қаңтарға дейін Қазақстан бойынша тәртіпсіздікке қатысқан 4404 адам ұсталғаны белгілі болды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstanda-4404-adam-ustaldyi-m-331885/ Қазақстанда 4404 адам ұсталды - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== 9 қаңтар ===
[[Сурет:CSTO collective peacekeeping forces in Kazakhstan 2022-JAN-10, Russian BTR-82A (APC) in Almaty Airport.jpg|нобай|ҰҚШҰ әскери машинасы, Алматы.]]
* Ресми дереккөздерде жарияланған 164 адамның қаза тапқаны туралы ақпаратты ҚР Денсаулық сақтау министрлігі жоққа шығарды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31646008.html Қазақстан билігі 164 адамның қазасы жайлы ақпаратты жоққа шығарып, &quot;техникалық қателік&quot; деді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Мемлекеттік телеарналарда Қырғыстаннан «ақша үшін митингіге қатысуға келген жұмыссыз» деп көрсетілген адам негізінде Алматыға концерт қоюға келген қырғыстандық музыкант Викрам Рузахунов екені белгілі болды&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/31646098.html Қазақстан арналары &quot;митингіге Қырғызстаннан келген жұмыссыз адамды&quot; көрсетті. Бұған Бішкек нота жолдады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* 9 қаңтарға дейін ел бойынша тәртіпсіздікке қатысып, қамауға алынған адамдардың саны 5 мыңнан асты&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/m-kazakstanda-5-myinnan-asa-adam-tutkyindaldyi-331914/ ІІМ: Қазақстанда 5 мыңнан аса адам тұтқындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Президент Тоқаев тәріпсіздіктер кезінде қаза болған полиция қызметкерлері мен әскерилерді (жалпы 16 адам) мемлекеттік наградалармен марапаттады&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-tokaev-kaza-bolgan-politseyler-men-askerilerd-331964/ Президент Тоқаев қаза болған полицейлер мен әскерилерді наградтады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== 10 қаңтар ===
[[Сурет:Контртеррористическая операция в Алматы.jpg|нобай|Алматы көшесіндегі әскерилер.]]
* 10 қаңтар — [[Ұлттық аза тұту|Жалпыұлттық аза тұту күні]]&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/bugn-kazakstanda-jalpyiulttyik-aza-tutu-kun-331977/ Бүгін Қазақстанда Жалпыұлттық аза тұту күні]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қазақстандық тәртіп сақшылары қамауға алған адамдардың саны 7939 жетті&lt;ref name=&quot;kaz.tengrinews.kz&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/crime/kazakstanda-8-myinga-juyik-adam-ustaldyi-m-331993/ Қазақстанда 8 мыңға жуық адам ұсталды - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Алматы қаласының әкімі Бақытжан Сағынтаев қаланың тыныс-тіршілігін қалыпқа келтіру жұмыстары басталғанын хабарлады&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/sagyintaev-almatyidagyi-jagday-boyyinsha-malmdeme-jasadyi-331989/ Сағынтаев Алматыдағы жағдай бойынша мәлімдеме жасады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Алматы қаласының комендатурасы Сайын — Райымбек — Карьерная — Жандосов көшелерінің аумағы және Абай — Достық — Әл-Фараби — Желтоқсан көшелерінің аумағы қылмыскерлерден тазартылғанын мәлімдеді. Әуезов, Алатау және Медеу аудандарын тазарту жұмыстары жалғасын тапты&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyi-komendaturasyi-kay-kosheler-kyilmyiskerlerden-331980/ Алматы комендатурасы қай көшелер қылмыскерлерден тазартылғанын айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* 10 қаңтарға дейін Қазақстан бойынша тәртіпсіздікке қатысқан 7939 адам ұсталғаны белгілі болды&lt;ref name=&quot;kaz.tengrinews.kz&quot;/&gt;.
* Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің өкілі елдегі ахуалдың тұрақтанғанын және бақылауға алынғанын мәлімдеді. Алматы, Қызылорда, Талдықорған және Тараз қалаларындағы басып алынған барлық әкімшілік нысандар босатылғаны, аса маңызды стратегиялық нысандар мен қару және оқ-дәрілер сақталатын жерлердің қауіпсіздігі қамтамасыз етілгені юелгілі болды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ukk-kay-kalalarda-terrorister-basyip-algan-nyisandar-332011/ ҰҚК қай қалаларда террористер басып алған нысандар босатылғанын хабарлады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қазақстан, Ресей, Тәжікстан және Беларусь президенттері, Армения премьер-министрі, Қырғызстанның Президент әкімшілігінің басшысы және ҰҚШҰ бас хатшысы қатысқан Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының онлайн-сессиясы басталды&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ukshuonlayn-sessiyasyi-br-minut-unszdkten-bastaldyi-332029/ ҰҚШҰ онлайн-сессиясы бір минут үнсіздіктен басталды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Қасым-Жомарт Тоқаев Еуропа кеңесінің төрағасы Шарль Мишельмен келіссөз жүргізді&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/tokaev-europalyik-kenes-toragasyimen-kelssoz-jurgzd-332071/ Тоқаев Еуропалық кеңес төрағасымен келіссөз жүргізді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== 11 қаңтар ===
* 11 қаңтарға дейін тәртіпсіздікке қатысқан 9900 адам ұсталғаны белгілі болды&lt;ref name=&quot;tengri02&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/crime/kazakstanda-10-myinga-juyik-adam-ustaldyi-m-332095/ Қазақстанда 10 мыңға жуық адам ұсталды - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* [[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының]] мәліметіне сәйкес, тәртіпсіздіктер кезінде бизнеске келтірілген шығынның жалпы сомасы 95,3 миллиард теңгені құраған&lt;ref name=&quot;tengri03&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstandagyi-tartpszdkter-bizneske-95-milliard-tengeden-332100/ Қазақстандағы тәртіпсіздіктер: бизнеске 95 миллиард теңгеден аса шығын келді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Алматы комендатурасы Әуезов, Алатау және Медеу аудандарының аумағы, «Өжет» ықшамауданы мен Алматы халықаралық әуежайына шекаралас аумақ қылмыскерлерден тазартылғанын мәлімдеді&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyida-tagyi-brneshe-audan-kyilmyiskerlerden-tazartyildyi-332083/ Алматыда тағы бірнеше аудан қылмыскерлерден тазартылды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.
* Мәжіліс отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев ҰҚШҰ сарбаздары екі күннен кейін елдеріне қайтарыла бастайтынын мәлімдеді&lt;ref&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ukshu-btmgerler-ek-kunnen-keyn-elderne-kayta-bastaydyi-332118/ ҰҚШҰ бітімгерлері екі күннен кейін елдеріне қайта бастайды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

== Шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың реакциясы ==
=== АҚШ ===
7 қаңтарда АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Қазақстанда орын алған тәртіпсіздіктерден кейін елге ҰҚШҰ әскерлерінің енгізілуін құптамайтыны туралы мәлімдеме жасады. Оның айтуынша, Қазақстан билігінің сырттан көмек сұрамай және бейбіт шерушілердің құқықтарын бұзбай елдегі тәртіпті сақтап қалуға мүмкіндігі болған&lt;ref&gt;''Дельфинов А., Кропман В.'' [https://www.dw.com/ru/protesty-v-kazahstane-zaderzhanija-v-rf-za-podderzhku-demonstrantov/a-60353680 Протесты в Казахстане: госсекретарь США прокомментировал ввод контингента ОДКБ]. ''Deutsche Welle'', 7 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

25 қаңтарда АҚШ-ның [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]] (ЕҚЫҰ) жанындағы тұрақты өкілі Майкл Карпентер қаңтар оқиғалары кезінде қаза тапқан қазақстандықтардың отбасыларына көңіл айтты. Ол Қазақстан билігін тергеудің ашықтығын және қажетті заңды рәсімдердің сақталуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ бейбіт наразылық білдірген адамдарды зорлық-зомбылық пен тонауға қатысушылардан ажыратуға, ұсталғандардың барлық санаттары үшін тиісті процесті қамтамасыз етуге шақырды&lt;ref name=&quot;osce&quot;&gt;[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ulyibritaniya-men-aksh-oklder-kazakstandagyi-kantar-okigasyi-332916/ Ұлыбритания мен АҚШ өкілдері Қазақстандағы қаңтар оқиғасы туралы пікір білдірді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 25 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

{{quote|Біз Қазақстан халқының тұрақтылығы мен оның конституциялық құрылымына, сондай-ақ олардың осы дағдарыстан шыға алатынына сенеміз.| ''Майкл Карпентер''}}

=== Еуропа одағы ===
19 қаңтар күні Еуропа парламентінде Қазақстанда орын алған наразылық шаралары талқыға салынды. Сөз сөйлеген еуродепутаттардың көбісі бұл оқиғаларға байланысты тәуелсіз халықаралық тергеу жүргізуді талап етті, Қазақстан билігі жариялаған тұжырымдарға сенбейтінін мәлімдеді. Бірқатар депутаттар адам құқықтарының бұзылуына қатысы бар қазақстандық шенеуніктерге қарсы санкция енгізуге шақырды. Еврокомиссар Стелла Кириакидес Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев саяси реформалар өткізіп, елді демократияландыру керек деп мәлімдеді&lt;ref&gt;''Шейко Ю.'' [https://www.dw.com/ru/chto-v-evroparlamente-dumajut-o-sobytijah-v-kazahstane/a-60494090 Что в Европарламенте думают о событиях в Казахстане]. ''Deutsche Welle'', 20 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

20 қаңтарда Еуропа парламенті [https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/RC-9-2022-0065_EN.html қаңтар оқиғасына қатысты қарарды] қабылдады. Оны 671 депутаттың 589-ы қолдап, 35-і қарсы шығып, 47-сі қалыс қалды. Қарарда 27 тармақтан тұратын мәлімдеме жасалған. Оның ішінде құқық қорғау ұйымдарын саяси себеппен қудаламау, адамдардың бейбіт жиналуына кедергі келтірмеу, жосықсыз ұстау мен азаптауды доғару, адам құқығына қарсы қылмыстарға жауаптыларға жеке санкция салу секілді талаптар бар&lt;ref&gt;[https://www.azattyq.org/a/zhauapty-shendilerge-sanktsiya-europarlament-qazaqstandagy-zhagdaidy-talqylap-qarar-usyndy/31663143.html &quot;Жауапты шенділерге санкция&quot;. Еуропарламент Қазақстандағы жағдайды талқылап, қарар қабылдады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 20 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. Тоқаев бұл қарардың «әділетсіз» екендігін, оған «жайбарақат» қарайтынын айтты, қаңтар оқиғаларына халықаралық тергеу жүргізуді қажет деп санамайтынын мәлімдеді&lt;ref&gt;[https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-europarlamenttin-kazakstan-turaly-kararyna-pikir-bildirdi_a3892663 Қасым-Жомарт Тоқаев Еуропарламенттің Қазақстан туралы қарарына пікір білдірді]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 29 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== Ұлыбритания ===
[[Ұлыбритания]]ның ЕҚЫҰ жанындағы тұрақты өкілі Нил Буш Қазақстанда орын алған оқиғаларға қатты алаңдайтынын жеткізіп, қаза тапқандардың отбасыларына көңіл айтты. Ол зорлық-зомбылық пен мүлікті жоюды айыптап, Қазақстандағы реформаларды, қауіпсіздік пен өркендеуді қамтамасыз ету шараларын қолдауға Ұлыбритания дайын екенін мәлімдеді&lt;ref name=&quot;osce&quot;/&gt;.

=== ЕҚЫҰ ===
5 қаңтар күні тәртіпсіздіктер басталғаннан кейін [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]ның төрағасы Збигнев Рау Қазақстандағы жағдайға алаңдайтыны туралы мәлімдеме жасап, қақтығысты тоқтатып, келіссөздер өткізуге шақырды&lt;ref&gt;[https://twitter.com/RauZbigniew/status/1478703043298406410 Zbigniew Rau]. ''[[Twitter]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. 10 қаңтарда Збигнев Рау ҚР сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен телефон арқылы сөйлесіп, ЕҚЫҰ міндеттемелерін, оның ішінде адам құқықтарына байланысты міндеттемелерді сақтауды өтінді&lt;ref&gt;[https://twitter.com/RauZbigniew/status/1480522100586733568 Zbigniew Rau]. ''[[Twitter]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

=== Human Rights Watch ===
7 қаңтарда [[Human Rights Watch]] ұйымы Қазақстан билігін ескертусіз оқ атуға берілген бұйрықтан дереу бас тартуға шақырды&lt;ref&gt;[https://www.hrw.org/news/2022/01/07/kazakhstan-cancel-shoot-without-warning-order Kazakhstan: Cancel ‘Shoot Without Warning’ Order]. ''[[Human Rights Watch]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;. 26 қаңтарда жарияланған HRW мақаласына сәкес, 4—6 қаңтар аралығында Қазақстан қауіпсіздік күштері кем дегенде 4 жағдайда адамның өліміне әкелуі мүмкін күш қолданған. Мысалға, Алматыдағы президент резиденциясының маңында түсірілген бейнежазбалардан жарақаттанған 19 адам және қаза тапқан болуы мүмкін 10 адам анықталған. Осыған байланысты HRW Біріккен Ұлттар Ұйымынан, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымынан және Еуропа одағынан қаңтар оқиғаларына байланысты тәуелсіз және бәйтарап тергеу жүргізу мақсатында Қазақстан үкіметіне қысым жасауды талап етті&lt;ref&gt;[https://www.hrw.org/news/2022/01/26/kazakhstan-killings-excessive-use-force-almaty Kazakhstan: Killings, Excessive Use of Force in Almaty]. ''[[Human Rights Watch]]'', 26 қаңтар 2022 жыл.&lt;/ref&gt;.

== Сондай-ақ қараңыз ==
* [[Желтоқсан көтерілісі]]
* [[Жаңаөзен оқиғасы (1989)]]
* [[Жаңаөзен оқиғасы (2011)]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сілтемелер ==
{{commons|Category:2022 Kazakh protests|2022 Kazakh protests}}
* ''Қайыртайұлы М., Жаңқатов А.'' [https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-protests-and-riots-january-2022/31661887.html Қаңтар көтерілісі. Арнайы репортаж]. ''Азаттық Радиосы'', 20 қаңтар 2022 жыл.
* [https://www.youtube.com/watch?v=8ngO2PWOcmk «Қасіретті қаңтар. Оқиға қалай өрбіді?» деректі фильмі]. ''Хабар'', 27 қаңтар 2022 жыл.
* ''Көпжасар Е.'' [https://www.youtube.com/watch?v=u-9gWo-46hs Атылған оқ, төгілген қан, қираған қала. Қаңтарда бүлік салған кімдер?] ''31 арна'', 30 қаңтар 2022 жыл.
* ''Мазоренко Д., Қайсар А.''. [https://vlast.kz/vlast-qazaqsha/48302-narazylyktan-drbelege-dejin-kazakstanny-dildik-pen-zaksy-mir-sin-kresi.html Наразылықтан дүрбелеңге дейін: Қазақстанның әділдік пен жақсы өмір үшін күресі]. ''Vласть'', 27 қаңтар 2022 жыл.
* ''Пивоваров А.'' [https://www.youtube.com/watch?v=DarLZ1J_jjE Почему взорвался Казахстан?]. ''Редакция'', 7 қаңтар 2022 жыл.{{ref-ru}}
* ''Пивоваров А.'' [https://www.youtube.com/watch?v=8OLPJTMrMsU Бои в Казахстане и их последствия глазами обычного горожанина]. ''Редакция'', 13 қаңтар 2022 жыл.{{ref-ru}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=jSNTxTHKzHk Казахстан: Зачистки — Погромы в Алматы / Репортаж с места событий]. ''The Люди'', 15 қаңтар 2022 жыл.{{ref-ru}}

[[Санат:Қазақстандағы наразылықтар]]
[[Санат:2022 жылғы наразылықтар]]
[[Санат:2022 жылдағы Қазақстан]]</text>
      <sha1>pz7ighxzjf653t3uriq7x8ifajkayld</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қырғызстан туы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>677280</id>
    <revision>
      <id>3480535</id>
      <parentid>3412784</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T11:37:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Incall</username>
        <id>146761</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:White Banner of National Liberation.png]] → [[File:White Banner of National Liberation.svg]] png —&gt; svg</comment>
      <origin>3480535</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8209" sha1="m0loij1ssfb054n7vm49zolpwrbfm9h" xml:space="preserve">{{Байрақтар
 |атауы             = Қырғызстанның туы&lt;br&gt;{{lang-ky|Кыргызстандын туусу}}
 |субъект           = 
 |орталық           = &lt;!-- қалалық және ауылдық қоныстарға арналған --&gt;
 |аудан             =
 |аумақ             =
 |мемлекет          = {{байрақ|Қырғызстан}}
 |сурет             = Flag of Kyrgyzstan.svg
 |анықтама          = 
 |қабылданған       = [[26 желтоқсан]] [[2023 жыл]]
 |жойылды           = 
 |қайта қабылданған = 
 |күшін жоғалтты    = 
 |қолдануы          = {{FIAV|110000}}
 |пропорция         = 3:5
 |авторлар          = Э. Айдарбеков, Б. Жайшыбеков, Ж. Матаев, М. Сыдықов, С. Иптаров
 |автор             = 
 |идея              = 
 |жоба              = 
 |түзетулер         = 
 |суретші           = 
 |дизайн            = 
 |кеңесші           = 
 |негізі            = 
 |сурет1            = 
 |анықтама1         = 
 |пропорция1        = 
 |сурет2            = Flag of Kyrgyzstan (1992–2023).svg
 |анықтама2         = Қырғызстанның мемлекеттік туы (1992—2023)
 |пропорция2        = 3:5
 |автор2            = 
 |сурет3            = 
 |анықтама3         = 
 |ортаққор          = 
}}
'''Қырғыз Республикасының мемлекеттік туы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик туусу}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] мемлекеттік рәміздердің бірі. Тудың қазіргі нұсқасы [[2023 жыл]]ғы [[26 желтоқсан]]да қабылданған.

== Тарихы ==
[[1992 жыл]]ғы [[3 наурыз]]да [[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Қырғыз Республикасының Жоғарғы Кеңесі]] тудың жаңа нұсқасын бекітті. Оның дизайны қызыл фонда тұрған, ортасында [[шаңырақ]] салынған алтын күннен тұрды.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=http://president.kg/ru/kyrgyzstan/gosudarstvennye_simvoly|title=Государственные символы » Кыргызстан » Официальный сайт президента Киргизской Республики|author=|website=|date=|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-14}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың соңына қарай Жоғарғы Кеңес депутаттарының арасында ту дизайнына өзгеріс жасау керек деген ұсыныстар шыға бастады.&lt;ref name=&quot;ordakz&quot;&gt;{{Cite web|url=https://kaz.orda.kz/deputattar-kyrgyzstannyn-tuyn-ozgertudi-usyndy-120620/|title=Депутаттар Қырғызстанның туын өзгертуді ұсынды|lang=kk|publisher=kaz.orda.kz|date=2023-09-29|accessdate=2023-12-29}}&lt;/ref&gt; Өзгерістер қатарында шаңырақ айналасындағы күн сәулелерін сүйір қылу болған&lt;ref name=&quot;ordakz&quot; /&gt; және бұл идеяны ойлап тапқан [[Қырғызстан президенті]] [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] еді. Заң жобасын 59 депутат қолдап дауыс берсе, 5 қарсы болды.&lt;ref name=&quot;adyrna&quot;&gt;{{Cite web|url=https://adyrna.kz/post/181290|title=Қырғызстан туы &quot;күнбағыстан&quot; құтылатын болды|lang=kk|publisher=adyrna.kz|date=2023-12-20|accessdate=2023-12-29}}&lt;/ref&gt; Өзгерістің ресми себебі, [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|премьер-министр]]дің орынбасары [[Қамшыбек Қыдыршаұлы Тәшиев|Қамшыбек Тәшиев]] сөзінше, «Ту күнбағысқа ұқсамай, жарқыраған күннің бейнесін беруі керек» болған.&lt;ref name=&quot;adyrna&quot; /&gt;

== Мағынасы ==
Қырғыз халқының ою-өрнек мәдениетіндегі [[Күн (жұлдыз)|күн]] — жарық, ашықтық, өміршеңдік дегенді білдіреді. Қырық сәуленің жалынына ұқсас тілдер — бұл қырық рулар.

[[Түндік]] ({{Lang-ky|түндүк}}) — «боз-үй» (қырғыз [[киіз үй]]інің атауы) шаңырағын жабатын киіз. Түндік аспан мен жерді байланыстыратын, Қырғызстан жерінде тұрып жатқан барлық халықтардың бірлігін білдіреді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://grs.gov.kg/ru/eid/state_symbols/|title=Государственная символика :: ГРС ППКР|publisher=grs.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-02-14}}&lt;/ref&gt; Сонымен қатар түндік [[Ислам]]ға дейін пайда болған түркі халықтарының дінін — [[тәңіршілдік]]ті білдіреді.

== Техникалық ерекшелігі ==
Қырғыз Республикасының мемлекеттік туы және оның бейнесі, олардың көлеміне қарамастан, Қырғыз Республикасы Президентінің резиденциясында сақталған Қырғызстанның мемлекеттік туы эталонының түрлі-түсті және схемалық бейнелеріне дәл сәйкес келуі керек. ҚР мемлекеттік туының түстері туының техникалық ерекшелігінде көрсетілген түстерге сәйкес келуі тиіс.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Түстік модельдер
!Түс
![[Pantone|PANTONE]]
![[CMYK]]
![[RGB]]
!HEX
|-
| style=&quot;background-color:#ff0000&quot; |'''Қызыл'''
|PANTONE 1788 C
|0-100-100-0
|255-0-0
|#ff0000
|-
| style=&quot;background-color:#ffff00&quot; |'''Сары'''
|PANTONE Yellow C
|0-0-100-0
|255-255-0
|#ffff00
|}

== Тарихи тулар ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:White Banner of National Liberation.svg|[[1898 жыл|1898]]—[[1916 жыл|1916]] жылдары төңкеріс туы
Сурет:Turkestan Autonomous SSR Flag.svg|[[Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасы]]ның туы ([[1919 жыл|1919]]—[[1921 жыл|1921]])
Сурет:Flag of Turkestan ASSR (1921-1923).svg|Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасының туы ([[1921 жыл|1921]]—[[1924 жыл|1924]])
Сурет:Flag of the Kirghiz ASSR (1926–1936).svg|[[Қырғыз Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы (1926—1936)|Қырғыз Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасының (1926—1936)]] туы
Сурет:Flag of the Kirghiz Soviet Socialist Republic (1936–1940).svg|[[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы]]ның [[1938 жыл|1938]]—[[1952 жыл|1952]] жылдарындағы туы
Сурет:Flag of Kyrgyz SSR.svg|Қырғыз КСР (1952—1991) және Қырғызстанның (1991—1992) мемлекеттік туы
Сурет:Flag of Kyrgyzstan (1992-2023).svg|Қырғызстанның мемлекеттік туы (1992-2023)
Сурет:Flag of Kyrgyzstan.svg|Қырғызстанның туы (2023 жылдан бастап)
&lt;/gallery&gt;

== Сондай-ақ ==
* [[Қырғызстан әнұраны]]
* [[Қырғызстан]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Елдер бойынша тулар]]
[[Санат:Мемлекеттік тулар]]
[[Санат:Қырғызстан мемлекеттік рәміздері]]</text>
      <sha1>m0loij1ssfb054n7vm49zolpwrbfm9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қадыр Қарқабатұлы Бәйкенов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>687312</id>
    <revision>
      <id>3480368</id>
      <parentid>3338832</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:42:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480368</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11066" sha1="mx7xb6vjg57uyyev4sozdtuni2uzzv7" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  = 
 | Қазақша есімі        = 
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                =
 | Титулы               = 
 | Ту                   = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg
 | Ту2                  = Flag of Kazakhstan.svg
 | Реті                 = 
 | Басқара бастады      = ақпан 1992
 | Басқаруын аяқтады    = маусым 1994
 | Ізашары              = 
 | Ізбасары             = 
 | Президент            = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
 | Премьер              = [[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]]
 | Титулы_2             = [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары|Премьер-министр орынбасары]]
 | Ту_2                 = Flag of Kazakhstan.svg
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = маусым 1991
 | Басқаруын аяқтады_2  = қаңтар 1993
 | Ізашары_2            = 
 | Ізбасары_2           = 
 | Президент_2          = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
 | Премьер_2            = [[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]]
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           = 
 | Туған күні         = 10.10.1944
 | Туған жері         = [[Күршім]] ауылы, {{туғанжері|Күршім ауданы|Күршім ауданында}}, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 | Қайтыс болған күні   = 31.08.2022
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = 
 | Әкесі                =
 | Анасы                =
 | Жұбайы               = 
 | Балалары             = 
 | Партиясы             = 
 | Білімі               = 1) Мәскеу машина жасау институты &lt;br&gt; 2) КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Халық шаруашылығы академиясы
 | Мамандығы            = 1) инженер-механик &lt;br&gt; 2) халық шаруашылығын басқару жөніндегі маман
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
 | Марапаттары          = {{Қатар
  |{{Парасат ордені}}
  |{{Құрмет ордені}}
  |{{Достық ордені (Ресей)}}
}}
}}
'''Қадыр Қарқабатұлы Бәйкенов''' ([[10 қазан]] [[1944 жыл]], [[Күршім ауданы]], [[Шығыс Қазақстан облысы]] – 31 тамыз 2022) — қазақстандық мемлекет қайраткері және [[саясаткер]].

== Өмірбаяны ==
1944 жылғы 10 қазанда Шығыс Қазақстан облысы, Күршім ауданы, Күршім ауылында туған. [[Уақ]] тайпасынан шыққан.&lt;ref&gt;{{кітап
 |авторы         = Дәйкенов Темірболат
 |бөлімі         = 
 |бөлім сілтемесі  = 
 |тақырыбы         = 
 |шынайы атауы     = Уақ шежіресі
 |сілтеме          = 
 |уикитека         = 
 |жауапты     = Омаров Асан, Смайылов Ермұханбет
 |басылым     = 2
 |орны        = Астана
 |баспасы     = Фолиант
 |жыл         = 2021
 |томы        = 
 |беттері     = 
 |барлық беті    = 992
 |сериясы      = 
 |isbn         = 978-601-338-848-9
 |тиражы       = 1000
}}&lt;/ref&gt;

1961 жылы Орал қаласындағы орта мектепті бітірген.

1966 жылы Мәскеу машина жасау институтын «машина жасау» мамандығы бойынша бітірген.

1983 жылы КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Халық шаруашылығы академиясына түсіп, оны халық шаруашылығын басқару жөніндегі жетекші маман мамандығы бойынша бітірді.

== Еңбек жолы ==
1967-1985 жылдары — [[Алматы ауыр машина жасау зауыты|Алматы ауыр машина жасау зауытының]] инженер-конструкторы, цех бастығы, өндіріс бастығының орынбасары, бас инженердің орынбасары, партия комитетінің хатшысы, ауыр машина жасау зауыты директорының экономика жөніндегі орынбасары.

1985-1987 жылдары — Қазақстан Компартиясы Алматы облыстық комитетінің хатшысы.

1987-1989 жылдары — Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары.

1989-1991 жылдары — Қазақстан Компартиясы Алматы қалалық комитетінің бірінші хатшысы және Алматы қалалық кеңесінің төрағасы.

1991-1993 жылдар аралығында — [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары]].

1993-1994 жылдар аралығында — [[Қазақстан Республикасы Энергетика және отын ресурстары министрлігі|Энергетика және отын ресурстары министрі]].

1994-1995 жылдары — Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы Қорғаныс өнеркәсібі комитетінің төрағасы.

1998-1999 жылдары — «[[Қазатомөнеркәсіп]]» ҰАК» АҚ ұлттық компаниясының президенті.

1999 жылдан — «Инвестконсультинг Компани» ЖШС президенті.

== Қоғамдық қызметі ==
2001 жылдан — Қазақстан Республикасының жұмыс берушілер (кәсіпкерлер) конфедерациясы басқармасының төрағасы.

2002 жылдан — Қазақстан Республикасы инжинирингтік компаниялар одағы кеңесінің төрағасы.

2005 жылдан — өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлердің халықаралық конгресінің басқарма мүшесі және вице-президенті.

2012 жылдың қазан айынан 2013 жылдың қазан айына дейін — өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлердің халықаралық конгресінің басқарма төрағасы.

== Марапаттары мен атақтары ==
* Қазақстан Республикасының құрметті грамотасы (2001)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemsv/dok_oegprz/ |title=Указ Президента от 10.12.2001 N 737 * &quot;О НАГРАЖДЕНИИ ГОСУДАРСТВЕННЫМИ НАГРАДАМИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН&quot; |accessdate=2019-07-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160120210208/http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemsv/dok_oegprz/ |archivedate=2016-01-20 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;
* «Ресей Федерациясының құрметті мұнайшысы» төсбелгісі (2003)
* [[Құрмет ордені]] (Қазақстан 2013)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://nomad.su/?a=3-201312160026 |title=Вручение государственных наград 2013 года |accessdate=2019-07-06 |archivedate=2019-07-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190701165605/http://nomad.su/?a=3-201312160026 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://old.kazenergy.com/2-52-2012/12121-2013-12-18-07-11-30.html Вручение государственных наград труженикам нефтегазовой отрасли 2013 года]{{Deadlink|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
* [[Достық ордені (Ресей)|Достық ордені]] (Ресей, 2016)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kremlin.ru/acts/bank/41179 |title=Указ Президента Российской Федерации от 04.08.2016 г. № 392 О награждении государственными наградами Российской Федерации |accessdate=2019-07-06 |archivedate=2018-07-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180701030606/http://kremlin.ru/acts/bank/41179 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://krrk.kz/2016/12/06/ukaz_o_nagrazhdenii_putina/ УКАЗ В.В. ПУТИНА О НАГРАЖДЕНИИ ОРДЕНОМ ДРУЖБЫ РФ БАЙКЕНОВА К.К.]{{Deadlink|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
* [[Парасат ордені]] (ҚР Президентінің 2021 жылғы 2 желтоқсандағы жарлығы).&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://sputnik.kz/society/20211210/18873320/Zhandarbek-Bekshin-memlekettik-nagrada.html |title=Орденом «Парасат» награждены |accessdate=2021-12-10 |archivedate=2021-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20211210094316/https://sputnik.kz/society/20211210/18873320/Zhandarbek-Bekshin-memlekettik-nagrada.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Бәйкенов, Қадыр Қарқабатұлы}}
[[Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 11-шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан энергетика министрлері]]
[[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары]]</text>
      <sha1>mx7xb6vjg57uyyev4sozdtuni2uzzv7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480369</id>
      <parentid>3480368</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:43:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480369</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11323" sha1="nfuy175u9d9q3a18q1jqkl0l4g35kw1" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  = 
 | Қазақша есімі        = Қадыр Қарқабатұлы Бәйкенов
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                =
 | Титулы               = [[Қазақстан Республикасы Энергетика және отын ресурстары министрлігі|Энергетика және отын ресурстары министрі]]
 | Ту                   = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg
 | Ту2                  = Flag of Kazakhstan.svg
 | Реті                 = 
 | Басқара бастады      = ақпан 1992
 | Басқаруын аяқтады    = маусым 1994
 | Ізашары              = 
 | Ізбасары             = 
 | Президент            = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
 | Премьер              = [[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]]
 | Титулы_2             = [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары|Премьер-министр орынбасары]]
 | Ту_2                 = Flag of Kazakhstan.svg
 | Ту2_2                = 
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = маусым 1991
 | Басқаруын аяқтады_2  = қаңтар 1993
 | Ізашары_2            = 
 | Ізбасары_2           = 
 | Президент_2          = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
 | Премьер_2            = [[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]]
 | Титулы_3             = 
 | Ту_3                 = 
 | Ту2_3                = 
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 
 | Басқаруын аяқтады_3  = 
 | Ізашары_3            = 
 | Ізбасары_3           = 
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           = 
 | Туған күні         = 10.10.1944
 | Туған жері         = [[Күршім]] ауылы, {{туғанжері|Күршім ауданы|Күршім ауданында}}, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 | Қайтыс болған күні   = 31.08.2022
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = 
 | Әкесі                =
 | Анасы                =
 | Жұбайы               = 
 | Балалары             = 
 | Партиясы             = 
 | Білімі               = 1) Мәскеу машина жасау институты &lt;br&gt; 2) КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Халық шаруашылығы академиясы
 | Мамандығы            = 1) инженер-механик &lt;br&gt; 2) халық шаруашылығын басқару жөніндегі маман
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
 | Марапаттары          = {{Қатар
  |{{Парасат ордені}}
  |{{Құрмет ордені}}
  |{{Достық ордені (Ресей)}}
}}
}}
'''Қадыр Қарқабатұлы Бәйкенов''' ([[10 қазан]] [[1944 жыл]], [[Күршім ауданы]], [[Шығыс Қазақстан облысы]] – 31 тамыз 2022) — қазақстандық мемлекет қайраткері және [[саясаткер]].

== Өмірбаяны ==
1944 жылғы 10 қазанда Шығыс Қазақстан облысы, Күршім ауданы, Күршім ауылында туған. [[Уақ]] тайпасынан шыққан.&lt;ref&gt;{{кітап
 |авторы         = Дәйкенов Темірболат
 |бөлімі         = 
 |бөлім сілтемесі  = 
 |тақырыбы         = 
 |шынайы атауы     = Уақ шежіресі
 |сілтеме          = 
 |уикитека         = 
 |жауапты     = Омаров Асан, Смайылов Ермұханбет
 |басылым     = 2
 |орны        = Астана
 |баспасы     = Фолиант
 |жыл         = 2021
 |томы        = 
 |беттері     = 
 |барлық беті    = 992
 |сериясы      = 
 |isbn         = 978-601-338-848-9
 |тиражы       = 1000
}}&lt;/ref&gt;

1961 жылы Орал қаласындағы орта мектепті бітірген.

1966 жылы Мәскеу машина жасау институтын «машина жасау» мамандығы бойынша бітірген.

1983 жылы КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Халық шаруашылығы академиясына түсіп, оны халық шаруашылығын басқару жөніндегі жетекші маман мамандығы бойынша бітірді.

== Еңбек жолы ==
1967-1985 жылдары — [[Алматы ауыр машина жасау зауыты|Алматы ауыр машина жасау зауытының]] инженер-конструкторы, цех бастығы, өндіріс бастығының орынбасары, бас инженердің орынбасары, партия комитетінің хатшысы, ауыр машина жасау зауыты директорының экономика жөніндегі орынбасары.

1985-1987 жылдары — Қазақстан Компартиясы Алматы облыстық комитетінің хатшысы.

1987-1989 жылдары — Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары.

1989-1991 жылдары — Қазақстан Компартиясы Алматы қалалық комитетінің бірінші хатшысы және Алматы қалалық кеңесінің төрағасы.

1991-1993 жылдар аралығында — [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары]].

1993-1994 жылдар аралығында — [[Қазақстан Республикасы Энергетика және отын ресурстары министрлігі|Энергетика және отын ресурстары министрі]].

1994-1995 жылдары — Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы Қорғаныс өнеркәсібі комитетінің төрағасы.

1998-1999 жылдары — «[[Қазатомөнеркәсіп]]» ҰАК» АҚ ұлттық компаниясының президенті.

1999 жылдан — «Инвестконсультинг Компани» ЖШС президенті.

== Қоғамдық қызметі ==
2001 жылдан — Қазақстан Республикасының жұмыс берушілер (кәсіпкерлер) конфедерациясы басқармасының төрағасы.

2002 жылдан — Қазақстан Республикасы инжинирингтік компаниялар одағы кеңесінің төрағасы.

2005 жылдан — өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлердің халықаралық конгресінің басқарма мүшесі және вице-президенті.

2012 жылдың қазан айынан 2013 жылдың қазан айына дейін — өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлердің халықаралық конгресінің басқарма төрағасы.

== Марапаттары мен атақтары ==
* Қазақстан Республикасының құрметті грамотасы (2001)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemsv/dok_oegprz/ |title=Указ Президента от 10.12.2001 N 737 * &quot;О НАГРАЖДЕНИИ ГОСУДАРСТВЕННЫМИ НАГРАДАМИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН&quot; |accessdate=2019-07-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160120210208/http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemsv/dok_oegprz/ |archivedate=2016-01-20 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;
* «Ресей Федерациясының құрметті мұнайшысы» төсбелгісі (2003)
* [[Құрмет ордені]] (Қазақстан 2013)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://nomad.su/?a=3-201312160026 |title=Вручение государственных наград 2013 года |accessdate=2019-07-06 |archivedate=2019-07-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190701165605/http://nomad.su/?a=3-201312160026 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://old.kazenergy.com/2-52-2012/12121-2013-12-18-07-11-30.html Вручение государственных наград труженикам нефтегазовой отрасли 2013 года]{{Deadlink|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
* [[Достық ордені (Ресей)|Достық ордені]] (Ресей, 2016)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kremlin.ru/acts/bank/41179 |title=Указ Президента Российской Федерации от 04.08.2016 г. № 392 О награждении государственными наградами Российской Федерации |accessdate=2019-07-06 |archivedate=2018-07-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180701030606/http://kremlin.ru/acts/bank/41179 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://krrk.kz/2016/12/06/ukaz_o_nagrazhdenii_putina/ УКАЗ В.В. ПУТИНА О НАГРАЖДЕНИИ ОРДЕНОМ ДРУЖБЫ РФ БАЙКЕНОВА К.К.]{{Deadlink|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
* [[Парасат ордені]] (ҚР Президентінің 2021 жылғы 2 желтоқсандағы жарлығы).&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://sputnik.kz/society/20211210/18873320/Zhandarbek-Bekshin-memlekettik-nagrada.html |title=Орденом «Парасат» награждены |accessdate=2021-12-10 |archivedate=2021-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20211210094316/https://sputnik.kz/society/20211210/18873320/Zhandarbek-Bekshin-memlekettik-nagrada.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{DEFAULTSORT:Бәйкенов, Қадыр Қарқабатұлы}}
[[Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 11-шақырылымының депутаттары]]
[[Санат:Қазақстан энергетика министрлері]]
[[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары]]</text>
      <sha1>nfuy175u9d9q3a18q1jqkl0l4g35kw1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстан ауылдық округтері</title>
    <ns>0</ns>
    <id>689661</id>
    <revision>
      <id>3480383</id>
      <parentid>3417924</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:17:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480383</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36666" sha1="ddpvqwq72ipi6vvribmqs8n32lr1gqc" xml:space="preserve">Қазақстанда [[2024 жыл]]ғы [[1 шілде]]дегі дерек бойынша 2165 [[ауылдық округ]] пен 101 ауылдық,  27 кенттік, 90 қалалық әкімшілік бар.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/iblock/element/183691/file/kk/ Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктері (2024 жылғы 1 шілде)]&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;sortable wikitable&quot;
|+Облыс бойынша әкімшілік бірлік саны
!Облыс !! Ауылдық округ саны !! Қала саны !! Дербес кент саны !! Дербес ауыл саны
|-
| Абай || 134 || 4 || 2 || -
|-
| Ақмола || 192 || 11 || 5 || 34
|-
| Ақтөбе || 133 || 8 || - || 2
|-
| Алматы || 131 || 5 || - || -
|-
| Атырау || 67 || 2 || - || -
|-
| Батыс Қазақстан || 147 || 2 || 3 || -
|-
| Жамбыл || 150 || 4 || - || 3
|-
| Жетісу || 113 || 6 || -||-
|-
| Қарағанды || 151 || 8|| 7 || 5
|-
| Қостанай || 156 || 6 || 3 || 36
|-
| Қызылорда || 142 || 4 || 2 ||-
|-
| Маңғыстау || 34 || 3 ||- || 12
|-
| Павлодар || 119 || 3 || 3 || 4
|-
| Солтүстік Қазақстан || 186 || 5 || - ||-
|-
| Түркістан || 174 || 7 || - ||3
|-
| Ұлытау || 33 || 3|| 2 || -
|-
| Шығыс Қазақстан || 103 || 6 || - || 2
|- 
| colspan=&quot;5&quot; | Алматы қаласы 
|- 
| colspan=&quot;5&quot; | Астана қаласы 
|- 
| colspan=&quot;5&quot; | Шымкент қаласы 
|}

Әкімшілік бірліктері ең көп облыс — [[Ақмола облысы]] (242), ал ең аз облыс — [[Ұлытау облысы]] (37). Ең көп әкімшілік бірліктен құралған аудан [[Бұқар жырау ауданы]] (29) болса, әкімшілік бірлігі ең аз аудан — [[Мақат ауданы]] (3).

== [[Абай облысы]] ==
10 ауданға 2 қалалық, 8 кенттік әкімдік және 128 ауылдық округ қарайды:
# [[Абай ауданы (Абай облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Абай ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Ақсуат ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ақсуат ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Аягөз ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Аягөз ауданы]] (21 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Бесқарағай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бесқарағай ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Бородулиха ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бородулиха ауданы]] (17 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Жаңасемей ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жаңасемей ауданы]] (12 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Жарма ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жарма ауданы]] (14 ауылдық округ, 4 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Көкпекті ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Көкпекті ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Мақаншы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мақаншы ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Үржар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Үржар ауданы]] (16 ауылдық округ)

== [[Ақмола облысы]] ==
17 ауданға 8 қалалық, 6 кенттік, 33 ауылдық әкімшілік және 184 ауылдық округ; сонымен бірге 3 қалаға 5 кенттік, 4 ауылдық әкімдік пен 2 ауылдық округ қарайды:
# [[Ақкөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ақкөл ауданы]] (7 ауылдық округ, 1 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Аршалы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Аршалы ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Астрахан ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Астрахан ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Атбасар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Атбасар ауданы]] (11 ауылдық округ, 2 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Бурабай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бурабай ауданы]] (9 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Бұланды ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бұланды ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Біржан сал ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Біржан сал ауданы]] (9 ауылдық округ, 5 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Егіндікөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Егіндікөл ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Ерейментау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ерейментау ауданы]] (10 ауылдық округ, 3 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Есіл ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 ауылдық, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Жақсы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жақсы ауданы]] (12 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)
# [[Жарқайың ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жарқайың ауданы]] (5 ауылдық округ, 11 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Зеренді ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Зеренді ауданы]] (20 ауылдық округ, 1 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қорғалжын ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қорғалжын ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Сандықтау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сандықтау ауданы]] (14 ауылдық округ)
# [[Целиноград ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Целиноград ауданы]] (16 ауылдық округ, 5 ауылдық әкімшілік)
# [[Шортанды ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шортанды ауданы]] (9 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Көкшетау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Көкшетау қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қосшы қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Қосшы қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық әкімшілік)
# [[Степногорск қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Степногорск қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ, 3 ауылдық, 4 кенттік әкімшілік)

== [[Ақтөбе облысы]] ==
12 ауданға 7 қалалық, 2 ауылдық әкімдік және 133 ауылдық округ қарайды:
# [[Алға ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Алға ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Әйтеке би ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Әйтеке би ауданы]] (15 ауылдық округ)
# [[Байғанин ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Байғанин ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Қарғалы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарғалы ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімдік)
# [[Қобда ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қобда ауданы]] (16 ауылдық округ)
# [[Мәртөк ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мәртөк ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Мұғалжар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мұғалжар ауданы]] (12 ауылдық округ, 3 қалалық әкімшілік)
# [[Ойыл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ойыл ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Темір ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Темір ауданы]] (9 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Хромтау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Хромтау ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Шалқар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шалқар ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ырғыз ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ырғыз ауданы]] (7 ауылдық округ)

== [[Алматы облысы]] ==
9 ауданға 3 қалалық, 1 кенттік әкімдік және 129 ауылдық округ; сонымен бірге Қонаев қаласына 1 ауылдық округ қарайды:
# [[Балқаш ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Балқаш ауданы]] (15 ауылдық округ)
# [[Еңбекшіқазақ ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Еңбекшіқазақ ауданы]] (25 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Жамбыл ауданы]] (24 ауылдық округ)
# [[Кеген ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Кеген ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Қарасай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарасай ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Райымбек ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Райымбек ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Талғар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Талғар ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ұйғыр ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ұйғыр ауданы]] (14 ауылдық округ)
# [[Іле ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Іле ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қонаев қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Қонаев қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ)

== [[Атырау облысы]] ==
7 ауданға 1 қала, 4 кент және 57 ауылдық округ; сонымен бірге Атырау қаласына 6 ауылдық округ қарайды:
# [[Жылыой ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жылыой ауданы]] (5 ауылдық округ, 1 кент, 1 қала)
# [[Индер ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Индер ауданы]] (6 ауылдық округ, 1 кент)
# [[Исатай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Исатай ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Құрманғазы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Құрманғазы ауданы]] (19 ауылдық округ)
# [[Қызылқоға ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қызылқоға ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Мақат ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мақат ауданы]] (1 ауылдық округ, 2 кент)
# [[Махамбет ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Махамбет ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Атырау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Атырау қалалық әкімдігі]] (6 ауылдық округ)

== [[Батыс Қазақстан облысы]] ==
12 ауданға 1 қалалық әкімдік және 146 ауылдық округ; сонымен бірге Орал қаласына 3 кенттік әкімдік пен 1 ауылдық округ қарайды:
# [[Ақжайық ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ақжайық ауданы]] (18 ауылдық округ)
# [[Бәйтерек ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бәйтерек ауданы]] (22 ауылдық округ)
# [[Бөкей ордасы ауданы#Ауылдық округтер|Бөкей ордасы ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Бөрлі ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бөрлі ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Жаңақала ауданы#Ауылдық округтер|Жаңақала ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Жәнібек ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жәнібек ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Казталов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Казталов ауданы]] (16 ауылдық округ)
# [[Қаратөбе ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қаратөбе ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Сырым ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сырым ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Тасқала ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тасқала ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Теректі ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Теректі ауданы]] (15 ауылдық округ)
# [[Шыңғырлау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шыңғырлау ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Орал қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Орал қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ, 3 кенттік әкімшілік)

== [[Жамбыл облысы]] ==
10 ауданға 3 қалалық әкімдік және 150 ауылдық округ қарайды:
# [[Байзақ ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Байзақ ауданы]] (18 ауылдық округ)
# [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Жамбыл ауданы]] (17 ауылдық округ)
# [[Жуалы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жуалы ауданы]] (14 ауылдық округ)
# [[Қордай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қордай ауданы]] (19 ауылдық округ)
# [[Меркі ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Меркі ауданы]]	 (14 ауылдық округ)
# [[Мойынқұм ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мойынқұм ауданы]] (13 ауылдық округ, 3 ауылдық әкімшілік)
# [[Сарысу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сарысу ауданы]] (9 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Талас ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Талас ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Тұрар Рысқұлов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тұрар Рысқұлов ауданы]]	 (15 ауылдық округ)
# [[Шу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шу ауданы]] (18 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)

== [[Жетісу облысы]] ==
8 ауданға 4 қалалық әкімдік және 109 ауылдық округ; сонымен бірге 2 қалалық әкімдікке 3 ауылдық округ қарайды:
# [[Ақсу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ақсу ауданы]] (17 ауылдық округ)
# [[Алакөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Алакөл ауданы]] (23 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ескелді ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ескелді ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Кербұлақ ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Кербұлақ ауданы]] (15 ауылдық округ)
# [[Көксу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Көксу ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Қаратал ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қаратал ауданы]] (9 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Панфилов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Панфилов ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Сарқан ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сарқан ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Талдықорған қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Талдықорған қалалық әкімдігі]] (2 ауылдық округ)
# [[Текелі қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Текелі қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ)

== [[Қарағанды облысы]] ==
7 ауданға 2 қалалық, 19 кенттік, 5 ауылдық әкімдік және 132 ауылдық округ; сонымен бірге 4 қалаға 7 кенттік әкімдік қарайды:
# [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Абай ауданы]] (11 ауылдық округ, 3 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Ақтоғай ауданы]] (14 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Бұқар жырау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бұқар жырау ауданы]] (21 ауылдық округ, 5 ауылдық, 3 кенттік әкімшілік)
# [[Қарқаралы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарқаралы ауданы]] (23 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Нұра ауданы (Қарағанды облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Нұра ауданы]] (23 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Осакаров ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Осакаров ауданы]] (21 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Шет ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шет ауданы]] (19 ауылдық округ, 6 кенттік әкімшілік)
# [[Балқаш қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Балқаш қалалық әкімдігі]] (2 кенттік әкімшілік)
# [[Саран қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Саран қалалық әкімдігі]] (1 кенттік әкімшілік)
# [[Теміртау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Теміртау қалалық әкімдігі]] (1 кенттік әкімшілік)
# [[Шахтинск қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Шахтинск қалалық әкімдігі]] (3 кенттік әкімшілік)

== [[Қостанай облысы]] ==
16 ауданға 2 қалалық, 4 кенттік, 34 ауылдық әкімдік және 141 ауылдық округ; сонымен бірге 3 қалаға 3 кенттік, 2 ауылдық әкімдік пен 11 ауылдық округ қарайды:
# [[Алтынсарин ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Алтынсарин ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Амангелді ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Амангелді ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Әулиекөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Әулиекөл ауданы]] (9 ауылдық округ, 3 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Бейімбет Майлин ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бейімбет Майлин ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Денисов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Денисов ауданы]] (10 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)
# [[Жангелді ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жангелді ауданы]] (7 ауылдық округ, 5 ауылдық әкімшілік)
# [[Жітіқара ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жітіқара ауданы]] (8 ауылдық округ, 2 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Қамысты ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қамысты ауданы]] (6 ауылдық округ, 3 ауылдық әкімшілік)
# [[Қарабалық ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарабалық ауданы]] (8 ауылдық округ, 4 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қарасу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарасу ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Қостанай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қостанай ауданы]] (15 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Меңдіқара ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Меңдіқара ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Науырзым ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Науырзым ауданы]] (4 ауылдық округ, 4 ауылдық әкімшілік)
# [[Сарыкөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сарыкөл ауданы]] (5 ауылдық округ, 6 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Ұзынкөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ұзынкөл ауданы]] (9 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)
# [[Фёдоров ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Фёдоров ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Арқалық қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Арқалық қалалық әкімдігі]] (11 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)
# [[Лисаковск қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Лисаковск қалалық әкімшілігі]] (1 кенттік әкімшілік)
# [[Рудный қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Рудный қалалық әкімдігі]] (2 кенттік әкімшілік)

== [[Қызылорда облысы]] ==
7 ауданға 2 қалалық, 10 кенттік әкімдік және 125 ауылдық округ; сонымен бірге Қызылорда қаласына 2 кенттік әкімдік пен 7 ауылдық округ қарайды:
# [[Арал ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Арал ауданы]] (21 ауылдық округ, 2 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Жалағаш ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жалағаш ауданы]] (14 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Жаңақорған ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жаңақорған ауданы]] (24 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Қазалы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қазалы ауданы]] (19 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Қармақшы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қармақшы ауданы]] (12 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Сырдария ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Шиелі ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шиелі ауданы]] (22 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қызылорда қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Қызылорда қалалық әкімдігі]] (7 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)

== [[Маңғыстау облысы]] ==
5 ауданға 1 қалалық, 10 ауылдық әкімдік және 31 ауылдық округ; сонымен бірге 2 қалаға 2 ауылдық әкімдік пен 3 ауылдық округ қарайды:
# [[Бейнеу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бейнеу ауданы]] (3 ауылдық округ, 7 ауылдық әкімшілік)
# [[Қарақия ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарақия ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Маңғыстау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Маңғыстау ауданы]] (9 ауылдық округ, 3 ауылдық әкімшілік)
# [[Мұнайлы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мұнайлы ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Түпқараған ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Түпқараған ауданы]] (5 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ақтау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Ақтау қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ)
# [[Жаңаөзен қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Жаңаөзен қалалық әкімдігі]] (2 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)

== [[Павлодар облысы]] ==
10 ауданға 1 кенттік, 1 ауылдық әкімдік және 102 ауылдық округ; сонымен бірге 3 қалалық әкімдікке 3 кенттік, 3 ауылдық әкімдік пен 16 ауылдық округ қарайды:
# [[Аққулы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Аққулы ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Ақтоғай ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Баянауыл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Баянауыл ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Ертіс ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ертіс ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Железин ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Железин ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Май ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Май ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Павлодар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Павлодар ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Тереңкөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тереңкөл ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Успен ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Успен ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Шарбақты ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шарбақты ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Ақсу қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Ақсу қалалық әкімдігі]] (6 ауылдық округ)
# [[Екібастұз қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Екібастұз қалалық әкімдігі]] (8 ауылдық округ, 1 ауылдық, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Павлодар қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Павлодар қалалық әкімдігі]] (2 ауылдық округ, 2 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)

== [[Солтүстік Қазақстан облысы]] ==
13 ауданға 4 қала және 186 ауылдық округ қарайды:
# [[Айыртау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Айыртау ауданы]] (14 ауылдық округ)
# [[Ақжар ауданы#Ауылдық округтер|Ақжар ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Аққайың ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Аққайың ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Ғабит Мүсірепов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ғабит Мүсірепов ауданы]] (17 ауылдық округ)
# [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Есіл ауданы]] (16 ауылдық округ)
# [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Жамбыл ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Қызылжар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қызылжар ауданы]] (19 ауылдық округ)
# [[Мағжан Жұмабаев ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мағжан Жұмабаев ауданы]] (17 ауылдық округ, 1 қала)
# [[Мамлют ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мамлют ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 қала)
# [[Тайынша ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тайынша ауданы]] (18 ауылдық округ, 1 қала)
# [[Тимирязев ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тимирязев ауданы]] (16 ауылдық округ)
# [[Уәлиханов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Уәлиханов ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Шал ақын ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шал ақын ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қала)

== [[Түркістан облысы]] ==
14 ауданға 4 қалалық, 8 кенттік әкімдік және 159 ауылдық округ; сонымен бірге 2 қалаға 3 ауылдық әкімдік пен 7 ауылдық округ қарайды:
# [[Бәйдібек ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бәйдібек ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Жетісай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жетісай ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Келес ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Келес ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Қазығұрт ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қазығұрт ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Мақтаарал ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мақтаарал ауданы]] (9 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Ордабасы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ордабасы ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Отырар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Отырар ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Сайрам ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сайрам ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Сарыағаш ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сарыағаш ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Сауран ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сауран ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Созақ ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Созақ ауданы]] (10 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Төле би ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Төле би ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Түлкібас ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Түлкібас ауданы]] (13 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Шардара ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шардара ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Арыс қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Арыс қалалық әкімдігі]] (6 ауылдық округ)
# [[Кентау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Кентау қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ, 3 ауылдық әкімшілік)

== [[Ұлытау облысы]] ==
2 ауданға 5 кенттік әкімдік және 24 ауылдық округ; сонымен бірге 3 қалаға 1 кенттік әкімдік пен 3 ауылдық округ қарайды:
# [[Жаңаарқа ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жаңаарқа ауданы]] (12 ауылдық округ, 2 кенттік әкімдік)
# [[Ұлытау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ұлытау ауданы]] (12 ауылдық округ, 3 кенттік әкімдік)
# [[Жезқазған қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Жезқазған қалалық әкімдігі]] (3 ауылдық округ)
# [[Қаражал қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Қаражал қалалық әкімдігі]] (1 кенттік әкімшілік)

== [[Шығыс Қазақстан облысы]] ==
11 ауданға 4 қалалық, 11 кенттік, 2 ауылдық әкімдік және 92 ауылдық округ қарайды:
# [[Алтай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Алтай ауданы]] (9 ауылдық округ, 4 кенттік, 2 қалалық әкімшілік)
# [[Глубокое ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Глубокое ауданы]] (13 ауылдық округ, 2 ауылдық, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Зайсан ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Зайсан ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Катонқарағай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Катонқарағай ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Күршім ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Күршім ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Марқакөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Марқакөл ауданы]] (5 ауылдық округ)
# [[Самар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Самар ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Тарбағатай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тарбағатай ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Ұлан ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ұлан ауданы]] (13 ауылдық округ, 3 кенттік әкімшілік)
# [[Үлкен Нарын ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Үлкен Нарын ауданы]] (6 ауылдық округ)
# [[Шемонаиха ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шемонаиха ауданы]] (8 ауылдық округ, 2 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>ddpvqwq72ipi6vvribmqs8n32lr1gqc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480386</id>
      <parentid>3480383</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:26:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ақмола облысы */</comment>
      <origin>3480386</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36666" sha1="lahgefsojs3fwqqrl7azappayx91xrg" xml:space="preserve">Қазақстанда [[2024 жыл]]ғы [[1 шілде]]дегі дерек бойынша 2165 [[ауылдық округ]] пен 101 ауылдық,  27 кенттік, 90 қалалық әкімшілік бар.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/iblock/element/183691/file/kk/ Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктері (2024 жылғы 1 шілде)]&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;sortable wikitable&quot;
|+Облыс бойынша әкімшілік бірлік саны
!Облыс !! Ауылдық округ саны !! Қала саны !! Дербес кент саны !! Дербес ауыл саны
|-
| Абай || 134 || 4 || 2 || -
|-
| Ақмола || 192 || 11 || 5 || 34
|-
| Ақтөбе || 133 || 8 || - || 2
|-
| Алматы || 131 || 5 || - || -
|-
| Атырау || 67 || 2 || - || -
|-
| Батыс Қазақстан || 147 || 2 || 3 || -
|-
| Жамбыл || 150 || 4 || - || 3
|-
| Жетісу || 113 || 6 || -||-
|-
| Қарағанды || 151 || 8|| 7 || 5
|-
| Қостанай || 156 || 6 || 3 || 36
|-
| Қызылорда || 142 || 4 || 2 ||-
|-
| Маңғыстау || 34 || 3 ||- || 12
|-
| Павлодар || 119 || 3 || 3 || 4
|-
| Солтүстік Қазақстан || 186 || 5 || - ||-
|-
| Түркістан || 174 || 7 || - ||3
|-
| Ұлытау || 33 || 3|| 2 || -
|-
| Шығыс Қазақстан || 103 || 6 || - || 2
|- 
| colspan=&quot;5&quot; | Алматы қаласы 
|- 
| colspan=&quot;5&quot; | Астана қаласы 
|- 
| colspan=&quot;5&quot; | Шымкент қаласы 
|}

Әкімшілік бірліктері ең көп облыс — [[Ақмола облысы]] (242), ал ең аз облыс — [[Ұлытау облысы]] (37). Ең көп әкімшілік бірліктен құралған аудан [[Бұқар жырау ауданы]] (29) болса, әкімшілік бірлігі ең аз аудан — [[Мақат ауданы]] (3).

== [[Абай облысы]] ==
10 ауданға 2 қалалық, 8 кенттік әкімдік және 128 ауылдық округ қарайды:
# [[Абай ауданы (Абай облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Абай ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Ақсуат ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ақсуат ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Аягөз ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Аягөз ауданы]] (21 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Бесқарағай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бесқарағай ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Бородулиха ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бородулиха ауданы]] (17 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Жаңасемей ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жаңасемей ауданы]] (12 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Жарма ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жарма ауданы]] (14 ауылдық округ, 4 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Көкпекті ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Көкпекті ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Мақаншы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мақаншы ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Үржар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Үржар ауданы]] (16 ауылдық округ)

== [[Ақмола облысы]] ==
17 ауданға 8 қалалық, 6 кенттік, 33 ауылдық әкімшілік және 183 ауылдық округ; сонымен бірге 3 қалаға 5 кенттік, 4 ауылдық әкімдік пен 2 ауылдық округ қарайды:
# [[Ақкөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ақкөл ауданы]] (7 ауылдық округ, 1 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Аршалы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Аршалы ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Астрахан ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Астрахан ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Атбасар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Атбасар ауданы]] (11 ауылдық округ, 2 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Бурабай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бурабай ауданы]] (9 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Бұланды ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бұланды ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Біржан сал ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Біржан сал ауданы]] (9 ауылдық округ, 5 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Егіндікөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Егіндікөл ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Ерейментау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ерейментау ауданы]] (10 ауылдық округ, 3 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Есіл ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 ауылдық, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Жақсы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жақсы ауданы]] (12 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)
# [[Жарқайың ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жарқайың ауданы]] (5 ауылдық округ, 11 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Зеренді ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Зеренді ауданы]] (20 ауылдық округ, 1 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қорғалжын ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қорғалжын ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Сандықтау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сандықтау ауданы]] (14 ауылдық округ)
# [[Целиноград ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Целиноград ауданы]] (16 ауылдық округ, 5 ауылдық әкімшілік)
# [[Шортанды ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шортанды ауданы]] (9 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Көкшетау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Көкшетау қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қосшы қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Қосшы қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық әкімшілік)
# [[Степногорск қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Степногорск қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ, 3 ауылдық, 4 кенттік әкімшілік)

== [[Ақтөбе облысы]] ==
12 ауданға 7 қалалық, 2 ауылдық әкімдік және 133 ауылдық округ қарайды:
# [[Алға ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Алға ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Әйтеке би ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Әйтеке би ауданы]] (15 ауылдық округ)
# [[Байғанин ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Байғанин ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Қарғалы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарғалы ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімдік)
# [[Қобда ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қобда ауданы]] (16 ауылдық округ)
# [[Мәртөк ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мәртөк ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Мұғалжар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мұғалжар ауданы]] (12 ауылдық округ, 3 қалалық әкімшілік)
# [[Ойыл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ойыл ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Темір ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Темір ауданы]] (9 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Хромтау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Хромтау ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Шалқар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шалқар ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ырғыз ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ырғыз ауданы]] (7 ауылдық округ)

== [[Алматы облысы]] ==
9 ауданға 3 қалалық, 1 кенттік әкімдік және 129 ауылдық округ; сонымен бірге Қонаев қаласына 1 ауылдық округ қарайды:
# [[Балқаш ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Балқаш ауданы]] (15 ауылдық округ)
# [[Еңбекшіқазақ ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Еңбекшіқазақ ауданы]] (25 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Жамбыл ауданы]] (24 ауылдық округ)
# [[Кеген ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Кеген ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Қарасай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарасай ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Райымбек ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Райымбек ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Талғар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Талғар ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ұйғыр ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ұйғыр ауданы]] (14 ауылдық округ)
# [[Іле ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Іле ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қонаев қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Қонаев қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ)

== [[Атырау облысы]] ==
7 ауданға 1 қала, 4 кент және 57 ауылдық округ; сонымен бірге Атырау қаласына 6 ауылдық округ қарайды:
# [[Жылыой ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жылыой ауданы]] (5 ауылдық округ, 1 кент, 1 қала)
# [[Индер ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Индер ауданы]] (6 ауылдық округ, 1 кент)
# [[Исатай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Исатай ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Құрманғазы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Құрманғазы ауданы]] (19 ауылдық округ)
# [[Қызылқоға ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қызылқоға ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Мақат ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мақат ауданы]] (1 ауылдық округ, 2 кент)
# [[Махамбет ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Махамбет ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Атырау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Атырау қалалық әкімдігі]] (6 ауылдық округ)

== [[Батыс Қазақстан облысы]] ==
12 ауданға 1 қалалық әкімдік және 146 ауылдық округ; сонымен бірге Орал қаласына 3 кенттік әкімдік пен 1 ауылдық округ қарайды:
# [[Ақжайық ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ақжайық ауданы]] (18 ауылдық округ)
# [[Бәйтерек ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бәйтерек ауданы]] (22 ауылдық округ)
# [[Бөкей ордасы ауданы#Ауылдық округтер|Бөкей ордасы ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Бөрлі ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бөрлі ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Жаңақала ауданы#Ауылдық округтер|Жаңақала ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Жәнібек ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жәнібек ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Казталов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Казталов ауданы]] (16 ауылдық округ)
# [[Қаратөбе ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қаратөбе ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Сырым ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сырым ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Тасқала ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тасқала ауданы]] (9 ауылдық округ)
# [[Теректі ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Теректі ауданы]] (15 ауылдық округ)
# [[Шыңғырлау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шыңғырлау ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Орал қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Орал қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ, 3 кенттік әкімшілік)

== [[Жамбыл облысы]] ==
10 ауданға 3 қалалық әкімдік және 150 ауылдық округ қарайды:
# [[Байзақ ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Байзақ ауданы]] (18 ауылдық округ)
# [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Жамбыл ауданы]] (17 ауылдық округ)
# [[Жуалы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жуалы ауданы]] (14 ауылдық округ)
# [[Қордай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қордай ауданы]] (19 ауылдық округ)
# [[Меркі ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Меркі ауданы]]	 (14 ауылдық округ)
# [[Мойынқұм ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мойынқұм ауданы]] (13 ауылдық округ, 3 ауылдық әкімшілік)
# [[Сарысу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сарысу ауданы]] (9 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Талас ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Талас ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Тұрар Рысқұлов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тұрар Рысқұлов ауданы]]	 (15 ауылдық округ)
# [[Шу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шу ауданы]] (18 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)

== [[Жетісу облысы]] ==
8 ауданға 4 қалалық әкімдік және 109 ауылдық округ; сонымен бірге 2 қалалық әкімдікке 3 ауылдық округ қарайды:
# [[Ақсу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ақсу ауданы]] (17 ауылдық округ)
# [[Алакөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Алакөл ауданы]] (23 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ескелді ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ескелді ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Кербұлақ ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Кербұлақ ауданы]] (15 ауылдық округ)
# [[Көксу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Көксу ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Қаратал ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қаратал ауданы]] (9 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Панфилов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Панфилов ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Сарқан ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сарқан ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Талдықорған қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Талдықорған қалалық әкімдігі]] (2 ауылдық округ)
# [[Текелі қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Текелі қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ)

== [[Қарағанды облысы]] ==
7 ауданға 2 қалалық, 19 кенттік, 5 ауылдық әкімдік және 132 ауылдық округ; сонымен бірге 4 қалаға 7 кенттік әкімдік қарайды:
# [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Абай ауданы]] (11 ауылдық округ, 3 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Ақтоғай ауданы]] (14 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Бұқар жырау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бұқар жырау ауданы]] (21 ауылдық округ, 5 ауылдық, 3 кенттік әкімшілік)
# [[Қарқаралы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарқаралы ауданы]] (23 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Нұра ауданы (Қарағанды облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Нұра ауданы]] (23 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Осакаров ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Осакаров ауданы]] (21 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Шет ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шет ауданы]] (19 ауылдық округ, 6 кенттік әкімшілік)
# [[Балқаш қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Балқаш қалалық әкімдігі]] (2 кенттік әкімшілік)
# [[Саран қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Саран қалалық әкімдігі]] (1 кенттік әкімшілік)
# [[Теміртау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Теміртау қалалық әкімдігі]] (1 кенттік әкімшілік)
# [[Шахтинск қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Шахтинск қалалық әкімдігі]] (3 кенттік әкімшілік)

== [[Қостанай облысы]] ==
16 ауданға 2 қалалық, 4 кенттік, 34 ауылдық әкімдік және 141 ауылдық округ; сонымен бірге 3 қалаға 3 кенттік, 2 ауылдық әкімдік пен 11 ауылдық округ қарайды:
# [[Алтынсарин ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Алтынсарин ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Амангелді ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Амангелді ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Әулиекөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Әулиекөл ауданы]] (9 ауылдық округ, 3 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Бейімбет Майлин ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бейімбет Майлин ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Денисов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Денисов ауданы]] (10 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)
# [[Жангелді ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жангелді ауданы]] (7 ауылдық округ, 5 ауылдық әкімшілік)
# [[Жітіқара ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жітіқара ауданы]] (8 ауылдық округ, 2 ауылдық, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Қамысты ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қамысты ауданы]] (6 ауылдық округ, 3 ауылдық әкімшілік)
# [[Қарабалық ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарабалық ауданы]] (8 ауылдық округ, 4 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қарасу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарасу ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Қостанай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қостанай ауданы]] (15 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Меңдіқара ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Меңдіқара ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Науырзым ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Науырзым ауданы]] (4 ауылдық округ, 4 ауылдық әкімшілік)
# [[Сарыкөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сарыкөл ауданы]] (5 ауылдық округ, 6 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Ұзынкөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ұзынкөл ауданы]] (9 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)
# [[Фёдоров ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Фёдоров ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Арқалық қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Арқалық қалалық әкімдігі]] (11 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)
# [[Лисаковск қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Лисаковск қалалық әкімшілігі]] (1 кенттік әкімшілік)
# [[Рудный қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Рудный қалалық әкімдігі]] (2 кенттік әкімшілік)

== [[Қызылорда облысы]] ==
7 ауданға 2 қалалық, 10 кенттік әкімдік және 125 ауылдық округ; сонымен бірге Қызылорда қаласына 2 кенттік әкімдік пен 7 ауылдық округ қарайды:
# [[Арал ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Арал ауданы]] (21 ауылдық округ, 2 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Жалағаш ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жалағаш ауданы]] (14 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Жаңақорған ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жаңақорған ауданы]] (24 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Қазалы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қазалы ауданы]] (19 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Қармақшы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қармақшы ауданы]] (12 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Сырдария ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Шиелі ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шиелі ауданы]] (22 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Қызылорда қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Қызылорда қалалық әкімдігі]] (7 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)

== [[Маңғыстау облысы]] ==
5 ауданға 1 қалалық, 10 ауылдық әкімдік және 31 ауылдық округ; сонымен бірге 2 қалаға 2 ауылдық әкімдік пен 3 ауылдық округ қарайды:
# [[Бейнеу ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бейнеу ауданы]] (3 ауылдық округ, 7 ауылдық әкімшілік)
# [[Қарақия ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қарақия ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Маңғыстау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Маңғыстау ауданы]] (9 ауылдық округ, 3 ауылдық әкімшілік)
# [[Мұнайлы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мұнайлы ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Түпқараған ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Түпқараған ауданы]] (5 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Ақтау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Ақтау қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ)
# [[Жаңаөзен қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Жаңаөзен қалалық әкімдігі]] (2 ауылдық округ, 2 ауылдық әкімшілік)

== [[Павлодар облысы]] ==
10 ауданға 1 кенттік, 1 ауылдық әкімдік және 102 ауылдық округ; сонымен бірге 3 қалалық әкімдікке 3 кенттік, 3 ауылдық әкімдік пен 16 ауылдық округ қарайды:
# [[Аққулы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Аққулы ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Ақтоғай ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Баянауыл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Баянауыл ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 кенттік әкімшілік)
# [[Ертіс ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ертіс ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 ауылдық әкімшілік)
# [[Железин ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Железин ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Май ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Май ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Павлодар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Павлодар ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Тереңкөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тереңкөл ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Успен ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Успен ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Шарбақты ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шарбақты ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Ақсу қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Ақсу қалалық әкімдігі]] (6 ауылдық округ)
# [[Екібастұз қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Екібастұз қалалық әкімдігі]] (8 ауылдық округ, 1 ауылдық, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Павлодар қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Павлодар қалалық әкімдігі]] (2 ауылдық округ, 2 ауылдық, 1 кенттік әкімшілік)

== [[Солтүстік Қазақстан облысы]] ==
13 ауданға 4 қала және 186 ауылдық округ қарайды:
# [[Айыртау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Айыртау ауданы]] (14 ауылдық округ)
# [[Ақжар ауданы#Ауылдық округтер|Ақжар ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Аққайың ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Аққайың ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Ғабит Мүсірепов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ғабит Мүсірепов ауданы]] (17 ауылдық округ)
# [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Есіл ауданы]] (16 ауылдық округ)
# [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)#Әкімшілік бөлінісі|Жамбыл ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Қызылжар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қызылжар ауданы]] (19 ауылдық округ)
# [[Мағжан Жұмабаев ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мағжан Жұмабаев ауданы]] (17 ауылдық округ, 1 қала)
# [[Мамлют ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мамлют ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 қала)
# [[Тайынша ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тайынша ауданы]] (18 ауылдық округ, 1 қала)
# [[Тимирязев ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тимирязев ауданы]] (16 ауылдық округ)
# [[Уәлиханов ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Уәлиханов ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Шал ақын ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шал ақын ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қала)

== [[Түркістан облысы]] ==
14 ауданға 4 қалалық, 8 кенттік әкімдік және 159 ауылдық округ; сонымен бірге 2 қалаға 3 ауылдық әкімдік пен 7 ауылдық округ қарайды:
# [[Бәйдібек ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Бәйдібек ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Жетісай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жетісай ауданы]] (11 ауылдық округ, 1 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Келес ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Келес ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Қазығұрт ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Қазығұрт ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Мақтаарал ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Мақтаарал ауданы]] (9 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Ордабасы ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ордабасы ауданы]] (10 ауылдық округ)
# [[Отырар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Отырар ауданы]] (13 ауылдық округ)
# [[Сайрам ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сайрам ауданы]] (11 ауылдық округ)
# [[Сарыағаш ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сарыағаш ауданы]] (13 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Сауран ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Сауран ауданы]] (12 ауылдық округ)
# [[Созақ ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Созақ ауданы]] (10 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Төле би ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Төле би ауданы]] (12 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Түлкібас ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Түлкібас ауданы]] (13 ауылдық округ, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Шардара ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шардара ауданы]] (10 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Арыс қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Арыс қалалық әкімдігі]] (6 ауылдық округ)
# [[Кентау қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Кентау қалалық әкімдігі]] (1 ауылдық округ, 3 ауылдық әкімшілік)

== [[Ұлытау облысы]] ==
2 ауданға 5 кенттік әкімдік және 24 ауылдық округ; сонымен бірге 3 қалаға 1 кенттік әкімдік пен 3 ауылдық округ қарайды:
# [[Жаңаарқа ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Жаңаарқа ауданы]] (12 ауылдық округ, 2 кенттік әкімдік)
# [[Ұлытау ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ұлытау ауданы]] (12 ауылдық округ, 3 кенттік әкімдік)
# [[Жезқазған қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Жезқазған қалалық әкімдігі]] (3 ауылдық округ)
# [[Қаражал қалалық әкімдігі#Әкімшілік құрамы|Қаражал қалалық әкімдігі]] (1 кенттік әкімшілік)

== [[Шығыс Қазақстан облысы]] ==
11 ауданға 4 қалалық, 11 кенттік, 2 ауылдық әкімдік және 92 ауылдық округ қарайды:
# [[Алтай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Алтай ауданы]] (9 ауылдық округ, 4 кенттік, 2 қалалық әкімшілік)
# [[Глубокое ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Глубокое ауданы]] (13 ауылдық округ, 2 ауылдық, 2 кенттік әкімшілік)
# [[Зайсан ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Зайсан ауданы]] (8 ауылдық округ, 1 қалалық әкімшілік)
# [[Катонқарағай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Катонқарағай ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Күршім ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Күршім ауданы]] (7 ауылдық округ)
# [[Марқакөл ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Марқакөл ауданы]] (5 ауылдық округ)
# [[Самар ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Самар ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Тарбағатай ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Тарбағатай ауданы]] (8 ауылдық округ)
# [[Ұлан ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Ұлан ауданы]] (13 ауылдық округ, 3 кенттік әкімшілік)
# [[Үлкен Нарын ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Үлкен Нарын ауданы]] (6 ауылдық округ)
# [[Шемонаиха ауданы#Әкімшілік бөлінісі|Шемонаиха ауданы]] (8 ауылдық округ, 2 кенттік, 1 қалалық әкімшілік)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>lahgefsojs3fwqqrl7azappayx91xrg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маринов ауданы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>697111</id>
    <revision>
      <id>3480396</id>
      <parentid>3349681</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:44:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әкімшілік бөлінісі */</comment>
      <origin>3480396</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10955" sha1="o1zortlwgcu64f0r6ev3ub12pw1ypx9" xml:space="preserve">{{Әкімшілік бірлік
 |Түс1            = {{түс|КСРО}}
 |Қазақша атауы   = Маринов ауданы
 |Шынайы атауы    = 
 |Суреті          = 
 |Сурет атауы     = 
 |Елтаңба         = 
 |Ту              = 
 |Елтаңбаның ені  = 
 |Тудың ені       = 
 |Елтаңбаның аты  = 
 |Тудың аты       = 
 |Ел              = Қазақ КСР
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region         = 
  |type           = 
  |деңгей         = 
  |CoordScale     =  
 |Әнұраны         = 
 |Статусы         = Аудан
 |Кіреді          = [[Ақмола облысы|Целиноград облысы]]
  |Әкімшілік құрылыстың түрі       =
 |Кіреді1         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі1      =
 |Кіреді2         = 
  |Әкімшілік құрылыстың түрі2      =
 |Енеді           = 10 а/к (1988)
  |Төменгі әкімшілік құрылыстың түрі   =
 |Астанасы        = [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]] 
  |Астана түрі    = 
 |Ірі қаласы      = 
 |Ірі қалалары    = 
 |Құрылды         = [[25 желтоқсан]] [[1973 жыл|1973 жылы]]
 |Таратылған уақыты      = [[9 шілде]] [[1988 жыл|1988 жылы]]
 |Басшысы                = 
  |Басшының түрі         = 
 |Басшысы2               = 
  |Басшының түрі2        = 
 |ЖІӨ                    = 
  |ЖІӨ жылы              = 
  |ЖІӨ жан басына шаққанда       =
  |ЖІӨ бойынша орны              = 
  |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны  = 
 |Тілі                           = 
 |Тілдері                        = 
 |Тұрғыны                        = 22 554
  |Санақ жылы                    = 1979
  |Пайызы                        = 2,79
  |Халық саны бойынша орны       = 
  |Тығыздығы                     = 
  |Тығыздығы бойынша орны        = 
  |Ұлттық құрамы                 = 
  |Конфессиялық құрамы           = 
 |Жер аумағы                     = 
  |Жер аумағының пайызы          = 
  |Жер аумағы бойынша орны       = 
 |Максималды биіктігі            = 
 |Орташа биіктігі                = 
 |Минималды биіктігі             = 
 |Карта                          = Мариновский район (1982).png
  |Карта ені                     = 260 px
 |Әкімшілік бірліктің картасы    = 
  |Әкімшілік бірлік картасының ені  = 
 |Уақыт белдеуі                  =
 |Аббревиатура                   = 
 |ISO                            = 
 |Сандық идентификаторы          = 
  |Идентификатор түрі            = 
 |Сандық идентификаторы2         = 
  |Идентификатор түрі2           = 
 |Сандық идентификаторы3         = 
  |Идентификатор түрі3           = 
 |FIPS                           = 
 |Телефон коды                   = 
 |Пошта индекстері               = 
 |Интернет-үйшігі                = 
 |Автомобиль коды                = 
 |Сайты                          = 
  |Сайт тілі                     = 
 |Commons санаты                 = 
 |Кірістірме                     = 
 |Түсініктемелер                 = 
}}
'''Маринов ауданы''' — [[Ақмола облысы|Целиноград облысының]] 1973-1988 жылдары болған әкімшілік-аумақтық бірлігі. Әкімшілік орталығы — [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]] ауылы.

== Тарихы ==
Аудан Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1973 жылғы 25 желтоқсандағы Жарлығымен құрылған.

Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1988 жылғы 9 шілдедегі Жарлығымен Маринов ауданы таратылды. Аудан аумағы [[Астрахан ауданы|Астрахан]], [[Атбасар ауданы|Атбасар]], [[Сандықтау ауданы|Балкашин]], [[Бұланды ауданы|Макин]] аудандары арасында бөлінді: [[Ескі Қалқұтан ауылдық округі|Ескi Қалқұтан]] ауылдық кеңесі Астрахан ауданына, [[Мариновка ауылдық округi|Адыр]], [[Мариновка ауылдық округi|Мариновка]], [[Бастау ауылдық округі|Новоалександровка]] ауылдық кеңестері Атбасар ауданына, [[Мәдениет ауылдық округі (Ақмола облысы)|Бірлік]], Гвардия ауылдық кеңестері Балкашин ауданына, [[Журавлёв ауылдық округі|Журавлёв]], [[Айнакөл ауылдық округі (Бұланды ауданы)|Красноводск]], [[Новобрат ауылдық округі|Новобрат]], [[Острогор ауылдық округі|Острогор]] ауылдық кеңестері Макин ауданына қосылды&lt;ref&gt;[https://books.google.com.ua/booksid=qTHtAAAAMAAJ&amp;hl=uk&amp;pg=PA379#v=onepage&amp;q&amp;f=false%7C Қазақ КСР бойынша 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағының қорытындылары. 3 том]{{Deadlink|date=March 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

Бірнеше жылдан кейін Острогор ауылдық кеңесі Макин ауданынан Астрахан ауданына қосылды.

== Әкімшілік бөлінісі ==
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 10 ауылдық кеңес пен 23 елді мекен болған:&lt;ref&gt;Қазақ КСР. 1986 жылғы 1 қаңтарға әкімшілік-аумақтық бөлінісі&lt;/ref&gt; 
{| class=&quot;wikitable&quot;
 !Ауылдық кеңес !! Орталығы !!Елді мекендері
|-
| Адыр ауылдық кеңесі || [[Адыр (Ақмола облысы)|Адыр]] ауылы || [[Адыр (Ақмола облысы)|Адыр]]
|-
| [[Мәдениет ауылдық округі (Ақмола облысы)|Бірлік ауылдық кеңесі]]|| [[Мәдениет (Сандықтау ауданы)|Мәдениет]] ауылы || [[Мәдениет (Сандықтау ауданы)|Мәдениет]]
|-
| Гвардия ауылдық кеңесі || [[Ұлан (Ақмола облысы)|Острогорка]] ауылы || [[Ұлан (Ақмола облысы)|Острогорка]]
|-
|[[Ескі Қалқұтан ауылдық округі|Ескі Қалқұтан ауылдық кеңесі]]
|[[Ескі Қалқұтан]] ауылы
|[[Ескі Қалқұтан]], [[Еңбек (Астрахан ауданы)|Зареченка]], [[Ковыленка]], [[Қоскөл (Ақмола облысы)|Қоскөл]]
|-
| [[Журавлёв ауылдық округі|Журавлёв ауылдық кеңесі]] || [[Журавлёвка (Ақмола облысы)|Журавлёвка]] ауылы || [[Воробьёвка (Ақмола облысы)|Воробьёвка]], [[Журавлёвка (Ақмола облысы)|Журавлёвка]], [[Новодонецк]], [[Ярославка (Бұланды ауданы)|Ярославка]]
|-
| Красноводск ауылдық кеңесі || [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Красноводское]] ауылы || [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Красноводское]], [[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]]
|-
| [[Мариновка ауылдық округi|Мариновка ауылдық кеңесі]]|| [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]] ауылы || [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]], [[Бейіс хазірет|Митрофановка]]
|-
| [[Бастау ауылдық округі|Новоалександровка ауылдық кеңесі]]|| [[Бастау (Ақмола облысы)|Новоалександровка]] ауылы || Жаңатұрмыс, [[Бастау (Ақмола облысы)|Новоалександровка]]
|-
| [[Новобрат ауылдық округі|Новобрат ауылдық кеңесі]]|| [[Новобратское (Ақмола облысы)|Новобратское]] ауылы || [[Будённовка (Ақмола облысы)|Будённовка]], [[Добровольное (Ақмола облысы)|Добровольное]], [[Красносельское (Ақмола облысы)|Красносельское]], [[Новобратское (Ақмола облысы)|Новобратское]]
|-
| [[Острогор ауылдық округі|Острогор ауылдық кеңесі]]||[[Жаңа Қалқұтан]] ауылы || [[Қаракөл (Астрахан ауданы)|Вишнёвка]], [[Жаңа Қалқұтан]]
|}

== Тұрғыны ==
1979 жылғы Бүкілодақтық халық санағы бойынша Маринов ауданында 22 554 адам немесе облыс халқының 2,79%-ы тұрған. Жынысына қатысты құрамында ерлер 10 839 адамды немесе 48,06%, әйелдер — 11715 адам немесе 51,94% құрады. Қала халқы болмады&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/ussr79_reg1.php 1979 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. Одақтас және автономиялы республикалардың, автономиялық облыстар мен округтердің, өлкелердің, облыстардың, аудандардың, қалалық кенттердің, ауылдық-аудандық орталықтардың және ауылдық елді мекендердің (РКФСР-дан басқа) 5000 адамнан асатын нақты халқының саны.]&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстанның таратылған аудандары]]</text>
      <sha1>o1zortlwgcu64f0r6ev3ub12pw1ypx9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фабьен Урега</title>
    <ns>0</ns>
    <id>707856</id>
    <revision>
      <id>3480479</id>
      <parentid>3476139</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:46:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3480479</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2529" sha1="85nnp4psgseetbc0u45vwth64pjrc1c" xml:space="preserve">{{Футболшы
 |туған күні                  = 7.12.1992
 |туған жері                  = {{туғанжері|Париж|Парижде}}, [[Франция]]
 |азаматтығы                  = {{ту|Франция}} [[Франция]]
 |бойы                        = 178
 |позиция                     = жартылай қорғаушы
 |қазіргі клуб                = {{ту|Литва}} [[Кауно Жальгирис]]
 |клубтары                    = {{футбол карьерасы
|2011—2013|{{ту|Франция}} Дранси|41 (1)
|2013—2015|{{ту|Франция}} [[Гавр (футбол клубы)|Гавр 2]]|32 (4)
|2015—2016|{{ту|Бельгия}} Виртон|8 (0)
|2017—2018|{{ту|Франция}} Дранси|24 (5)
|2018—2019|{{ту|Франция}} [[Париж (футбол клубы)|Париж]]|27 (0)
|2019—2021|{{ту|Франция}} [[Сошо (футбол клубы)|Сошо]]|46 (3)
|2021—2022|{{ту|Франция}} [[Орлеан (футбол клубы)|Орлеан]]|10 (1)
|2022|{{ту|Литва}} [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]]|32 (5)
|2023—2024|{{ту|Қазақстан}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]]|30 (1)
|2025—    |{{ту|Литва}} [[Кауно Жальгирис]]|14 (0)
}}
}}

'''Фабьен Урега''' ([[Француз тілі|фр]]. ''Fabien Ourega''; 7 желтоқсан 1992&lt;ref&gt;[https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/216533 Тransfermarkt.com]&lt;/ref&gt;, [[Париж]], [[Франция]]) — франциялық футболшы,  жартылай қорғаушы.

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===

; «Жальгирис»

* Литва чемпионы: 2022
* Литва Кубогы: 2022

'''&quot;Астана&quot;'''

* Қазақстан суперкубогы: 2023
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
* [https://int.soccerway.com/players/-/202077/ SOCCERWAY]
* [https://globalsportsarchive.com/people/soccer/fabien-ourega/73326/ Globalsportsarchive]

{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Франция футболшылары]]
[[Санат:Франция Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Сошо ФК ойыншылары]]
[[Санат:Жальгирис ФК ойыншылары]]
[[Санат:Астана ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>85nnp4psgseetbc0u45vwth64pjrc1c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақмола облысының әкімшілік бөлінісі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>722118</id>
    <revision>
      <id>3480390</id>
      <parentid>3465456</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:31:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54672" sha1="03xuapm0lhnsfmb1nwhxcrz1z99yldh" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;position: relative; float: right;font-size:75%&quot;&gt;
[[Сурет:Акмолинская_область_—_АТЕ_2-го_уровня.png|600x600 нүкте]]{{Image label|x=-403.0|y=-284.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Астана|Ас.]]'''}}{{Image label|x=-435.0|y=-370.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Қарағанды облысы]]'''}}{{Image label|x=-35.0|y=-375.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Қостанай облысы]]'''}}{{Image label|x=-570.0|y=-65.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Павлодар облысы|Павл.&lt;br /&gt;обл.]]'''}}{{Image label|x=-550.0|y=-13.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Ресей]]'''}}{{Image label|x=-105.0|y=-75.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан&lt;br/&gt; облысы]]'''}}{{Image label|x=-270.0|y=-59.5|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Көкшетау|Көк]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-399.0|y=-298.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Қосшы|Қос]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-425.0|y=-158.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Степногорск қалалық әкімдігі|Степногорск]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-375.0|y=-190.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Ақкөл ауданы|Ақкөл]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-435.0|y=-300.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Аршалы ауданы|Аршалы]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-267.0|y=-252.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Астрахан ауданы|Астрахан]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-191.0|y=-230.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Атбасар ауданы|Атбасар]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-365.0|y=-110.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Біржан сал ауданы|Біржан сал ауданы]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-292.0|y=-162.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Бұланды ауданы|Бұланды]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-302.0|y=-79.5|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Бурабай ауданы|Бурабай]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-247.0|y=-302.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Егіндікөл ауданы|Егіндікөл]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-470.0|y=-230.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Ерейментау ауданы|Ерейментау]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-65.0|y=-195.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-127.0|y=-212.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Жақсы ауданы|Жақсы]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-78.0|y=-295.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Жарқайың ауданы|Жарқайың]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-240.0|y=-90.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Зеренді ауданы|Зеренді]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-280.0|y=-345.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Қорғалжын ауданы|Қорғалжын]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-210.0|y=-159.5|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Сандықтау ауданы|Сандықтау]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-345.0|y=-268.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Целиноград ауданы|Целиноград]]&lt;/small&gt;'''}}{{Image label|x=-345.0|y=-230.0|scale={{{width|-1}}}|text='''&lt;small&gt;[[Шортанды ауданы|Шортанды]]&lt;/small&gt;'''}}&lt;/div&gt;Облыс құрамындағы үш қала - [[Көкшетау]], [[Қосшы]] және [[Степногорск]] облыстық маңызға ие, 8 қала ([[Ақкөл ауданы|Ақкөл]], [[Атбасар]], [[Державинск]], [[Ерейментау]], [[Есіл]], [[Макинск]], [[Степняк]], [[Щучинск]]) аудандық басқару жүйесінде, сондай-ақ мұнда 17 ауылдық аудан бар: {{TOCright}}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Аудандар !! Аудан орталықтары !! Облыс орталығынан 
қашықтығы, км
! Аумағы,
мың шаршы км
! Әкімшілік бірлік саны!! Елді мекен саны 
|-
| [[Ақкөл ауданы|Ақкөл]]|| Ақкөл қаласы || 207 || 8,3 || 9|| 29 
|-
| [[Аршалы ауданы|Аршалы]]|| Аршалы кенті || 379 || 5,8|| 13|| 32 
|-
| [[Астрахан ауданы|Астрахан]]|| Астраханка ауылы || 248 || 7,4 || 12|| 34
|-
| [[Атбасар ауданы|Атбасар]]|| Атбасар қаласы|| 195 || 10,6 || 14|| 30 
|-
| [[Бурабай ауданы|Бурабай]]|| Щучинск қаласы || 74 || 5,9 || 11|| 52 
|-
| [[Бұланды ауданы|Бұланды]]|| Макинск қаласы || 116 || 5,1 || 12|| 38 
|-
| [[Біржан сал ауданы|Біржан сал]]|| Степняк қаласы || 132 || 11 || 15|| 35 
|-
| [[Егіндікөл ауданы|Егіндікөл]]|| Егіндікөл ауылы || 313 || 5,4 || 9|| 12
|-
| [[Ерейментау ауданы|Ерейментау]]|| Ерейментау қаласы || 452 || 17,7 || 14|| 33 
|-
| [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл]]|| Есіл қаласы || 342 || 8 || 15|| 31 
|-
| [[Жақсы ауданы|Жақсы]]|| Жақсы ауылы || 276 || 9,7 || 14|| 25
|-
| [[Жарқайың ауданы|Жарқайың]]|| Державинск қаласы || 378 || 12,1 || 17|| 23 
|-
| [[Зеренді ауданы|Зеренді]]|| Зеренді ауылы || 50 || 7,8 || 22|| 79 
|-
| [[Қорғалжын ауданы|Қорғалжын]]|| Қорғалжын ауылы || 426 || 9,3 || 8|| 18 
|-
| [[Сандықтау ауданы|Сандықтау]]|| Балкашино ауылы || 104 || 6,4 || 14|| 41 
|-
| [[Целиноград ауданы|Целиноград]]|| Ақмол ауылы || 335 || 7,9 || 18|| 48 
|-
| [[Шортанды ауданы|Шортанды]]|| Шортанды кенті|| 239 || 4,7 || 11|| 29 
|-
| [[Көкшетау|Көкшетау қаласы]]|| - || - || 0,4 || 2|| 3 
|-
|[[Қосшы|Қосшы қаласы]]
| -
|337
|
|1
|1
|-
| [[Степногорск|Степногорск қаласы]]|| - || 255 || 2,9 || 8|| 10 
|-
| '''Облыс''' || Көкшетау қаласы || || 146,2 || 208|| 600
|}

== Тарихы ==
[[Ақмола облысы]] 1939 жылы 14 қазанда құрылды. Облыс құрамына [[Қарағанды облысы]]нан [[Астана|Ақмола]] қаласы мен [[Целиноград ауданы|Ақмола]], [[Аршалы ауданы|Вишнёв]], [[Ерейментау ауданы|Еркіншілік]], [[Астрахан ауданы|Новочеркасск]] аудандары; [[Солтүстік Қазақстан облысы]]нан [[Степняк]] қаласы мен [[Арықбалық ауданы|Арықбалық]], [[Атбасар ауданы|Атбасар]], [[Біржан сал ауданы|Еңбекшілдер]], [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл]], [[Зеренді ауданы|Зеренді]], [[Калинин ауданы (Целиноград облысы)|Калинин]], [[Бұланды ауданы|Макин]], [[Сандықтау ауданы|Молотов]], [[Рузаев ауданы|Рузаев]], [[Ақкөл ауданы|Сталин]], [[Бурабай ауданы|Щучье]] аудандары енді. 16 қазанда Сталин ауданынан бөлініп, [[Шортанды ауданы]] құрылды.

1941 жылы [[Қорғалжын ауданы]] Қарағанды облысынан Ақмола облысының құрамына өтті.

1944 жылы 16 наурызда жаңадан құрылған [[Көкшетау облысы]]ның құрамына Арықбалық, Еңбекшілдер, Зеренді, Рузаев, Щучье аудандары берілді.

1954 жылы Степняк қаласы Көкшетау облысының құрамына берілді.

1955 жылы Есіл ауданынан [[Жақсы ауданы|Қима]] және [[Жарқайың ауданы|Баранкөл]] аудандары бөлінді. 

1957 жылы Молотов ауданы Балкашин ауданы болып өзгертілді.

1960 жылы 26 желтоқсанда Ақмола облысы таратылып, аумағы тікелей [[Тың өлкесі]]нің қарамағына өтті.

1961 жылы 24 сәуірде облыс Целиноград атауымен қайта құрылды. 25 қарашада Сталин ауданы Ленин ауданы болып өзгертілді.

1963 жылы бұрынғы аудандардың орнына Алексеев, Астрахан, Атбасар, Балкашин, Державин, Ерментау, Есіл, Жақсы, Қорғалжын, Целиноград ауылдық аудандары мен Жолымбет өнеркәсіптік ауданы құрылды. Баранкөл, Вишнёв, Еркіншілік, Калинин, Қима, Ленин, Макин, Новочеркасск, Шортанды аудандары таратылды.

1964 жылы Вишнёв, Макин аудандары қайта құрылып, Жолымбет өнеркәсіптік ауданы таратылды.

1965 жылы 19 қазанда Тың өлкесі таратылды.

1966 жылы Шортанды және [[Жаңадала ауданы|Жаңадала]] аудандары құрылды.

1970 жылы 23 қарашада жаңадан [[Торғай облысы (Қазақстан)|Торғай облысының]] құрылуына байланысты оған Державин, Есіл, Жақсы, Жаңадала аудандары берілді. 4 желтоқсанда [[Егіндікөл ауданы|Краснозамен ауданы]] құрылды.

1973 жылы [[Маринов ауданы|Маринов]], [[Сілеті ауданы|Сілеті]] аудандары, ал 1977 жылы [[Теңіз ауданы|Теңіз]] ауданы құрылды.

1985 жылы Теңіз ауданы Қарағанды облысының құрамына берілді.

1988 жылы Маринов ауданы таратылды.

1992 жылы 6 шілдеде Целиноград облысы мен қаласына тарихи атауы Ақмола қайтарылды.

1997 жылы облыста көптеген өзгеріс болды:
* 28 ақпанда Сілеті ауданы таратылды.
* 22 сәуірде Торғай облысы таратылып, Державин, Есіл, Жақсы, Жаңадала, Қима аудандары Ақмола облысына берілді.
* 23 шілдеде Жаңадала, Қима аудандары таратылды.
* 14 қарашада Алексеев ауданы Ақкөл, Балкашин ауданы Сандықтау, Вишнёв ауданы Аршалы, Державин ауданы Жарқайың, Краснознамен ауданы Егіндікөл, Макин ауданы Бұланды ауданы болып өзгертілді. Ерментау ауданының транскрипциясы Ерейментауға ауыстырылды.
* 10 желтоқсанда Ақмола қаласы Қазақстан Республикасының астанасы болып ресми түрде бекітілді. Соған байланысты қала облыс құрамынан шығарылды.

1998 жылы 6 мамырда Ақмола қаласының атауы Астана болып өзгертілді.

1999 жылы 8 сәуірде Солтүстік Қазақстан облысынан Көкшетау қаласы мен Еңбекшілдер, Зеренді, Щучье аудандары берілді. Осыған орай Ақмола облысының орталығы Астанадан Көкшетау қаласына көшірілді.

2009 жылы 3 қыркүйекте Щучье ауданы Бурабай ауданы болып өзгертілді.

2017 жылы 13 желтоқсанда Еңбекшілдер ауданына Біржан сал есімі берілді.

2021 жылы 26 шілдеде Қосшы ауылына облыстық маңыздағы қала мәртебесі берілді.

== [[Ақкөл ауданы]] ==
7 ауылдық округ пен 1 ауылдық, 1 қалалық әкімдікке 29 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Азат ауылдық әкімдігі]] || [[Азат (Ақкөл ауданы)|Азат]] ауылы || 1 || 969
|-
| [[Ақкөл қалалық әкімдігі]] || [[Ақкөл (қала)|Ақкөл]] қаласы || 4 || 16417
|-
| [[Еңбек ауылдық округі (Ақкөл ауданы)|Еңбек ауылдық округі]] || [[Еңбек (Ақкөл ауданы)|Еңбек]] ауылы || 3 || 869
|-
| [[Жалғызқарағай ауылдық округі]] || [[Жалғызқарағай]] ауылы || 3 || 426
|-
| [[Кеңес ауылдық округі (Ақмола облысы)|Кеңес ауылдық округі]] || [[Кеңес (Ақмола облысы)|Кеңес]] ауылы || 4 || 1509
|-
| [[Қарасай ауылдық округі (Ақмола облысы)|Қарасай ауылдық округі]] || [[Қына (ауыл)|Қына]] ауылы || 3 || 1044
|-
| [[Наумов ауылдық округі]] || [[Наумовка (Ақмола облысы)|Наумовка]] ауылы || 3 || 1009
|-
| [[Новорыбин ауылдық округі (Ақмола облысы)|Новорыбин ауылдық округі]] || [[Новорыбинка (Ақмола облысы)|Новорыбинка]] ауылы || 3 || 954
|-
| [[Урюпин ауылдық округі]] || [[Урюпинка]] ауылы || 5 || 1611
|}

== [[Аршалы ауданы]] ==
12 ауылдық округ пен 1 кенттік әкімдікке 32 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халық саны (2021)
|-
| [[Ақбұлақ ауылдық округі (Аршалы ауданы)|Ақбұлақ ауылдық округі]] || [[Ақбұлақ (Аршалы ауданы)|Ақбұлақ]] ауылы || 2 || 858
|-
| [[Анар ауылдық округі]] || [[Анар (станция)|Анар]] ауылы || 2 || 1085
|-
| [[Арнасай ауылдық округі]] || [[Арнасай (Ақмола облысы)|Арнасай]] ауылы || 2 || 978
|-
| [[Аршалы кенттік әкімдігі]] || [[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кенті ||1 || 7888
|-
| [[Бұлақсай ауылдық округі]] || [[Бұлақсай (Ақмола облысы)|Бұлақсай]] ауылы || 3|| 1026
|-
| [[Бірсуат ауылдық округі (Аршалы ауданы)|Бірсуат ауылдық округі]] || [[Бірсуат (Аршалы ауданы)|Бірсуат]] ауылы ||2 || 618
|-
| [[Елтоқ ауылдық округі]] || [[Елтоқ]] ауылы || 3|| 1130
|-
| [[Жібек жолы ауылдық округі (Ақмола облысы)|Жібек жолы ауылдық округі]] || [[Жібек жолы (Ақмола облысы)|Жібек жолы]] ауылы || 4|| 4523
|-
| [[Ижевск ауылдық округі]] || [[Ижевское (Ақмола облысы)|Ижевское]] ауылы || 2|| 1682
|-
| [[Константинов ауылдық округі (Ақмола облысы)|Константинов ауылдық округі]] || [[Константиновка (Ақмола облысы)|Константиновка]] ауылы || 3|| 1442
|-
| [[Михайлов ауылдық округі (Ақмола облысы)|Михайлов ауылдық округі]] || [[Михайловка (Аршалы ауданы)|Михайловка]] ауылы || 3|| 1553 
|-
| [[Сарыоба ауылдық округі]] || [[Сарыоба (станция)|Сарыоба]] станциясы || 2|| 911
|-
| [[Түрген ауылдық округі (Ақмола облысы)|Түрген ауылдық округі]] || [[Түрген (Ақмола облысы)|Түрген]] ауылы || 3|| 879
|}

== [[Астрахан ауданы]] ==
11 ауылдық округ пен 1 ауылдық әкімдікке 34 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халық саны (2021)
|-
| [[Астрахан ауылдық округі (Ақмола облысы)|Астрахан ауылдық округі]] || [[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]] ауылы || 3|| 6336
|-
| [[Ескі Қалқұтан ауылдық округі]]  || [[Ескі Қалқұтан]] ауылы || 4|| 888
|-
| [[Есіл ауылдық округі (Астрахан ауданы)|Есіл ауылдық округі]] || [[Зелёное (Ақмола облысы)|Зелёное]] ауылы || 3|| 1134
|-
| [[Жалтыр ауылдық округі]] || [[Жалтыр (Ақмола облысы)|Жалтыр]] ауылы || 4|| 3872
|-
| [[Каменка ауылдық әкімдігі]] || [[Каменка (Астрахан ауданы)|Каменка]] ауылы || 1|| 553
|-
| [[Қалқұтан ауылдық округі]] || [[Қалқұтан (станция)|Қалқұтан]] станциясы || 2|| 577
|-
| [[Қызылжар ауылдық округі (Ақмола облысы)|Қызылжар ауылдық округі]] || [[Жаңатұрмыс (Ақмола облысы)|Жаңатұрмыс]] ауылы || 3|| 1145 
|-
| [[Николаев ауылдық округі (Ақмола облысы)|Николаев ауылдық округі]] || [[Петровка (Астрахан ауданы)|Петровка]] ауылы || 3|| 1232
|-
| [[Новочеркасск ауылдық округі]] || [[Новочеркасское]] ауылы || 3|| 1430 
|-
| [[Острогор ауылдық округі]] || [[Жаңа Қалқұтан]] ауылы || 2|| 624
|-
| [[Первомай ауылдық округі (Астрахан ауданы)|Первомай ауылдық округі]] || [[Первомайка (Ақмола облысы)|Первомайка]] ауылы || 3 || 2059
|-
| [[Ұзынкөл ауылдық округі (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл ауылдық округі]] || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылы || 3 || 431
|}

== [[Атбасар ауданы]] ==
2 ауылдық, 1 қалалық әкімдік пен 11 ауылдық округке 30 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Ақан Құрманов ауылдық округі]] || [[Ақан Құрманов ауылы|Ақан Құрманов]] ауылы || 3 || 753 
|-
| [[Атбасар қалалық әкімдігі]] || [[Атбасар]] қаласы || 1 || 31434
|-
| [[Бастау ауылдық округі]] || [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылы || 1 || 1046
|-
| [[Борисовка ауылдық әкімдігі]] || [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылы || 1 || 792
|-
| [[Макеев ауылдық округі]] || [[Шуйское (Ақмола облысы)|Шуйское]] ауылы || 2 || 605
|-
| [[Мариновка ауылдық округi]] || [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]] ауылы || 3 || 2210
|-
| [[Новосельское ауылдық әкімдігі]] || [[Новосельское (Ақмола облысы)|Новосельское]] ауылы || 1 || 674
|-
| [[Покров ауылдық округі (Ақмола облысы)|Покров ауылдық округі]] || [[Покровка (Ақмола облысы)|Покровка]] ауылы || 2 || 945
|-
| [[Полтава ауылдық округі (Ақмола облысы)|Полтава ауылдық округі]] || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылы || 2 || 797
|-
| [[Сепе ауылдық округі]] || [[Сепе (ауыл)|Сепе]] ауылы || 2 || 910
|-
| [[Сергеев ауылдық округі]] || [[Сергеевка (Ақмола облысы)|Сергеевка]] ауылы || 3 || 1154
|-
| [[Тельман ауылдық округі (Ақмола облысы)|Тельман ауылдық округі]] || [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылы || 2 || 770
|-
| [[Шұңқыркөл ауылдық округі]] || [[Сочинское]] ауылы || 2 || 868
|-
| [[Ярослав ауылдық округі (Атбасар ауданы)|Ярослав ауылдық округі]] || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылы || 5 || 1179
|}

== [[Бурабай ауданы]] ==
9 ауылдық округ пен 1 кенттік, 1 қалалық әкімдікке 52 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
 ! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !!Елді мекендері !!Халқы (2021)
|-
| [[Абылайхан ауылдық округі]] || [[Қызылағаш (Бурабай ауданы)|Қызылағаш]] ауылы || 4|| 1886
|-
| [[Атамекен ауылдық округі (Ақмола облысы)|Атамекен ауылдық округі]] || [[Атамекен (Ақмола облысы)|Атамекен]] ауылы || 6|| 1757
|-
| [[Бурабай кенттік әкімдігі]] || [[Бурабай (кент)|Бурабай]] кенті || 3|| 4295
|-
| [[Веденов ауылдық округі]] || [[Веденовка (Ақмола облысы)|Веденовка]] ауылы ||4 || 1059
|-
| [[Зеленобор ауылдық округі]] || [[Зелёный Бор (Ақмола облысы)|Зелёный Бор]] ауылы || 6|| 4438
|-
| [[Златополье ауылдық округі]] || [[Златополье]] ауылы || 7|| 2054
|-
| [[Кенесары ауылдық округі]] || [[Кенесары]] ауылы || 3|| 2018
|-
| [[Қатаркөл ауылдық округі]] || [[Қатаркөл]] ауылы ||4 || 2689
|-
| [[Успеноюрьев ауылдық округі]] || [[Успеноюрьевка]] ауылы || 6|| 1356
|-
| [[Ұрымқай ауылдық округі]] || [[Ұрымқай (ауыл)|Ұрымқай]] ауылы || 8|| 2538
|-
| [[Щучинск қалалық әкімдігі]] || [[Щучинск]] қаласы || 1|| 46744
|}

== [[Бұланды ауданы]] ==
1 қалалық әкімдік пен 10 ауылдық округке 38 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Алтынды ауылдық округі]] || [[Алтынды (Ақмола облысы)|Алтынды]] ауылы || 5 || 1173
|-
| [[Амангелді ауылдық округі (Бұланды ауданы)|Амангелді ауылдық округі]] || [[Партизанка]] ауылы || 2 || 692
|-
| [[Вознесен ауылдық округі]] || [[Вознесенка (Ақмола облысы)|Вознесенка]] ауылы || 3 || 1629
|-
| [[Еркөл ауылдық округі]] || [[Тоқтамыс (Ақмола облысы)|Тоқтамыс]] ауылы || 4 || 1150
|-
| [[Журавлёв ауылдық округі]] || [[Журавлёвка (Ақмола облысы)|Журавлёвка]] ауылы || 4 || 1638
|-
| [[Капитонов ауылдық округі]] || [[Капитоновка (Ақмола облысы)|Капитоновка]] ауылы || 3 || 912
|-
| [[Карамышев ауылдық округі]] || [[Шұбарағаш (Ақмола облысы)|Шұбарағаш]] ауылы || 4 || 820
|-
| [[Қараөзек ауылдық округі]] || [[Қараөзек (Бұланды ауданы)|Қараөзек]] ауылы || 4 || 1650
|-
| [[Макинск қалалық әкімдігі]] || [[Макинск]] қаласы || 1 || 18098
|-
| [[Никольск ауылдық округі (Ақмола облысы)|Никольск ауылдық округі]] || [[Никольское (Ақмола облысы)|Никольское]] ауылы || 2 || 1185
|-
| [[Новобрат ауылдық округі]] || [[Новобратское (Ақмола облысы)|Новобратское]] ауылы || 4 || 686
|}

== [[Біржан сал ауданы]] ==
5 ауылдық, 1 қалалық әкімдік пен 9 ауылдық округке 35 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Ақсу ауылдық әкімдігі]] || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылы || 1 || 139
|-
| [[Аңғал батыр ауылдық округі]] || [[Аңғал батыр ауылы|Аңғал батыр]] ауылы || 2 || 566
|-
| [[Баймырза ауылдық округі (Ақмола облысы)|Баймырза ауылдық округі]] || [[Баймырза (Ақмола облысы)|Баймырза]] ауылы || 2 || 417
|-
| [[Бірсуат ауылдық округі (Біржан сал ауданы)|Бірсуат ауылдық округі]] || [[Бірсуат (Біржан сал ауданы)|Бірсуат]] ауылы || 2 || 644
|-
| [[Донской ауылдық округі]] || [[Андықожа батыр ауылы|Андықожа батыр]] ауылы || 2 || 1166
|-
| [[Еңбекшілдер ауылдық округі]] || [[Еңбекшілдер]] ауылы || 3 || 728
|-
| [[Заозёрный ауылдық әкімдігі]] || [[Заозёрный (Ақмола облысы)|Заозёрный]] ауылы || 1 || 267
|-
| [[Заурал ауылдық округі]] || [[Заураловка]] ауылы || 3 || 724
|-
| [[Кеңащы ауылдық әкімдігі]] || [[Кеңащы (Ақмола облысы)|Кеңащы]] ауылы || 1 || 302
|-
| [[Краснофлот ауылдық әкімдігі]] || [[Краснофлотское (Ақмола облысы)|Краснофлотское]] ауылы || 1 || 210
|-
| [[Макинка ауылдық округі]] || [[Макинка]] ауылы || 6 || 2163
|-
| [[Мамай ауылдық әкімдігі]] || [[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылы || 1 || 248
|-
| [[Степняк қалалық әкімдігі]] || [[Степняк]] қаласы || 2 || 4304
|-
| [[Уәлиханов ауылдық округі (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов ауылдық округі]] || [[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылы || 2 || 359
|-
| [[Үлгі ауылдық округі]] || [[Үлгі (Ақмола облысы)|Үлгі]] ауылы || 6 || 1376
|}

== [[Егіндікөл ауданы]] ==
1 ауылдық әкімдік пен 8 ауылдық округке 12 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халық саны (2021)
|-
| [[Абай ауылдық округі (Ақмола облысы)|Абай ауылдық округі]] || [[Абай (Егіндікөл ауданы)|Абай]] ауылы || 1 || 105
|-
| [[Алакөл ауылдық округі (Ақмола облысы)|Алакөл ауылдық округі]] || [[Полтавское (Ақмола облысы)|Полтавское]] ауылы || 2 || 439
|-
| [[Армавир ауылдық округі]] ||  [[Спиридоновка (Ақмола облысы)|Спиридиновка]] ауылы || 1 || 382
|-
| [[Бауман ауылдық әкімдігі (Ақмола облысы)|Бауман ауылдық әкімдігі]] || [[Бауман (Ақмола облысы)|Бауман]] ауылы || 1 || 529
|-
| [[Буревестник ауылдық округі (Ақмола облысы)|Буревестник ауылдық округі]] || [[Буревестник (Ақмола облысы)|Буревестник]] ауылы || 1 || 161
|-
| [[Егіндікөл ауылдық округі (Ақмола облысы)|Егіндікөл ауылдық округі]] || [[Егіндікөл (Ақмола облысы)|Егіндікөл]] ауылы || 1 || 2820
|-
| [[Жалманқұлақ ауылдық округі]] || [[Жалманқұлақ (ауыл)|Жалманқұлақ]] ауылы || 2 || 164
|-
| [[Қоржынкөл ауылдық округі (Ақмола облысы)|Қоржынкөл ауылдық округі]] || [[Қоржынкөл (Егіндікөл ауданы)|Қоржынкөл]] ауылы || 1 || 394
|-
| [[Ұзынкөл ауылдық округі (Егіндікөл ауданы)|Ұзынкөл ауылдық округі]] || [[Ұзынкөл (Егіндікөл ауданы)|Ұзынкөл]] ауылы || 2 || 474
|}

== [[Ерейментау ауданы]] ==
3 ауылдық, 1 қалалық әкімдік пен 10 ауылдық округке 33 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Ақмырза ауылдық округі]] || [[Ақмырза (ауыл)|Ақмырза]] ауылы || 2 || 669
|-
| [[Ақсуат ауылдық әкімдігі]] || [[Ақсуат (Ақмола облысы)|Ақсуат]] ауылы || 1 || 561
|-
| [[Бестоғай ауылдық округі]] || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылы || 3 || 482
|-
| [[Бозтал ауылдық округі]] || [[Бозтал (Ақмола облысы)|Бозтал]] ауылы || 1 || 608
|-
| [[Ерейментау қалалық әкімдігі]] || [[Ерейментау]] қаласы || 1 || 12652
|-
| [[Еркіншілік ауылдық округі]] || [[Еркіншілік]] ауылы || 2 || 2994
|-
| [[Күншалған ауылдық округі]] || [[Күншалған]] ауылы || 3 || 624
|-
| [[Қойтас ауылдық округі]] || [[Қойтас (Ақмола облысы)|Қойтас]] ауылы || 2 || 337
|-
| [[Майлан ауылдық әкімдігі]] || [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылы || 1 || 1423
|-
| [[Олжабай батыр ауылдық округі]] || [[Олжабай батыр ауылы|Олжабай батыр]] ауылы || 3 || 1234
|-
| [[Өлеңті ауылдық округі (Ақмола облысы)|Өлеңті ауылдық округі]] || [[Өлеңті (Ақмола облысы)|Өлеңті]] ауылы || 3 || 988
|-
| [[Сілеті ауылдық әкімдігі]] || [[Сілеті (Ақмола облысы)|Сілеті]] ауылы || 1 || 820
|-
| [[Тайбай ауылдық округі]] || [[Тайбай]] ауылы || 4 || 1785
|-
| [[Торғай ауылдық округі (Ақмола облысы)|Торғай ауылдық округі]] || [[Торғай (Ақмола облысы)|Торғай]] ауылы || 6 || 1533
|}

== [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл ауданы]] ==
1 қалалық, 1 кенттік, 1 ауылдық әкімдік пен 12 ауылдық округке 31 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Ақсай ауылдық округі (Ақмола облысы)|Ақсай ауылдық округі]] || [[Ақсай (Ақмола облысы)|Ақсай]] ауылы || 1 || 672
|-
| [[Бұзылық ауылдық округі]] || [[Бұзылық]] ауылы || 2 || 732
|-
| [[Двуречный ауылдық округі]] || [[Двуречное (Ақмола облысы)|Двуречное]] ауылы || 3 || 1405
|-
| [[Есіл қалалық әкімдігі]] || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласы || 1 || 11484
|-
| [[Жаныспай ауылдық округі]] || [[Жаныспай (Ақмола облысы)|Жаныспай]] ауылы || 2 || 623
|-
| [[Заречный ауылдық округі (Ақмола облысы)|Заречный ауылдық округі]] || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылы || 2 || 757
|-
| [[Знаменка ауылдық әкімдігі]] || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылы || 1 || 280
|-
| [[Интернациональный ауылдық округі (Ақмола облысы)|Интернациональный ауылдық округі]] || [[Интернациональное (Ақмола облысы)|Интернациональное]] ауылы || 3 || 480
|-
| [[Красивое ауылдық округі]] || [[Красивое (Ақмола облысы)|Красивое]] ауылы || 5 || 1466
|-
| [[Красногор кенттік әкімдігі]] || [[Калачи (Ақмола облысы)|Калачи]] ауылы || 3 || 579
|-
| [[Қаракөл ауылдық округі (Ақмола облысы)|Қаракөл ауылдық округі]] || [[Қаракөл (Есіл ауданы)|Қаракөл]] ауылы || 2 || 431
|-
| [[Мәскеу ауылдық округі (Ақмола облысы)|Мәскеу ауылдық округі]] || [[Мәскеу (Ақмола облысы)|Мәскеу]] ауылы || 1 || 504
|-
| [[Орлов ауылдық округі (Ақмола облысы)|Орлов ауылдық округі]] || [[Орловка (Ақмола облысы)|Орловка]] ауылы || 1 || 369
|-
| [[Свободный ауылдық округі]] || [[Свободное (Ақмола облысы)|Свободное]] ауылы || 2 || 1003
|-
| [[Юбилейный ауылдық округі (Ақмола облысы)|Юбилейный ауылдық округі]] || [[Юбилейное (Ақмола облысы)|Юбилейное]] ауылы || 2 || 534
|}

== [[Жақсы ауданы]] ==
2 ауылдық әкімдік пен 12 ауылдық округке 25 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Белағаш ауылдық округі (Жақсы ауданы)|Белағаш ауылдық округі]] || [[Белағаш (Жақсы ауданы)|Белағаш]] ауылы || 1 || 869
|-
| [[Беловод ауылдық округі]] || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылы || 3 || 1043
|-
| [[Есіл ауылдық округі (Жақсы ауданы)|Есіл ауылдық округі]] || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылы || 3 || 1157
|-
| [[Жақсы ауылдық округі]] || [[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] ауылы || 1 || 4626
|-
| [[Жаңақима ауылдық округі]] || [[Жаңақима]] ауылы || 3 || 2389
|-
| [[Запорожье ауылдық округі]] || [[Запорожье (Ақмола облысы)|Запорожье]] ауылы || 2 || 2365
|-
| [[Калинин ауылдық округі (Ақмола облысы)|Калинин ауылдық округі]] || [[Калининское (Ақмола облысы)|Калининское]] ауылы || 3 || 566
|-
| [[Киев ауылдық округі (Ақмола облысы)|Киев ауылдық округі]] || [[Киевское (Ақмола облысы)|Киевское]] ауылы || 1 || 629
|-
| [[Қызылсай ауылдық округі (Жақсы ауданы)|Қызылсай ауылдық округі]] || [[Кировское (Ақмола облысы)|Кировское]] ауылы || 2 || 528
|-
| [[Новокиенка ауылдық әкімдігі]] || [[Новокиенка]] ауылы || 1 || 615
|-
| [[Подгорное ауылдық округі]] || [[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылы || 1 || 709
|-
| [[Тарасов ауылдық округі]] || [[Тарасовка (Ақмола облысы)|Тарасовка]] ауылы || 2 || 425
|-
| [[Терісаққан ауылдық әкімдігі]] || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылы || 1 || 304
|-
| [[Чапаев ауылдық округі (Ақмола облысы)|Чапаев ауылдық округі]] || [[Чапаевское (Ақмола облысы)|Чапаевское]] ауылы || 1 || 226
|}

== [[Жарқайың ауданы]] ==
11 ауылдық, 1 қалалық әкімдік пен 5 ауылдық округке 23 елді мекен біріктірілген: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Бірсуат ауылдық әкімдігі]] || [[Бірсуат (Жарқайың ауданы)|Бірсуат]] ауылы || 1 || 306
|-
| [[Гастелло ауылдық әкімдігі]] || [[Гастелло (Ақмола облысы)|Гастелло]] ауылы || 1 || 556
|-
| [[Далабай ауылдық әкімдігі]] || [[Далабай]] ауылы || 1 || 247
|-
| [[Державинск қалалық әкімдігі]] || [[Державинск]] қаласы || 1 || 7097
|-
| [[Жаңадала ауылдық округі]] || [[Тасты-Талды]] ауылы || 3 || 728
|-
| [[Костычев ауылдық округі]] || [[Костычево (Ақмола облысы)|Костычево]] ауылы || 2 || 492
|-
| [[Құмсуат ауылдық әкімдігі]] || [[Құмсуат (Ақмола облысы)|Құмсуат]] ауылы || 1 || 279
|-
| [[Львов ауылдық әкімдігі]] || [[Львовское (Ақмола облысы)|Львовское]] ауылы || 1 || 296
|-
| [[Нахимов ауылдық округі]] || [[Нахимовка (Ақмола облысы)|Нахимовка]] ауылы || 2 || 267
|-
| [[Отрадный ауылдық округі]] || [[Отрадное (Жарқайың ауданы)|Отрадное]] ауылы || 2 || 512
|-
| [[Пригородный ауылдық әкімдігі (Ақмола облысы)|Пригородный ауылдық әкімдігі]] || [[Пригородное (Жарқайың ауданы)|Пригородное]] ауылы || 1 || 489
|-
| [[Пятигорский ауылдық әкімдігі]] || [[Пятигорское (Ақмола облысы)|Пятигорское]] ауылы || 1 || 382
|-
| [[Тасөткел ауылдық әкімдігі]] || [[Тасөткел (Ақмола облысы)|Тасөткел]] ауылы || 1 || 269
|-
| [[Тассуат ауылдық әкімдігі]] || [[Тассуат (Ақмола облысы)|Тассуат]] ауылы || 1 || 236
|-
| [[Уәлиханов ауылдық округі (Жарқайың ауданы)|Уәлиханов ауылдық округі]] || [[Уәлиханов (Жарқайың ауданы)|Уәлиханов]] ауылы || 2 || 590
|-
| [[Үшқарасу ауылдық әкімдігі]] || [[Үшқарасу (Ақмола облысы)|Үшқарасу]] ауылы || 1 || 247
|-
| [[Шойындыкөл ауылдық әкімдігі]] || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылы || 1 || 253
|}

== [[Зеренді ауданы]] ==
1 ауылдық, 1 кенттік әкімдік пен 20 ауылдық округке 79 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Айдабол ауылдық әкімдігі]] || [[Айдабол (Ақмола облысы)|Айдабол]] ауылы || 1 || 1041
|-
| [[Ақкөл ауылдық округі (Ақмола облысы)|Ақкөл ауылдық округі]] || [[Ақкөл (Зеренді ауданы)|Ақкөл]] ауылы || 5 || 2154
|-
| [[Алексеев кенттік әкімдігі]] || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] кенті || 3 || 2017
|-
| [[Бәйтерек ауылдық округі (Ақмола облысы)|Бәйтерек ауылдық округі]] || [[Бәйтерек (Ақмола облысы)|Бәйтерек]] ауылы || 5 || 1035
|-
| [[Бұлақ ауылдық округі (Ақмола облысы)|Бұлақ ауылдық округі]] || [[Еленовка (Ақмола облысы)|Еленовка]] ауылы || 5 || 2003
|-
| [[Викторов ауылдық округі]] || [[Викторовка (Ақмола облысы)|Викторовка]] ауылы || 3 || 1607
|-
| [[Зеренді ауылдық округі]] || [[Зеренді]] ауылы || 3 || 7667
|-
| [[Исаковка ауылдық округі]] || [[Исаковка (Ақмола облысы)|Исаковка]] ауылы || 3 || 635
|-
| [[Күсеп ауылдық округі]] || [[Өркен (Ақмола облысы)|Өркен]] ауылы || 5 || 2166
|-
| [[Қанай би ауылдық округі]] || [[Қарауыл Қанай би ауылы|Қарауыл Қанай би]] ауылы || 4 || 703
|-
| [[Қонысбай ауылдық округі]] || [[Қонысбай (Ақмола облысы)|Қонысбай]] ауылы || 4 || 2292
|-
| [[Қызылегіс ауылдық округі]] || [[Қызылегіс]] ауылы || 3 || 514
|-
| [[Қызылсая ауылдық округі]] || [[Қызылсая]] ауылы || 3 || 496
|-
| [[Мәлік Ғабдуллин ауылдық округі]] || [[Мәлік Ғабдуллин ауылы|Мәлік Ғабдуллин]] ауылы || 5 || 1157
|-
| [[Ортақ ауылдық округі]] || [[Ортақ (Ақмола облысы)|Ортақ]] ауылы || 3 || 772
|-
| [[Приречен ауылдық округі (Ақмола облысы)|Приречен ауылдық округі]] || [[Приречное (Зеренді ауданы)|Приречное]] ауылы || 2 || 973
|-
| [[Садовый ауылдық округі (Ақмола облысы)|Садовый ауылдық округі]] || [[Садовое (Зеренді ауданы)|Садовое]] ауылы || 3 || 1517
|-
| [[Сарыөзек ауылдық округі (Ақмола облысы)|Сарыөзек ауылдық округі]] || [[Ақан (Ақмола облысы)|Ақан]] ауылы || 3 || 643
|-
| [[Сейфуллин ауылдық округі (Ақмола облысы)|Сейфуллин ауылдық округі]] || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылы || 4 || 1113
|-
| [[Симферополь ауылдық округі]] || [[Симферопольское]] ауылы || 3 || 1182
|-
| [[Троицк ауылдық округі (Ақмола облысы)|Троицк ауылдық округі]] || [[Троицкое (Ақмола облысы)|Троицкое]] ауылы || 4 || 1005
|-
| [[Шағалалы ауылдық округi (Ақмола облысы)|Шағалалы ауылдық округi]] || [[Шағалалы (Шағалалы ауылдық округі)|Шағалалы]] ауылы || 5 || 2933
|}

== [[Қорғалжын ауданы]] ==
8 ауылдық округке 18 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Амангелді ауылдық округі (Қорғалжын ауданы)|Амангелді ауылдық округі]] || [[Өркендеу (Ақмола облысы)|Өркендеу]] ауылы || 2 || 461
|-
| [[Арықты ауылдық округі]] || [[Арықты]] ауылы || 2 || 720
|-
| [[Кеңбидайық ауылдық округі]] || [[Кеңбидайық]] ауылы || 2 || 347
|-
| [[Қарашалғын ауылдық округі]] || [[Жантеке]] ауылы || 3 || 743
|-
| [[Қорғалжын ауылдық округі]] || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылы || 2 || 3296
|-
| [[Қызылсай ауылдық округі (Қорғалжын ауданы)|Қызылсай ауылдық округі]] || [[Шалқар (Қорғалжын ауданы)|Шалқар]] ауылы || 2 || 463
|-
| [[Майшұқыр ауылдық округі]] || [[Майшұқыр]] ауылы || 2 || 225
|-
| [[Сабынды ауылдық округі]] || [[Сабынды (ауыл)|Сабынды]] ауылы || 3 || 1240
|}

== [[Сандықтау ауданы]] ==
14 ауылдық округке 41 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Ақсораң ауылдық округі]] || [[Новоникольское (Ақмола облысы)|Новоникольское]] ауылы || 5 || 1012
|-
| [[Балкашин ауылдық округі]] || [[Балкашино]] ауылы || 3 || 5290
|-
| [[Барақпай ауылдық округі]] || [[Барақпай]] ауылы || 3 || 334
|-
| [[Белгород ауылдық округі]] || [[Белгородское]] ауылы || 3 || 657
|-
| [[Бірлік ауылдық округі (Ақмола облысы)|Бірлік ауылдық округі]] || [[Красная Поляна (Ақмола облысы)|Красная Поляна]] ауылы || 3 || 1029
|-
| [[Васильев ауылдық округі]] || [[Васильевка (Ақмола облысы)|Васильевка]] ауылы || 3 || 642
|-
| [[Весёлов ауылдық округі (Ақмола облысы)|Весёлов ауылдық округі]] || [[Байдалы (Сандықтау ауданы)|Байдалы]] ауылы || 3 || 807
|-
| [[Жамбыл ауылдық округі (Ақмола облысы)|Жамбыл ауылдық округі]] || [[Приозёрное (Ақмола облысы)|Приозёрное]] ауылы || 2 || 782
|-
| [[Каменка ауылдық округі (Сандықтау ауданы)|Каменка ауылдық округі]] || [[Каменка (Сандықтау ауданы)|Каменка]] ауылы || 2 || 1162
|-
| [[Лесной ауылдық округі (Ақмола облысы)|Лесной ауылдық округі]] || [[Лесное (Ақмола облысы)|Лесное]] ауылы || 5 || 1289
|-
| [[Максимов ауылдық округі]] || [[Максимовка (Сандықтау ауданы)|Максимовка]] ауылы || 4 || 1609
|-
| [[Мәдениет ауылдық округі (Ақмола облысы)|Мәдениет ауылдық округі]] || [[Мәдениет (Сандықтау ауданы)|Мәдениет]] ауылы || 1 || 499
|-
| [[Сандықтау ауылдық округі]] || [[Сандықтау]] ауылы || 2 || 1459
|-
| [[Широков ауылдық округі]] || [[Богородка]] ауылы || 2 || 614
|}

== [[Целиноград ауданы]] ==
2 ауылдық әкімдік пен 16 ауылдық округке 48 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері!! Халқы (2021) 
|-
| [[Ақжар ауылдық округі (Ақмола облысы)|Ақжар ауылдық округі]] || [[Ақжар (Целиноград ауданы)|Ақжар]] ауылы || 2|| 1172 
|-
| [[Ақмол ауылдық округі]] || [[Ақмол]] ауылы || 2|| 13851 
|-
| [[Арайлы ауылдық округі]] || [[Арайлы (Ақмола облысы)|Арайлы]] ауылы || 5|| 3909 
|-
| [[Жаңаесіл ауылдық округі]] || [[Жаңаесіл]] ауылы || 3|| 3145 
|-
| [[Жарлыкөл ауылдық округі]] || [[Жалғызқұдық]] ауылы || 2|| 2626 
|-
| [[Қабанбай батыр ауылдық округі]] || [[Қабанбай батыр ауылы|Қабанбай батыр]] ауылы || 4|| 8939 
|-
| [[Қараөткел ауылдық округі]] || [[Қараөткел (Ақмола облысы)|Қараөткел]] ауылы || 3|| 10930 
|-
| [[Қоянды ауылдық әкімдігі]] || [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылы || 1|| 9545 
|-
| [[Қызылсуат ауылдық округі]] || [[Қызылсуат]] ауылы || 3|| 1289 
|-
| [[Мәншүк Мәметова ауылдық әкімдігі]] || [[Мәншүк Мәметова ауылы|Мәншүк Мәметова]] ауылы || 1|| 709 
|-
| [[Нұресіл ауылдық округі]] || [[Нұресіл]] ауылы || 3|| 2458 
|-
| [[Оразақ ауылдық округі]] || [[Оразақ (ауыл)|Оразақ]] ауылы || 2|| 2201 
|-
| [[Рақымжан Қошқарбаев ауылдық округі]] || [[Рақымжан Қошқарбаев ауылы|Рақымжан Қошқарбаев]] ауылы || 3|| 2069 
|-
| [[Родина ауылдық округі (Ақмола облысы)|Родина ауылдық округі]] || [[Родина (Ақмола облысы)|Родина]] ауылы || 3|| 1650 
|-
| [[Софиевка ауылдық округі]] ||[[Софиевка (Ақмола облысы)|Софиевка]] ауылы || 2|| 2565 
|-
| [[Талапкер ауылдық округі]] || [[Талапкер (Ақмола облысы)|Талапкер]] ауылы || 3|| 9540 
|-
| [[Тасты ауылдық округі (Ақмола облысы)|Тасты ауылдық округі]] || [[Тасты (Ақмола облысы)|Тасты]] ауылы || 3|| 1375 
|-
| [[Шалқар ауылдық округі (Ақмола облысы)|Шалқар ауылдық округі]] || [[Шалқар (Целиноград ауданы)|Шалқар]] ауылы || 3|| 833 
|}

== [[Шортанды ауданы]] ==
2 кенттік әкімдік пен 9 ауылдық округке 29 елді мекен біріктірілген:
{| class=&quot;wikitable&quot;
 ! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021)
|-
| [[Андреев ауылдық округі (Ақмола облысы)|Андреев ауылдық округі]] || [[Андреевка (Ақмола облысы)|Андреевка]] ауылы || 2  || {{құлдырау}}967
|-
| [[Бектау ауылдық округі]] || [[Бектау (ауыл)|Бектау]] ауылы || 4  || {{құлдырау}}1865
|-
| [[Бозайғыр ауылдық округі]] || [[Бозайғыр (Ақмола облысы)|Бозайғыр]] ауылы || 3  || {{құлдырау}}3552
|-
| [[Дамса ауылдық округі]] || [[Дамса]] ауылы || 3 || {{өсім}}4740 
|-
| [[Жолымбет кенттік әкімдігі]] || [[Жолымбет]] кенті || 1  || {{құлдырау}}4011
|-
| [[Новокубан ауылдық округі]] || [[Новокубанка]] ауылы || 2  || {{құлдырау}}1845
|-
| [[Новосёлов ауылдық округі (Ақмола облысы)|Новосёлов ауылдық округі]] || [[Новосёловка (Шортанды ауданы)|Новосёловка]] ауылы || 4  || {{құлдырау}}978
|-
| [[Петров ауылдық округі (Ақмола облысы)|Петров ауылдық округі]] || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылы || 3  || {{құлдырау}}1358
|-
| [[Пригородный ауылдық округі (Шортанды ауданы)|Пригородный ауылдық округі]] || [[Пригородное (Шортанды ауданы)|Пригородное]] ауылы || 2  || {{құлдырау}}837
|-
| [[Раевка ауылдық округі]] || [[Раевка (Ақмола облысы)|Раевка]] ауылы || 4  || {{құлдырау}}1110
|-
| [[Шортанды кенттік әкімдігі]] || [[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] кенті || 1  || {{өсім}}6562
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан әкімшілік бөлінісі]]</text>
      <sha1>03xuapm0lhnsfmb1nwhxcrz1z99yldh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жүзуден әлем рекордтарының тізімі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>730445</id>
    <revision>
      <id>3480397</id>
      <parentid>3470674</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T21:44:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Артем Загребельный</username>
        <id>159332</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әйелдер */</comment>
      <origin>3480397</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69425" sha1="e89z796a6ndtkd6leeho36mk7z1h8vn" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=ақпан 2024}}

[[Сурет:Michael Phelps Ryan Lochte Laszlo Cseh medals 2008 Olympics.jpg|350px|thumb|right|[[Майкл Фелпс]] (ортада) карерасында 39 рекорд жаңартты]]

'''Жүзудегі әлемдік рекордтар''' - бұл жүзушілердің ережелермен келісілген салыстырмалы және қайталанатын жағдайларда жүзуде көрсеткен ең жоғары нәтижелер.

== Ережесі ==
Рекордтар Халықаралық жүзу Федерациясы (ФИНА) ратификациялайды. Рекордтарды &quot;ұзын суға&quot; (50 метрлік бассейн) немесе &quot;қысқа суға&quot; (25 метрлік бассейн) қоюға болады. ФИНА ерлер мен әйелдер үшін бекітілген пәндер тізіміне сәйкес әлемдік рекордтарды мойындайды:

* [[Кроль|Еркін]]: 50 м, 100 м, 200 м, 400 м, 800 м, 1500 м
* Арқамен: 50 м 20, 100 м,0 м
* [[Брасс]]: 50 м, 100 м, 200 м
* [[Баттерфляй]]: 50 м, 100 м, 200 м
* Комбинация: 100 м (қысқа су), 200 м, 400 м
* Эстафета: 4×50 м [[плавание вольным стилем|еркін]] (қысқа су), 4×100 м [[плавание вольным стилем|еркін]], 4×200 м [[плавание вольным стилем|еркін]], 4×50 м [[комплексное плавание|комбинация]] (қысқа су), 4×100 м [[комплексное плавание|комбинация]];
* Микст: 4×50 м [[плавание вольным стилем|еркін]] (қысқа су), 4×50 м [[комплексное плавание|комбинация]] (қысқа су), 4×100 м [[плавание вольным стилем|еркін]] (ұзын су), 4×100 м [[комплексное плавание|комбинация]] (ұзын су)&lt;ref name=&quot;fina1&quot;&gt;[http://www.fina.org/project/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=45&amp;Itemid=119 FINA rules] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130726002347/http://www.fina.org/project/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=45&amp;Itemid=119 |date=2013-07-26 }} {{v|3|8|2012}}&lt;/ref&gt;.

== 50-метролік бассейн ==

=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; width: 98%;&quot;
|-
! Ұзындық !! Уақыт !! !! Жүзуші !! Ел !! width=&quot;110px&quot; | Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}}
|-
| ‎50 м еркін || 20,91
| кос
| [[Сезар Сьело]] || {{Байрақ|Бразилия}}
| 25 желтоқсан 2009 || Бразилия чемпионаты || {{Ту|Бразилия}} [[Бразилия]] 
| [https://www.youtube.com/watch?v=epALibnFa8Q ​]
|-
| 100 м еркін || 46,40
|
| [[Пан Чжанле]] || {{Байрақ|Қытай}}
|31 шілде 2024 || [[2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]] || {{Ту|Франция}} [[Париж]] 
| [https://vk.com/video/playlist/142497057_-4?z=video142497057_456239296%2Fpl_142497057_-4 &amp;#8203;]
|-
| ‎200 м еркін || 1.42,00
| кос
| [[Бидерман, Пауль|Пауль Бидерман]] || {{Байрақ|Германия}}
| 28 шілде 2009 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — 200 метров вольным стилем (мужчины)|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Италия}} [[Рим]] 
| [https://www.youtube.com/watch?v=MeOw35fsltE ​]
|-
| 400 м еркін
| 3.40,07
| кос
|[[Бидерман, Пауль|Пауль Бидерман]]
|{{Байрақ|Германия}}
|26 шілде 2009
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — 400 метров вольным стилем (мужчины)|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Италия}} [[Рим]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=D9IJpZgKCd0 ​]
|-
|800 м еркін
|7.32,12
| кос
|[[Чжан Линь (пловец)|Чжан Линь]]
|{{Байрақ|Қытай}}
|29 шілде 2009
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — 800 метров вольным стилем (мужчины)|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Италия}} [[Рим]] 
|&lt;ref&gt;{{cite news|first=Craig|last=Lord|title=WR: Zhang Zips Up For 7:32.12 800 Free|url=http://www.swimnews.com/news/view/7134|work=swimnews.com|date=2009-07-29|accessdate=2011-11-16|archivedate=2009-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090731013653/http://www.swimnews.com/News/view/7134}}&lt;/ref&gt;
|- 
|1500 м еркін
|14:30.67
|
|[[Бобби Финке]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
|4 тамыз 2024
|[[2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]] 
|{{Ту|Франция}} [[Париж]] 
|[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239302%2F18267956fca05817bc%2Fpl_wall_142497057 &amp;#8203;]
|-
| 50 м арқамен || 23,55
| жф
| [[Колесников, Климент Андреевич|Климент Колесников]]|| {{Байрақ|Ресей}}
| 27 шілде 2023
| Ресей кубогы
| {{Ту|Ресей}} [[Казань]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Men's 50m Backstroke Semifinals Results|url=https://new.russwimming.ru/upload/live/ruscup2023_kazan/ResultList_217S.pdf|publisher=russwimming.ru|date=27 July 2023|accessdate=9 January 2025}}&lt;/ref&gt;
|-
| 100 м арқамен
| 51,60
|
| Томас Чеккон|| {{Байрақ|Италия}}
| 20 маусым 2022
| [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2022|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=ЧМ-2022 Мужчины, 100 м н/с, финал|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700000102EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=[[Omega SA|Omega Timing]]|date=2022-06-20|access-date=2022-06-21|archive-date=2022-06-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20220620171449/https://www.omegatiming.com/File/00011700000102EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; [https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b0a9f48f088790ed04b458?lastWatchedIndex=0&amp;isFromTabLayout=false ​]{{Deadlink|date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
|-
|200 м арқамен
|1.51,92
| кос
|[[Пирсол, Аарон|Аарон Пирсол]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
|31 шілде 2009
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — Мужчины, 200 м, на спине|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Италия}} [[Рим]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=DRjmB4LOCWo ​]
|-
|50 м [[брасс]]
|25.95
| жф
| [[Пити, Адам|Адам Пити]]
| {{Байрақ|Ұлыбритания}}
|31 қаңтар 2024
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — Мужчины, 200 м, на спине|Әлем чемпионаты]]
|
|
|-
| 100 м [[брасс]] || 56,88
| жф
| [[Пити, Адам|Адам Пити]] || {{Байрақ|Ұлыбритания}}
|21 шілде 2019
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2019|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Корея Республикасы}} [[Кванджу]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=r5lVUne7yRI ​]
|-
| 200 м [[брасс]] || 2.05,48
|
| [[Цинь Хайян]] || {{Байрақ|Қытай}}
| 28 шілде 2023
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] 
| [https://www.youtube.com/watch?v=-3mYrnBZFKg&amp;t=13s ​]
|-
|50 м [[баттерфляй]]
|22.27
|
|[[Говоров, Андрей Андреевич|Андрей Говоров]]
|{{Байрақ|Украина}}
|1 шілде 2018
|Sette Colli Trophy
|{{Ту|Италия}} [[Рим]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=GW4fAh8pTCE ​]
|-
| 100 м [[баттерфляй]] || 49,45
|
| [[Дрессел, Калеб|Калеб Дрессел]] || {{Байрақ|АҚШ}}
| 31 шілде 2021 || [[Плавание на летних Олимпийских играх 2020 — 100 метров баттерфляем (мужчины)|Олимпиада ойындары]] || {{Ту|Жапония}} [[Токио]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=GF2bfzaCVfQ ​]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.fina.org/competition-detailed-results/154896/27250 |title=Results {{!}} fina.org — Official FINA website&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2019-07-26 |archive-date=2019-08-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190822140441/https://www.fina.org/competition-detailed-results/154896/27250 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
|-
| 200 м [[баттерфляй]] || 1.50,34
|
| [[Милак, Криштоф|Криштоф Милак]] || {{Байрақ|Венгрия}}
| 21 маусым 2022 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2022|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=ЧМ-2022 Мужчины, 200м баттерфляй, финал, результаты.|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700000104EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=[[Omega SA|Omega Timing]]|date=2022-06-21|access-date=2022-06-22|archive-date=2022-06-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20220621170927/https://www.omegatiming.com/File/00011700000104EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; [https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b1fb5de4b02f46e1eb748c?lastWatchedIndex=0&amp;isFromTabLayout=false ​] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220622010724/https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b1fb5de4b02f46e1eb748c?lastWatchedIndex=0&amp;isFromTabLayout=false |date=2022-06-22 }}
|-
|200 м комплекс
|1.54,00
|
|[[Райан Лохте]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
|28 шілде 2011
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2011|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Қытай}} [[Шанхай]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=aQWHv_Bhtuw&amp;t ​]
|-
|400 м комплекс
|4:02.50
|
|Леон Маршан
|{{Байрақ|Франция}}
|23 шілде 2023
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] 
|​[https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/1147680679734909 ​]
|-
|Эстафета 4×100 м&lt;br&gt;еркін
|3.08,24
| кос
|[[Фелпс, Майкл|Майкл Фелпс]] (47,51)&lt;br&gt;[[Уэбер-Гейл, Гарретт|Гарретт Уэбер-Гейл]] (47,02)&lt;br&gt;[[Джонс, Каллен|Каллен Джонс]] (47,65)&lt;br&gt;[[Лезак, Джейсон|Джейсон Лезак]] (46,06)
|{{Байрақ|АҚШ}}
|11 тамыз 2008
|[[Плавание на летних Олимпийских играх 2008 — эстафета 4×100 метров вольным стилем (мужчины)|Олимпиада ойындары]]
|{{Ту|Қытай}} [[Пекин]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=IIm32eEVW98 ​]
|-
|Эстафета 4×200 м&lt;br&gt;еркін
|6.58,55
| кос
|[[Фелпс, Майкл|Майкл Фелпс]] (1.44,49)&lt;br&gt;[[Рики Беренс]] (1.44,13)&lt;br&gt;[[Дэвид Уолтерс]] (1.45,47)&lt;br&gt;[[Лохте, Райан|Райан Лохте]] (1.44,46)
|{{Байрақ|АҚШ}}
|31 шілде 2009
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Италия}} [[Рим]] 
|&lt;ref&gt;{{cite news|first=Craig |last=Lord |title=WR: USA Takes 4×200m In 6:58.55 |url=http://www.swimnews.com/news/view/7164 |work=swimnews.com |date=2009-07-31 |accessdate=2011-11-17 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090803092140/http://www.swimnews.com/News/view/7164 |archivedate=2009-08-03 |df= }}&lt;/ref&gt;
|-
|Эстафета 4×100 м&lt;br&gt;комбинация
|3.26,78
|
|[[Мёрфи, Райан (пловец)|Райан Мерфи]] (52,31)&lt;br&gt;[[Эндрю, Майкл|Майкл Эндрю]] (58,49)&lt;br&gt;[[Дрессел, Калеб|Калеб Дрессел]] (49,03)&lt;br&gt; [[Эппл, Зак|Зак Эппл]] (46,96)
|{{Байрақ|АҚШ}}
|1 тамыз 2021
|[[Плавание на летних Олимпийских играх 2020|Олимпиада ойындары]]
|{{Ту|Жапония}} [[Токио]] 
|&lt;ref&gt;{{cite news |first=Craig |last=Lord |title=Плавание на летних Олимпийских играх 2020, Мужчины, эстафета 4 * 100 комбинированная, финал, результаты |url=https://olympics.com/tokyo-2020/olympic-games/en/results/swimming/results-men-s-4-x-100m-medley-relay-fnl-000100-.htm |publisher=olimpics.com |date=2021-08-01 |accessdate=2021-08-01 |archivedate=2021-08-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210802212218/https://olympics.com/tokyo-2020/olympic-games/en/results/swimming/results-men-s-4-x-100m-medley-relay-fnl-000100-.htm }}&lt;/ref&gt;
|}
Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу; кос — жүзу костюмінде рекорды орнатылды.

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; width: 98%;&quot;
|-
! Ұзындық !! Уақыт !! !!Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}}
|-
| 50 м еркін || 23,61
| жф
| [[Шёстрём, Сара|Сара Шёстрём]] || {{Байрақ|Швеция}}
| 29 шілде 2023 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] 
| [https://www.youtube.com/watch?v=0vpY70Sf47I ​]
|-
| 100 м еркін || 51,71
| э
| [[Шёстрём, Сара|Сара Шёстрём]] || {{Байрақ|Швеция}}
| 23 шілде 2017 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2017|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 4 × 100 m Freestyle Relay Results|url=http://www.omegatiming.com/File/Download?id=000111010A0201F704FFFFFFFFFFFF01|publisher=Omega Timing|date=23 July 2017|access-date=13 January 2025}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite AV media |date=22 February 2019 |url=https://www.youtube.com/watch?v=mc1l61nsirg |title=SWIMMING WORLD RECORDS (50) 51.71 relay Sarah Sjöström |publisher=swimming art |via=[[YouTube]] |access-date=13 January 2025}}&lt;/ref&gt;
|-
| 200 м еркін || 1.52,23
| 
| [[Титмус, Ариарне|Ариарне Титмус]] || {{Байрақ|Аустралия}}
| 12 маусым 2024 ||Aвстралиялық олимпиадалық сынақтар  || {{Ту|Австралия}} [[Брисбен]] 
| &lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 200m Freestyle Final Results|url=https://liveresults.swimming.org.au/sal/2024Trials/240610F010.htm|publisher=swimming.org.au|date=10 June 2024|accessdate=13 January 2025}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-27087137_456244189?ref_domain=yastatic.net &amp;#x200B;]
|-
| 400 м еркін || 3.54,18
|
| [[Макинтош, Саммер|Саммер Макинтош]] || {{Байрақ|Канада}}
| 17 маусым 2025
| Ұлттық іріктеу туры
| {{Ту|Канада}} [[Торонто]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 400m Freestyle Final Results|url=https://results.swimming.ca/2025_Canadian_Swimming_Trials/ResultList_5F.pdf|publisher=swimming.ca|date=8 May 2025|accessdate=16 May 2025}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=
Video - Summer McIntosh demolishes world record in 400m freestyle at Canadian swimming trials|url=https://www.youtube.com/watch?v=dptNMofhiNs|publisher=
CBC Sports|date=8 May 2025|accessdate=16 May 2025}}&lt;/ref&gt;
|-   
|800 м еркін
|8.04,12
|
|[[Ледеки, Кэти|Кэти Ледеки]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
|3 мамыр 2025
| TYR Pro Swim Series  
|{{Ту|АҚШ}} [[Форт-Лодердейл]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Әйелдер арасындағы 800 метрге еркін стильмен жүзу нәтижелері|url=https://www.omegatiming.com/File/00011900030201F10104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=omegatiming.com|date=3 May 2025|accessdate=10 May 2025}}&lt;/ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=UHRbHxeEexM&amp;t=515s &amp;#8203;]
|-
|1500 м еркін
|15.20,48
|
| [[Ледеки, Кэти|Кэти Ледеки]] || {{Байрақ|АҚШ}}
| 16 мамыр 2018 || TYR Pro Swim Series || {{Ту|АҚШ}} [[Индианаполис]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=v0_uvorHBA4 ​]
|-
|50 м арқамен
|26,86
|
|[[Маккиоун, Кейли|Кейли Маккиоун]]   
|{{Байрақ|Аустралия}}
|20 қазан 2023
|[[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]]
|{{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=uCUDOekEEiM ​]
|- 
|100 м арқамен
|57,13
|
| [[Реган Смит]] || {{Байрақ|АҚШ}}
|18 маусым 2024 ||АҚШ Олимпиадалық сынақтары  || {{Ту|АҚШ}} [[Индианаполис]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=38Lk9nM3B_g &amp;#8203;]
|-
|200 м арқамен
|2.03,14
| 
|[[Маккиоун, Кейли|Кейли Маккиоун]]   
|{{Байрақ|Аустралия}}
|10 наурыз 2023
|NSW State Championships
|{{Ту|Аустралия}} [[Сидней]] 
| &lt;ref&gt;{{cite magazine|title=KAYLEE MCKEOWN CRUSHES 2:03.14 200 BACKSTROKE WORLD RECORD|url=https://swimswam.com/kaylee-mckeown-crushes-203-14-200backstroke-world-record/|magazine=SwimSwam|author=Retta Race|date=10 March 2023|access-date=15 January 2025}}&lt;/ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=LPcVzdZ-_Fg &amp;#8203;]
|-
|50 м [[брасс]]
|29,16
|
|[[Мейлутите, Рута|Рута Мейлутите]]
|{{Байрақ|Литва}}
|30 шілде 2023
|[[Чемпионат мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title= Результаты.|url=http://budapest2020.microplustiming.com/indexBudapest2021_web.php?s=Q2hlY2tKc29uVG9Mb2FkKCdBU0YnLCAnMDE2JywgJzAwMycsICcwMDEnLCAnJywgJycsICdXb21lbsKgLcKgNTAgbSBSYW5hIC0gU2VtaS1GaW5hbCcsICdXb21lbsKgLcKgNTBtIEJyZWFzdHN0cm9rZSAtIFNlbWktRmluYWwnLCAnV29tZW7CoC3CoDUwIG0gQnJhc3NlIC0gU2VtaS1GaW5hbCcpOw==&amp;cat=&amp;page=&amp;spec=&amp;bat=&amp;td=CAL_CIS_DAY&amp;hg=&amp;descIT=&amp;descEN=&amp;descFR=&amp;curCatSel_M_F=18:57&amp;sport=Swimming|date=2021-05-22|accessdate=2021-05-23|publisher=budapest2020.microplustiming.com|archive-date=2021-05-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20210522174658/http://budapest2020.microplustiming.com/indexBudapest2021_web.php?s=Q2hlY2tKc29uVG9Mb2FkKCdBU0YnLCAnMDE2JywgJzAwMycsICcwMDEnLCAnJywgJycsICdXb21lbsKgLcKgNTAgbSBSYW5hIC0gU2VtaS1GaW5hbCcsICdXb21lbsKgLcKgNTBtIEJyZWFzdHN0cm9rZSAtIFNlbWktRmluYWwnLCAnV29tZW7CoC3CoDUwIG0gQnJhc3NlIC0gU2VtaS1GaW5hbCcpOw==&amp;cat=&amp;page=&amp;spec=&amp;bat=&amp;td=CAL_CIS_DAY&amp;hg=&amp;descIT=&amp;descEN=&amp;descFR=&amp;curCatSel_M_F=18:57&amp;sport=Swimming|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=Yl0eN1UsW7Q ​]
|-
|100 м [[брасс]]
|1.04,13
|
|[[Кинг, Лилли|Лилли Кинг]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
|25 шілде 2017
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2017|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=bWDfTYfgUBc ​]
|-
|200 м [[брасс]]
|2.17,55
|
|[[Чикунова, Евгения Игоревна|Евгения Чикунова]]
|{{Байрақ|Ресей}}
|21 апреля 2023
|Россия чемпионаты
|{{Ту|Ресей}} [[Казань]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Женщины 200 м брасс Финал Итоговый протокол.|url=https://new.russwimming.ru/upload/live/4R_LC_2023/ResultList_137F.pdf|publisher=russwimming.ru|date=2023-04-21|access-date=2023-04-21|archive-date=2023-04-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20230421165846/https://new.russwimming.ru/upload/live/4R_LC_2023/ResultList_137F.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=hw5VVmptlDg ​]
|-
|50 м [[баттерфляй]]
|24,43
|
|[[Шёстрём, Сара|Сара Шёстрём]]
|{{Байрақ|Швеция}}
|5 шілде 2014
|Швеция чемпионаты
|{{Ту|Швеция}} [[Бурос]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=AXbWtW5al2o ​]
|-55,18 сф Гретчен Уолш Америка Құрама Штаттары  ж. АҚШ Олимпиадалық сынақтары Индианаполис, Біріккен
|100 м [[баттерфляй]]
|54,60
|
|[[Гретчен Уолш]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
|3 мамыр 2025
| TYR Pro Swim Series  
|{{Ту|АҚШ}} [[Форт-Лодердейл]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=2025 TYR Pro Swim Series - Әйелдер арасындағы 100 метрге көбелекпен жүзуден соңғы нәтижелер.|lang =en|url=https://www.omegatiming.com/File/00011900030204EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|work=Omega Timing|date=3 May 2025|access-date=10 May 2025}}&lt;/ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=FM-yQx6teRk &amp;#8203;]
|-
|200 м [[баттерфляй]]
|2.01,81
| кос
|[[Лю Цзыгэ]]
|{{Байрақ|Қытай}}
|21 қазан 2009
|Қытай ойындары
|{{Ту|Қытай}} [[Цзинань]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=ORkOliy9mlE ​]
|-
|200 м комплекс
|2.06,12
|
|[[Хоссу, Катинка|Катинка Хоссу]]
|{{Байрақ|Венгрия}}
|3 тамыз 2015
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2015|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Ресей}} [[Казань]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=uJdQXXtmUkE ​]
|-
|400 м комплекс
|4.25,87
|
| [[Макинтош, Саммер|Саммер Макинтош]] || {{Байрақ|Канада}}
| 1 апреля 2023
| Ұлттық іріктеу туры
| {{Ту|Канада}} [[Торонто]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Женщины 400 м комплексное плавание Финал Итоговый протокол|url=https://results.swimming.ca/2023_Bell_Canadian_Trials/230328F045.htm|publisher=swimming.ca|date=2023-04-01|accessdate=2023-04-06|archive-date=2023-04-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20230401232200/https://results.swimming.ca/2023_Bell_Canadian_Trials/230328F045.htm|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; [https://www.youtube.com/watch?v=1Ll-3OjflTE ​]
|-
|Эстафета 4×100 м&lt;br&gt;еркін
|3:27.96
|
|[[О’Каллаган, Молли|Молли О’Каллаган]] (52.04) &lt;br&gt; [[Джек, Шейна|Шейна Джек]] (51,69)&lt;br&gt;[[Харрис, Мег|Мег Харрис]] (52,29)&lt;br&gt;[[Маккеон, Эмма|Эмма Маккеон]] (51,90)
|{{Байрақ|Аустралия}}
|23 шілде 2023
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Женщины 4*100 м в/с Финал Итоговый протокол|url=https://www.omegatiming.com/File/00011600010201F70104FFFFFFFFFF01.pdf|date=2023-07-23|accessdate=2023-07-26|archive-date=2023-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20230723114504/https://www.omegatiming.com/File/00011600010201EF0104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; [https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/1147680679734909 ​]
|-
|Эстафета 4×200 м&lt;br&gt;еркін
|7:37,50
|
| [[О’Каллаган, Молли|Молли О’Каллаган]] (1:53.66) &lt;br&gt; [[Джек, Шейна|Шейна Джек]] (1:55.63) &lt;br&gt; [[Тросселл, Брайанна|Брайанна Тросселл]] (1:55.80) &lt;br&gt; [[Титмус, Ариарне|Ариарне Титмус]] (1:52.41)
|{{Байрақ|Аустралия}}
|27 шілде 2023
|[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Женщины 4*200 м в/с Финал Итоговый протокол|url=https://www.omegatiming.com/File/00011600010201F80104FFFFFFFFFF01.pdf|date=2023-07-27|accessdate=2023-07-29|archive-date=2023-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20230723114504/https://www.omegatiming.com/File/00011600010201F80104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; [https://www.youtube.com/watch?v=QI8_90Rv5Ac ​]
|-
|Эстафета 4×100 м&lt;br&gt;комбинация
|3:49,63
|
|[[Смит, Реган|Реган Смит]] (57,28)&lt;br&gt;[[Кинг, Лилли|Лилли Кинг]] (1.04,90)&lt;br&gt;[[Гретчен Уолш]] (55,03)&lt;br&gt;[[Торри Хуске]] (52,42)
|{{Байрақ|АҚШ}}
|4 тамыз 2024
|[[2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарындағы жүзу|Олимпиада ойындары]]
|{{Ту|Франция}} [[Париж]] 
| &lt;ref&gt;{{Cite web |url= https://olympics.com/ru/paris-2024/results/swimming/women-s-4-x-100m-medley-relay/fnl-000100-- |title= Эстафета 4×100 м комбинация  |access-date=2024-08-06 }}&lt;/ref&gt; [https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239301%2F22612f40e85b25e751 &amp;#8203;]
|}
Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу; кос — жүзу костюмінде рекорды орнатылды.

=== Микст ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; width: 98%;&quot;
|-
! Ұзындық !! Уақыт !! !! Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! Видео
|-
|4×100 м&lt;br&gt;еркін
|3.18,83
|
|(48.14) Джек Картрайт&lt;br&gt;(47.25) [[Чалмерс, Кайл|Кайл Чалмерс]]&lt;br&gt;(51.73) Шейна Джек&lt;br&gt;(51.71) [[О’Каллаган, Молли|Молли О’Каллаган]] 
|{{Байрақ|Аустралия}}
| 29 шілде 2023 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] 
|&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Чемпионат мира по водным видам спорта 2019. Официальный протокол.|url=https://www.omegatiming.com/File/00011301070301F704FFFFFFFFFFFF01.pdf|date=2019-07-27|access-date=2021-05-14|archive-date=2021-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210514040933/https://www.omegatiming.com/File/00011301070301F704FFFFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}{{lang-en|английский текст}}&lt;/ref&gt; [https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b5fc30e4b03c784d34b8dc?lastWatchedIndex=0&amp;isFromTabLayout=true ​​] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230405232143/https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b5fc30e4b03c784d34b8dc?lastWatchedIndex=0&amp;isFromTabLayout=true |date=2023-04-05 }}
|- 
|4×100 м&lt;br&gt; комбинация
|3:37.43
|
|(52.08) [[Мерфи, Райан|Райан Мерфи]]&lt;br&gt; (58,29) [[Финк, Ник|Ник Финк]]&lt;br&gt; (55,18) [[Уолш, Гретчен|Гретчен Уолш]] &lt;br&gt;(51,88)[[Хаске, Торри|Торри Хаске]]
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 3 тамыз 2024 || [[Плавание на летних Олимпийских играх 2024|Олимпиада ойындары]] || {{Ту|Франция}} [[Париж]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Mixed 4x100m Medley Relay Final Results|url=https://olympics.com/OG2024/pdf/OG2024/SWM/OG2024_SWM_C73B1_SWMX4X100MMD----------FNL-000100--.pdf|publisher=olympics.com|date=3 August 2024|accessdate=20 January 2025}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video142497057_456239297?ref_domain=yastatic.net &amp;#8203;] 
|}
Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу.

== 25-метролік бассейн ==

=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; width: 98%;&quot;
|-
! Ұзындық !! Уақыт !! !! Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}}
|-   
| [[Мировые рекорды на дистанции 50 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|50 м еркін]] ||19.90
|пф 
| [[Джордан Крукс]] || {{Байрақ|Кайман аралдары}} 
| 14 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Men's 50m Freestyle Semifinals Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080101EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=14 December 2024|accessdate=20 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239337%2F835e28de64f6558bb1 &amp;#8203;]
|-
|[[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м еркін]]
|44,84
|
|[[Чалмерс, Кайл|Кайл Чалмерс]]
|{{Байрақ|Аустралия}}
|29 қазан 2021
|[[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]]
|{{Ту|Ресей}} [[Казань]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Видео. Кубок Мира 100 м в/с, мужчины|url=https://www.facebook.com/100007661022977/videos/pcb.2941252422806763/247053300805707|publisher=Royal swimming club|date=2021-10-29|accessdate=2021-10-29|archive-date=2021-10-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20211029173033/https://www.facebook.com/100007661022977/videos/pcb.2941252422806763/247053300805707|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м еркін]]
| 1.38,61
|
| [[Люк Хобсон]] || {{Байрақ|АҚШ}}
| 15 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Men's 200m Freestyle Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080101EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=23 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vk.com/im/convo/839726003?entrypoint=list_all&amp;tab=all&amp;z=video142497057_456239341%2F42ba318c8c52791d9b &amp;#8203;]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 400 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|400 м еркін]]
| 3.32,25
|
| [[Аньель, Янник|Янник Аньель]]
| {{Байрақ|Франция}}
| 15 қараша 2012
| Франция чемпионаты
| {{Ту|Франция}} [[Анже]] 
| [https://www.youtube.com/watch?v=q_WOH0X9JKU ​]
|-
|[[Прогресс мировых рекордов на дистанции 800 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|800 м еркін]]
| 7.20,46
|
| Даниэль Виффен
| {{Байрақ|Ирландия}} 
| 10 желтоқсан 2023
| [[Европа чемпионаты по плаванию|Европа чемпионаты]]
| {{Ту|Румыния}} [[Отопени]]
| [https://www.youtube.com/watch?v=582caZZSaHs ​]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 1500 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|1500 еркін]]
| 14.06,88
|
| [[Велльброк, Флориан|Флориан Велльброк]]
| {{Байрақ|Германия}}
| 21 желтоқсан 2021
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|БАӘ}} [[Абу-Даби]]
|&lt;ref&gt;{{cite news|title=Мужчины, 1500 м в/с, финал, результаты|url=https://www.fina.org/competitions/2/15th-fina-world-swimming-championships-25m-2021/results?discipline=&amp;event=f4e7f9ec-2330-45ea-be14-3ad507bd0911&amp;unit=finals|date=2021-12-21|accessdate=2021-12-21|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211221145739/https://www.fina.org/competitions/2/15th-fina-world-swimming-championships-25m-2021/results?discipline=&amp;event=f4e7f9ec-2330-45ea-be14-3ad507bd0911&amp;unit=finals|archivedate=2021-12-21|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 50 метров в плавании на спине у мужчин в 25-метровом бассейне|50 м арқамен]]
| 22,11
|
| [[Колесников, Климент Андреевич|Климент Колесников]]
| {{Байрақ|Ресей}}
| 23 қараша 2022
| Россия чемпионаты
| {{Ту|Ресей}} [[Казань]] 
|&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.worldaquatics.com/athletes/1045759/kliment-kolesnikov |title=Kliment KOLESNIKOV Results AQUA Official |archive-date=2023-07-28 |archive-url=http://web.archive.org/web/20230728114604/https://www.worldaquatics.com/athletes/1045759/kliment-kolesnikov |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 метров в плавании на спине у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м арқамен]]
| 48,33
|
| [[Стюарт, Коулмен|Коулмен Стюарт]]|| {{Байрақ|АҚШ}}
| 28 тамыз 2021 || [[Международная плавательная лига|ISL]] || {{Ту|Италия}} [[Неаполь]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=Hb-clN9IwxA ​]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров в плавании на спине у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м арқамен]]
| 1.45,63
|
| [[Ларкин, Митч|Митч Ларкин]]
| {{Байрақ|Аустралия}}
| 27 қараша 2015
| Аустралия чемпионаты
| {{Ту|Аустралия}} [[Сидней]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=PRwHAsEpgEQ ​]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 50 метров в плавании брассом у мужчин в 25-метровом бассейне|50 м брасс]] || 24,95
|
| [[Сакчи, Хусейн Эмре|Эмре Сакчи]] || {{Байрақ|Түркия}}
| 27 желтоқсан 2021 || Түркия чемпионаты || {{Ту|Түркия}} [[Газиантеп]]
|
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 метров в плавании брассом у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м брасс]]
| 55,28
|
| [[Шиманович, Илья Сергеевич|Илья Шиманович]]
| {{Байрақ|Беларусь}}
| 26 қараша 2021 || [[Международная плавательная лига|ISL]] || {{Ту|Нидерланд}} [[Эйндховен]] 
|
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров в плавании брассом у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м брасс]] || 2.00,16
|
| [[Пригода, Кирилл Геннадьевич|Кирилл Пригода]] || {{Байрақ|Ресей}}
| 13 желтоқсан 2018 || [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2018|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Қытай}} [[Ханчжоу]] 
| [https://www.youtube.com/watch?v=-f5TwL655Tk&amp;t=28s ​]
|-21.67

квалификация

 ж
Әлем чемпионаты
 
| [[Мировые рекорды на дистанции 50 метров в плавании баттерфляем у мужчин в 25-метровом бассейне|50 м баттерфляй]]
| 21,32
| 
| [[Ноэ Понти ]] || {{Байрақ|Швейцария }}
| 11 желтоқсан 2024  || Әлем чемпионаттары  || {{Ту|Венгрия }} [[Будапешт ]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title= Men's 50m Butterfly Final. Results |url=https://www.worldaquatics.com/competitions/3433/world-aquatics-swimming-championships-25m-2024/results?event=3d9d1963-af7e-4e9e-9c96-eb6c15e6f643 |publisher=worldaquatics.com |date=11 December 2024|accessdate=16 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239024 &amp;#8203;]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 метров в плавании баттерфляем у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м баттерфляй]]
| 47,71
|
| [[Ноэ Понти ]] || {{Байрақ|Швейцария }}
| 14 желтоқсан 2024  || Әлем чемпионаттары  || {{Ту|Венгрия }} [[Будапешт ]] 
|[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239339%2F14a4c959febe4abba8 &amp;#8203;]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров в плавании баттерфляем у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м баттерфляй]]
| 1.48,24
|
| [[Сэто, Дайя|Дайа Сэто]]
| {{Байрақ|Жапония}}
| 11 желтоқсан 2018
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2018|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Қытай}} [[Ханчжоу]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=pr6gEIOaf40&amp;t ​]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров в плавании баттерфляем у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м баттерфляй]]
| 1.46,85
|#
| [[Хонда, Томору|Томору Хонда]]
| {{Байрақ|Жапония}}
| 22 қазан 2022
| Жапония чемпионаты
| {{Ту|Жапония}} [[Токио]] 
|[https://www.facebook.com/100007561117363/videos/1151467825795134 ​​]
|-
|[[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 м комплексным плаванием у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м комплекс]]
|49,28
|
| [[Дрессел, Калеб|Калеб Дрессел]]
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 22 қараша 2020
| [[Международная плавательная лига|ISL]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|​[https://www.youtube.com/watch?v=w2rObyVD16E ​]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров комплексным плаванием у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м комплекс]]
| 1:48,88 
|
| [[Леон Маршан ]]
| {{Байрақ|Франция}}
| 1 қараша 2024
| Әлем кубогы 
| {{Ту|Сингапур }} [[Сингапур]]
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Men's 200m IM Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800070105EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=omegatiming.com|date=1 November 2024|accessdate=11 November 2024}}&lt;/ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=Fc-i1YbvAHU &amp;#8203;]
|-
| [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 400 метров комплексным плаванием у мужчин в 25-метровом бассейне|400 м комплекс]]
| 3.54,81
|
| [[Сэто, Дайя|Дайа Сэто]]
| {{Байрақ|Жапония}}
| 20 желтоқсан 2019
| [[Международная плавательная лига|ISL]]
| {{Ту|АҚШ}} [[Лас-Вегас]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=vBSbkvbkyTs ​]
|-
|Эстафета 4 × 50 м&lt;br&gt;еркін
|1:21.80
|
| [[Дрессел, Калеб|Келеб Дрессел]] (20.43)&lt;br&gt; [[Хелд, Райан|Райан Хелд]] (20.25)&lt;br&gt;[[Конгер, Джек|Джек Конгер]] (20.59)&lt;br&gt; [[Чедвик, Майкл|Майкл Чедвик]] (20.53)
|{{Байрақ|АҚШ}}
|14 желтоқсан 2018
||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2018|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Қытай}} [[Ханчжоу]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Официальный протокол.|url=https://www.omegatiming.com/File/Download?id=000112010C0101F604FFFFFFFFFFFF01|publisher=omegatiming.com|date=2018-12-14|access-date=2021-05-09|archive-date=2019-12-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20191214040237/https://www.omegatiming.com/File/Download?id=000112010C0101F604FFFFFFFFFFFF01|deadlink=no}}{{lang-en|английский текст}}&lt;/ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=IP_1BCdENHA ​]
|-
| Эстафета 4 × 50 м&lt;br&gt;еркін
|1:20.77
| #
|[[Бернар, Ален|Ален Бернар]] (20.64)&lt;br&gt;[[Жило, Фабьен|Фабьен Жило]] (20.33)&lt;br&gt; [[Лево, Амори|Амори Лево]](19.93)&lt;br&gt;[[Буске, Фредерик|Фредерик Буске]] (19.87)
|{{Байрақ|Франция}}
|14 желтоқсан 2008
| [[Европа чемпионаты по плаванию на короткой воде 2008|Европа чемпионаты]]
|{{Ту|Хорватия}} [[Риека]]
| [https://www.youtube.com/watch?v=1tPqAQHfYJg ​]
|-
| Эстафета 4 × 100 м&lt;br&gt;еркін
| 3:01.66
|
| [[Джек Алекси]](45,05)&lt;br&gt; [[Хобсон, Люк|Люк Хобсон]](45,18)&lt;br&gt;  [[Смит, Киран|Киран Смит ]](46,01) &lt;br&gt;[[Крис Гильяно]] (45,42)
|  {{Байрақ|АҚШ}}
| 10 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Men's 4x100m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080101F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=10 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239037 &amp;#8203;]
|-
| Эстафета 4х200 м&lt;br&gt;еркін
| 6:40.51
|
| [[Хобсон, Люк|Люк Хобсон]] (1:38.91)&lt;br&gt;[[Карсон Фостер]] (1:40.77)&lt;br&gt;[[Шейн Касас]] (1:40.34)&lt;br&gt;[[Смит, Киран|Киран Смит ]] (1:40.49)
|  {{Байрақ|АҚШ}}
| 13 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Men's 4x200m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080101F80104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=13 December 2024|accessdate=2 January 2025}}&lt;/ref&gt;[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239345%2F53a5485a3b1e5a4c21%2Fpl_post_142497057_1511 &amp;#8203;]
|-
|Эстафета 4х50 м&lt;br&gt;комбинация
|1:29.72
|
| [[Лоренцо Мора]] (22.65) &lt;br&gt;[[Мартиненги, Николо|Николо Мартиненги]] (24.95) &lt;br&gt;[[Маттео Риволта]] (21.60) &lt;br&gt;[[Леонардо Деплано]] (20.52)
| {{Байрақ|Италия}}
|  17 желтоқсан 2022 || [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Аустралия }} [[Мельбурн]]  
|&lt;ref&gt;{{cite web|title= Комбинированная  эстафета 4х50 м. Результаты.|url= https://www.omegatiming.com/File/00011700030105F60104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher= copenhagen2017.microplustiming.com|date= 2022-12-17|access-date= 2022-12-31|archive-date= 2022-12-21|archive-url= https://web.archive.org/web/20221221095731/https://www.omegatiming.com/File/00011700030105F60104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink= no}}&lt;/ref&gt; [https://vk.com/video/@artemzagrebelny?z=video142497057_456239191%2Fpl_142497057_-2 ​]
|-
| Эстафета 4×100 м&lt;br&gt;комбинация
|  3:18.68
|
|[[Лифинцев, Мирон Александрович|Мирон Лифинцев]] (49.31)&lt;br&gt;[[Пригода, Кирилл Геннадьевич|Кирилл Пригода]] (55.15)&lt;br&gt;[[Минаков, Андрей Дмитриевич|Андрей Минаков]] (48.80)&lt;br&gt;[[Егор Корнев]] (45.42)
| {{Байрақ|Ресей}}
| 15 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Men's 4x100m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080105F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=29 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239344%2F8f5d17d54d3cf9e655 &amp;#8203;]
|}
  
Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу.

=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; width: 98%;&quot;
|-
! Ұзындық !! Уақыт !! !! Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}}
|-
| 50 м еркін
| 22,83
|
| [[Гретчен Уолш ]]
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 15 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]]  
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 50m Freestyle Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201EB0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=25 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239033 &amp;#8203;]
|-
| 100 м еркін
| 50,58
|
| [[Кэмпбелл, Кейт|Кэйт Кэмпбэлл]]
| {{Байрақ|Аустралия}}
| 26 қазан 2017
| Аустралия чемпионаты
| {{Ту|Аустралия}} [[Аделаида]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=00TDGHbw7uQ ​]
|-
| 200 м еркін
| 1.50,31
|
| [[Хоги, Шивон|Шивон Хоуи]]
| {{Байрақ|Гонконг}}
| 17 желтоқсан 2021
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|БАӘ}} [[Абу-Даби]]
|[https://www.facebook.com/royal.swimmingclub.3/videos/313610823957517/?notif_id=1639769549274870&amp;notif_t=video_processed&amp;ref=notif ​]
|- 
| 400 м еркін
| 3:50.25 
|
| [[Summer McIntosh]]
| {{Байрақ|Канада}}
| 10 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
| &lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 400m Freestyle Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201EF0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=10 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239021 &amp;#8203;]
|-
| 800 м еркін
| 7.57,42
|
|[[Кэти Ледеки]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
|5 қараша 2022
| [[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]]
| {{Ту|АҚШ}} [[Индианаполис]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=ET-rZh5wzlo ​]
|-
|1500 м еркін
|15:08.24
|
|[[Кэти Ледеки]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
|29 қазан 2022
|[[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]]
|{{Ту|Канада}} [[Торонто]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=p20kZqUAd0k ​]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кэти Ледеки улучшила прежний мировой рекорд на 1500 в,с более, чем на 10 сек.|url=https://swimswam.com/katie-ledecky-breaks-1500-free-world-record-by-10-seconds-gets-800-ar-en-route/|publisher=swimswam.com|date=2022-10-29|access-date=2022-10-30|archive-date=2022-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20221030002650/https://swimswam.com/katie-ledecky-breaks-1500-free-world-record-by-10-seconds-gets-800-ar-en-route/|deadlink=no}}{{lang-en|}}&lt;/ref&gt;

|-
| 50 м арқамен
| 25.23
|
|[[Реган Смит ]] 
|{{Байрақ|АҚШ }}
| 13 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 50m Backstroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080202EB0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=13 December 2024|accessdate=18 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239026 &amp;#8203;]
|- 
|100 м арқамен
| 54,02
| э
|[[Реган Смит ]] 
|{{Байрақ|АҚШ }}
| 15 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 4x100m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080205F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=26 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239034 &amp;#8203;]
|-
| 200 м арқамен
| 1:58.04
|
|[[Реган Смит ]] 
|{{Байрақ|АҚШ }}
| 15 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 200m Backstroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080202EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=27 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239035 &amp;#8203;]
|-
| 50 м [[брасс]]
| 28,37
|жф
| [[Мейлутите, Рута|Рута Мейлутите]]
| {{Байрақ|Литва}}
| 17 желтоқсан 2022
| [[Чемпионат мира по плаванию|Әлем кубогы]]
| {{Ту|Аустралия}} [[Мельбурн]]  
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 50m Breaststroke Semifinals Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030203EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=2022-12-17|accessdate=2022-12-17|archive-date=2022-12-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20221219235209/https://www.omegatiming.com/File/00011700030203EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; [https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/529222178935246/?notif_id=1671320917357622&amp;notif_t=video_processed&amp;ref=notif ​]
|-
| 100 м [[брасс]]
| 1.02,36
| =
| [[Мейлутите, Рута|Рута Мейлутите]]
| {{Байрақ|Литва}}
| 12 қазан 2013
| [[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]]
| {{Ту|Ресей}} [[Москва]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=BXIf7VLV0-w ​]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 100m Breaststroke Result|url=http://www.omegatiming.com/File/Download?id=00010D020701021E02FFFFFFFFFFFF02|publisher=Omega Timing|date=2013-10-12|accessdate=2013-10-12|archive-date=2015-09-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924134859/http://www.omegatiming.com/File/Download?id=00010D020701021E02FFFFFFFFFFFF02|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
|-
| 100 м [[брасс]]
| 1.02,36
| =
| [[Алия Аткинсон]]
| {{Байрақ|Ямайка}}
| 6 желтоқсан 2014
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2014|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Катар}} [[Доха]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2014. Официальный протокол.|url=https://www.omegatiming.com/File/00010E010D01021E02FFFFFFFFFFFF02.pdf|publisher=omegatiming.com|date=2014-12-06|accessdate=2021-05-14|archive-date=2021-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210514050019/https://www.omegatiming.com/File/00010E010D01021E02FFFFFFFFFFFF02.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
|-
| 100 м [[брасс]]
| 1.02,36
| =
| [[Алия Аткинсон]]
| {{Байрақ|Ямайка}}
| 26 тамыз 2016
| [[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]]
| {{Ту|Франция}} [[Шартр]]
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Alia Atkinson Ties World Record in 100 Breaststroke in Chartres|url=https://swimswam.com/alia-atkinson-ties-world-record-100-breaststroke-chartres/|publisher=Swimswam|date=2016-08-26|accessdate=2016-08-26|archive-date=2019-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20190514122156/https://swimswam.com/alia-atkinson-ties-world-record-100-breaststroke-chartres/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
|-
| 200 м [[брасс]]
| 2.12,50
|
| [[Кейт Дуглас ]]
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 13 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 200m Breaststroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080203EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=13 December 2024|accessdate=19 December 2024}}&lt;/ref&gt; [https://vkvideo.ru/video-228643357_456239027 &amp;#8203;] 
|-
| 50 м [[баттерфляй]]
| 23,94
|жф
| [[Гретчен Уолш ]]
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 10 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 50m Butterfly Semifinals Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080204EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=10 December 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Video - Women's 50m Butterfly Semifinals |url=https://vkvideo.ru/video-228643357_456239022|publisher=|date=10 December 2024|accessdate=13 December 2024}}&lt;/ref&gt; 
|-
| 100 м [[баттерфляй]]
|52.71
|
| [[Гретчен Уолш ]]
|{{Байрақ|АҚШ}}
| 14 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 100m Butterfly Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080204EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=14 December 2024|accessdate=22 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vk.com/club228643357?z=video-228643357_456239030%2Fvideos-228643357%2Fpl_-228643357_-2 &amp;#8203;]
|-   
| 200 м [[баттерфляй]]
| 1.59,32
|
| [[Макинтош, Саммер|Саммер Макинтош]]
| {{Байрақ|Канада }}
| 12 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2024|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 200m Butterfly Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080204EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=12 December 2024|accessdate=12 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239025 &amp;#8203;]
|- 
| 100 м комплексное плавание
| 55,98 
| 
| [[Гретчен Уолш ]]
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 18 қазан 2024 
| Virginia vs Florida Dual Meet 
| {{Ту|Германия}} [[Берлин]] 
| &lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 100m IM TT WR|url= https://storage.googleapis.com/virginiasports-com/2024/10/UVA-vs-Florida-Full-Results.pdf|publisher= virginiasports-com|date=18 October 2024|access-date=12 Nobember 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239022 &amp;#8203;] 
|-
| 200 м комплексное плавание
| 2.01,63
|
| [[Кейт Даглас]]
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 10 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2024|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]]
| &lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 200m IM Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080205EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=28-01-2025}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Video - Women's 200m IM Final |url= https://vkvideo.ru/video-228643357_456239023|publisher= |date=10 December 2024|accessdate=28-01-2025}}&lt;/ref&gt;
|-
| 400 м комплексное плавание
| 4:15,48
|
| [[Summer McIntosh]]
| {{Байрақ|Канада}}
| 14 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239031 &amp;#8203;]
|-
| Эстафета 4×50 м&lt;br&gt;еркін
|1:32.50
| у
|[[Кромовидьойо, Раноми|Раноми Кромовидьойо]] (23.05)&lt;br&gt; Майке де Вард (23.16)&lt;br&gt;Ким Буш (23.47)&lt;br&gt;[[Хемскерк, Фемке|Фемке Хемскерк]] (22.82)
| {{Байрақ|Нидерланд}}
| 12 желтоқсан 2020
|Wouda Cup
| {{Ту|Нидерланд}} [[Эйндховен]] 
|[https://www.youtube.com/watch?v=rMdKoDyBAZE&amp;feature=emb_logo ​]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Женщины, Эстафета 4×50 в/с, результаты |url=http://www.fina.org/fina-rankings/results?top=1&amp;gender=Women&amp;year=All&amp;poolConfiguration=SCM&amp;distance=All&amp;style=All&amp;timesMode=AllTimes&amp;continentId=All&amp;countryId=All&amp;type=overall-rankings&amp;selectedGroup=All&amp;selectedGender=Women&amp;selectedDistance=All|publisher=fina.org|date=2020-12-12 |accessdate=2021-12-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| Эстафета 4×100 м&lt;br&gt;еркін
| 3:25.01
|
| [[Дугласс, Кейт|Кейт Дугласс]] (50.95)&lt;br&gt;[[Беркофф, Кэтрин|Кэтрин Беркофф]](51.38)&lt;br&gt;[[Алекс Шакелл]] (52.01)&lt;br&gt;[[Уолш, Гретчен|Гретхен Уолш]] (50.67)
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 10 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]]  
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 4x100m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=1 January 2025}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239039 &amp;#8203;]
|-
| 4×200 м эстафета&lt;br&gt;еркін
| 7.30.13
|
|[[Уолш, Александра|Алекс Уолш ]] (1:53.25)&lt;br&gt;[[Пейдж Мэдден ]] (1:53.18)&lt;br&gt;[[Граймс, Кэти|Кэти Граймс  ]] (1:53.39)&lt;br&gt;[[Вайнштейн, Клэр|Клэр Вайнштейн]] (1:50.31)
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 15 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]]  
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 4x200m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201F80104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=12 December 2024|accessdate=1 January 2025}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239038 &amp;#8203;]
|-
| Эстафета 4×50 м&lt;br&gt;комбинация
| 1:42.35
|
| [[О'Каллахан, Молли|Молли О'Каллахан]] (25.49)&lt;br&gt;[[Ходжес, Челси|Челси Ходжес]] (29.11)&lt;br&gt;[[Маккион, Эмма|Эмма Маккион]] (24.43)&lt;br&gt;[[Вильсон, Мэдисон|Мэдисон Вильсон]] (23.32)
| {{Байрақ|Аустралия}}
| 17 желтоқсан 2022
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2022|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Аустралия}} [[Мельбурн]]
| &lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 4 × 50 m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030205F60104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=17 December 2022|accessdate=30-01-2025}}&lt;/ref&gt;
|-
| Эстафета 4×100 м&lt;br&gt;комбинация
| 3:40.41
|
| [[Смит, Реган|Реган Смит]] (54.02)&lt;br&gt;[[Кинг, Лили|Лили Кинг]] (1:03.02)&lt;br&gt;[[Уолш, Гретчен|Гретхен Уолш]] (52.84) &lt;br&gt;[[Дугласс,Кейт |Кейт Дугласс]] (50.53)
| {{Байрақ|АҚШ}}
| 15 желтоқсан 2024
| [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Women's 4x100m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080205F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=4 January 2025}}&lt;/ref&gt; [https://vkvideo.ru/video-228643357_456239040 &amp;#8203;]
|}
Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу.

=== Микст ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; width: 98%;&quot;
|-
! Ұзындық !! Уақыт !! !!Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}}
|-
|Эстафета 4×50 м&lt;br&gt; еркін
|1.27.33
|
|[[Максим Груссе]] (20.92)&lt;br&gt;[[Маноду, Флоран|Флоран Маноду]] (20.26)&lt;br&gt;[[Гастальделло, Бериль|Берил Гастальделло]] (23.00)&lt;br&gt;[[Мелани Эник]] (23.15)
|{{Байрақ|Франция}}
|16 желтоқсан 2022
|[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]
|{{Ту|Аустралия}} [[Мельбурн]] 
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Mixed 4x50m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030301F60104FFFFFFFFFF01.pdf|date=2022-12-16|accessdate=2022-12-29|archive-date=2022-12-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20221221151856/https://www.omegatiming.com/File/00011700030301F60104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; [https://www.youtube.com/watch?v=G946Adjg0NI ​]
|-
|Эстафета 4×50 м&lt;br&gt; комбинация
|1:35.15
|
| [[Мерфи, Райан (пловец)|Райан Мерфи]] (22.37) &lt;br&gt; [[Финк, Ник|Ник Финк]] (24.96)&lt;br&gt;[[Дуглас, Кейт|Кейт Дугласс]] (24.09)&lt;br&gt; [[Хаски, Торри|Торри Хаске]] (23.73)
|{{Байрақ|АҚШ}}
|14 желтоқсан 2022
|Әлем чемпионаты қысқа суда
|{{Ту|Аустралия}} [[Мельбурн]]  
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Mixed 4x50m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030305F60104FFFFFFFFFF01.pdf|date=2022-12-14|accessdate=2022-12-14|archive-date=2022-12-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20221221014415/https://www.omegatiming.com/File/00011700030305F60104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; [https://www.youtube.com/watch?v=ul7oas7Zcy4 ​]
|-
|Эстафета 4×100 м&lt;br&gt; комбинация
|3:30,47
|
|[[Мирон Лифинцев]] (48,90)&lt;br&gt;
[[Кирилл Пригода]] (54,86)&lt;br&gt;
[[Арина Суркова]] (55,63)&lt;br&gt;
[[Дарья Клепикова]] (51.08)
|{{Байрақ|Ресей}}
|14 желтоқсан 2024
|Әлем чемпионаты қысқа суда
|{{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]]  
|&lt;ref&gt;{{cite web|title=Mixed 4 × 100 m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080305F70104FFFFFFFFFF01.pdf|date=14 December 2024|accessdate=28 December 2024}}&lt;/ref&gt;[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239036 &amp;#8203;]
|}
Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу.

== Рекордшылар рейтингі ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width:100%;&quot;
|-
!rowspan=&quot;2&quot;|Елдер
!rowspan=&quot;2&quot;|Рекорд&lt;br&gt;саны
!style=&quot;width:3em&quot;|ҰС
!style=&quot;width:3em&quot;|ҚС
!style=&quot;width:4em&quot;|Барлығы
!style=&quot;width:3em&quot;|ҰС
!style=&quot;width:3em&quot;|ҚС
!style=&quot;width:4em&quot;|Барлығы
!style=&quot;width:3em&quot;|ҰС
!style=&quot;width:3em&quot;|ҚС
!style=&quot;width:4em&quot;|Барлығы
|- class=&quot;unsortable&quot;
!colspan=&quot;3&quot;|Ерлер
!colspan=&quot;3&quot;|Әйелдер
!colspan=&quot;3&quot;|Микст
|-
|align=left|{{Байрақ|АҚШ}} || 22 || 6 || 7 || 13 || 4 || 4 || 8 || || 1 || 1
|-
|align=left|{{Байрақ|Аустралия}} || 17 || || 3 || 3 || 7 || 6 || 13 || 1 || || 1 
|-
|align=left|{{Байрақ|Қытай}} || 6 || 4 || || 4 || 1 || 1 || 2 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Венгрия}} || 5 || 1 || 1 || 2 || 1 || 2 || 3 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Швеция}} || 5 || || || || 4 || 1 || 5 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Франция}} || 4 || 1 || 2 || 3 || || || || || 1 || 1
|-
|align=left|{{Байрақ|Германия}} || 4 || 2 || 2 || 4 || || || || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Ресей}} || 4 || 1 || 2 || 3 || 1 || || 1 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Канада}} || 3 || || || || 1 || 2 || 3 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Ұлыбритания}} || 3 || 2 || || 2 || || || || 1 || || 1
|-
|align=left|{{Байрақ|Италия}} || 3 || 1 || 2 || 3 || || || || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Литва }} || 3 || || || || 1 || 2 || 3 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Бразилия }} || 2 || 1 || 1 || 2 || || || || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Жапония}} || 2 ||  || 2 || 2 || || || || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Нидерланд }} || 2 || || || || || 2 || 2 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Испания}} || 2 || || || || || 2 || 2 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Беларусь}} || 1 || || 1 || 1 || || || || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Гонконг}} || 1 || || || || || 1 || 1 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Ирландия}} || 1 || || 1 || 1 || || || || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Ямайка}} || 1 || || || || || 1 || 1 || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Түркия}} || 1 || || 1 || 1 || || || || || ||
|-
|align=left|{{Байрақ|Украина}} || 1 || 1 || || 1 || || || || || ||
|- class=sortbottom
| '''Барлығы''' || '''93''' || '''20''' || '''25''' || '''45''' || '''21''' || '''24''' || '''44''' || '''2''' || '''2''' || '''4'''
|}
{{col-begin}}
{{col-break|width=50%}}


== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер|2}}</text>
      <sha1>e89z796a6ndtkd6leeho36mk7z1h8vn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Қазақстан армия генералдары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>736149</id>
    <revision>
      <id>3480230</id>
      <parentid>3311630</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T12:55:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>212.45.85.100</ip>
      </contributor>
      <origin>3480230</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="150" sha1="644pgccdrjgqyrx97cqbi9ecu4piffh" xml:space="preserve">[[Санат:Армия генералдары]]
[[Санат:Қазақстан генералдары]]
Құмархан Айжан Қуатқызы</text>
      <sha1>644pgccdrjgqyrx97cqbi9ecu4piffh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480260</id>
      <parentid>3480230</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:41:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/212.45.85.100|212.45.85.100]] ([[User talk:212.45.85.100|т]]) өңдемелерінен [[User:Орел Карл|Орел Карл]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3311630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105" sha1="r6v7y3xxzseii75f042kkrm9o8x79wr" xml:space="preserve">[[Санат:Армия генералдары]]
[[Санат:Қазақстан генералдары]]</text>
      <sha1>r6v7y3xxzseii75f042kkrm9o8x79wr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жандос Нұрланұлы Шаймарданов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>738095</id>
    <revision>
      <id>3480448</id>
      <parentid>3471871</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:21:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8260" sha1="m81ob5dnai9yjkeda4zhjznhv5a5v17" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  = 
 | Қазақша есімі        = Жандос Нұрланұлы Шаймарданов
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                =
 | Титулы               = [[Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі]]нің төрағасы 
 | Ту                   = Flag of Kazakhstan.svg
 | Ту2                  = Emblem of Kazakhstan latin.svg
 | Реті                 = 
 | Басқара бастады      = [[16 қыркүйек]] [[2023 жыл]]
 | Басқаруын аяқтады    = [[28 ақпан]] [[2025 жыл]]
 | Ізашары              = [[Әсет Арманұлы Ерғалиев|Әсет Ерғалиев]]
 | Ізбасары             = [[Әсет Арманұлы Ерғалиев|Әсет Ерғалиев]]
 | Президент            = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]
 | Премьер              =

 | Титулы_2               = [[Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы|Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросының]] басшысы
 | Ту_2                   = Flag of Kazakhstan.svg
 | Ту2_2                  =
 | Реті_2                 = 
 | Басқара бастады_2      = [[24 ақпан]] [[2022 жыл]]
 | Басқаруын аяқтады_2    = [[16 қыркүйек]] [[2023 жыл]]
 | Ізашары_2              = [[Нұрболат Серғалиұлы Айдапкелов|Нұрболат Айдапкелов]]
 | Ізбасары_2             = [[Мақсат Қайратұлы Тұрлыбаев|Мақсат Тұрлыбаев]]
 | Президент_2            = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]
 | Премьер_2              =

 | Туған күні           = 24.2.1987
 | Туған жері           = {{туғанжері|Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысында}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 | Қайтыс болған күні   = 
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = 
 | Әкесі                = [[Нұрлан Құбайдоллаұлы Шаймарданов|Нұрлан Шаймарданов]] (1963)
 | Анасы                =
 | Жұбайы               = 
 | Балалары             = 
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Білімі               = Йорк университеті, Ұлыбритания (2009) &lt;br/&gt;IE университеті, Испания (2020)
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Мамандығы            =  экономист
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
 | Марапаттары          = 
}}
'''Жандос Нұрланұлы Шаймарданов''' ([[24 ақпан]] [[1987 жыл]], [[Шығыс Қазақстан облысы]]) — қазақстандық экономист және мемлекет қайраткері, 2025 жылдан бастап Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтының директоры. [[Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі|Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің]] бұрынғы төрағасы (2023—2025).

== Білімі ==
2009 жылы «Болашақ» стипендиясы бойынша Ұлыбританиядағы Йорк университетін «Экономика және қаржы» мамандығы бойынша бітірген.

2020 жылы Испаниядағы IE университетінде Бизнес-талдау және Big Data магистрі дәрежесін алған.

== Еңбек жолы ==
Еңбек жолын 2009 жылы ҚР Экономика және жоспарлау министрлігінде бас сарапшы қызметінен бастаған.

2010-2013 – «Самұрық-Қазына» АҚ менеджері.

2013-2014 – ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрінің кеңесшісі.

2014-2016 – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Стратегиялық жоспарлау және талдау департаментінің директоры.

2016-2019 – «Бәйтерек» ҰБХ»  АҚ департамент директоры, басқарушы директоры.

2019-2020 – «QazTech Ventures» АҚ Басқарма төрағасы.

2020-2022 – ҚР Ұлттық Банкінің ақша-кредит саясаты департаментінің директоры.

2022-2023 – ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының басшысы.

2023 жылғы 16 қыркүйектен бастап Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің төрағасы.&lt;ref&gt;[https://www.gov.kz/memleket/entities/aspr/about/structure/people/37144?lang=kk Шаймарданов Жандос Нұрланұлы]&lt;/ref&gt; 2025 жылғы 28 ақпанда лауазымынан босатылды.&lt;ref&gt;[https://akorda.kz/kz/memleket-basshysynyn-zharlygymen-zhandos-nurlanuly-shaymardanov-kazakstan-respublikasynyn-strategiyalyk-zhosparlau-zhane-reformalar-agenttiginin-toragasy-lauazymynan-bosatyldy-2814956 Құқықтық актілер]&lt;/ref&gt;

2025 жылы 14 мамырда ҚР Ұлттық экономика вице-министрі болып тағайындалды.&lt;ref&gt;[https://primeminister.kz/hrpolitic/appointments/zhandos-shaymardanov-kr-ulttyk-ekonomika-vice-ministri-bolyp-tagayyndaldy-144456 Жандос Шаймарданов ҚР ұлттық экономика вице-министрі болып тағайындалды]&lt;/ref&gt;

2025 жылғы 16 маусымда Жандос Шаймарданов ҚР Президентінің жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтының директоры лауазымына тағайындалды.&lt;ref&gt;[https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysynyn-okimimen-zhandos-nurlanuly-shaymardanov-kazakstan-respublikasy-prezidentinin-zhanyndagy-kazakstannyn-strategiyalyk-zertteuler-institutynyn-direktory-lauazymyna-tagayyndaldy-16506 Мемлекет басшысының өкімімен]&lt;/ref&gt;

== Отбасы ==
Әкесі: [[Нұрлан Құбайдоллаұлы Шаймарданов]] (1963 жылы туған), ғалым дәрігер, Семей медицина университетінің кафедра меңгерушісі.&lt;ref&gt;[https://smu.edu.kz/qyzmetker/shaymardanov-nurlan-qubaydollauly/ Қызметкерлер. Шаймарданов Нұрлан Құбайдоллаұлы]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]]</text>
      <sha1>m81ob5dnai9yjkeda4zhjznhv5a5v17</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Eurovision ән байқауы 2024</title>
    <ns>0</ns>
    <id>739111</id>
    <revision>
      <id>3480457</id>
      <parentid>3479144</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:40:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <comment>/* Қатысушы елдер */</comment>
      <origin>3480457</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85853" sha1="s1t6fn63rlnzrf9sqgz3ahl92421dby" xml:space="preserve">{{otheruses4|Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымы|Junior Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымы|Junior Eurovision ән байқауы 2024}}
{{Ән байқауы
 | Атауы                       = Eurovision ән байқауы
 | Жыл                         = 2024
 | Ұран                        = ''United by Music''&lt;br /&gt;(«Музыкамен біріккен»)
 | Логотип                     = Eurovision Song Contest 2024.jpeg
 | Логотип өлшемі              = 
 | 1-жартылай финал            = [[7 мамыр]] [[2024 жыл|2024]]
 | 2-жартылай финал            = [[9 мамыр]] [[2024 жыл|2024]]
 | Финал                       = [[11 мамыр]] [[2024 жыл|2024]]
 | Өткізілу орны               = {{Ту|Швеция}} «[[Мальмё Арена]]», [[Мальмё]], [[Швеция]]
 | Жүргізушілер                = [[Петра Меде]]&lt;br /&gt;[[Малин Акерман]]
 | Режиссёр                    = Робин Хофуондер&lt;br /&gt;Дэниел Джелинек&lt;br /&gt;Фредрик Баклунд
 | Супервайзер                 = {{Ту|Швеция}} Мартин Эстердаль
 | Продюсер                    = Эбба Адиэльссон&lt;br /&gt;Кристель Толс Уиллерс
 | Телерадио хабарын таратушы  = [[Sveriges Television]] (SVT)
 | Жеңген ән                   = {{Байрақ|Швейцария}}&lt;br /&gt;«[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» 
 | Дауыс беру                  = '''Жартылай финалдар:''' Тек көрермен дауыстары ғана шешеді. Көрермендерден ең көп дауыс жинаған әндерге әр ел мен «Әлемнің қалған бөлігі» 12, 10, 8-1 ұпай береді. Осы ұпайлардың қосындысы бойынша рейтинг құрастырылады және ең көп ұпай жинаған он фаворит байқаудың финалына шығады.
'''Финал:''' 50% көрермен дауыстары және 50% қазылар алқасы шешеді. Әр елден көрермендер мен кәсіби қазылар алқасының дауыс беруі арқылы 12, 10, 8-1 ұпайларымен екі сәйкес жеке рейтинг жасалады. Халықаралық қазылар алқасының дауыс беру нәтижелерін әр ел байқаудың тікелей эфирінде жариялайды, ал көрермендер мен «Әлемнің қалған бөлігінің» жалпы ұпайларын жүргізушілер жариялайды. Жеңімпаз ел барлық алынған ұпайлардың қосындысы бойынша анықталады.
 | Қатысушылар саны            = 37
 | Финалистер саны             = 25
 | Дебют                       = жоқ
 | Қайтып келгендер            = {{Байрақ|Люксембург}}
 | Қайтып келмегендер          = {{Байрақ|Румыния}}
 | Дисквалификация             = {{Байрақ|Нидерланд}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovision.tv/mediacentre/release/statement-dutch-participation-eurovision-song-contest|title=Statement on Dutch participation in the Eurovision Song Contest|date=11 мамыр 2024|website=eurovision.tv|language=en|access-date=11 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
 | Карта                       = ESC_2024_Map_2.svg
 | Түс1                        = #2268b1
 | Белгі1                      = Финалист елдер
 | Түс2                        = #951313
 | Белгі2                      = Финалға өте алмай қалған елдер
 | Түс3                        = #a2a397
 | Белгі3                      = Бұрын қатысқан, бірақ 2024 жылы қатыспаған елдер
 | Түс4                        = #000000
 | Белгі4                      = Жартылай финалдан өткен, бірақ финалға дейін дисквалификацияланған елдер
 | Ортаққор                    = Eurovision Song Contest 2024
}}
'''Eurovision ән байқауы 2024''' ({{lang-en|Eurovision Song Contest 2024}}, {{lang-fr|Concours Eurovision de la chanson 2024}}, {{lang-sv|2024 Eurovisionsschlagerfestivalen}}) — жыл сайын өткізілетін [[Eurovision ән байқауы]]ның 68-шығарылымы. Алдыңғы жылы өткен «[[Eurovision ән байқауы 2023|Eurovision 2023]]» ән байқауындағы «[[Tattoo (Лорин әні)|Tattoo]]» әнімен [[Лорин]]нің жеңісінен кейін 2024 жылғы Eurovision ән байқауы 2024 жылғы 7 мамыр мен 11 мамыр аралығында [[Швеция]]ның [[Мальмё]] қаласындағы «[[Мальмё Арена]]да» өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Malmö får Eurovision song contest 2024|url=https://www.aftonbladet.se/a/pQOkGW|website=www.aftonbladet.se|date=2023-07-07|accessdate=2023-07-07|language=sv}}&lt;/ref&gt; Бұл Eurovision ән байқауының Швецияда жетінші рет, ал Мальмёда үшінші рет өткізілгені болды. Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымын ұйымдастырушы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Sveriges Television]] (SVT) телекомпаниясы болды. Екі жартылай финалдарды және бір финалды тікелей эфирде [[Петра Меде]] мен [[Малин Акерман]] жүргізді, бұған қоса Петра Меде [[Eurovision ән байқауы 2013|2013 жылғы]] және [[Eurovision ән байқауы 2016|2016 жылғы]] шығарылымдарын да жүргізген. 

2024 жылғы байқауға алдыңғы жылдағыдай отыз жеті мемлекет қатысты. [[Румыния]] байқауға қатысудан бас тартып, ал [[Люксембург]] [[Eurovision ән байқауы 1993|1993 жылдан]] бері байқауға алғаш рет қатысты. Жартылай финалдан сәтті өткен [[Нидерланд]] финалға дейін дисквалификацияланды, бірақ дауыс беру құқығын сақтап қалды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://wiwibloggs.com/2024/05/11/netherlands-joost-klein-disqualified-from-eurovision-2024/281652/|title=The Netherlands' Joost Klein disqualified from Eurovision 2024|last=Falk|first=Simon|date=2024-05-11|website=wiwibloggs|language=en-US|access-date=2024-05-11}}&lt;/ref&gt; [[Израиль−Хамас соғысы]] контекстінде [[Израиль]]дің қатысушылар қатарына қосылуы дау тудырды және іс-шараға қосымша қауіпсіздік шаралары енгізілді.

Швейцариялық әнші [[Nemo (әнші)|Nemo]] орындаған және Бенджамин Аласу, Лассе Мидциан Нюманн және Линда Дейлмен бірге жазған «[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» әнімен [[Швейцария]] жеңімпаз атанды. Швейцария жалпы дауыс беру мен қазылар алқасының дауыс беруінде жеңіп, ал теледауыс беруде бесінші орынға ие болды. [[Baby Lasagna]] орындауындағы «[[Rim Tim Tagi Dim]]» әнімен [[Хорватия]] теледауыс беруде жеңіп, екінші орынға ие болды, бұл Хорватияның тәуелсіз ел ретінде байқаудағы ең жоғарғы нәтижесі болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovision.tv/country/croatia|title=Croatia|website=eurovision.tv|language=en|access-date=12 травня 2024}}&lt;/ref&gt; Үшінші орынды [[Jerry Heil]] мен [[Alyona Alyona]] орындауындағы «[[Teresa &amp; Maria]]» әнімен [[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]] иеленді. Үздік бестікті [[Франция]] мен [[Израиль]] аяқтады. Ең соңғы орынды [[Норвегия]] иеленсе, [[Ұлыбритания]] телекөрерменден нөл ұпай алды.

[[Еуропалық хабар тарату одағы|ЕХТО]] байқаудың 37 еуропалық нарықта 163 миллион телекөрермен аудиториясына ие болғанын, бұл алдыңғы жылғы шығарылымға қарағанда 1 миллион көрерменге артқанын және [[YouTube]] желісінде қосымша 7,3 миллион көрермен бар екенін хабарлады.&lt;ref name=&quot;2024viewers&quot;&gt;{{Cite web |date=23 мамыр 2024 |title=Eurovision Song Contest 2024 breaks new records as hundreds of millions watch, listen and engage on TV and digital platforms |url=https://www.ebu.ch/news/2024/05/eurovision-song-contest-2024-breaks-new-records-as-hundreds-of-millions-watch-and-listen-on-tv-and-digital-platforms |url-status=live |access-date=23 мамыр 2024 |website=ebu.ch |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |archive-date=23 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240523122534/https://www.ebu.ch/news/2024/05/eurovision-song-contest-2024-breaks-new-records-as-hundreds-of-millions-watch-and-listen-on-tv-and-digital-platforms }}&lt;/ref&gt;

== Қатысушы елдер ==
[[Сурет:ESC 2024 Semi-Finals.svg|thumb|{{Легенда|#D40000|Бірінші жартылай финалға қатысушы елдер}}{{Легенда|#ffaaaa|Бірінші жартылай финалда дауыс беретін автофиналисттер}}{{Легенда|#000080|Екінші жартылай финалға қатысушы елдер}}{{Легенда|#99CCFF|Екінші жартылай финалда дауыс беретін автофиналисттер}}|250px]]
[[Сурет:Eurovision 2024 artists.jpg|thumb|250px|Eurovision 2024 ән байқауына қатысушы әртістер тобы [[Амстердам]]ағы ''Eurovision in Concert'' пре-патиінде, сәуір 2024]]

&lt;div class=&quot;noresize&quot;&gt;
{{Ілеспе тақырыпша}}
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders sticky-header&quot;
|+ Eurovision 2024 ән байқауының қатысушылары&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://eurovision.tv/story/eurovision-2024-37-broadcasters-head-malmo|title=Eurovision 2024: 37 broadcasters head to Malmö|date=5 желтоқсан 2023|access-date=5 желтоқсан 2023|publisher=Eurovision Song Contest|archive-date=5 желтоқсан 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231205183404/https://eurovision.tv/story/eurovision-2024-37-broadcasters-head-malmo|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Телерадио&lt;br /&gt;хабарын&lt;br /&gt;таратушы
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
! scope=&quot;col&quot; | Тілі
! scope=&quot;col&quot; | Ән&lt;br /&gt;авторлары
! scope=&quot;col&quot; | {{Tooltip|Дер.|Дереккөздер}}
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Албания}}&lt;br /&gt;[[Албания]]
| [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH]]
| [[Беса (әнші)|Беса]]
| «[[Titan (Беса әні)|Titan]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Титан»''&lt;/small&gt;
| [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
| {{hlist|[[Беса (әнші)|Беса Кокедима]]|Фабрис Гранжан|Гия Кока|Кледи Бахити}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Besa – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/besa-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=23 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323140833/https://eurovision.tv/participant/besa-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Армения}}&lt;br /&gt;[[Армения]]
| [[Армения 1]]
| [[Ladaniva]]
| «[[Jako (Ladaniva әні)|Jako]]» {{small|({{lang|hy|Ժակո}})}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жако»''&lt;/small&gt;
| [[Армян тілі|армян]]
| {{hlist|Одри Леклерк|Жаклин Багдасарян|Луи Томас}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ladaniva – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/ladaniva-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=17 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240517151408/https://eurovision.tv/participant/ladaniva-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Аустралия}}&lt;br /&gt;[[Аустралия]]
| [[Special Broadcasting Service|SBS]]
| [[Electric Fields]]
| «[[One Milkali (One Blood)]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бір қан»''&lt;/small&gt;
| ағылшын, [[янкуньтятяра]]
| {{hlist|Майкл Росс|Захарияха Филдинг}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Electric Fields – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/electric-fields-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151529/https://eurovision.tv/participant/electric-fields-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Аустрия}}&lt;br /&gt;[[Аустрия]]
| [[Österreichischer Rundfunk|ORF]]
| [[Kaleen]]
| «[[We Will Rave]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз сандырақтаймыз»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Андерц Вретов|Джимми Торнфельдт|Джули Огард|Томас Стенгаард}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Kaleen – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/kaleen-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=9 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240309235444/https://eurovision.tv/participant/kaleen-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Әзербайжан}}&lt;br /&gt;[[Әзербайжан]]
| [[İctimai Television|İTV]]
| [[Fahree]] және [[Ілкін Дөвләтов]]
| «[[Özünlə apar]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өзіңе апар»''&lt;/small&gt;
| ағылшын, [[Әзербайжан тілі|әзербайжан]]
| {{hlist|Эдгар Равинов|[[Fahree|Фахри Исмайлов]]|Хасан Хайдар|Мадина Салих|Тамила Рзаева}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=FAHREE feat. Ilkin Dovlatov – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/fahree-ilkin-dovlatov-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060531/https://eurovision.tv/participant/fahree-ilkin-dovlatov-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Бельгия}}&lt;br /&gt;[[Бельгия]]
| [[RTBF]]
| [[Mustii]]
| «[[Before the Party's Over]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сауық кеші бітпей тұрып»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Арианна Дамато|Бенуа Леклерк|Шарлотта Кларк|Нина Самперманс|Пьер Дюмулен|[[Mustii|Томас Мустин]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mustii – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/mustii-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325044646/https://eurovision.tv/participant/mustii-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Германия}}&lt;br /&gt;[[Германия]]
| [[ARD]]/[[Norddeutscher Rundfunk|NDR]]&lt;ref&gt;{{cite web |title=Alle deutschen ESC-Acts und ihre Titel |trans-title=All German ESC acts and their songs |url=https://www.eurovision.de/teilnehmer/vorentscheid386_glossaryPage-25.html |publisher=ARD |access-date=12 маусым 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230612084259/https://www.eurovision.de/teilnehmer/vorentscheid386_glossaryPage-25.html |archive-date=12 маусым 2023 |language=de |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| [[Isaak|ISAAK]]
| «[[Always on the Run]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Әрқашан жүгіріс үстінде»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Грег Таро|[[Isaak|Исаак Гудериан]]|Кевин Лер|Лео Юпитер}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ISAAK – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/isaak-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=2 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402232413/https://eurovision.tv/participant/isaak-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грекия}}&lt;br /&gt;[[Грекия]]
| [[Hellenic Broadcasting Corporation|ERT]]
| [[Марина Сатти]]
| «[[Zari]]» {{small|({{lang|el|Ζάρι}})}} &lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ойын сүйектері»''&lt;/small&gt;
| [[Грек тілі|грек]]
| {{hlist|Джино Борри|Джей Левитт Столар|Джордан Ричард Палмер|Константин Пламенов Бешков|Манолис Солидакис|[[Марина Сатти]]|Ник Кодонас|Oge|Vlospa}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Marina Satti – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/marina-satti-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=2 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402231149/https://eurovision.tv/participant/marina-satti-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грузия}}&lt;br /&gt;[[Грузия]]
| [[Georgian Public Broadcaster|GPB]]
| [[Нуца Бузаладзе]]
| «[[Firefighter (Нуца Бузаладзе әні)|Firefighter]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өрт сөндіруші»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Ада Скитка|Дарко Димитров}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nutsa Buzaladza – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/nutsa-buzaladze-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151531/https://eurovision.tv/participant/nutsa-buzaladze-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Дания}}&lt;br /&gt;[[Дания]]
| [[Danmarks Radio|DR]]
| [[Saba|SABA]]
| «[[Sand (Saba әні)|Sand]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Құм»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Джонас Тандер|Мелани Габриэлла Айрапетян|Пил Калинка Нюгаард Джеппесен}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=SABA – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/saba-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=8 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240408222258/https://eurovision.tv/participant/saba-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Исландия}}&lt;br /&gt;[[Исландия]]
| [[RÚV]]
| [[Хера Бйорк]]
| «[[Scared of Heights]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Биіктіктен қорқамын»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Асдис Мария Видарсдоттир|Феррас Алькаиси|Джаро Омар|Майкл Бюрек}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Hera Björk – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/hera-bjork-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060531/https://eurovision.tv/participant/hera-bjork-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ирландия}}&lt;br /&gt;[[Ирландия]]
| [[Raidió Teilifís Éireann|RTÉ]]
| [[Bambie Thug]]
| «[[Doomsday Blue]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түнерген қиямет күні»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Bambie Thug|Бэмби Рэй Робинсон]]|Оливия Кэсси Брукинг|Сэм Мэтлок|Тайлер Райдер}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bambie Thug – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/bambie-thug-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151529/https://eurovision.tv/participant/bambie-thug-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Италия}}&lt;br /&gt;[[Италия]]
| [[RAI]]
| [[Анджелина Манго]]
| «[[La noia]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Зарығу»''&lt;/small&gt;
| [[Италиян тілі|италиян]]
| {{hlist|[[Анджелина Манго]]|Дарио Фаини|Франческа Калеаро}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Angelina Mango – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/angelina-mango-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=13 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240513133231/https://eurovision.tv/participant/angelina-mango-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Испания}}&lt;br /&gt;[[Испания]]
| [[RTVE]]
| [[Nebulossa]]
| «[[Zorra (Nebulossa әні)|Zorra]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түлкі»''&lt;/small&gt;
| испан
| {{hlist|Мария Бас|Марк Дасуса}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nebulossa – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/nebulossa-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325045450/https://eurovision.tv/participant/nebulossa-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Израиль}}&lt;br /&gt;[[Израиль]]
| [[Israeli Public Broadcasting Corporation|IPBC]]
| [[Эден Голан]]
| «[[Hurricane (Эден Голан әні)|Hurricane]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Дауыл»''&lt;/small&gt;
| ағылшын, [[Иврит тілі|иврит]]
| {{hlist|Ави Охайон|Керен Пелес|Став Бегер}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Eden Golan – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/eden-golan-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=16 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240316195526/https://eurovision.tv/participant/eden-golan-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Кипр}}&lt;br /&gt;[[Кипр]]
| [[Cyprus Broadcasting Corporation|CyBC]]
| [[Силия Капсис]]
| «[[Liar (Силия Капсис әні)|Liar]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өтірікші»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Димитрис Контопулос]]|Эльке Тил}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Silia Kapsis – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/silia-kapsis-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060841/https://eurovision.tv/participant/silia-kapsis-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Латвия}}&lt;br /&gt;[[Латвия]]
| [[Латвия телевидениесі|LTV]]
| [[Dons]]
| «[[Hollow (Dons әні)|Hollow]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қуыс»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Dons|Артурс Шингирейс]]|Кейт Нортроп|Лиам Геддес}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Dons – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/dons-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=5 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405112202/https://eurovision.tv/participant/dons-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Литва}}&lt;br /&gt;[[Литва]]
| [[Литва ұлттық радио және телевидениесі|LRT]]
| [[Silvester Belt]]
| «[[Luktelk]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күте тұр»''&lt;/small&gt;
| [[Литва тілі|литва]]
| {{hlist|Джесика Шивокайте|Елена Юргаййтете|[[Silvester Belt|Сильвестрас Белте]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Silvester Belt – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/silvester-belt-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151532/https://eurovision.tv/participant/silvester-belt-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Люксембург}}&lt;br /&gt;[[Люксембург]]
| [[RTL Group|RTL]]
| [[Тали Голергант|Тали]]
| «[[Fighter (Тали әні)|Fighter]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күрескер»''&lt;/small&gt;
| француз, ағылшын
| {{hlist|Ана Циммер|Дарио Фаини|Манон Ромити|Сильвио Лисбонн}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TALI – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/tali-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=1 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240401050838/https://eurovision.tv/participant/tali-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Мальта}}&lt;br /&gt;[[Мальта]]
| [[Public Broadcasting Services|PBS]]
| [[Сара Бонничи]]
| «[[Loop (Сара Бонничи әні)|Loop]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ілмек»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Джон Эмиль Йоханссон|Джой Деб|Кевин Ли|Линнея Деб|Лейре Готси Ангел|Мэтью Джеймс Борг|Майкл Джо Чини|[[Сара Бонничи]]|Себастьян Причард-Джеймс}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Sarah Bonnici – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/sarah-bonnici-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=23 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323144944/https://eurovision.tv/participant/sarah-bonnici-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Молдова}}&lt;br /&gt;[[Молдова]]
| [[Телерадио-Молдова|TRM]]
| [[Наталия Барбу]]
| «[[In the Middle]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ортасында»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Крис Ричардс|[[Наталия Барбу]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Natalia Barbu – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/natalia-barbu-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=1 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240401113628/https://eurovision.tv/participant/natalia-barbu-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Нидерланд}}&lt;br /&gt;[[Нидерланд]]
| [[AVROTROS]]
| [[Йост Кляйн]]
| «[[Europapa]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Евроәке»''&lt;/small&gt;
| [[Нидерланд тілі|нидерланд]]
| {{hlist|Донни Эллерстрем|Дилан ван Даэль|[[Йост Кляйн]]|Пол Эльстак|Теун де Круиф|Теймен Мелиссант|Тим Хаарс}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Joost Klein – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/joost-klein-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=24 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324092210/https://eurovision.tv/participant/joost-klein-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Норвегия}}&lt;br /&gt;[[Норвегия]]
| [[Norwegian Broadcasting Corporation|NRK]]
| [[Gåte]]
| «[[Ulveham]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қасқыр адам»''&lt;/small&gt;
| [[Норвег тілі|норвег]]
| {{hlist|Эрленд Скьетне|Гуннхильд Сундли|[[Gåte|Магнус Бёрмарк]]|Джон Эвен Шерер|Марит Йенсен Лиллебуэн|Ронни Графф Янссен|Свейнунг Эклоо Сундли}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Gåte – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/gate-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060842/https://eurovision.tv/participant/gate-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Польша}}&lt;br /&gt;[[Польша]]
| [[Поляк телевидениесі|TVP]]
| [[Luna (әнші)|LUNA]]
| «[[The Tower]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мұнара»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Luna (әнші)|Александра Катажина Вельгомас]]|Макс Кук|Пол Диксон}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=LUNA – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/luna-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=17 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240517151408/https://eurovision.tv/participant/luna-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Португалия}}&lt;br /&gt;[[Португалия]]
| [[Португалия радио және телевидениесі|RTP]]
| [[Йоланда]]
| «[[Grito]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Айқайлау»''&lt;/small&gt;
| [[Португал тілі|португал]]
| {{hlist|Альберто Эрнандес|[[Йоланда|Йоланда Коста]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=iolanda – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/iolanda-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=2 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402232413/https://eurovision.tv/participant/iolanda-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сан-Марино}}&lt;br /&gt;[[Сан-Марино]]
| [[San Marino RTV|SMRTV]]
| [[Megara]]
| «[[11:11 (Megara әні)|11:11]]»
| [[Испан тілі|испан]], италиян
| {{hlist|Исра Данте Рамос Соломандо|Роберто ла Луэта Руис|Сара Хименес Мораль}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=MEGARA – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/megara-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151533/https://eurovision.tv/participant/megara-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сербия}}&lt;br /&gt;[[Сербия]]
| [[Сербия радио және телевидениесі|RTS]]
| [[Teya Dora]]
| «[[Ramonda]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рамонда»''&lt;/small&gt;
| [[Серб тілі|серб]]
| {{hlist|Андрияно Кадович|Лука Йованович|[[Teya Dora|Теодора Павловска]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TEYA DORA – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/teya-dora-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151531/https://eurovision.tv/participant/teya-dora-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Словения}}&lt;br /&gt;[[Словения]]
| [[Словения радио және телевидениесі|RTVSLO]]
| [[Raiven]]
| «[[Veronika (ән)|Veronika]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Вероника»''&lt;/small&gt;
| [[Словен тілі|словен]]
| {{hlist|Боян Цветичанин|Данило Капель|Клавдия Копина|Мартин Безьяк|Питер Ху|[[Raiven|Сара Бришки Сирман]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Raiven – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/raiven-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=19 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240419174036/https://eurovision.tv/participant/raiven-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Украина}}&lt;br /&gt;[[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]]
| [[Украина ұлттық қоғамдық телерадиокомпаниясы|Suspilne]]
| [[Jerry Heil]] және [[Alyona Alyona]]
| «[[Teresa &amp; Maria]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тереза және Мария»''&lt;/small&gt;
| [[Украин тілі|украин]], ағылшын
| {{hlist|[[Alyona Alyona|Альона Савраненко]]|Антон Чилиби|Иван Клименко|[[Jerry Heil|Яна Шемаева]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=alyona alyona &amp; Jerry Heil – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/alyona-alyona-and-jerry-heil-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060531/https://eurovision.tv/participant/alyona-alyona-and-jerry-heil-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ұлыбритания}}&lt;br /&gt;[[Ұлыбритания]]
| [[Би-Би-Си|BBC]]
| [[Олли Александер]]
| «[[Dizzy (Олли Александер әні)|Dizzy]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бас айналу»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Олли Александер|Оливер Александр Торнтон]]|Дэнни Л. Харл}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Olly Alexander – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/olly-alexander-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=22 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322232329/https://eurovision.tv/participant/olly-alexander-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Финляндия}}&lt;br /&gt;[[Финляндия]]
| [[Yle]]
| [[Теэму Кейстери|Windows95man]]
| «[[No Rules!]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ережесіз!»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Анри Пииспанен|Юсси Ройн|[[Теэму Кейстери]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Windows95man – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/windows95man-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325105652/https://eurovision.tv/participant/windows95man-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Франция}}&lt;br /&gt;[[Франция]]
| [[France Télévisions]]
| [[Слиман Небчи|Слиман]]
| «[[Mon amour (Слиман Небчи әні)|Mon Amour]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Менің махаббатым»''&lt;/small&gt;
| [[Француз тілі|француз]]
| {{hlist|Меир Салах|[[Слиман Небчи]]|Яаков Салах}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Slimane – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/slimane-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325105713/https://eurovision.tv/participant/slimane-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Хорватия}}&lt;br /&gt;[[Хорватия]]
| [[Хорват радиотелевидениесі|HRT]]
| [[Baby Lasagna]]
| «[[Rim Tim Tagi Dim]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рим Тим Таги Дим»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| [[Baby Lasagna|Марко Пуришич]]
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Baby Lasagna – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/baby-lasagna-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151533/https://eurovision.tv/participant/baby-lasagna-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Чехия}}&lt;br /&gt;[[Чехия]]
| [[Чех телевидениесі|ČT]]
| [[Aiko]]
| «[[Pedestal]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тұғыр»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Aiko|Алена Ширманова-Костебелова]]|Стивен Анселл}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Aiko – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/aiko-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325044646/https://eurovision.tv/participant/aiko-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Швеция}}&lt;br /&gt;[[Швеция]]
| [[Sveriges Television|SVT]]
| [[Marcus &amp; Martinus]]
| «[[Unforgettable]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ұмытылмас»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Джимми Торнфельдт|Джой Деб|Линнея Деб|[[Marcus &amp; Martinus|Маркус Гуннаршен]]|[[Marcus &amp; Martinus|Мартинус Гуннаршен]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Marcus &amp; Martinus – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/marcus-martinus-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=2 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402030258/https://eurovision.tv/participant/marcus-martinus-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Швейцария}}&lt;br /&gt;[[Швейцария]]
| [[Швейцариялық радиотарату және телевизия қоғамы|SRG SSR]]
| [[Nemo (әнші)|Nemo]]
| «[[The Code (Nemo әні)|The Code]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Код»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Бенджамин Аласу|Лассе Мидциан Нюманн|Линда Дэйл|[[Nemo (әнші)|Немо Меттлер]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nemo – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/nemo-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=5 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405211607/https://eurovision.tv/participant/nemo-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Эстония}}&lt;br /&gt;[[Эстония]]
| [[Eesti Rahvusringhääling|ERR]]
| [[5miinust|5MIINUST]] және [[Puuluup]]
| «[[(Nendest) narkootikumidest ei tea me (küll) midagi]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз (әлі) (бұл) есірткілер жайлы ештеңе білмейміз»
| [[Эстон тілі|эстон]]
| {{hlist|Карл Кивастик|Ким Уеннерстрем|Кристьян Якобсон|Марко Вейссон|Михкель Тамм|Прийт Томсон|Рамо Тедер}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=5MIINUST x Puuluup – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/5miinust-and-puuluup-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=9 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240409091103/https://eurovision.tv/participant/5miinust-and-puuluup-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|}
&lt;/div&gt;

== Байқауға шолу ==
=== Бірінші жартылай финал ===
Бірінші жартылай финал [[Жазғы Орталық Еуропа уақыты]]мен 7 мамыр күні сағат 21:00-де басталды ([[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2024 жылғы 8 мамыр күні сағат 00:00-де). Оған бәсекелес он бес ел қатысты. Осы елдер және [[Германия]], [[Швеция]], [[Ұлыбритания]] және «Әлемнің қалған бөлігі» бірінші жартылай финалда дауыс берді. Сонымен қатар, Германия, Швеция және Ұлыбритания қатысушы он бес елдің өнер көрсетулері арасында өз әндерін орындады.

{{colorbox|#D6FFD6}} '''''Финалист елдер'''''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!№
!Ел
!Әртіс
!Ән
!Тілі
!Орын
!Ұпай
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!1
|'''{{Байрақ|Кипр}}'''
|'''[[Силия Капсис]]'''
|'''«[[Liar (Силия Капсис әні)|Liar]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өтірікші»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Ағылшын тілі|ағылшын]]'''
|'''6'''
|'''66'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!2
|'''{{Байрақ|Сербия}}'''
|'''[[Teya Dora]]'''
|'''«[[Ramonda]]» {{ref-sr}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рамонда»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Серб тілі|серб]]'''
|'''10'''
|'''47'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!3
|'''{{Байрақ|Литва}}'''
|'''[[Silvester Belt]]'''
|'''«[[Luktelk]]» {{ref-lt}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күте тұр»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Литва тілі|литва]]'''
| '''4'''
| '''119'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!4
|'''{{Байрақ|Ирландия}}'''
|'''[[Bambie Thug]]'''
|'''«[[Doomsday Blue]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түнерген қиямет күні»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
| '''3'''
| '''124'''
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Ұлыбритания}}
|[[Олли Александер]]
|«[[Dizzy (Олли Александер әні)|Dizzy]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бас айналу»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!5
|'''{{Ту|Украина}} [[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]]'''
|'''[[Jerry Heil]] және [[Alyona Alyona]]'''
|'''«[[Teresa &amp; Maria]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тереза және Мария»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Украин тілі|украин]],&lt;br/&gt;ағылшын'''
|'''2'''
|'''173'''
|-
!6
|{{Байрақ|Польша}}
|[[Luna (әнші)|LUNA]]
|«[[The Tower]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мұнара»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|12
|35
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!7
|'''{{Байрақ|Хорватия}}'''
|'''[[Baby Lasagna]]'''
|'''«[[Rim Tim Tagi Dim]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рим Тим Таги Дим»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''1'''
|'''177'''
|-
!8
|{{Байрақ|Исландия}}
|[[Хера Бйорк]]
|«[[Scared of Heights]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Биіктіктен қорқамын»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|15
|3
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Германия}}
|[[Isaak|ISAAK]]
|«[[Always on the Run]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Әрқашан жүгіріс үстінде»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!9
|'''{{Байрақ|Словения}}'''
|'''[[Raiven]]'''
|'''«[[Veronika (ән)|Veronika]]» {{ref-sl}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Вероника»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Словен тілі|словен]]'''
|'''9'''
|'''51'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!10
|'''{{Байрақ|Финляндия}}'''
|'''[[Теэму Кейстери|Windows95man]]'''
|'''«[[No Rules!]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ережесіз!»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''7'''
|'''59'''
|-
!11
|{{Байрақ|Молдова}}
|[[Наталия Барбу]]
|«[[In the Middle]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ортасында»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|13
|20
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Швеция}}
|[[Marcus &amp; Martinus]]
|«[[Unforgettable]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ұмытылмас»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|-
!12
|{{Байрақ|Әзербайжан}}
|[[Fahree]] және [[Ілкін Дөвләтов]]
|«[[Özünlə apar]]» {{ref-az}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өзіңе апар»''&lt;/small&gt;
|ағылшын,&lt;br/&gt;[[Әзербайжан тілі|әзербайжан]]
|14
|11
|-
!13
|{{Байрақ|Аустралия}}
|[[Electric Fields]]
|«[[One Milkali (One Blood)]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бір қан»''&lt;/small&gt;
|ағылшын, [[янкуньтятяра]]
|11
|41
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!14
|'''{{Байрақ|Португалия}}'''
|'''[[Йоланда]]'''
|'''«[[Grito]]» {{ref-pt}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Айқайлау»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Португал тілі|португал]]'''
|'''8'''
|'''58'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!15
|'''{{Байрақ|Люксембург}}'''
|'''[[Тали Голергант|Тали]]'''
|'''«[[Fighter (Тали әні)|Fighter]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күрескер»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын,&lt;br/&gt;[[Француз тілі|француз]]'''
|'''5'''
|'''117'''
|}

=== Екінші жартылай финал ===
Екінші жартылай финал [[Жазғы Орталық Еуропа уақыты]]мен 9 мамыр күні сағат 21:00-де басталды ([[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2024 жылғы 10 мамыр күні сағат 00:00-де). Оған бәсекелес он алты ел қатысты. Осы елдер және [[Испания]], [[Италия]], [[Франция]] және «Әлемнің қалған бөлігі» екінші жартылай финалда дауыс берді. Сонымен қатар, Испания, Италия және Франция қатысушы он алты елдің өнер көрсетулері арасында өз әндерін орындады.

{{colorbox|#D6FFD6}} '''''Финалист елдер'''''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!№
!Ел
!Әртіс
!Ән
!Тілі
!Орын
!Ұпай
|-
!1
|{{Байрақ|Мальта}}
|[[Сара Бонничи]]
|«[[Loop (Сара Бонничи әні)|Loop]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ілмек»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|16
|13
|-
!2
|{{Байрақ|Албания}}
|[[Беса (әнші)|Беса]]
|«[[Titan (Беса әні)|Titan]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Титан»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|15
|14
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!3
|'''{{Байрақ|Грекия}}'''
|'''[[Марина Сатти]]'''
|'''«[[Zari]]» {{small|({{lang|el|Ζάρι}})}} {{ref-el}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ойын сүйектері»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Грек тілі|грек]]'''
|'''5'''
|'''86'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!4
|'''{{Байрақ|Швейцария}}'''
|'''[[Nemo (әнші)|Nemo]]'''
|'''«[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Код»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''4'''
|'''132'''
|-
!5
|{{Байрақ|Чехия}}
|[[Aiko]]
|«[[Pedestal]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тұғыр»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|11
|38
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Франция}}
|[[Слиман Небчи|Слиман]]
|«[[Mon amour (Слиман Небчи әні)|Mon Amour]]» {{ref-fr}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Менің махаббатым»''&lt;/small&gt;
|француз
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!6
|'''{{Байрақ|Аустрия}}'''
|'''[[Kaleen]]'''
|'''«[[We Will Rave]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз сандырақтаймыз»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''9'''
|'''46'''
|-
!7
|{{Байрақ|Дания}}
|[[Saba|SABA]]
|«[[Sand (Saba әні)|Sand]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Құм»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|12
|36
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!8
|'''{{Байрақ|Армения}}'''
|'''[[Ladaniva]]'''
|'''«[[Jako (Ladaniva әні)|Jako]]» {{small|({{lang|hy|Ժակո}})}} {{ref-hy}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жако»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Армян тілі|армян]]''
|'''3'''
|'''137'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!9
|'''{{Байрақ|Латвия}}'''
|'''[[Dons]]'''
|'''«[[Hollow (Dons әні)|Hollow]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қуыс»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''7'''
|'''72'''
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Испания}}
|[[Nebulossa]]
|«[[Zorra (Nebulossa әні)|Zorra]]» {{ref-es}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түлкі»''&lt;/small&gt;
|[[Испан тілі|испан]]
| colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|-
!10
|{{Байрақ|Сан-Марино}}
|[[Megara]]
|«[[11:11 (Megara әні)|11:11]]»
|испан,&lt;br/&gt;[[Италиян тілі|италиян]]
|14
|16
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!11
|'''{{Байрақ|Грузия}}'''
|'''[[Нуца Бузаладзе]]'''
|'''«[[Firefighter (Нуца Бузаладзе әні)|Firefighter]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өрт сөндіруші»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''8'''
|'''54'''
|-
!12
|{{Байрақ|Бельгия}}
|[[Mustii]]
|«[[Before the Party's Over]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сауық кеші бітпей тұрып»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|13
|18
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!13
|'''{{Байрақ|Эстония}}'''
|'''[[5miinust|5MIINUST]] және [[Puuluup]]'''
|'''«[[(Nendest) narkootikumidest ei tea me (küll) midagi]]» {{ref-et}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз (әлі) (бұл) есірткілер жайлы ештеңе білмейміз»'''''
|'''[[Эстон тілі|эстон]]'''
|'''6'''
|'''79'''
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Италия}}
|[[Анджелина Манго]]
|«[[La noia]]» {{ref-it}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Зарығу»''&lt;/small&gt;
|италиян
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!14
|'''{{Байрақ|Израиль}}'''
|'''[[Эден Голан]]'''
|'''«[[Hurricane (Эден Голан әні)|Hurricane]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Дауыл»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын,&lt;br/&gt;[[Иврит тілі|иврит]]'''
|'''1'''
|'''194'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!15
|'''{{Байрақ|Норвегия}}'''
|'''[[Gåte]]'''
|'''«[[Ulveham]]» {{ref-no}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қасқыр адам»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Норвег тілі|норвег]]'''
|'''10'''
|'''43'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!16
|'''&lt;s&gt;{{Байрақ|Нидерланд}}&lt;/s&gt;'''
|'''[[Йост Кляйн|&lt;s&gt;Йост Кляйн&lt;/s&gt;]]'''
|'''&lt;s&gt;«[[Europapa]]» {{ref-nl}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Евроәке»''&lt;/small&gt;&lt;/s&gt;'''
|'''&lt;s&gt;[[Нидерланд тілі|нидерланд]]&lt;/s&gt;'''
|'''&lt;s&gt;2&lt;/s&gt;'''
|'''&lt;s&gt;182&lt;/s&gt;'''
|}

=== Финал ===
Финал [[Жазғы Орталық Еуропа уақыты]]мен 11 мамыр күні сағат 21:00-де басталды ([[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2024 жылғы 12 мамыр күні сағат 00:00-де). Оған бәсекелес жиырма бес ел қатысты, оның ішінде өткен жылғы жеңімпаз және сол себепті осы жылы автофиналист болып табылатын Швеция, «Үлкен бестік» елдері — Германия, Испания, Италия, Ұлыбритания, Франция және әр жартылай финалдан 10 финалист елдер.

: {{colorbox|gold}} ''Жеңімпаз''
: {{colorbox|#CCCCCC}} ''Екінші орын''
: {{colorbox|#cc9966}} ''Үшінші орын''
: {{colorbox|#87CEFA}} ''Төртінші орын''
: {{colorbox|#C39AC3}} ''Бесінші орын''
: {{colorbox|#FE8080}} ''Соңғы орын''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot;|№
! rowspan=&quot;2&quot;|Ел
! rowspan=&quot;2&quot;|Әртіс
! rowspan=&quot;2&quot;|Ән
! rowspan=&quot;2&quot;|Тілі
! rowspan=&quot;2&quot;|Орын
! colspan=&quot;3&quot;|Ұпай
|-
! &lt;small&gt;Қазылар алқасы&lt;/small&gt;
! &lt;small&gt;Көрермендер&lt;/small&gt;
! &lt;small&gt;Жалпы&lt;/small&gt;
|-
!1
|{{Байрақ|Швеция}}
|[[Marcus &amp; Martinus]]
|«[[Unforgettable]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ұмытылмас»''&lt;/small&gt;
|[[Ағылшын тілі|ағылшын]]
| 9
| 125
| 49
| 174
|- bgcolor=&quot;#cc9966&quot;
!2
|{{Ту|Украина}} [[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]]
|[[Jerry Heil]] және [[Alyona Alyona]]
|«[[Teresa &amp; Maria]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тереза және Мария»''&lt;/small&gt;
|[[Украин тілі|украин]],&lt;br/&gt;ағылшын
| 3
| 146
| 307
| 453
|-
!3
|{{Байрақ|Германия}}
|[[Isaak|ISAAK]]
|«[[Always on the Run]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Әрқашан жүгіріс үстінде»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 12
| 99
| 18
| 117
|-
!4
|{{Байрақ|Люксембург}}
|[[Тали Голергант|Тали]]
|«[[Fighter (Тали әні)|Fighter]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күрескер»''&lt;/small&gt;
|ағылшын,&lt;br/&gt;[[Француз тілі|француз]]
| 13
| 83
| 20
| 103
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
!5
|{{Байрақ|Нидерланд}}
| colspan=&quot;7&quot; |{{center|'''дисквалификация'''}}
|-bgcolor=&quot;#C39AC3&quot;
!6
|{{Байрақ|Израиль}}
|[[Эден Голан]]
|«[[Hurricane (Эден Голан әні)|Hurricane]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Дауыл»''&lt;/small&gt;
|ағылшын,&lt;br/&gt;[[Иврит тілі|иврит]]
| 5
| 52
| 323
| 375
|-
!7
|{{Байрақ|Литва}}
|[[Silvester Belt]]
|«[[Luktelk]]» {{ref-lt}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күте тұр»''&lt;/small&gt;
|[[Литва тілі|литва]]
| 14
| 32
| 58
| 90
|-
!8
|{{Байрақ|Испания}}
|[[Nebulossa]]
|«[[Zorra (Nebulossa әні)|Zorra]]» {{ref-es}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түлкі»''&lt;/small&gt;
|[[Испан тілі|испан]]
| 22
| 19
| 11
| 30
|-
!9
|{{Байрақ|Эстония}}
|[[5miinust|5MIINUST]] және [[Puuluup]]
|«[[(Nendest) narkootikumidest ei tea me (küll) midagi]]» {{ref-et}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз (әлі) (бұл) есірткілер жайлы ештеңе білмейміз»''
|[[Эстон тілі|эстон]]
| 20
| 4
| 33
| 37
|-
!10
|{{Байрақ|Ирландия}}
|[[Bambie Thug]]
|«[[Doomsday Blue]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түнерген қиямет күні»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 6
| 142
| 136
| 278
|-
!11
|{{Байрақ|Латвия}}
|[[Dons]]
|«[[Hollow (Dons әні)|Hollow]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қуыс»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 16
| 36
| 28
| 64
|-
!12
|{{Байрақ|Грекия}}
|[[Марина Сатти]]
|«[[Zari]]» {{small|({{lang|el|Ζάρι}})}} {{ref-el}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ойын сүйектері»''&lt;/small&gt;
|[[Грек тілі|грек]]
| 11
| 41
| 85
| 126
|-
!13
|{{Байрақ|Ұлыбритания}}
|[[Олли Александер]]
|«[[Dizzy (Олли Александер әні)|Dizzy]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бас айналу»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 18
| 46
| 0
| 46
|- bgcolor=&quot;#FE8080&quot;
!14
|{{Байрақ|Норвегия}}
|[[Gåte]]
|«[[Ulveham]]» {{ref-no}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қасқыр адам»''&lt;/small&gt;
|[[Норвег тілі|норвег]]
| 25
| 12
| 4
| 16
|-
!15
|{{Байрақ|Италия}}
|[[Анджелина Манго]]
|«[[La noia]]» {{ref-it}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Зарығу»''&lt;/small&gt;
|[[Италиян тілі|италиян]]
| 7
| 164
| 104
| 268
|-
!16
|{{Байрақ|Сербия}}
|[[Teya Dora]]
|«[[Ramonda]]» {{ref-sr}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рамонда»''&lt;/small&gt;
|[[Серб тілі|серб]]
| 17
| 22
| 32
| 54
|-
!17
|{{Байрақ|Финляндия}}
|[[Теему Кейстері|Windows95man]]
|«[[No Rules!]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ережесіз!»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 19
| 7
| 31
| 38
|-
!18
|{{Байрақ|Португалия}}
|[[Йоланда]]
|«[[Grito]]» {{ref-pt}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Айқайлау»''&lt;/small&gt;
|[[Португал тілі|португал]]
| 10
| 139
| 13
| 152
|-
!19
|{{Байрақ|Армения}}
|[[Ladaniva]]
|«[[Jako (Ladaniva әні)|Jako]]» {{small|({{lang|hy|Ժակո}})}} {{ref-hy}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жако»''&lt;/small&gt;
|[[Армян тілі|армян]]
| 8
| 101
| 82
| 183
|-
!20
|{{Байрақ|Кипр}}
|[[Силия Капсис]]
|«[[Liar (Силия Капсис әні)|Liar]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өтірікші»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 15
| 34
| 44
| 78
|-style=&quot;font-weight: bold; &quot; - bgcolor = &quot;gold&quot;
!21
|'''{{Байрақ|Швейцария}}'''
|'''[[Nemo (әнші)|Nemo]]'''
|'''«[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Код»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
| '''1'''
| '''365'''
| '''226'''
| '''591'''
|-
!22
|{{Байрақ|Словения}}
|[[Raiven]]
|«[[Veronika (ән)|Veronika]]» {{ref-sl}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Вероника»''&lt;/small&gt;
|[[Словен тілі|словен]]
| 23
| 15
| 12
| 27
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
!23
|{{Байрақ|Хорватия}}
|[[Baby Lasagna]]
|«[[Rim Tim Tagi Dim]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рим Тим Таги Дим»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 2
| 210
| 337
| 547
|-
!24
|{{Байрақ|Грузия}}
|[[Нуца Бузаладзе]]
|«[[Firefighter (Нуца Бузаладзе әні)|Firefighter]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өрт сөндіруші»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 21
| 15
| 19
| 34
|- bgcolor=&quot;#87CEFA&quot;
!25
|{{Байрақ|Франция}}
|[[Слиман Небчи|Слиман]]
|«[[Mon amour (Слиман Небчи әні)|Mon Amour]]» {{ref-fr}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Менің махаббатым»''&lt;/small&gt;
|француз
| 4
| 218
| 227
| 445
|-
!26
|{{Байрақ|Аустрия}}
|[[Kaleen]]
|«[[We Will Rave]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз сандырақтаймыз»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 24
| 19
| 5
| 24
|}

==== Ұпай жариялаушылары ====
Ұпай жариялаушылары өз елдерінің ұлттық қазылар алқасының 12 ұпайлық бағасын келесі ретпен жариялады:&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Lombardini |first=Emanuele |date=11 May 2024 |title=Spokesperson Eurovision 2024: Italia in posizione 26, Alessandra Mele rinuncia |trans-title=Spokespersons Eurovision 2024: Italy in position 26, Alessandra Mele gives up |url=https://www.eurofestivalnews.com/2024/05/11/spokeperson-eurovision-2024-italia-26-mele-rinuncia/ |access-date=12 May 2024 |website=Eurofestival News |language=it-IT |archive-date=11 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240511182730/https://www.eurofestivalnews.com/2024/05/11/spokeperson-eurovision-2024-italia-26-mele-rinuncia/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
{{div col}}
# {{Ту|Украина}} [[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]] — [[Жамала]]
# {{Байрақ|Ұлыбритания}} — [[Джоанна Ламли]]
# {{Байрақ|Люксембург}} — [[Дезире Нозбуш]]
# {{Байрақ|Әзербайжан}} — [[Айсель Теймурзаде]]
# {{Байрақ|Сан-Марино}} — Kida
# {{Байрақ|Мальта}} — Matt Blxck
# {{Байрақ|Хорватия}} — Иван Дориан Мольнар
# {{Байрақ|Албания}} — Андри Джаху
# {{Байрақ|Чехия}} — Радка Росицка
# {{Байрақ|Израиль}} — Майя Алкулумбре
# {{Байрақ|Аустралия}} — [[Voyager (топ)|Дэниел Эстрин]]
# {{Байрақ|Дания}} — Стефани Сурруг
# {{Байрақ|Испания}} — [[Сорайя Арнелас]]
# {{Байрақ|Норвегия}} — Ингвильд Хелльйесен&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 May 2024 |title=Alessandra Mele trekker seg fra Eurovision-rolle |trans-title=Alessandra Mele withdraws from Eurovision role |url=https://www.nrk.no/nyheter/alessandra-mele-trekker-seg-fra-eurovision-rolle-1.16878973 |access-date=11 May 2024 |publisher=NRK |language=nb-NO |archive-date=11 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240511130627/https://www.nrk.no/nyheter/alessandra-mele-trekker-seg-fra-eurovision-rolle-1.16878973 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
# {{Байрақ|Германия}} — Ина Мюллер
# {{Байрақ|Армения}} — [[Brunette (әнші)|Brunette]]
# {{Байрақ|Словения}} — Лорелла Флего
# {{Байрақ|Грузия}} — [[Софо Халваши]]
# {{Байрақ|Швейцария}} — [[Дженнифер Боссхард]]
# {{Байрақ|Молдова}} — Дойна Стимповски
# {{Байрақ|Грекия}} — [[Елена Папаризу]]
# {{Байрақ|Эстония}} — [[Биргит Ыйгемеэль]]
# {{Байрақ|Нидерланд}} — ''ешкім'' &lt;small&gt;([[Никки де Ягер]] қазылар алқасының ұпайларын жариялауы керек еді, бірақ дисквалификациядан кейін оның орнына [[Мартин Эстердаль]] жариялады)&lt;ref name=&quot;Nikkie24leaving&quot;&gt;{{Cite web |last=Vranis |first=Michalis |date=11 May 2024 |title=Eurovision 2024: Nikkie de Jager withdraws from announcing Dutch votes at Eurovision Final |url=https://esctoday.com/195025/nikkie-de-jager-withdraws-from-announcing-dutch-votes-at-eurovision-final/ |access-date=12 May 2024 |website=ESCToday |language=en-US |archive-date=12 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240512062316/https://esctoday.com/195025/nikkie-de-jager-withdraws-from-announcing-dutch-votes-at-eurovision-final/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
# {{Байрақ|Аустрия}} — Филипп Ханза
# {{Байрақ|Франция}} — [[Наташа Сен-Пьер]]
# {{Байрақ|Италия}} — Марио Акампа
# {{Байрақ|Финляндия}} — Тони Лааксонен&lt;ref name=&quot;FI24NewSpokesperson&quot;&gt;{{cite news |title=Käärijä ei kerrokaan Suomen pisteitä Euroviisujen finaalissa – pisteet antaa Radio Suomen juontaja Toni Laaksonen |trans-title=Käärijä does not give Finland's score in the Eurovision final – the score is given by Radio Suomi host Toni Laaksonen |url=https://yle.fi/a/74-20088195 |access-date=12 May 2024 |work=Yle Uutiset |date=11 May 2024 |language=fi |archive-date=11 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240511202141/https://yle.fi/a/74-20088195 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
# {{Байрақ|Португалия}} — [[Mimicat]]
# {{Байрақ|Бельгия}} — Ливия Душкофф
# {{Байрақ|Исландия}} — [[Фридрик Омар|Фридрик Омар Хьёрлейфссон]]
# {{Байрақ|Латвия}} — [[Sudden Lights|Андрейс Рейнис Зитманис]]
# {{Байрақ|Ирландия}} — [[Пол Харрингтон]]
# {{Байрақ|Польша}} — [[Вики Габор]]
# {{Байрақ|Кипр}} — Лукас Хамацос
# {{Байрақ|Литва}} — [[Моника Линките]]
# {{Байрақ|Сербия}} — [[Констракта]]
# {{Байрақ|Швеция}} — [[Франс]]
{{div col end}}

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot; mode=&quot;nolines&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;150&quot; perrow=&quot;5&quot;&gt;
Сурет:Besa Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 05.jpg|{{Байрақ|Албания}}
Сурет:Ladaniva Eurovision Song Contest 2024 final Malmö dress rehearsal semi 2 06.jpg|{{Байрақ|Армения}}
Сурет:Eelctric Fields, semi-finals, Eurovision 2024 01.jpg|{{Байрақ|Аустралия}}
Сурет:Kaleen Eurovision Song Contest 2024 final Malmö dress rehearsal semi 2 01.jpg|{{Байрақ|Аустрия}}
Сурет:Fahree feat. İlkin Dövlətov, Eurovision 2024 1st semi-final rehearsal 11.jpg|{{Байрақ|Әзербайжан}}
Сурет:Mustii Eurovision Song Contest 2024 Semi 2 01.jpg|{{Байрақ|Бельгия}}
Сурет:Isaak Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 02.jpg|{{Байрақ|Германия}}
Сурет:Marina Satti Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 07.jpg|{{Байрақ|Грекия}}
Сурет:Nutsa Buzaladze Eurovision Song Contest 2024 Final dress rehearsal 03.jpg|{{Байрақ|Грузия}}
Сурет:Saba Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 03.jpg|{{Байрақ|Дания}}
Сурет:Bambie Thug Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 5.jpg|альт=|{{Байрақ|Ирландия}}
Сурет:Hera Björk Eurovision Song Contest 2024 Malmö Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Исландия}}
Сурет:Angelina Mango Eurovision Song Contest 2024 dress rehearsal semi 2 05.jpg|{{Байрақ|Италия}}
Сурет:Nebulossa Eurovisionen Song Contest 2024 Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Испания}}
Сурет:Eden Golan Eurovision Song Contest 2024 Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Израиль}}
Сурет:Silia Kapsis Eurovison Song Contest 2024 Malmö Final dress rehearsal semi 1.jpg|{{Байрақ|Кипр}}
Сурет:Dons Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 01.jpg|{{Байрақ|Латвия}}
Сурет:Silvester Belt Eurovision Song Contest 2024 final dress rehearsal.jpg|{{Байрақ|Литва}}
Сурет:Tali Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dressrehearsal semi 1 02.jpg|{{Байрақ|Люксембург}}
Сурет:Sarah Bonnici Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 02.jpg|{{Байрақ|Мальта}}
Сурет:Natalia Barbu, Eurovision 2024 1st semi-final rehearsal 06.jpg|{{Байрақ|Молдова}}
Сурет:Joost Klein, semi-finals, Eurovision 2024 07.jpg|{{Байрақ|Нидерланд}}
Сурет:Gåte Eurovision Song Contest 2024 Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Норвегия}}
Сурет:Luna, semi-finals, Eurovision 2024 22.jpg|{{Байрақ|Польша}}
Сурет:Iolanda Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 01.jpg|{{Байрақ|Португалия}}
Сурет:Megara Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 02.jpg|{{Байрақ|Сан-Марино}}
Сурет:Teya Dora Eurovison Song Contest 2024 Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Сербия}}
Сурет:Raiven Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 09.jpg|{{Байрақ|Словения}}
Сурет:Alyona alyona and Jerry Heil, final,, Eurovision 2024 08.jpg|{{Ту|Украина}} [[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]]
Сурет:Olly Alexander Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1.jpg|{{Байрақ|Ұлыбритания}}
Сурет:Windows95man Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 07.jpg|{{Байрақ|Финляндия}}
Сурет:Slimane Eurovision Song Contest 2024 semi 2.jpg|{{Байрақ|Франция}}
Сурет:Baby Lasagna Eurovision Song Contets 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 08.jpg|{{Байрақ|Хорватия}}
Сурет:Aiko Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 11.jpg|{{Байрақ|Чехия}}
Сурет:Marcus &amp; Martinus Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 02.jpg|{{Байрақ|Швеция}} 
Сурет:Nemo Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 08.jpg|'''{{Байрақ|Швейцария}}''' 
Сурет:5MIINUST x Puuluup Eurovision Song Contest 2024 final dress rehearsal 06.jpg|{{Байрақ|Эстония}}   
&lt;/gallery&gt;

== Қаралымдар ==
«Eurovision 2024» ән байқауының қаралым саны туралы деректер еуропалық телеарналардың ресми көрсеткіштерін ескереді.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+Елдер бойынша Eurovision 2024 қаралымы
! rowspan=&quot;2&quot; |Ел
! rowspan=&quot;2&quot; |Финал
! colspan=&quot;2&quot; |Жартылай финалдар
|-
!1
!2
|-
|{{Байрақ|Аустралия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/australia-400000-viewers-eurovision-2024-grand-final/|title=🇦🇺 Australia: Over 400,000 Viewers for the Eurovision 2024 Grand Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 435 000}}
|{{Center|–}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Аустрия}}&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.esc-plus.com/viewing-figures-eurovision-2024-second-semi-final-ratings-across-europe/|title=Viewing Figures: Eurovision 2024 second semi-final ratings across Europe|last=Menéndez|first=Hugo Carabaña|date=2024-05-10|website=ESCplus|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.esc-plus.com/viewing-figures-eurovision-2024-first-semi-final-ratings-across-europe/|title=Viewing Figures: Eurovision 2024 first semi-final ratings across Europe|last=Menéndez|first=Hugo Carabaña|date=2024-05-08|website=ESCplus|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/austria-up-to-1-2-million-viewers-for-eurovision-2024-final/|title=🇦🇹 Austria: Up to 1.2 Million Viewers for Eurovision 2024 Final|last=Conte|first=Davide|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 200 000}}
|{{Center|381 000}}
|{{Center|600 400}}
|-
|{{Байрақ|Бельгия}}&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/belgium-viewers-for-the-eurovision-2024-grand-final/|title=🇧🇪 Belgium: 1.175 Million Viewers for the Eurovision 2024 Grand Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 175 589}}
|{{Center|771 106}}
|{{Center|1 350 975}}
|-
|{{Байрақ|Германия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/%F0%9F%87%A9%F0%9F%87%AA-germany-7-98-million-viewers-for-eurovision-2024-grand-final/|title=🇩🇪 Germany: 7.98 Million Viewers for Eurovision 2024 Grand Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
|{{Center|7 980 000}}
|{{Center|680 000}}
|{{Center|660 000}}
|-
|{{Байрақ|Дания}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
|{{Center|–}}
|{{Center|361 019}}
|{{Center|672 938}}
|-
|{{Байрақ|Ирландия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/ireland-666000-viewers-eurovision-2024-final/|title=🇮🇪 Ireland: Largest Audience for a Eurovision Final Since 2018|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|685 000}}
|{{Center|–}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Испания}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/spain-just-under-5-million-viewers-final-of-eurovision-2024/|title=🇪🇸 Spain: Just Under 5 Million Viewers for the Final of Eurovision 2024|last=Conte|first=Davide|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|4 886 000}}
|{{Center|722 000}}
|{{Center|1 285 000}}
|-
|{{Байрақ|Италия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/italy-5-3-million-viewers-eurovision-2024-final/|title=🇮🇹 Italy: 5.3 Million Viewers for the Eurovision 2024 Final|last=Conte|first=Davide|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
|{{Center|5 341 000}}
|{{Center|1 912 000}}
|{{Center|2 817 000}}
|-
|{{Байрақ|Нидерланд}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
|{{Center|–}}
|{{Center|1 462 000}}
|{{Center|2 984 000}}
|-
|{{Байрақ|Норвегия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/%F0%9F%87%B3%F0%9F%87%B4-norway-lowest-eurovision-grand-final-audience-since-2007/|title=🇳🇴 Norway: Lowest Eurovision Grand Final Audience Since 2007|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 400 000}}
|{{Center|–}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Португалия}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/portugal-924500-viewers-for-eurovision-2024-final/|title=🇵🇹 Portugal: 924,500 Viewers For Eurovision 2024 Final|last=Conte|first=Davide|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|924 500}}
|{{Center|660 700}}
|{{Center|183 400}}
|-
|{{Байрақ|Словения}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/slovenia-37000-votes-eurovision-2024-final/|title=🇸🇮 Slovenia: 37,000 Votes Were Cast During the Eurovision 2024 Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|271 200}}
|{{Center|161 100}}
|{{Center|97 600}}
|-
|{{Ту|Украина}} [[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovision.ua/6229-chastka-pokazu-pershogo-pivfinalu-yevrobachennya-na-kanali-suspilne-kultura-syagala-156/|title=Частка показу першого півфіналу Євробачення на каналі Суспільне Культура сягала 15,6%|website=eurovision.ua|access-date=14 травня 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/14/ukraine-viewers-eurovision-2024-final/|title=🇺🇦 Ukraine: 800,000 Viewers For Eurovision 2024 Final|last=Grace|first=Emily|date=2024-05-14|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-15}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|800 000}}
|{{Center|529 000}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Ұлыбритания}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/united-kingdom-7-6-million-viewers-eurovision-2024/|title=🇬🇧 United Kingdom: 7.6 Million Viewers for the Grand Final of Eurovision 2024|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
|{{Center|7 600 000}}
|{{Center|1 858 700}}
|{{Center|1 760 000}}
|-
|{{Байрақ|Финляндия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/finland-viewers-eurovision-2024-grand-final/|title=🇫🇮 Finland: 1.2 Million Viewers for the Eurovision 2024 Grand Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
|{{Center|1 200 000}}
|{{Center|717 000}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Франция}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/france-viewing-interest-jumps-for-eurovision-2024-final/|title=🇫🇷 France: Viewing Interest Jumps for the Eurovision 2024 Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|5 400 000}}
|{{Center|–}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Хорватия}}&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/croatia-75-audience-share-eurovision-2024-final/|title=🇭🇷 Croatia: Nearly 75% Audience Share for the Eurovision 2024 Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 225 000}}
|{{Center|979 147}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Швейцария}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/14/switzerland-over-600000-viewers-for-the-eurovision-2024-grand-final-on-srf/|title=🇨🇭 Switzerland: Over 600,000 Viewers for the Eurovision 2024 Grand Final on SRF|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-14|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-15}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|614 000}}
|{{Center|162 000}}
|{{Center|472 000}}
|-
|{{Байрақ|Швеция}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/sweden-2-million-viewers-eurovision-2024-final/|title=Sweden: 2.31 Million Viewers For Eurovision 2024 Final|last=Andersson|first=Rafaell|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|2 310 000}}
|{{Center|1 081 000}}
|{{Center|1 358 000}}
|-
|{{Байрақ|Эстония}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/15/estonia-499000-viewers-for-the-eurovision-2024/|title=🇪🇪 Estonia: 499,000 Viewers for the Eurovision 2024|last=Washak|first=James|date=2024-05-15|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-15}}&lt;/ref&gt;
| colspan=&quot;3&quot; |{{Center|499 000}}
|}

== Ресми альбом ==
'''«Eurovision Song Contest: Malmö 2024»''' — барлық 37 әнді қамтитын байқаудың ресми [[Жинақ (музыка)|жинақ альбомы]]. Ол [[Еуропалық хабар тарату одағы]]мен құрастырылып, [[Universal Music Group]]-пен сандық форматта 2024 жылғы 12 сәуірде, CD форматында 2024 жылғы 19 сәуірде және винал форматында 2024 жылғы 24 мамырда шығарылды.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Eurovision Song Contest Malmö 2024 by Various Artists |publisher=[[Apple Music]] |date=12 сәуір 2024 |url=https://music.apple.com/us/album/eurovision-song-contest-malm%C3%B6-2024/1736817783 |access-date=27 наурыз 2024 |language=en-US |archive-date=27 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240327140524/https://music.apple.com/us/album/eurovision-song-contest-malm%C3%B6-2024/1736817783 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=22 наурыз 2024 |title=Pre-Order Official CD Eurovision 2024 + FREE Button |url=https://shop.eurovision.tv/product/official-cd-eurovision-2024/ |access-date=22 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=17 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240517152744/https://shop.eurovision.tv/product/official-cd-eurovision-2024/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=22 наурыз 2024 |title=Pre-Order Official Vinyl Eurovision 2024 + FREE Button |url=https://shop.eurovision.tv/product/official-vinyl-eurovision-2024/ |access-date=22 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=22 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322131655/https://shop.eurovision.tv/product/official-vinyl-eurovision-2024/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

=== Чарттар ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|+''«Eurovision Song Contest: Malmö 2024»'' үшін апталық чарт
! scope=&quot;col&quot; | Чарт (2024)
! scope=&quot;col&quot; | Ең&lt;br /&gt;жоғарғы&lt;br /&gt;позиция
|-
| scope=&quot;row&quot; | Australian Albums ([[ARIA Charts|ARIA]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.aria.com.au/charts/albums-chart/2024-05-20|title=ARIA Top 50 Albums Chart|publisher=[[Аустралиялық дыбыс жазу индустриясы қауымдастығы]]|date=20 мамыр 2024|access-date=17 мамыр 2024|archive-date=17 мамыр 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240517152612/https://www.aria.com.au/charts/albums-chart/2024-05-20|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 22
|-
| scope=&quot;row&quot; | Belgian Compilation Albums ([[Ultratop|Ultratop 50]] Flanders)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ultratop.be/nl/compilaties/2024/20240420|title=Ultratop Compilaties – 20 сәуір 2024|publisher=[[Ultratop]]|access-date=22 сәуір 2024|language=nl-BE|archive-date=30 сәуір 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240430085609/https://www.ultratop.be/nl/compilaties/2024/20240420|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot; | Belgian Compilation Albums ([[Ultratop|Ultratop 50]] Wallonia)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ultratop.be/fr/compilations/2024/20240427|title=Ultratop Compilations – 27 сәуір 2024|publisher=[[Ultratop]]|access-date=29 сәуір 2024|language=fr-BE|archive-date=29 сәуір 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240429001731/https://www.ultratop.be/fr/compilations/2024/20240427|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot; | Czech Albums ([[Фонографиялық индустрияның халықаралық федерациясы|ČNS IFPI]])
| 6
|-
| scope=&quot;row&quot;| Danish Compilation Albums (Tracklisten)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://hitlisten.nu/default.asp?w=17&amp;y=2024&amp;list=c10|title=Compilation Top-10 Uge 17-2024|publisher=Hitlisten|access-date=1 мамыр 2024|language=da|archive-date=1 мамыр 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240501001752/https://hitlisten.nu/default.asp?w=17&amp;y=2024&amp;list=c10|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 7
|-
| scope=&quot;row&quot;| Dutch Compilation Albums ([[Dutch Charts|Compilation Top 30]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Eurovision Song Contest – Malmö 2024|url=https://dutchcharts.nl/showitem.asp?interpret=&amp;titel=Eurovision+Song+Contest+%2D+Malm%F6+2024&amp;cat=a|publisher=[[Dutch Charts]]|rowheader=true|access-date=28 сәуір 2024}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot;| Finnish Physical Albums ([[Official Finnish Charts|Suomen virallinen lista]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ifpi.fi/lista/artistit/various+artists/eurovision+song+contest+malm%C3%B6+2024/|title=Suomen virallinen lista: Various Artists – Eurovision Song Contest Malmö 2024|publisher=[[Musiikkituottajat]]|access-date=28 сәуір 2024|language=fi|archive-date=28 сәуір 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240428014912/https://ifpi.fi/lista/artistit/various+artists/eurovision+song+contest+malm%C3%B6+2024/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 8
|-
| scope=&quot;row&quot;| German Compilation Albums ([[GfK Entertainment чарттары|Offizielle Top 100]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Eurovision Song Contest – Malmö 2024|url=https://www.offiziellecharts.de/compilation-details-533901|work=offiziellecharts.de|publisher=[[GfK Entertainment Charts]]|rowheader=true|access-date=27 сәуір 2024}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot;| Greek Albums ([[IFPI Greece|IFPI]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Official IFPI Charts – Top-75 Albums Sales Chart (Combined) – Εβδομάδα: 18/2024|url=https://www.ifpi.gr/charts_el.html|publisher=[[IFPI Greece]]|access-date=9 мамыр 2024|language=el|archive-url=https://web.archive.org/web/20240509003801/https://www.ifpi.gr/charts_el.html|archive-date=9 мамыр 2024|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| 9
|-
| scope=&quot;row&quot;| Irish Compilation Albums ([[Ирландия дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы|IRMA]])&lt;ref&gt;{{cite web||title=Irish Compilations Chart – Week 19 2024 – Week Ending 17 мамыр 2024|url=https://www.irma.ie//index.cfm?page=irish-charts&amp;chart=Compilations|publisher=[[Ирландия дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы|IRMA]]|rowheader=true|access-date=11 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot;| Italian Physical Albums ([[Италиялық дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы|FIMI]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.fimi.it/top-of-the-music/classifiche.kl#/charts/6/2024/20|title=Classifica settimanale WK 20 (dal 10.05.2024 al 16.05.2024)|website=[[Италиялық дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы|FIMI]]|publisher=[[Италиялық дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы]]|access-date=27 мамыр 2024|language=it}}&lt;/ref&gt;
|20
|-
| scope=&quot;row&quot;| Polish Physical Albums ([[Поляк фонографиялық индустрия қоғамы|ZPAV]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.olis.pl/charts/oficjalna-lista-sprzedazy/albumy-fizycznie|title=OLiS – oficjalna lista sprzedaży – albumy fizycznie|website=[[OLiS]]|publisher=[[Поляк фонографиялық индустрия қоғамы]]|access-date=23 мамыр 2024|language=pl}} ''Note: Change the date to 10.05.2024–16.05.2024 under &quot;zmień zakres od–do:''&lt;/ref&gt;
| 32
|-
| scope=&quot;row&quot;| Slovak Albums ([[Фонографиялық индустрияның халықаралық федерациясы|ČNS IFPI]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ifpicr.cz/hitparada/36?weekId=2903|title=SK - ALBUMS - TOP 100: 21. týden 2024|publisher=[[Фонографиялық индустрияның халықаралық федерациясы|ČNS IFPI]]|access-date=28 мамыр 2024|language=sk}}&lt;/ref&gt;
| 15
|-
| scope=&quot;row&quot;| Swedish Physical Albums ([[Sverigetopplistan]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sverigetopplistan.se/chart/234/?dspy=2024&amp;dspp=20|title=Veckolista Album Fysiskt, vecka 20|publisher=[[Sverigetopplistan]]|access-date=17 мамыр 2024|language=sv|archive-date=14 мамыр 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240514022021/https://sverigetopplistan.se/chart/234/?dspy=2024&amp;dspp=20|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 3
|-
| scope=&quot;row&quot;| Swiss Compilation Albums ([[Swiss Hitparade]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://swisscharts.com/compilation/Eurovision-Song-Contest-Malmoe-2024-533901|title=Eurovision Song Contest – Malmö 2024|publisher=[[Swiss Charts]]|access-date=22 сәуір 2024|language=de-CH|archive-date=22 сәуір 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240422023116/http://swisscharts.com/compilation/Eurovision-Song-Contest-Malmoe-2024-533901|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot;| UK Compilation Albums ([[Official Charts Company|OCC]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Eurovision Song Contest Malmo 2024 by Various Artists|url=https://www.officialcharts.com/albums/various-artists-eurovision-song-contest-malmo-2024/|publisher=[[Official Charts Company]]|rowheader=true|access-date=18 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot; | US Compilation Albums (''[[Billboard]]'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.billboard.com/charts/compilation-albums/2024-05-25/|title=''Billboard'' Compilation Albums: Week of May 25, 2024|magazine=[[Billboard]]|access-date=21 мамыр 2024|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20240522131656/https://www.billboard.com/charts/compilation-albums/|archive-date=22 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
| 7
|}

== Тағы қараңыз ==
* [[Junior Eurovision ән байқауы 2024]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commonscat|Eurovision Song Contest 2024|Eurovision ән байқауы 2024}}
* {{Ресми сайт|eurovision.tv}}

{{Eurovision ән байқауы 2024}}
{{Eurovision ән байқауы}}
{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Eurovision ән байқауы|2024]]
[[Санат:Eurovision ән байқауы 2024| ]]
[[Санат:Жылдар бойынша Eurovision ән байқауы]]
[[Санат:Мальмё]]</text>
      <sha1>s1t6fn63rlnzrf9sqgz3ahl92421dby</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Eurovision ән байқауы 2025</title>
    <ns>0</ns>
    <id>740328</id>
    <revision>
      <id>3480458</id>
      <parentid>3479145</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:40:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <origin>3480458</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92479" sha1="nnhud5993mh1a4r9dhmzo1mgw3e5897" xml:space="preserve">{{otheruses4|Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Junior Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Junior Eurovision ән байқауы 2025}}
{{Ән байқауы
 | Атауы                       = Eurovision ән байқауы
 | Жыл                         = 2025
 | Ұран                        = ''United by Music''&lt;ref name=&quot;Slogan&quot;&gt;{{Cite web |url=https://eurovision.tv/story/united-by-music-permanent-slogan |title='United By Music' chosen as permanent Eurovision slogan |work=Eurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |date=2023-11-14 |access-date=2023-11-14}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(«Музыкамен біріккен»)
 | Логотип                     = Eurovision Song Contest 2025.jpg
 | Логотип өлшемі              = 
 | 1-жартылай финал            = 13 мамыр 2025
 | 2-жартылай финал            = 15 мамыр 2025
 | Финал                       = 17 мамыр 2025
 | Өткізілу орны               = {{Ту|Швейцария}} «[[Санкт-Якобсхалле]]», [[Базель]], [[Швейцария]]
 | Жүргізушілер                = Хейзел Брюггер&lt;br /&gt;Сандра Студер&lt;br /&gt;[[Мишель Хунцикер]] (финал)
 | Режиссёр                    = 
 | Супервайзер                 = {{Ту|Швеция}} [[Мартин Эстердаль]]&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Yossman |first=K. J. |date=2024-07-01 |title=Eurovision Song Contest Creates New Director Role, Beefs Up Rules and Considers Introducing Welfare Producer Following Independent Review (EXCLUSIVE) |url=https://variety.com/2024/tv/global/eurovision-song-contest-independent-review-director-welfare-1236057822/ |access-date=2024-07-01 |website=Variety |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
 | Продюсер                    = Рето Перитц&lt;br /&gt;Мориц Штадлер&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/06/04/eurovision-2025-reto-peritz-moritz-stadler-announced-executive-producers/|title=🇨🇭Eurovision 2025: Reto Peritz and Moritz Stadler Announced as Executive Producers|last=Farren|first=Neil|date=2024-06-04|website=Eurovoix|language=en|access-date=2024-06-06}}&lt;/ref&gt;
 | Телерадио хабарын таратушы  = [[Сурет:SRG SSR 2011 logo.svg|35px]] [[Швейцариялық радиотарату және телевизия қоғамы|SRG SSR]]
 | Жеңген ән                  = {{Байрақ|Аустрия}}&lt;br /&gt;«[[Wasted Love]]» 
 | Дауыс беру                  = Әр елдің кәсіби қазылар алқасы 10 әнге 12, 10, 8–1 ұпайдан тұратын топтаманы береді. Дүние жүзіндегі көрермендер 20 әнге дауыс бере алады және олардың дауыстары пропорционалды түрде бөлінеді. Қазылар алқасының және көрермендердің дауыстары барлық дауыстардың 50% құрайды.
 | Қатысушылар саны            = 37
 | Финалистер саны             = 26
 | Дебют                       = жоқ
 | Қайтып келгендер            = {{Ту|Черногория}} [[Черногория Eurovision ән байқауында|Черногория]]
 | Қайтып келмегендер          = {{Ту|Молдова}} [[Молдова Eurovision ән байқауында|Молдова]]
 | Дисквалификация             = 
 | Карта                       = ESC 2025 Map.svg
 | Түс1                        = #2268b1
 | Белгі1                      = Финалға алдын ала өткен елдер
 | Түс2                        = #22b14c
 | Белгі2                      = Жартылай финалда бақ сынайтын елдер
 | Түс3                        = #a2a397
 | Белгі3                      = Бұрын қатысқан, бірақ 2025 жылы қатыспайтын елдер
 | Түс4                        = 
 | Белгі4                      = 
 | Түс5                        = 
 | Белгі5                      = 
 | Ортаққор                    = Eurovision Song Contest 2025
}}
'''Eurovision ән байқауы 2025''' ({{lang-en|Eurovision Song Contest 2025}}, {{lang-fr|Concours Eurovision de la chanson 2025}}, {{lang-de|Eurovisionsliedstreit 2025}}) — жыл сайын өткізілетін [[Eurovision ән байқауы]]ның өткізілуі жоспарланған 69-шығарылымы. Алдыңғы жылы өткен «[[Eurovision ән байқауы 2024|Eurovision 2024]]» ән байқауындағы «[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» әнімен [[Nemo (әнші)|Nemo]]-ның жеңісінен кейін 2025 жылғы Eurovision ән байқауы 2025 жылғы 13 мамыр мен 17 мамыр аралығында [[Швейцария]]ның [[Базель]] қаласындағы «[[Санкт-Якобсхалле]]» аренасында өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-05-12 |title=Eurovision 2024 winner's press conference with Nemo |url=https://eurovision.tv/story/eurovision-2024-winners-press-conference-nemo |access-date=2024-05-12 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU}}&lt;/ref&gt; Бұл Eurovision ән байқауының Швейцарияда соңғы рет [[Eurovision ән байқауы 1956|1956 жылы]] [[Лугано]]да және [[Eurovision ән байқауы 1989|1989 жылы]] [[Лозанна]]да өткізілген байқаулардан кейін үшінші рет өткізілгені болады. Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымын ұйымдастырушы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Швейцариялық радиотарату және телевизия қоғамы|Swiss Broadcasting Corporation]] (SRG SSR) телекомпаниясы болады. Байқаудың жартылай финалдары 2025 жылғы 13 және 15 мамырда, ал финалы 17 мамырда өткізілуі жоспарланған.&lt;ref name=&quot;2025HostCityOK&quot;&gt;{{Cite web |date=30 August 2024 |title=Basel will host Eurovision Song Contest 2025 |url=https://eurovision.tv/story/basel-will-host-eurovision-song-contest-2025 |access-date=30 тамых 2024 |work=Eurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО)}}&lt;/ref&gt;

== Өткізілу орны ==
2025 жылғы Eurovision ән байқауы алдыңғы жылы өткен «[[Eurovision ән байқауы 2024|Eurovision 2024]]» ән байқауындағы «[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» әнімен [[Nemo (әнші)|Nemo]]-ның жеңісінен кейін [[Швейцария]]ның [[Базель]] қаласында өткізілуі жоспарланған. Байқаудың өткізілу орны ретінде 12 400 орынды жабық спорттық және концерттік іс-шараларды өткізу орны ретінде қызмет ететін [[Санкт-Якобсхалле]] аренасы таңдалды. Арена [[Базель-Ланд]]тағы [[Мюнхенштайн]] муниципалитетінде, [[Базель-Штадт]]пен шекаралас жерде орналасқан.&lt;ref name=&quot;2025HostCityOK&quot; /&gt;

=== Іріктеу ===
{{ПозКарта+ |Швейцария |float=left |width=225 |caption=Өткізуші Базель қаласы (көк түспен), шорт-листке енген қалалар (жасыл түспен), іріктеу байқауына өтінім берген қалалар (қызыл түспен) және қызығушылық танытқан, бірақ ақырында өтінім бермеген басқа қалалар мен елді мекендер (сұр түспен) |places=
{{ПозКарта~ |Швейцария |lat=46.201667 |long=6.146944 |label=[[Женева]]                      |position=right  |mark=Green pog.svg}}
{{ПозКарта~ |Швейцария |lat=47.554722 |long=7.590556 |label=[[Базель]]                      |position=left   |mark=Blue pog.svg}}
{{ПозКарта~ |Швейцария |lat=47.4245   |long=9.3767   |label=[[Санкт-Галлен]]                |position=top    |mark=Steel pog.svg}}
{{ПозКарта~ |Швейцария |lat=47.3769   |long=8.5417   |label=[[Цюрих]]                       |position=bottom |mark=Red pog.svg}}
{{ПозКарта~ |Швейцария |lat=46.9605   |long=7.4697   |label=[[Биль (қала)|Биль]] &amp; [[Берн]] |position=bottom |mark=Red pog.svg}}
}}
Байқауды өткізу құқығын алдыңғы жылғы байқауда жеңімпаз атанған [[Аустралия Eurovision ән байқауында|Аустралиядан]] басқа барлық ел автоматты түрде алады, Аустралия жеңген жағдайда Eurovision ән байқауы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] мен Special Broadcasting Service телекомпаниясы таңдаған еуропалық елде өтеді.

Швейцария [[Eurovision ән байқауы 2024|2024 жылғы байқауда]] жеңіске жеткеннен кейін келесі күні, 12 мамырда [[Женева]]ның жергілікті билігі 2025 жылғы шығарылымды [[Palexpo]] конференция орталығында өткізуге қызығушылық танытып, ресми өтінім берді.&lt;ref name=Geneva&gt;{{Cite news |url= https://www.letemps.ch/culture/musiques/palexpo-est-deja-sur-les-rangs-pour-accueillir-l-eurovision-2025 |title=L'Eurovision 2025 sera «un défi financier» pour la SSR, Palexpo est déjà sur les rangs pour l'accueillir |work=Le Temps |date=2024-05-12 |access-date=2024-05-12|language=fr|author=Nicolas Dufour}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Geneva2&quot;&gt;{{Cite web |url=https://www.rts.ch/info/culture/dossiers/2024/eurovision/2024/article/une-task-force-de-la-ssr-se-reunira-des-lundi-pour-preparer-l-eurovision-2025-en-suisse-28499783.html |title=Une task force de la SSR se réunira dès lundi pour préparer l'Eurovision 2025 en Suisse |publisher=Radio Télévision Suisse |language=fr-CH |date=2024-05-13 |access-date=2024-05-15}}&lt;/ref&gt; Сол күні [[Базель-Штадт]] үкіметінің президенті Конрадин Крамер 2025 жылғы шығарылымды [[Базель]]де өткізуге қызығушылық танытатынын мәлімдеді.&lt;ref name=&quot;Basel&quot;&gt;{{cite web|user=ConradinCramer|url=https://x.com/ConradinCramer/status/1789578870993129751|last=Cramer|first=Conradin|title=Herzliche Gratulation an Nemo|date=12 мамыр 2024|access-date=12 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt; 12 мамыр күні ықтималды өткізілу орын ретінде [[Санкт-Галлен]]дегі Olma Hall ұсынылды.&lt;ref name=StGallen1&gt;{{Cite web |last=Conte |first=Davide |date=2024-05-12 |title=Eurovision 2025: Three Cities Aiming to Host Eurovision 2025 |url=https://eurovoix.com/2024/05/12/eurovision-2025-three-cities-aim-to-host-eurovision-2025/ |access-date=2024-05-12 |website=Eurovoix |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=StGallen2&gt;{{Cite web |date=2024-05-12 |title=Genf, Basel, St. Gallen: Alle wollen den ESC – doch wer kann? |url=https://www.srf.ch/news/gesellschaft/kampf-um-austragung-genf-basel-st-gallen-alle-wollen-den-esc-doch-wer-kann |access-date=2024-05-12 |website=[[Schweizer Radio und Fernsehen]]}}&lt;/ref&gt; 13 мамыр күні [[Eurovision ән байқауы 1956|1956 жылғы шығарылым]] өткен [[Лугано]] қаласы 2025 жылғы шығарылымды өткізуге өтінім беруден бас тартты. Оның басты себебі — Луганода және [[Тичино]] кантонында қолайлы орындардың жоқтығы, қалада 15 мыңға дейін көрерменді қабылдай алатын орындар жоқ. [[Берн]] кантоны үкіметінің президенті Филипп Мюллер бұл байқауда «[[антисемитизм]]нің өсуіне» сілтеп, байқауды Швейцарияның ''де-факто'' астанасы Бернде өткізуді қаламайтынын білдірді.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Farren |first=Neil |date=2024-05-13 |title=Eurovision 2025: Lugano Rules Out Hosting |url=https://eurovoix.com/2024/05/13/eurovision-2025-lugano-rules-out-hosting/ |access-date=2024-05-13 |website=Eurovoix |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-05-13 |title=Regierungspräsident Müller: 'ESC, bleib fern von Bern!' |url=https://www.20min.ch/story/antisemitisch-gepraegt-regierungspraesident-mueller-esc-bleib-fern-von-bern-103104392 |access-date=2024-05-14 |website=20 Minuten}}&lt;/ref&gt; Мюллерге 15 мамырда бүкіл кантондық Берн үкіметі ашық түрде қарсы шықты. Кантон кеңесі [[Nemo (әнші)|Nemo]]-ны құттықтап, байқаудың Бернде ұйымдастырылуына қолдау көрсететінін мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=|first=|date=2024-05-15 |title=Le Conseil-exécutif félicite Nemo pour sa victoire au Concours Eurovision de la chanson et est ouvert à des candidatures bernoises |url=https://www.sta.be.ch/fr/start.html?newsID=b4829a2f-3780-4480-b0cf-cb75c96cc069 |access-date=2024-06-03 |website=be.ch |language=fr}}&lt;/ref&gt; Осы уақытта [[Цюрих]] қалалық кеңесі өтінімді талқылау үшін «жоғары басымдылықтағы» отырыс өткізді деп хабарланды.&lt;ref name=&quot;Zürich&quot;&gt;{{Cite news |url=https://www.letemps.ch/culture/apres-geneve-zurich-est-aussi-tentee-par-l-organisation-de-l-eurovision |title=Après Genève, Zurich est aussi tentée par l'organisation de l'Eurovision |language=fr-CH |date=2024-05-13 |access-date=2024-05-13 |publisher=Le Temps}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Granger |first=Anthony |title=Eurovision 2025: Zurich Examining Bid to Host Eurovision |url=https://eurovoix.com/2024/05/13/eurovision-2025-zurich-examining-bid-to-host/ |website=Eurovoix |date=13 мамыр 2024 |access-date=13 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt; 14 мамыр күні [[Eurovision ән байқауы 1989|1989 жылғы шығарылым]] өткен [[Лозанна]] қаласы инфрақұрылымның жоқтығына сілтеме жасап, 2025 жылғы шығарылымды өткізуге өтінім беруден бас тартты.&lt;ref&gt;{{cite web |last=Andersson |first=Rafaell |title=Eurovision 2025: Lausanne Rules Out Hosting |url=https://eurovoix.com/2024/05/14/%f0%9f%87%a8%f0%9f%87%ad-eurovision-2025-lausanne-rules-out-hosting/ |website=Eurovoix |access-date=14 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt; 15 мамырда Nemo-ның туған қаласы [[Биль (қала)|Биль]] бұл іс-шараға қатысуға және оны бірлесіп өткізуге мүдделі екенін мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.biel-bienne.ch/fr/details.html/29/news/4745|title=Arrêtés rendus par le Conseil municipal lors de sa séance du 15 mai 2024 |language=fr-CH |date=2024-05-15 |access-date=2024-05-15 |publisher=[[Биль (қала)|Биль]]}}&lt;/ref&gt; 17 мамыр күні [[Фрибур]] қаласының жергілікті үкіметі өтінім берудің ықтималдылығын қарастырып жатқанын мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web |last=Farren |first=Neil |title=Eurovision 2025: Fribourg Examining Whether to Bid to Host |url=https://eurovoix.com/2024/05/17/eurovision-2025-fribourg-examining-whether-bid-host/ |website=Eurovoix |date=17 мамыр 2024 |access-date=19 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt; 5 маусым күні [[Базель|Базель-Штадт]] үкіметі байқаудың өткізілуі ықтимал орындары ретінде [[Санкт-Якобсхалле]] мен [[Санкт-Якоб Парк]]ты ұсына отырып, қалалар арасындағы іріктеу байқауына қатысатынын растады.&lt;ref&gt;{{cite web|last=Granger|first=Anthony |title=Eurovision 2025: Basel Confirms it Will Bid to Host Eurovision |url=https://eurovoix.com/2024/06/07/basel-confirms-it-will-bid-to-host-eurovision/ |website=Eurovoix |access-date=7 маусым 2024}}&lt;/ref&gt; 6 маусым күні Биль және Берн муниципалитеттері бірлескен өтінім берудің ықтималдылығын жариялады.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.biel-bienne.ch/fr/details.html/29/news/4824|title=Berne et Bienne envisagent une candidature commune pour l’Eurovision 2025|language=fr-CH |date=2024-06-06 |access-date=2024-06-06 |publisher=[[Биль (қала)|Биль]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.bern.ch/mediencenter/medienmitteilungen/aktuell_ptk/bern-und-biel-pruefen-gemeinsame-bewerbung-fuer-esc-2025|title=Bern und Biel prüfen gemeinsame Bewerbung für ESC 2025|language=de-CH |date=2024-06-06 |access-date=2024-06-06 |publisher=[[Берн]]}}&lt;/ref&gt; 12 маусым күні [[Санкт-Галлен]] іс-шараны өткізуге қойылатын талаптарға сай келмейтініне байланысты өтінімді ұсынбайтынын хабарлады.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=2024-06-12 |title=🇨🇭 Eurovision 2025: St. Gallen Will Not Bid to Host Eurovision |url=https://eurovoix.com/2024/06/12/%F0%9F%87%A8%F0%9F%87%AD-eurovision-2025-st-gallen-will-not-bid-to-host-eurovision/ |access-date=2024-06-12 |website=Eurovoix |language=en}}&lt;/ref&gt;

[[Швейцариялық радиотарату және телевизия қоғамы|SRG SSR]] телерадио хабарын таратушысы 2024 жылдың 27 мамырындағы аптада байқауды өткізуге мүдделі қалаларға қойылатын талаптар тізімін шығару арқылы қалалар арасындағы іріктеу байқау процесін бастады.&lt;ref&gt;{{Cite press release |last=Estermann |first=Edi |date=2024-05-30 |title=Eurovision Song Contest 2025: now it's up to the cities |url=https://www.srgssr.ch/en/news-media/news/eurovision-song-contest-2025-now-its-up-to-the-cities |access-date=2024-05-30 |publisher=[[Швейцариялық радиотарату және телевизия қоғамы|SRG SSR]]}}&lt;/ref&gt; [[Базель]], [[Берн]], [[Женева]] және [[Цюрих]] ресми түрде қызығушылық танытып, 28 маусымда өтінім беруін аяқтады.&lt;ref name=&quot;2025Biddings&quot;&gt;{{Cite web |last=Matijasevic |first=Ana |date=2024-06-26 |title=Buhlen um den ESC 2025: Welche Stadt hat die Nase vorn? |trans-title=Competing for the ESC 2025: Which city is ahead? |url=https://www.srf.ch/kultur/musik/austragung-des-esc-2025-buhlen-um-den-esc-welche-stadt-hat-die-nase-vorn |access-date=2024-06-26 |website= |publisher=[[Schweizer Radio und Fernsehen|SRF]] |language=de-CH}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rauch |first=Raphael |date=2024-06-30 |title=In welcher Stadt steigt der Schweizer ESC 2025? «Andere haben einen dicken Scheck – wir haben Nemo» |trans-title=In which city will the Swiss ESC 2025 take place? &quot;Others have a big check – we have Nemo&quot; |url=https://www.blick.ch/news/in-welcher-stadt-steigt-der-schweizer-esc-2025-andere-haben-einen-dicken-scheck-wir-haben-nemo-id19896402.html |access-date=2024-06-30 |website=[[Blick]] |language=de-CH}}&lt;/ref&gt; Байқауды өткізуші елдің телерадио хабарын таратушысының өкілдері шілденің басында іріктеу байқауына қатысушы төрт қалаға барды,&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-06-26 |title=Vortrag des Gemeinderats an den Stadtrat Eurovision Song Contest 2025; Verpflichtungskredit |trans-title=Presentation of the municipal council to the city council: Eurovision Song Contest 2025; Commitment credit |url=https://www.bern.ch/mediencenter/medienmitteilungen/aktuell_ptk/bern-und-biel-bewerben-sich-fuer-durchfuehrung-des-esc-2025/dokumente/vortrag-eurovision-song-contest-2025.pdf |access-date=2024-06-30 |website=bern.ch |language=de-CH |quote=Anfangs Juli 2024 finden die Pitch-Präsentationen und allfällige Standortbesichtigungen statt. Ende Juli 2024 wird durch das SRG kommuniziert, welche zwei potenziellen Austragungsstädte noch im Rennen sind (Shortlist). |trans-quote=The pitch presentations and any site visits will take place at the beginning of July 2024. At the end of July 2024, the SRG will announce which two potential host cities are still in the running (shortlist).}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Keystone-SDA |date=2024-06-29 |title=Many Swiss unenthusiastic about Eurovision song contest hosting duties |url=https://www.swissinfo.ch/eng/life-aging/most-swiss-unenthusiastic-about-eurovision-song-contest-hosting-duties/82164033 |access-date=2024-07-01 |website=[[SWI swissinfo]] |language=en-GB}}&lt;/ref&gt; ал 19 шілдеде Базель мен Женеваны іріктеп, шорт-листке енгізді.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-07-19 |title=Switzerland 2025: Shortlist of Host Cities down to final two |url=https://eurovision.tv/story/switzerland-2025-shortlist-final-two |access-date=2024-07-19 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU}}&lt;/ref&gt; 30 тамызда ЕХТО және SRG SSR қабылдаушы қала ретінде Базельді жариялады, ал таңдалған өткізілу орны ретінде [[Санкт-Якобсхалле]] болды.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Farren |first=Neil |date=2024-07-30 |title=Eurovision 2025: Host City Announcement on August 30 |url=https://eurovoix.com/2024/07/30/eurovision-2025-host-city-announcement-august-30/ |access-date=2024-07-30 |website=Eurovoix |language=en-GB}}&lt;/ref&gt;

'''Белгілер:'''&lt;br /&gt;
{{Color box|#CEDFF2|†|border=darkgray}} Өткізуші қала
{{Color box|#D0F0C0|*|border=darkgray}} Шорт-листке енген
{{Color box|#F2E0CE|^|border=darkgray}} Жеребеге өтінім берген
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot;
|-
! scope=&quot;col&quot; | Қала
! scope=&quot;col&quot; | Өткізілу орны
! scope=&quot;col&quot; | Жазбалар
! scope=&quot;col&quot; | {{Tooltip|Дер.|Дереккөздер}}
|-
! rowspan=&quot;2&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;background:#CEDFF2&quot; | [[Базель]]{{spaces}}†
| [[Санкт-Якоб Парк]]
| Бұл жерде [[УЕФА Еуропа лигасының финалы 2016]] өтті және [[УЕФА әйелдер арасындағы футболдан Еуропа чемпионаты 2025]] өтеді. Ұсыныс стадионды жабу үшін шатырдың құрылысына байланысты.
| rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#CEDFF2&quot; | &lt;ref name=&quot;Basel&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ESC2025&quot;&gt;{{cite web |last=Galli |first=Paolo |title=Eurosong, Zurigo non si sfila |url=https://www.cdt.ch/news/eurosong-zurigo-non-si-sfila-352074|website=Corriere del Ticino | date = 13 мамыр 2024 | access-date=13 мамыр 2024 |language=it}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Jiandani |first1=Sanjay |title=Eurovision 2025: Basel applies to host the contest |url=https://esctoday.com/195397/eurovision-2025-basel-applies-to-host-the-contest/ |website=ESCToday |access-date=7 маусым 2024}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#CEDFF2&quot;
| [[Санкт-Якобсхалле]]
| Бұл жерде жыл сайын [[Swiss Indoors]] теннис турнирі өтеді. 
|- style=&quot;background:#F2E0CE&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background:#F2E0CE&quot;| [[Берн]] қаласы [[Биль (қала)|Биль]] қаласымен бірге{{spaces}}^ 
| Neue Festhalle
| Ұсыныс Bernexpo кешенінің аумағында салынуы жоспарланған музыкалық алаңға негізделген болатын. Жеребеге Биль қаласымен бірге өтінім берді.
|&lt;ref&gt;{{cite web |last=Granger |first=Anthony |title=Eurovision 2025: Bern &amp; Biel/Bienne Reveal Details of Bid |url=https://eurovoix.com/2024/06/27/eurovision-2025-bern-biel-bienne-bid/ |website=Eurovoix |access-date=27 маусым 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Jiandani |first=Sanjay |title=Eurovision 2025: Bern and Biel apply to host the contest |url=https://esctoday.com/195522/eurovision-2025-bern-and-biel-apply-to-host-the-contest/ |website=ESCToday |access-date=27 маусым 2024}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#D0F0C0&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background:#D0F0C0&quot; | [[Женева]]{{spaces}}*
| [[Palexpo]]
| Жыл сайынғы [[Женева халықаралық автосалон]]ы өткізілді. Сондай-ақ, [[Дэвис кубогы 2014]] жарысының жартылай финалдары және [[Лейвер кубогы 2019]] өткізілді.
| &lt;ref&gt;{{cite web |last=Granger |first=Anthony |title=Eurovision 2025: Geneva Aims to Host Eurovision 2025 |url=https://eurovoix.com/2024/05/12/%f0%9f%87%a8%f0%9f%87%ad-eurovision-2025-geneva-aims-to-host-eurovision-2025/ |website=Eurovoix |access-date=12 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Санкт-Галлен]]
| Olma Hall
| —
|&lt;ref name=&quot;StGallen1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Jiandani |first=Sanjay  |title=Eurovision 2025: St. Gallen will not bid to host the contest|url=https://esctoday.com/195423/eurovision-2025-st-gallen-will-not-bid-to-host-the-contest/|website=ESCToday |access-date=13 маусым 2024}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#F2E0CE&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; scope=&quot;row&quot; style=&quot;background:#F2E0CE&quot;| [[Цюрих]]{{spaces}}^
| [[Халленштадион]]
| 1993—2008 жылдары аралығында жыл сайынғы [[Zurich Open]] турнирі өткізілді.
| rowspan=&quot;2&quot; | &lt;ref&gt;{{cite web |last=Jiandani |first=Sanjay  |title=Eurovision 2025: Zurich officially applies to host the contest|url=https://esctoday.com/195526/eurovision-2025-zurich-officially-applies-to-host-the-contest/ |website=ESCToday |access-date=27 маусым 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Farren |first=Neil |date=2024-06-27 |title=Eurovision 2025: Zurich Reveals Details of Bid |url=https://eurovoix.com/2024/06/27/eurovision-2025-zurich-reveals-details-of-bid/ |access-date=2024-06-28 |website=Eurovoix |language=en-GB}}&lt;/ref&gt;
|-
| Swiss Life Arena
| —
|}

== Қатысушы елдер ==
Eurovision ән байқауына қатысу құқығына ие болу үшін Eurovision жүйесі арқылы байқауды қабылдауға және оны бүкіл ел бойынша тікелей таратуға қабілетті [[Еуропалық хабар тарату одағы]]ның (ЕХТО) белсенді мүшесі болып табылатын ұлттық телерадио хабарын таратушысы қажет. ЕХТО барлық белсенді мүшелерін байқауға қатысуға шақырады. «Үлкен бестікке» кіретін елдер мен қабылдаушы ел Швейцария байқаудың финалына автоматты түрде өтеді деп, ал қалған барлық елдер екі жартылай финалдың біріне орналасады деп күтілуде.

2025 жылдың қаңтарындағы жағдай бойынша 38 ел Eurovision 2025 ән байқауына қатысуға ниетті екенін мәлімдеді. [[Черногория Eurovision ән байқауында|Черногория]] екі жыл үзілістен кейін жарысқа қайта оралады және алдыңғы жылғы байқауға қатысқан 37 елдің қатарына қосылады.&lt;ref name=&quot;38Broadcasters&quot;&gt;{{cite web |title=Eurovision 2025: 38 broadcasters participating in Basel |url=https://eurovision.tv/story/eurovision-2025-38-broadcasters |publisher=ЕХТО |access-date=12 желтоқсан 2024 |language=en |date=12 желтоқсан 2024}}&lt;/ref&gt; [[Eurovision ән байқауы 2013|2013 жылғы]] байқауда [[Who See]] тобымен бірге өнер көрсеткен [[Нина Жижич]] байқауға қайта оралады.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Lahav |first=Doron |date=2024-12-08 |title=Nina Žižić Will Represent Montenegro at Eurovision 2025 With 'Dobrodošli' |url=https://escbeat.com/2024/12/08/nina-zizic-will-represent-montenegro-at-eurovision-2025-with-dobrodosli/ |access-date=2024-12-08 |website=ESCBeat |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable plainrowheaders sticky-header&quot;
|+ Eurovision 2025 ән байқауының қатысушылары&lt;ref name=&quot;38Broadcasters&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Participants of Basel 2025 |url=https://eurovision.tv/event/basel-2025/participants |access-date=2024-12-19 |website=Eurovision.tv |publisher=ЕХТО}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Телерадио&lt;br /&gt;хабарын&lt;br /&gt;таратушы
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
! scope=&quot;col&quot; | Тілі
! scope=&quot;col&quot; | Ән&lt;br /&gt;авторлары
! scope=&quot;col&quot; | {{Tooltip|Дер.|Дереккөздер}}
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Албания}}&lt;br /&gt;[[Албания Eurovision ән байқауында|Албания]]
| [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH]]
| [[Shkodra Elektronike]]
| «[[Zjerm]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«От»''&lt;/small&gt;
| [[Албан тілі|албан]]
| {{hlist|Беатрис Джерджи|Лек Гьелоши}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Shkodra Elektronike |url=https://eurovision.tv/participant/shkodra_elektronike-2025 |access-date=2024-12-23 |website= |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Армения}}&lt;br /&gt;[[Армения Eurovision ән байқауында|Армения]]
| [[Армения 1]]
| [[Parg]]
| «[[Survivor]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Аман қалған»''&lt;/small&gt;
| [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
| {{hlist|Алекс Вилке|Армен Пол|Бенджамин Аласу|Ева Восканян|Джошуа Курран|Мартин Мурадян|[[Parg|Паргев Варданян]]|[[Томас Г:сон]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-16 |title=PARG has won 'Depi Evratesil' and will represent Armenia in Basel |url=https://eurovision.tv/story/parg-wins-depi-evratesil-armenia-basel |access-date=2025-02-16 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Аустралия}}&lt;br /&gt;[[Аустралия Eurovision ән байқауында|Аустралия]]
| [[Special Broadcasting Service|SBS]]
| [[Go-Jo]]
| «[[Milkshake Man]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Милкшейк-адам»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Эми Шеппард|Джордж Шеппард|Джейсон Бовино|[[Go-Jo|Марти Замботто]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-25 |title=Go-Jo to represent Australia at Basel 2025 with 'Milkshake Man' |url=https://eurovision.tv/story/go-jo-representing-australia-basel-2025 |access-date=2025-02-25 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Аустрия}}&lt;br /&gt;[[Аустрия Eurovision ән байқауында|Аустрия]]
| [[Österreichischer Rundfunk|ORF]]
| [[Йоханнес Пич|JJ]]
| «[[Wasted Love]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Босқа кеткен махаббат»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Йоханнес Пич]]|[[Тея (әнші)|Теодора Шпирич]]|Томас Тернер}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – JJ |url=https://eurovision.tv/participant/jj-2025 |access-date=2025-01-31 |website= |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-24 |title=Datum steht: Österreichs ESC-Beitrag &quot;Wasted Love&quot; von JJ kommt am 6. März |trans-title=Date is set: Austria’s ESC entry “Wasted Love” by JJ will be released on March 6th |url=https://esc-kompakt.de/datum-steht-oesterreichs-esc-beitrag-wasted-love-von-jj-kommt-am-6-maerz/ |access-date=2025-02-25 |website=ESC kompakt |language=de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Eurovision Song Contest 2025: Unser Song für Basel - JJ singt „Wasted Love“ |url=https://tv.orf.at/stories/esc2025_jj118.html |access-date=2025-03-05 |website=tv.ORF.at |publisher=[[Österreichischer Rundfunk|ORF]] |language=de-AT}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Әзербайжан}}&lt;br /&gt;[[Әзербайжан Eurovision ән байқауында|Әзербайжан]]
| [[İctimai Television|İTV]]
| [[Mamagama]]
| «[[Run with U]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сенімен бірге жүгіру»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Хасан Хайадар|Роман Зи|Сефаэль Мишиев}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Mamagama |url=https://eurovision.tv/participant/mamagama-2025 |access-date=2025-02-13 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-19 |title=Azerbaijan: Mamagama's song for Eurovision 2025 released – Listen to &quot;Run With U&quot; |url=https://eurovisionworld.com/esc/azerbaijan-mamagamas-song-for-eurovision-2025-released-listen-to-run-with-u |access-date=2025-02-19 |website=Eurovisionworld |language=en-gb}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Бельгия}}&lt;br /&gt;[[Бельгия Eurovision ән байқауында|Бельгия]]
| [[VRT]]
| [[Red Sebastian]]
| «[[Strobe Lights]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Стробоскоптар»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Амира А. Рулантс|Билли Бентейн|[[Red Sebastian|Сеппе Херреман]]|Уиллем Вандерстихеле}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-01 |title=LIVE. Red Sebastian wint ‘Eurosong’ en mag ons land vertegenwoordigen in Bazel |trans-title=LIVE. Red Sebastian wins 'Eurosong' and gets to represent our country in Basel |url=https://www.hbvl.be/media-en-cultuur/live.-red-sebastian-wint-eurosong-en-mag-ons-land-vertegenwoordigen-in-bazel/37024394.html |website= |publisher=[[Het Belang van Limburg]] |language=nl }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Германия}}&lt;br /&gt;[[Германия Eurovision ән байқауында|Германия]]
| [[Norddeutscher Rundfunk|NDR]]&lt;ref&gt;{{cite web |title=Exklusiv: Der NDR bleibt auch 2025 innerhalb der ARD für deutschen ESC-Beitrag verantwortlich |url=https://esc-kompakt.de/exklusiv-der-ndr-bleibt-auch-2025-innerhalb-der-ard-fuer-deutschen-esc-beitrag-verantwortlich/ |publisher=ESC Kompakt |access-date=6 маусым 2024 |language=de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Alle deutschen ESC-Acts und ihre Titel |trans-title=All German ESC acts and their songs |url=https://www.eurovision.de/teilnehmer/vorentscheid386_glossaryPage-25.html |publisher=ARD |access-date=12 маусым 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230612084259/https://www.eurovision.de/teilnehmer/vorentscheid386_glossaryPage-25.html |archive-date=12 маусым 2023 |language=de |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| [[Abor &amp; Tynna]]
| «[[Baller]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Атамын»''&lt;/small&gt;
| [[Неміс тілі|неміс]]
| {{hlist|Александр Хауэр|Аттила Борнемиса|Тюнде Борнемиса}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-03-01 |title='Chefsache ESC' winners Abor &amp; Tynna will represent Germany at Eurovision 2025 |url=https://eurovision.tv/story/chefsache-esc-winner-abor-tynna-germany-eurovision |access-date=2025-03-02 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грекия}}&lt;br /&gt;[[Грекия Eurovision ән байқауында|Грекия]]
| [[Hellenic Broadcasting Corporation|ERT]]
| [[Клавдия]]
| «[[Asteromata]]» &lt;small&gt;(Αστερομάτα)&lt;/small&gt; {{ref-el}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жұлдызды көздер»''&lt;/small&gt;
| [[Грек тілі|грек]]
| {{hlist|Arcade|[[Клавдия|Клавдия Пападопулу]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Klavdia |url=https://eurovision.tv/participant/klavdia-2025 |access-date=2025-01-31 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грузия}}&lt;br /&gt;[[Грузия Eurovision ән байқауында|Грузия]]
| [[Georgian Public Broadcaster|GPB]]
| [[Маринам Шенгелия]]
| «[[Freedom (ән)|Freedom]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Еркіндік»''&lt;/small&gt;
| [[Грузин тілі|грузин]], ағылшын
| {{hlist|Бука Картозия|Кети Габисиани}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-03-14 |title=Mariam Shengelia will sing 'Freedom' in Basel for Georgia |url=https://eurovision.tv/story/mariam-shengelia-singing-freedom-georgia |access-date=2025-03-14 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Дания}}&lt;br /&gt;[[Дания Eurovision ән байқауында|Дания]]
| [[Danmarks Radio|DR]]
| [[Sissal]]
| «[[Hallucination]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Галлюцинация»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Крис Роде-Фриск|Лина Спангсберг|[[Линнея Деб|Линнея Мэри Хансдоттер Деб]]|Мальте Йохансен|Маркус Уинтер-Джон|[[Мелани Вехбе|Мелани Габриэлла Айрапетян]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-03-01 |title=Sissal wins 'Melodi Grand Prix' and will sing for Denmark in Basel |url=https://eurovision.tv/story/sissal-wins-melodi-grand-prix-denmark |access-date=2025-03-02 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Исландия}}&lt;br /&gt;[[Исландия Eurovision ән байқауында|Исландия]]
| [[RÚV]]
| [[Væb]]
| «[[Róa]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Есу»''&lt;/small&gt;
| [[Исланд тілі|исланд]]
| {{hlist|Гуннар Бьорн Гуннаршон|Хальфдан Хельги Маттиашон|Инги Тор Гардаршон|Мэтью Дэвид Мэтьюшон}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovision.tv/story/songvakeppnin-winners-vaeb-representing-iceland-basel|title='Söngvakeppnin' winners VÆB will head to Basel for Iceland|access-date=2025-02-13|publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ирландия}}&lt;br /&gt;[[Ирландия Eurovision ән байқауында|Ирландия]]
| [[Raidió Teilifís Éireann|RTÉ]]
| [[Эмми Кристиансен|Эмми]]
| «[[Laika Party]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«[[Лайка]] кеші»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Эмми Кристиансен|Эмми Кристина Гуттулсруд Кристиансен]]|Эрленд Гуттулсруд Кристиансен|Хенрик Остлунд|Лариса Тормей|Трулс Мариус Аарра}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=2024-12-31 |title=Ireland: Eurosong 2025 to be Held on February 7 |url=https://eurovoix.com/2024/12/31/%F0%9F%87%AE%F0%9F%87%AA-ireland-eurosong-2025-to-be-held-on-february-7/ |access-date=2025-01-03 |website=Eurovoix |language=en-GB}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Италия}}&lt;br /&gt;[[Италия Eurovision ән байқауында|Италия]]
| [[RAI]]
| [[Лучио Корси]]
| «[[Volevo essere un duro]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мен қатал болғым келген»''&lt;/small&gt;
| [[Италиян тілі|италиян]]
| {{hlist|[[Лучио Корси]]|Томас Оттоман}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rossini |first=Federico |date=2025-02-22 |title=Eurovision 2025: ufficiale, Lucio Corsi rappresenterà l'Italia a Basilea |trans-title=Eurovision 2025: Official, Lucio Corsi to represent Italy in Basel |url=https://www.eurofestivalnews.com/2025/02/22/eurovision-2025-lucio-corsi-italia/ |access-date=2025-02-22 |website=Eurofestival News |language=it-IT}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Испания}}&lt;br /&gt;[[Испания Eurovision ән байқауында|Испания]]
| [[RTVE]]
| [[Melody (испан әншісі)|Melody]]
| «[[Esa diva]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ана қыз»''&lt;/small&gt;
| [[Испан тілі|испан]]
| {{hlist|Джой Деб|Петер Бострём|[[Томас Г:сон]]|Хуан Суэйро|Альберто Лорите|[[Melody (испан әншісі)|Мелоди Руис]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{cite web |title=Melody gana el Benidorm Fest: de la niña rumbera que bailó con gorilas a cumplir el sueño de Eurovisión |language=es-ES |trans-title=Melody wins the Benidorm Fest: from the rumba girl who danced with gorillas to fulfilling her Eurovision dream |url=https://www.elmundo.es/television/2025/02/02/679e08e8fc6c83540b8b45ba.html |publisher=[[El Mundo]] |date=2025-02-01 |access-date=2025-02-01}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Израиль}}&lt;br /&gt;[[Израиль Eurovision ән байқауында|Израиль]]
| [[Israeli Public Broadcasting Corporation|IPBC]]
| [[Юваль Рафаэль]]
| «[[New Day Will Rise]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жаңа күн келеді»''&lt;/small&gt;
| ағылшын, [[Француз тілі|француз]], [[Иврит тілі|иврит]]
| [[Керен Пелес]]
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Yuval Raphael |url=https://eurovision.tv/participant/yuval-raphael-2025 |access-date=2025-01-22 |website= |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Zaikaner |first=Avi |date=2025-02-07 |title=ישראל באירוויזיון 2025: השיר לתחרות נבחר! האם הוא מנוגד לחוקי התחרות? - אירוויזיון 2025 |trans-title=Israel at Eurovision 2025: The song for the competition has been chosen! Is it against the competition rules? |url=https://www.euromix.co.il/2025/02/07/ישראל-באירוויזיון-2025-השיר-לתחרות-נבחר-ה/ |access-date=2025-02-07 |website=EuroMix |language=he|quote=השיר, שיבוצע על ידי יובל רפאל בחודש מאי בבאזל, נכתב והולחן על ידי קרן פלס והופק על ידי תומר בירן |trans-quote=The song, which will be performed by Yuval Raphael in May in Basel, was written and composed by Keren Peles and produced by Tomer Biran.}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Кипр}}&lt;br /&gt;[[Кипр Eurovision ән байқауында|Кипр]]
| [[Cyprus Broadcasting Corporation|CyBC]]
| [[Тео Эван]]
| «[[Shh]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тсс»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Димитрис Контопулос]]|Элке Тил|[[Элси Бэй|Эльза Сёллесвик]]|Лассе Нюманн|Линда Дейл}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Theo Evan |url=https://eurovision.tv/participant/theo-evan-2025 |access-date=19 December 2024 |publisher=[[European Broadcasting Union]] (EBU)}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Латвия}}&lt;br /&gt;[[Латвия Eurovision ән байқауында|Латвия]]
| [[Латвия телевидениесі|LTV]]
| [[Tautumeitas]]
| «[[Bur man laimi]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Маған сәттілік алып кел»''&lt;/small&gt;
| [[Латыш тілі|латыш]]
| {{hlist|Аснате Ранкане|Аурелия Ранкане|Габриэлла Стар|Лаура Ліците}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-08 |title='Supernova' winner Tautumeitas will sing for Latvia in Basel |url=https://eurovision.tv/story/supernova-winner-tautumeitas-basel-2025 |access-date=2025-02-09 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Литва}}&lt;br /&gt;[[Литва Eurovision ән байқауында|Литва]]
| [[Литва ұлттық радио және телевидениесі|LRT]]
| [[Katarsis]]
| «[[Tavo akys]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сенің көздерің»''&lt;/small&gt;
| [[Литва тілі|литва]]
| {{hlist|Лукас Радзевичус}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-16 |title=Katarsis wins 'EUROVIZIJA.LT' in Lithuania and will head to Basel |url=https://eurovision.tv/story/katarsis-wins-eurovizijalt-lithuania-basel-2025 |access-date=2025-02-15 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Люксембург}}&lt;br /&gt;[[Люксембург Eurovision ән байқауында|Люксембург]]
| [[RTL Group|RTL]] 
| [[Лора Торн]]
| «[[La poupée monte le son]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қуыршақ дыбысты күшейтіп жатыр»''&lt;/small&gt;
| француз
| {{hlist|Жюльен Сальвиа|Людовик-Александр Видаль}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-01-25 |title=Laura Thorn wins 'Luxembourg Song Contest' and will head to Basel |url=https://eurovision.tv/story/laura-thorn-wins-luxembourg-song-contest |access-date=2025-01-25 |website=Eurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Мальта}}&lt;br /&gt;[[Мальта Eurovision ән байқауында|Мальта]]
| [[Public Broadcasting Services|PBS]]
| [[Мириана Конте]]
| «[[Serving]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қызмет ету»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Бенджамин Шмид|Мэтью «Максу» Мерсиека|Мириана Конте|Сара Эвелин Фуллертон}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-09 |title=Miriana Conte will represent Malta at the Eurovision Song Contest 2025 |url=https://eurovision.tv/story/miriana-conte-malta-eurovision-2025 |access-date=2025-02-09 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Нидерланд}}&lt;br /&gt;[[Нидерланд Eurovision ән байқауында|Нидерланд]]
| [[AVROTROS]]
| [[Клод Киамбе|Клод]]
| «[[C'est la vie]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Осындай өмір»''&lt;/small&gt;
| француз, ағылшын
| {{Hlist|Арно Крабман|[[Клод Киамбе]]|Йорен ван дер Вурт|Леон Пальмен}}
| style=&quot;text-align:center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Claude |url=https://eurovision.tv/participant/claude-2025 |access-date=2024-12-19 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NLDate&quot;&gt;{{Cite web |date=19 December 2024 |title=Claude voor Nederland naar Songfestival 2025 |trans-title=Claude for the Netherlands to the Eurovision Song Contest 2025 |url=https://songfestival.be/landen/nl/claude-voor-nederland-naar-songfestival-2025/ |access-date=22 December 2024 |website=Songfestival.be |language=nl |quote=Het liedje dat hij zal brengen, horen we in maart pas. Aan tafel bij Eva, de talkshow van Eva Jinek, verklapte Claude dat zijn lied 'tweetalig zal zijn'. Hij werkte voor zijn inzending samen met Arno Krabman, Joren van der Voort en Léon Paul. |trans-quote=The song he will perform, we will not hear until March. At the table of Eva, Eva Jinek's talk show, Claude revealed that his song 'will be bilingual'. He collaborated with Arno Krabman, Joren van der Voort and Léon Paul for his entry.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Zevenberg |first=Lara |date=2025-02-26 |title=Songfestival-liedje Claude uitgelekt: Frans-Engels C'est La Vie naar Bazel |trans-title=Claude's Eurovision song leaked: French-English C'est La Vie to Basel |url=https://www.nu.nl/songfestival/6347313/songfestival-liedje-claude-uitgelekt-frans-engels-cest-la-vie-naar-bazel.html |access-date=2025-02-26 |website=[[NU.nl]] |language=nl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Норвегия}}&lt;br /&gt;[[Норвегия Eurovision ән байқауында|Норвегия]]
| [[Norwegian Broadcasting Corporation|NRK]]
| [[Кайл Алессандро]]
| «[[Lighter]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Оттық»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Адам Вудс]]|[[Кайл Алессандро]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-15 |title=Kyle Alessandro will be singing for Norway in Basel |url=https://eurovision.tv/story/kyle-alessandro-singing-for-norway-basel |access-date=2025-02-16 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Польша}}&lt;br /&gt;[[Польша Eurovision ән байқауында|Польша]]
| [[Поляк телевидениесі|TVP]]
| [[Юстина Стечковская]]
| «[[Gaja]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Гая»''&lt;/small&gt;
| [[Поляк тілі|поляк]], ағылшын
| {{hlist|Доминик Бучковски-Войташек|Эмилиан Валюховский|[[Юстина Стечковская]]|Патрик Кумор}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Justyna Steczkowska |url=https://eurovision.tv/participant/justyna-steczkowska-2025 |access-date=2025-02-14 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{Cite web |last= |first= |date=2025-01-14 |title=Eurowizja 2025: Przedstawiamy 10 finalistów! |trans-title=Eurovision 2025: Introducing the 10 finalists! |url=https://eurowizja.tvp.pl/84517866/wielki-final-polskich-kwalifikacji-eurowizja-2025-przedstawiamy-10-finalistow |access-date=2025-01-14 |website=eurowizja.tvp.pl |publisher=TVP |language=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Португалия}}&lt;br /&gt;[[Португалия Eurovision ән байқауында|Португалия]]
| [[Португалия радио және телевидениесі|RTP]]
| [[Napa]]
| «[[Deslocado]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ауыстырылған»''&lt;/small&gt;
| [[Португал тілі|португал]]
| {{hlist|Джон Лоренсо Гомеш|Джон Родригес|Диого Гоис|Франциско Соуза|Андре Сантос|Гильерме Гомес}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – NAPA |url=https://eurovision.tv/participant/napa-2025 |access-date=2025-03-10 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сан-Марино}}&lt;br /&gt;[[Сан-Марино Eurovision ән байқауында|Сан-Марино]]
| [[San Marino RTV|SMRTV]]
| [[Габри Понте]]
| «[[Tutta l'Italia]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бүкіл Италия»''&lt;/small&gt;
| италиян
| {{hlist|Андреа Бономо|Эдвин Робертс|[[Габри Понте|Габриэле Понте]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Gabry Ponte |url=https://eurovision.tv/participant/gabry-ponte-2025 |access-date=2025-03-10 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сербия}}&lt;br /&gt;[[Сербия Eurovision ән байқауында|Сербия]]
| [[Сербия радио және телевидениесі|RTS]]
| [[Принц (әнші)|Принц]]
| «[[Mila]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қымбаттым»''&lt;/small&gt;
| [[Серб тілі|серб]]
| {{hlist|Душан Бачич}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-28 |title=Принц и „Мила“ представљају Србију у Базелу |trans-title=Prince and &quot;Mila&quot; represent Serbia in Basel |url=https://rts.rs/rts/pesma-evrovizije/pesma-evrovizije-2025/pesma-za-evroviziju-2025/5664012/pesma-za-evroviziju-2025-finale-pze-predstavnik-srbije.html |access-date=2025-02-28 |website=[[Сербия радио және телевидениесі]] |language=sr}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Словения}}&lt;br /&gt;[[Словения Eurovision ән байқауында|Словения]]
| [[Словения радио және телевидениесі|RTVSLO]]
| [[Клемен Слаконья|Клемен]]
| «[[How Much Time Do We Have Left]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бізде қанша уақыт қалды»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Клемен Слаконья]]|Майя Слатиншек|Райан Смолл}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last= |first= |date=2024-10-28 |title=Objavljeno vabilo za izbor EMA 2025 |trans-title=Call for EMA 2025 published |url=https://www.rtvslo.si/rtv/za-medije/sporocila-za-javnost/objavljeno-vabilo-za-izbor-ema-2025/725762 |access-date=2024-10-28 |publisher=[[Словения радио және телевидениесі|RTVSLO]] |language=sl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Украина}}&lt;br /&gt;[[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]]
| [[Украина ұлттық қоғамдық телерадиокомпаниясы|Suspilne]]
| [[Ziferblat]]
| «[[Bird of Pray]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Дұға құсы»''&lt;/small&gt;
| ағылшын, [[Украин тілі|украин]]
| {{hlist|Валентин Лещинский|Даниил Лещинский|Федор Ходаков}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-08 |title=Ukraine 2025: It's 'Vidbir' winner Ziferblat to Basel |url=https://eurovision.tv/story/ukraine-2025-vidbir-winner-ziferblat |access-date=2025-02-09 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ұлыбритания}}&lt;br /&gt;[[Ұлыбритания Eurovision ән байқауында|Ұлыбритания]]
| [[Би-Би-Си|BBC]]
| [[Remember Monday]]
| «What the Hell Just Happened?»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жаңа ғана, құрып кеткір, не болды?»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Шарлотта Стил|Холли-Энн Халл|Джули Аагард|Кес Камара|Лорен Бирн|Сэм Бреннан|Томас Стенгаард|Том Холлингс}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite press release |date=2025-03-07 |title=Remember Monday will represent the United Kingdom at Eurovision 2025 with What The Hell Just Happened? |url=https://www.bbc.co.uk/mediacentre/2025/eurovision-2025-united-kingdom-remember-monday-what-the-hell-just-happened#:~:text=Comprising%20of%20Charlotte%2C%20Holly%20and,vocals%20and%20perfectly%20blended%20harmonies. |access-date=2025-03-07 |website=bbc.co.uk |publisher=BBC |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Финляндия}}&lt;br /&gt;[[Финляндия Eurovision ән байқауында|Финляндия]]
| [[Yle]]
| [[Эрика Викман]]
| «[[Ich komme]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мен келе жатырмын»''&lt;/small&gt;
| [[Фин тілі|фин]]
| {{hlist|[[Кису|Кристель Сундберг]]|Йори Русберг}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-08 |title=Erika Vikman wins 'UMK' and is Finland's artist for Eurovision 2025 |url=https://eurovision.tv/story/erika-vikman-wins-umk-2025 |access-date=2025-02-09 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Франция}}&lt;br /&gt;[[Франция Eurovision ән байқауында|Франция]]
| [[France Télévisions]]
| [[Луан Эмера|Луан]]
| «[[Maman]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ана»''&lt;/small&gt;
| француз
| {{hlist|[[Луан Эмера|Энн Пайхерт]]|Тристан Сальвати}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Louane |url=https://eurovision.tv/participant/louane-2025 |access-date=2025-01-31 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Хорватия}}&lt;br /&gt;[[Хорватия Eurovision ән байқауында|Хорватия]]
| [[Хорват радиотелевидениесі|HRT]]
| [[Марко Бошняк]]
| «[[Poison Cake]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Уланған торт»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Бас Виссинк|Бен Пайн|Эмма Гейл|Филип Майдак|[[Марко Бошняк]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.novilist.hr/rijeka-regija/opatija/dora-se-vraca-u-opatiju-2/|title=Dora se vraća u Opatiju!|access-date=2024-12-18 |website=[[Novi list]]|language=hr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Marko Bošnjak to Eurovsion 2025|url=https://eurovoix.com/2025/03/02/croatia-marko-bosnjak-to-eurovision-2025/|access-date=2025-03-02|website=Eurovoix|language=en-GB}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Черногория}}&lt;br /&gt;[[Черногория Eurovision ән байқауында|Черногория]]
| [[Черногория радио және телевидениесі|RTCG]]
| [[Нина Жижич]]
| «[[Dobrodošli]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қош келдіңіз»''&lt;/small&gt;
| [[Черногор тілі|черногор]]
| {{hlist|Борис Суботич|Дарко Димитров|Виолета Михайловска Милич}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Nina Žižić |url=https://eurovision.tv/participant/nina-zizic-2025 |access-date=19 December 2024 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-11-17 |title=Sve što treba da znate o finalistima Montesonga |trans-title=Everything you need to know about the Montesong finalists |url=https://rtcg.me/eurosong/montesong/627450/sve-sto-treba-da-znate-o-finalistima-montesonga.html |access-date=2024-12-22 |website= |publisher=[[Черногория радио және телевидениесі|RTCG]] |language=cnr |quote=U dvorani Voco u Podgorici predstaviće pjesmu baladu ,,Dobrodošli” koju potpisuju Boris Subotić, Violeta Mihajlovska i Darko Dimitrov. |trans-quote=At the Voco Hall in Podgorica, [Nina Žižić] will present the ballad &quot;Dobrodošli&quot; by Boris Subotić, Violeta Mihajlovska and Darko Dimitrov.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ljuština |first=Stevan |date=2024-12-08 |title=Crna Gora 2025 {{!}} Nina Žižić je 13. crnogorska uzdanica |trans-title=Montenegro 2025 {{!}} Nina Žižić is the 13th Montenegrin hopeful |url=https://evrovizija.rs/2024/12/08/nina-zizic-predstavlja-crnu-goru/ |access-date=2024-12-22 |website=Evrovizija.rs |language=sr}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Чехия}}&lt;br /&gt;[[Чехия Eurovision ән байқауында|Чехия]]
| [[Чех телевидениесі|ČT]]
| [[Adonxs]]
| «[[Kiss Kiss Goodbye]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сүй, сүй, қош бол»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Adonxs|Адам Павловчин]]|Адриано Лопес да Силва|Джордж Мастерс-Кларк|Инес Кулон|Лоренцо Кальво|Михаэла Харватова|Рональд Янечек}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – ADONXS |url=https://eurovision.tv/participant/adonxs-2025 |access-date=2024-12-19 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=2025-01-31 |title=Czechia: Adonxs to Sing &quot;Kiss Kiss Goodbye&quot; Eurovision 2025 |url=https://eurovoix.com/2025/01/31/czechia-adonxs-to-sing-kiss-kiss-goodbye-eurovision-2025/ |access-date=2025-01-31 |website=Eurovoix |language=en-GB}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Швеция}}&lt;br /&gt;[[Швеция Eurovision ән байқауында|Швеция]]
| [[Sveriges Television|SVT]]
| [[KAJ]]
| «[[Bara bada bastu]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жай ғана саунаны пайдалан»''&lt;/small&gt;
| [[Швед тілі|швед]]
| {{hlist|Андерс Вретхов|Аксель Оман|Якоб Норргард|Кевин Холмстром|Кристоффер Страндберг|Роберт Сковронски}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – KAJ |url=https://eurovision.tv/participant/kaj-2025 |access-date=2025-03-10 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Columbus |first=Rasmus Panagiotis |date=2025-03-08 |title=Ei saa peittää – de vinner Melodifestivalen 2025 |trans-title=No cover up – the winner of Melodifestivalen 2025 |url=https://www.sverigesradio.se/artikel/ei-saa-peittaa-de-vinner-melodifestivalen-2025 |access-date=2025-03-08 |website=[[Sveriges Radio]] |language=sv}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Швейцария}}&lt;br /&gt;[[Швейцария Eurovision ән байқауында|Швейцария]]
| [[Швейцариялық радиотарату және телевизия қоғамы|SRG SSR]]
| [[Зои Мэ]]
| «Voyage»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Саяхат»''&lt;/small&gt;
| француз
| {{hlist|Эмили Миддлмас|Том Олер|[[Зои Мэ|Зои Алина Кресслер]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Basel 2025 – Zoë Më |url=https://eurovision.tv/participant/zoe-me-2025 |access-date=2025-03-10 |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Эстония}}&lt;br /&gt;[[Эстония Eurovision ән байқауында|Эстония]]
| [[Eesti Rahvusringhääling|ERR]]
| [[Томми Кэш]]
| «[[Espresso macchiato]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Эспрессо макиато»''&lt;/small&gt;
| италиян, ағылшын
| {{hlist|Йоханнес Науккаринен|[[Томми Кэш|Томас Таммеметс]]}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-15 |title='Eesti Laul' winner Tommy Cash will represent Estonia at Eurovision |url=https://eurovision.tv/story/tommy-cash-will-represent-estonia-eurovision |access-date=2025-02-16 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt;
|}

=== ЕХТО мүшелері ===
* {{Ту|Босния және Герцеговина}} [[Босния және Герцеговина Eurovision ән байқауында|Босния және Герцеговина]] — 2024 жылға арналған телерадио хабарын тарату бағдарламасында [[Босния және Герцеговина радио және телевидениесі]] (BHRT) өзінің бір жылға арналған жоспарларын, оның ішінде «2025 жылы Eurovision ән байқауына қайта оралу мүмкіндігін қарастыратын уақыт келді» деген мәлімдемесін жасады. Қазіргі уақытта телерадио хабарын таратушы өзінің қарыздарының кесірінен ЕХТО санкциясында.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |url=https://eurovoix.com/2024/04/18/bosnia-herzegovina-considering-returning-eurovision-in-2025 |title=Bosnia &amp; Herzegovina: BHRT Considering Returning to Eurovision in 2025 |work=Eurovoix |date=2024-04-18 |access-date=2024-04-18}}&lt;/ref&gt; Босния және Герцеговина соңғы рет [[Eurovision ән байқауы 2016|2016 жылғы байқауға]] қатысты.
* {{Ту|Нидерланд}} [[Нидерланд Eurovision ән байқауында|Нидерланд]] — 2024 жылдың 6 маусымында голландиялық [[AVROTROS]] телерадио хабарын таратушысы 2024 жылғы байқаудың қайшылықтарынан кейін, соның ішінде сол жылғы Нидерланд өкілі [[Йост Кляйн]]ді финалдан шеттетуден кейін өзінің 2025 жылғы байқауға қатысуы байқауды ұйымдастырудағы «құрылымдық түзетулерге» байланысты болатынын мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-06-06 |title=Update AVROTROS met betrekking tot het Eurovisie Songfestival |url=https://www.avrotros.nl/article/update-avrotros-met-betrekking-tot-het-eurovisie-songfestival~576/ |access-date=2024-06-06 |website= |publisher=[[AVROTROS]] |language=nl, en}}&lt;/ref&gt;

=== ЕХТО мүшелері емес ===
* {{Ту|Косово}} [[Косово Eurovision ән байқауында|Косово]] — 2024 жылдың 6 маусымында [[Косово радио және телевидениесі|RTK]] телерадио хабарын таратушысының бас директоры Шкумбин Ахметчекай ЕХТО-ға Eurovision 2025 ән байқауына қатысуға рұқсат беруін сұрайтын ресми хат жолдады.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-06-12 |title=RTK aplikon që të ftohet në Eurovizion 2025 |url=https://www.rtklive.com/sq/news-single.php?ID=668744 |access-date=2024-06-12 |website=[[Radio Television of Kosovo]] |language=sq}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://eurovoix.com/2024/06/13/kosovo-rtk-requests-invitation-to-eurovision-2025/ |title=Kosovo: RTK Requests Invitation to Eurovision 2025 |first=James |last=Stephenson |work=Eurovoix |date=2024-06-13 |access-date=2024-06-13}}&lt;/ref&gt;
* {{Ту|Лихтенштейн}} [[Лихтенштейн Eurovision ән байқауында|Лихтенштейн]] — 2024 жылдың мамыр айында ''Lichtensteiner Vaterland'' газеті елдің ұлттық телерадио хабарын таратушысы «Radio Liechtenstein» Eurovision ән байқауында дебют жасау мақсатында ЕХТО-ға мүшелікке ұмтылуда деп хабарлады.&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Kaufmann |first1=Gary |title=Radio Liechtenstein prüft ESC-Teilnahme |url=https://www.vaterland.li/liechtenstein/radio-liechtenstein-prueft-esc-teilnahme-art-566002 |access-date=3 маусым 2024 |work=Liechtensteiner Vaterland |date=15 мамыр 2024 |language=de |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;LiechtensteinRadio&quot;&gt;{{Cite web |url=https://eurovoix.com/2024/06/02/radio-liechtenstein-european-broadcasting-union-membership/ |title=Liechtenstein: Radio Liechtenstein Applying for European Broadcasting Union Membership |work=Eurovoix |first=Anthony |last=Granger |date=2024-06-02 |access-date=2024-06-02}}&lt;/ref&gt;

=== Қатыспайтынын растаған елдер ===
* {{Ту|Словакия}} [[Словакия Eurovision ән байқауында|Словакия]] — 2024 жылдың 8 сәуірінде Словакияның [[Словакия радио және телевидениесі|RTVS]] телерадио хабарын таратушысының маркетингтік коммуникация бөлімінің басшысы Зузана Вицелова бюджеттің қысқаруына байланысты Словакия 2025 жылы байқауға оралмайтынын мәлімдеді.&lt;ref name=&quot;slovakia&quot;&gt;{{Cite web |url=https://eurovoix.com/2024/04/08/slovakia-will-not-participate-in-eurovision-2025/ |title=Slovakia: RTVS Will Not Participate in Eurovision 2025 Due to Budget Cuts |date=2024-04-08 |work=Eurovoix |first=Anthony |last=Granger |access-date=2024-04-08 |language=en-gb}}&lt;/ref&gt; Словакия соңғы рет [[Eurovision ән байқауы 2012|2012 жылғы байқауға]] қатысты.
* {{Ту|Молдова}} [[Молдова Eurovision ән байқауында|Молдова]] — бастапқыда қатысуын растап, өз өкілін таңдау үшін ұлттық іріктеуді ұйымдастырғанымен, 2025 жылдың 22 қаңтарында Молдова экономикалық мәселелерге байланысты 2025 жылғы байқауға қатыспайтынын хабарлады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://suspilne.media/culture/930723-moldova-vidmovilasa-vid-ucasti-v-evrobacenni-2025/|title=Молдова відмовилася від участі в &quot;Євробаченні-2025&quot;|last=Заблоцька|first=Оксана|date=2025-01-22|website=Суспільне {{!}} Новини|language=uk|access-date=2025-01-22}}&lt;/ref&gt;

== Байқауға шолу ==
=== Бірінші жартылай финал ===
Бірінші жартылай финал [[Жазғы Орталық Еуропа уақыты]]мен 13 мамыр күні сағат 21:00-де басталады ([[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2025 жылғы 14 мамыр күні сағат 00:00-де).&lt;ref name=&quot;calendar&quot;&gt;{{Cite web |date=13 March 2019 |title=Eurovision Calendar 2025 |url=https://eurovision.tv/calendar |access-date=2025-01-28 |website=Eurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) }}&lt;/ref&gt; Оған бәсекелес он бес ел қатысады. Осы елдер және [[Италия Eurovision ән байқауында|Италия]], [[Испания Eurovision ән байқауында|Испания]], [[Швейцария Eurovision ән байқауында|Швейцария]] және «Әлемнің қалған бөлігі» бірінші жартылай финалда дауыс береді.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Cite web |date=2025-01-28 |title=Eurovision 2025: Semi-Final Draw results |url=https://eurovision.tv/story/eurovision-2025-semi-final-draw-results |access-date=2025-12-28 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt; 

{| class=&quot;sortable wikitable plainrowheaders&quot;
|+ class=&quot;nowrap&quot; | 2025 жылғы байқаудың бірінші жартылай финал қатысушылары&lt;ref name=&quot;SF1_results&quot;&gt;{{Cite web |url=https://eurovision.tv/event/basel-2025/first-semi-final |title=First Semi-Final of Basel 2025 |website=Eurovision.tv |publisher=ЕХТО |access-date=28.01.2025}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;col&quot; | Реттілік
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 1
| {{Ту|Исландия}}&lt;br /&gt;[[Исландия Eurovision ән байқауында|Исландия]]
| [[Væb]]
| «[[Róa]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Есу»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 2
| {{Ту|Польша}}&lt;br /&gt;[[Польша Eurovision ән байқауында|Польша]]
| [[Юстина Стечковская]]
| «[[Gaja]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Гая»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 3
| {{Ту|Словения}}&lt;br /&gt;[[Словения Eurovision ән байқауында|Словения]]
| [[Клемен Слаконья|Клемен]]
| «[[How Much Time Do We Have Left]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бізде қанша уақыт қалды»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 4
| {{Ту|Эстония}}&lt;br /&gt;[[Эстония Eurovision ән байқауында|Эстония]]
| [[Томми Кэш]]
| «[[Espresso macchiato]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Эспрессо макиато»''&lt;/small&gt;
|-  bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; | {{Ту|Испания}}&lt;br /&gt;[[Испания Eurovision ән байқауында|Испания]]
| [[Melody (испан әншісі)|Melody]]
| «[[Esa diva]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ана қыз»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 5
| {{Ту|Украина}}&lt;br /&gt;[[Украина Eurovision ән байқауында|Украина]]
| [[Ziferblat]]
| «[[Bird of Pray]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Дұға құсы»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 6
| {{Ту|Швеция}}&lt;br /&gt;[[Швеция Eurovision ән байқауында|Швеция]]
| [[KAJ]]
| «[[Bara bada bastu]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жай ғана саунаны пайдалан»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 7
| {{Ту|Португалия}}&lt;br /&gt;[[Португалия Eurovision ән байқауында|Португалия]]
| [[Napa]]
| «[[Deslocado]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ауыстырылған»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 8
| {{Ту|Норвегия}}&lt;br /&gt;[[Норвегия Eurovision ән байқауында|Норвегия]]
| [[Кайл Алессандро]]
| «[[Lighter]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Оттық»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 9
| {{Ту|Бельгия}}&lt;br /&gt;[[Бельгия Eurovision ән байқауында|Бельгия]]
| [[Red Sebastian]]
| «[[Strobe Lights]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Стробоскоптар»''&lt;/small&gt;
|-  bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; | {{Ту|Италия}}&lt;br /&gt;[[Италия Eurovision ән байқауында|Италия]]
| [[Лучио Корси]]
| «[[Volevo essere un duro]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мен қатал болғым келген»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 10
| {{Ту|Әзербайжан}}&lt;br /&gt;[[Әзербайжан Eurovision ән байқауында|Әзербайжан]]
| [[Mamagama]]
| «[[Run with U]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сенімен бірге жүгіру»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 11
| {{Ту|Сан-Марино}}&lt;br /&gt;[[Сан-Марино Eurovision ән байқауында|Сан-Марино]]
| [[Габри Понте]]
| «[[Tutta l'Italia]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бүкіл Италия»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 12
| {{Ту|Албания}}&lt;br /&gt;[[Албания Eurovision ән байқауында|Албания]]
| [[Shkodra Elektronike]]
| «[[Zjerm]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«От»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 13
| {{Ту|Нидерланд}}&lt;br /&gt;[[Нидерланд Eurovision ән байқауында|Нидерланд]]
| [[Клод Киамбе|Клод]]
| «[[C'est la vie]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Осындай өмір»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 14
| {{Ту|Хорватия}}&lt;br /&gt;[[Хорватия Eurovision ән байқауында|Хорватия]]
| [[Марко Бошняк]]
| «[[Poison Cake]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Уланған торт»''&lt;/small&gt;
|-  bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; | {{Ту|Швейцария}}&lt;br /&gt;[[Швейцария Eurovision ән байқауында|Швейцария]]
| [[Зои Мэ]]
| «Voyage»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Саяхат»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 15
| {{Ту|Кипр}}&lt;br /&gt;[[Кипр Eurovision ән байқауында|Кипр]]
| [[Тео Эван]]
| «[[Shh]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тсс»''&lt;/small&gt;
|}

=== Екінші жартылай финал ===
Екінші жартылай финал [[Жазғы Орталық Еуропа уақыты]]мен 15 мамыр күні сағат 21:00-де басталады ([[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2025 жылғы 16 мамыр күні сағат 00:00-де).&lt;ref name=&quot;calendar&quot;/&gt; Оған бәсекелес он бес ел қатысады. Осы елдер және [[Франция Eurovision ән байқауында|Франция]], [[Германия Eurovision ән байқауында|Германия]], [[Ұлыбритания Eurovision ән байқауында|Ұлыбритания]] және «Әлемнің қалған бөлігі» екінші жартылай финалда дауыс береді.&lt;ref name=&quot;:8&quot; /&gt;

{| class=&quot;sortable wikitable plainrowheaders&quot;
|+ class=&quot;nowrap&quot; | 2025 жылғы байқаудың екінші жартылай финал қатысушылары&lt;ref name=&quot;SF2_results&quot;&gt;{{cite web |url=https://eurovision.tv/event/basel-2025/second-semi-final |title=Second Semi-Final of Basel 2025 |website=Eurovision.tv |publisher=ЕХТО |access-date=28.01.2025}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;col&quot; | Реттілік
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 1
| {{Ту|Аустралия}}&lt;br /&gt;[[Аустралия Eurovision ән байқауында|Аустралия]]
| [[Go-Jo]]
| «[[Milkshake Man]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Милкшейк-адам»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 2
| {{Ту|Черногория}}&lt;br /&gt;[[Черногория Eurovision ән байқауында|Черногория]]
| [[Нина Жижич]]
| «[[Dobrodošli]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қош келдіңіз»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 3
| {{Ту|Ирландия}}&lt;br /&gt;[[Ирландия Eurovision ән байқауында|Ирландия]]
| [[Эмми Кристиансен|Эмми]]
| «[[Laika Party]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«[[Лайка]] кеші»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 4
| {{Ту|Латвия}}&lt;br /&gt;[[Латвия Eurovision ән байқауында|Латвия]]
| [[Tautumeitas]]
| «[[Bur man laimi]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Маған сәттілік алып кел»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 5
| {{Ту|Армения}}&lt;br /&gt;[[Армения Eurovision ән байқауында|Армения]]
| [[Parg]]
| «[[Survivor]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Аман қалған»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 6
| {{Ту|Аустрия}}&lt;br /&gt;[[Аустрия Eurovision ән байқауында|Аустрия]]
| [[Йоханнес Пич|JJ]]
| «[[Wasted Love]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Босқа кеткен махаббат»''&lt;/small&gt;
|-  bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; | {{Ту|Ұлыбритания}}&lt;br /&gt;[[Ұлыбритания Eurovision ән байқауында|Ұлыбритания]]
| [[Remember Monday]]
| «What the Hell Just Happened?»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жаңа ғана, құрып кеткір, не болды?»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 7
| {{Ту|Грекия}}&lt;br /&gt;[[Грекия Eurovision ән байқауында|Грекия]]
| [[Клавдия]]
| «[[Asteromata]]» &lt;small&gt;(Αστερομάτα)&lt;/small&gt; {{ref-el}} &lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жұлдызды көздер»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 8
| {{Ту|Литва}}&lt;br /&gt;[[Литва Eurovision ән байқауында|Литва]]
| [[Katarsis]]
| «[[Tavo akys]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сенің көздерің»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 9
| {{Ту|Мальта}}&lt;br /&gt;[[Мальта Eurovision ән байқауында|Мальта]]
| [[Мириана Конте]]
| «[[Serving]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қызмет ету»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 10
| {{Ту|Грузия}}&lt;br /&gt;[[Грузия Eurovision ән байқауында|Грузия]]
| [[Маринам Шенгелия]]
| «[[Freedom (ән)|Freedom]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Еркіндік»''&lt;/small&gt;
|-  bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; | {{Ту|Франция}}&lt;br /&gt;[[Франция Eurovision ән байқауында|Франция]]
| [[Луан Эмера|Луан]]
| «[[Maman]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ана»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 11
| {{Ту|Дания}}&lt;br /&gt;[[Дания Eurovision ән байқауында|Дания]]
| [[Sissal]]
| «[[Hallucination]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Галлюцинация»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 12
| {{Ту|Чехия}}&lt;br /&gt;[[Чехия Eurovision ән байқауында|Чехия]]
| [[Adonxs]]
| «[[Kiss Kiss Goodbye]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сүй, сүй, қош бол»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 13
| {{Ту|Люксембург}}&lt;br /&gt;[[Люксембург Eurovision ән байқауында|Люксембург]]
| [[Лора Торн]]
| «[[La poupée monte le son]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қуыршақ дыбысты күшейтіп жатыр»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 14
| {{Ту|Израиль}}&lt;br /&gt;[[Израиль Eurovision ән байқауында|Израиль]]
| [[Юваль Рафаэль]]
| «[[New Day Will Rise]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жаңа күн келеді»''&lt;/small&gt;
|-  bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; | {{Ту|Германия}}&lt;br /&gt;[[Германия Eurovision ән байқауында|Германия]]
| [[Abor &amp; Tynna]]
| «[[Baller]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Атамын»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 15
| {{Ту|Сербия}}&lt;br /&gt;[[Сербия Eurovision ән байқауында|Сербия]]
| [[Принц (әнші)|Принц]]
| «[[Mila]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қымбаттым»''&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 16
| {{Ту|Финляндия}}&lt;br /&gt;[[Финляндия Eurovision ән байқауында|Финляндия]]
| [[Эрика Викман]]
| «[[Ich komme]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мен келе жатырмын»''&lt;/small&gt;
|}

=== Финал ===
Финал [[Жазғы Орталық Еуропа уақыты]]мен 17 мамыр күні сағат 21:00-де басталады ([[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2025 жылғы 18 мамыр күні сағат 00:00-де).&lt;ref name=&quot;calendar&quot;/&gt; Оған бәсекелес жиырма алты ел қатысады, оның ішінде өткен жылғы жеңімпаз және сол себепті осы жылы автофиналист болып табылатын Швейцария, «Үлкен бестік» елдері — Германия, Испания, Италия, Ұлыбритания, Франция және әр жартылай финалдан 10 финалист елдер. Барлық отыз жеті елдің қазылар алқасы мен телекөрермендері және «Әлемнің қалған бөлігі» финалда дауыс береді.

{| class=&quot;sortable wikitable plainrowheaders&quot;
|+ class=&quot;nowrap&quot; | 2025 жылғы байқаудың финалист қатысушылары&lt;ref name=&quot;Final_results&quot;&gt;{{cite web |url=https://eurovision.tv/event/basel-2025/grand-final |title=Grand Final of Basel 2025 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU |access-date=2025-01-28}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;col&quot; | Реттілік
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
|-
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; | 19
| {{Ту|Швейцария}}&lt;br /&gt;[[Швейцария Eurovision ән байқауында|Швейцария]]
| [[Зои Мэ]]
| «Voyage»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Саяхат»''&lt;/small&gt;
|-
| rowspan=&quot;7&quot; style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''Күтілуде''
| {{Ту|Франция}}&lt;br /&gt;[[Франция Eurovision ән байқауында|Франция]]
| [[Луан Эмера|Луан]]
| «[[Maman]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ана»''&lt;/small&gt;
|-
| {{Ту|Германия}}&lt;br /&gt;[[Германия Eurovision ән байқауында|Германия]]
| [[Abor &amp; Tynna]]
| «[[Baller]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Атамын»''&lt;/small&gt;
|-
| {{Ту|Италия}}&lt;br /&gt;[[Италия Eurovision ән байқауында|Италия]]
| [[Лучио Корси]]
| «[[Volevo essere un duro]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мен қатал болғым келген»''&lt;/small&gt;
|-
| {{Ту|Испания}}&lt;br /&gt;[[Испания Eurovision ән байқауында|Испания]]
| [[Melody (испан әншісі)|Melody]]
| «[[Esa diva]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ана қыз»''&lt;/small&gt;
|-
| {{Ту|Ұлыбритания}}&lt;br /&gt;[[Ұлыбритания Eurovision ән байқауында|Ұлыбритания]]
| [[Remember Monday]]
| «What the Hell Just Happened?»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жаңа ғана, құрып кеткір, не болды?»''&lt;/small&gt;
|-
| colspan=&quot;3&quot; style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2025 жылдың 13 мамырында бірінші жартылай финалдың үздік 10 қатысушысы анықталады''
|-
| colspan=&quot;3&quot; style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2025 жылдың 15 мамырында екінші жартылай финалдың үздік 10 қатысушысы анықталады''
|}

==== Ұпай жариялаушылары ====
Ұпай жариялаушылары өз елдерінің ұлттық қазылар алқасының 12 ұпайлық бағасын финалда жариялайтын болады. Қазіргі уақытта келесі ұпай жариялаушылары белгілі:
* {{Байрақ|Сан-Марино}} — Сенит&lt;ref&gt;{{cite web |last=De-re |first=Julien |title=San Marino: Senhit to be Spokesperson for Eurovision 2025 |url=https://eurovoix.com/2025/03/31/san-marino-senhit-spokesperson-eurovision-2025/ |website=Eurovoix |date=31 March 2025 |access-date=31 March 2025}}&lt;/ref&gt;
* {{Байрақ|Испания}} — Шанель Терреро&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Sempere |first1=Elian Vayá |title=RTVE confía de nuevo en Chanel y volverá a Eurovisión 2025 para dar los '12 points' de España |trans-title=RTVE trusts again in Chanel and will return to Eurovision 2025 to give Spain's '12 points'. |url=https://cadenaser.com/nacional/2025/03/25/rtve-confia-de-nuevo-en-chanel-y-volvera-a-eurovision-2025-para-dar-los-12-points-de-espana-cadena-ser/ |publisher=[[Cadena SER]] |access-date=25 March 2025 |language=es-ES |date=25 March 2025}}&lt;/ref&gt;
* {{Байрақ|Швейцария}} — Свен Эпиней және Мелани Фреймонд&lt;ref name=&quot;2025Hosts2&quot;&gt;{{Cite press release |last=Estermann |first=Edi |date=2025-01-20 |title=ESC 2025: The Hosting Team is Announced |url=https://www.srgssr.ch/en/news-media/news/esc-2025-the-hosting-team-is-announced |access-date=2025-01-20 |publisher=SRG SSR}}&lt;/ref&gt;

== Формат ==
=== Ұран ===
2023 жылдың 14 қарашасында [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Sveriges Television]] (SVT) [[Eurovision ән байқауы 2023]] ұраны — ''United by Music'' ({{lang-kk|Музыкамен біріккен}}) — [[Eurovision ән байқауы]]ның тұрақты ұраны ретінде таңдалғанын жариялады. 2025 жылғы байқау осы ұранмен өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title='United By Music' chosen as permanent Eurovision slogan|url=https://eurovision.tv/story/united-by-music-permanent-slogan|website=eurovision.tv|date=2023-11-14|accessdate=2023-11-14|language=en}}&lt;/ref&gt;

=== Жеребе ===
Қатысушы елдердің жартылай финалындағы өнер көрсету ретін анықтау үшін жеребе салу ұйымдастырылады. «Блокталған дауыс беру» ықтималдығын азайту және жартылай финалдағы шиеленісті күшейту үшін жартылай финалистер тарихи дауыс беру үлгілеріне негізделген бірнеше себетке бөлінген. Жеребе өткен жылғы жеңімпаз ел мен «Үлкен бестіктің» ([[Франция Eurovision ән байқауында|Франция]], [[Германия Eurovision ән байқауында|Германия]], [[Италия Eurovision ән байқауында|Италия]], [[Испания Eurovision ән байқауында|Испания]] және [[Ұлыбритания Eurovision ән байқауында|Ұлыбритания]]) қай жартылай финалда дауыс беретінін де анықтайды.

== Өндіріс ==
2025 жылғы Eurovision ән байқауына швейцариялық ұлттық [[Швейцариялық радиотарату және телевизия қоғамы|Swiss Broadcasting Corporation]] (SRG SSR) телерадио хабарын таратушы компаниясы продюсерлік етеді. Негізгі команда атқарушы продюсердер ретінде Рето Перитц пен Мориц Штадлерден&lt;ref&gt;{{Cite press release |last=Estermann |first=Edi |date=2024-06-04 |title=Eurovision Song Contest 2025: Executive producers named |url=https://www.srgssr.ch/en/news-media/news/eurovision-song-contest-2025-executive-producers-named |access-date=2024-06-04 |website= |publisher=SRG SSR |language=en}}&lt;/ref&gt; және шоу жетекшісі ретінде Ив Шифферледен тұрады. Алдыңғы шығарылымдағы рөлдерін Кристер Бьоркман байқау жетекшісі ретінде және Тобиас Оберг өндіріс басшысы ретінде, сонымен қатар, өзге де өндіріс қызметкерлері, соның ішінде Надя Буркхардт-Тракол іс-шараның жетекшісі ретінде, Манфред Винц қаржы басшысы ретінде, Аврору Шатар қауіпсіздік бөлімінің басшысы ретінде және Кевин Штубер заң бөлімінің басшысы ретінде қайталайды.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-07-03 |title=Switzerland 2025: Core project team is in place |url=https://eurovision.tv/story/switzerland-2025-core-project-team |access-date=2024-07-03 |website=Eurovision.tv |publisher=EBU}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite press release |last=Estermann |first=Edi |date=2024-07-03 |title=ESC 2025: the core project team is in place |url=https://www.srgssr.ch/en/news-media/news/esc-2025-the-core-project-team-is-in-place |access-date=2024-07-03 |publisher=SRG SSR}}&lt;/ref&gt;

Байқауды ұйымдастыру 2025 жылға дейін қайта құрылымдалады; Бұл туралы ЕХТО 2024 жылғы 1 шілдеде 2024 жылғы байқаудың даулы мәселелерін қарастырғаннан кейін хабарлады.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-07-01 |title=EBU announces future development areas for Eurovision Song Contest following independent review into 2024 event |url=https://www.ebu.ch/news/2024/06/ebu-announces-future-development-areas-for-eurovision-song-contest-following-independent-review-into-2024-event |access-date=2024-07-01 |website=ebu.ch |publisher=EBU |language=en}}&lt;/ref&gt; [[Мартин Эстердаль]] [[Eurovision ән байқауы 2021|2021 жылғы шығарылымнан]] бері атқарып келген атқарушы супервайзер лауазымы шоу супервайзері болып өзгертілді және екі жаңа лауазым құрылды: Eurovision ән байқауы директоры және бренд және коммерция бөлімінің басшысы. Eurovision ән байқауы директоры шоу супервайзері мен бренд және коммерция бөлімінің басшысының жұмысын қадағалайды.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Yossman |first=K. J. |date=2024-07-01 |title=Eurovision Song Contest Creates New Director Role, Beefs Up Rules and Considers Introducing Welfare Producer Following Independent Review (EXCLUSIVE) |url=https://variety.com/2024/tv/global/eurovision-song-contest-independent-review-director-welfare-1236057822/ |access-date=2024-07-01 |website=Variety |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Тағы қараңыз ==
* [[Junior Eurovision ән байқауы 2025]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat-inline|Eurovision Song Contest 2025|Eurovision ән байқауы 2025}}
* {{Ресми сайт|eurovision.tv}}

{{Eurovision ән байқауы 2025}}
{{Eurovision ән байқауы}}
{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Eurovision ән байқауы|2025]]
[[Санат:Eurovision ән байқауы 2025| ]]
[[Санат:Жылдар бойынша Eurovision ән байқауы]]</text>
      <sha1>nnhud5993mh1a4r9dhmzo1mgw3e5897</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Eurovision ән байқауы 2026</title>
    <ns>0</ns>
    <id>741531</id>
    <revision>
      <id>3480459</id>
      <parentid>3479718</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:40:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <comment>/* Қатысушы елдер */</comment>
      <origin>3480459</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22194" sha1="8mf7w8c8hd7x0jusftee3d8yd8j7iz2" xml:space="preserve">{{Болашақтағы оқиғалар|date=мамыр 2026}}
{{otheruses4|Eurovision ән байқауының 2026 жылғы шығарылымы|Junior Eurovision ән байқауының 2026 жылғы шығарылымы|Junior Eurovision ән байқауы 2026}}
{{Ән байқауы
 | Атауы                       = Eurovision ән байқауы
 | Жыл                         = 2026
 | Ұран                        = ''United by Music''&lt;ref name=&quot;Slogan&quot;&gt;{{Cite web |url=https://eurovision.tv/story/united-by-music-permanent-slogan |title='United By Music' chosen as permanent Eurovision slogan |work=Eurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |date=2023-11-14 |access-date=2023-11-14}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;(«Музыкамен біріккен»)
 | Логотип                     = Eurovision Song Contest 2026 Preliminary Generic Logo.png
 | Логотип өлшемі              = 
 | 1-жартылай финал            = мамыр 2026
 | 2-жартылай финал            = мамыр 2026
 | Финал                       = мамыр 2026
 | Өткізілу орны               = {{Байрақ|Аустрия}}
 | Жүргізушілер                = 
 | Режиссёр                    = 
 | Супервайзер                 = 
 | Продюсер                    =
 | Телерадио хабарын таратушы  = [[Österreichischer Rundfunk]] (ORF)
 | Жеңген ән                   = 
 | Дауыс беру                  = Әр елдің кәсіби қазылар алқасы 10 әнге 12, 10, 8–1 ұпайдан тұратын топтаманы береді. Дүние жүзіндегі көрермендер 20 әнге дауыс бере алады және олардың дауыстары пропорционалды түрде бөлінеді. Қазылар алқасының және көрермендердің дауыстары барлық дауыстардың 50% құрайды.
 | Қатысушылар саны            = 14 (2025 жылғы маусым бойынша)
 | Финалистер саны             = 
 | Дебют                       = 
 | Қайтып келгендер            = 
 | Қайтып келмегендер          = 
 | Дисквалификация             = 
 | Карта                       = ESC 2026 Map.svg
 | Түс1                        = #580448
 | Белгі1                      = Қатысуын растаған елдер
 | Түс2                        = #a2a397
 | Белгі2                      = Бұрын қатысқан, бірақ 2026 жылы қатыспайтын елдер
 | Ортаққор                    = Eurovision Song Contest 2026
}}
'''Eurovision ән байқауы 2026''' ({{lang-en|Eurovision Song Contest 2026}}, {{lang-fr|Concours Eurovision de la chanson 2026}}, {{lang-de|Eurovisionsliedstreit 2026}}) — жыл сайын өткізілетін [[Eurovision ән байқауы]]ның өткізілуі жоспарланған 70-шығарылымы. Алдыңғы жылы өткен «[[Eurovision ән байқауы 2025|Eurovision 2025]]» ән байқауындағы «[[Wasted Love]]» әнімен [[Йоханнес Пич|JJ]] жеңісінен кейін 2026 жылғы Eurovision ән байқауы 2026 жылғы мамыр айында [[Аустрия]]да өтеді. Бұл Eurovision ән байқауының Аустрияда соңғы рет [[Eurovision ән байқауы 1967|1967 жылы]] және [[Eurovision ән байқауы 2015|2015 жылы]] екеуі де [[Вена]]да өткізілген байқаулардан кейін үшінші рет өткізілгені болады. Eurovision ән байқауының 2026 жылғы шығарылымын ұйымдастырушы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Österreichischer Rundfunk]] (ORF) телекомпаниясы болады.&lt;ref name=&quot;:pressconference&quot;&gt;{{Cite web |date=18 May 2025 |title=Eurovision 2025 winner's press conference with JJ |url=https://eurovision.tv/story/eurovision-2025-winners-press-conference-jj |access-date=18 May 2025 |work=Eurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:preparations&quot;&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=18 May 2025 |title=Austria: ORF Commences Eurovision 2026 Work &amp; Special Programming Celebrating JJ's Victory Announced |url=https://eurovoix.com/2025/05/18/eurovision-2026-orf-commences-work/ |access-date=18 May 2025 |website=Eurovoix |language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Байқаудың жартылай финалдары мен финал 2026 жылдың мамыр айында өткізілуі жоспарланған.

== Қатысушы елдер ==
Eurovision ән байқауына қатысу құқығына ие болу үшін Eurovision жүйесі арқылы байқауды қабылдауға және оны бүкіл ел бойынша тікелей таратуға қабілетті [[Еуропалық хабар тарату одағы]]ның (ЕХТО) белсенді мүшесі болып табылатын ұлттық телерадио хабарын таратушысы қажет. ЕХТО барлық белсенді мүшелерін байқауға қатысуға шақырады. «Үлкен бестікке» кіретін елдер мен қабылдаушы ел Аустрия байқаудың финалына автоматты түрде өтеді деп, ал қалған барлық елдер екі жартылай финалдың біріне орналасады деп күтілуде.

2025 жылдың маусымындағы жағдай бойынша келесі елдер Eurovision 2026 ән байқауына қатысуға ниетті екенін мәлімдеді:

{| class=&quot;wikitable plainrowheaders sticky-header&quot;
|+ Eurovision 2026 ән байқауының қатысушылары
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Телерадио&lt;br /&gt;хабарын&lt;br /&gt;таратушы
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
! scope=&quot;col&quot; | Тілі
! scope=&quot;col&quot; | Ән&lt;br /&gt;авторлары
! scope=&quot;col&quot; | {{Tooltip|Дер.|Дереккөздер}}
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Албания}}&lt;br /&gt;[[Албания Eurovision ән байқауында|Албания]]
| [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH]]
| colspan=&quot;4&quot; rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2025 жылдың желтоқсан айында анықталады''
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ignatiuk |first=Szymon |date=2025-06-09 |title=Exclusive: Albania potwierdza udział w Eurowizji 2026! |trans-title=Exclusive: Albania confirms participation in Eurovision 2026! |url=https://escspot.pl/2025/06/09/exclusive-albania-potwierdza-udzial-w-eurowizji-2026/ |access-date=2025-06-09 |website=ESCSpot |language=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Аустрия}}&lt;br /&gt;[[Аустрия Eurovision ән байқауында|Аустрия]]
| [[Österreichischer Rundfunk|ORF]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Heap |first=Steven |date=18 May 2025 |title=Austria: ORF Confirms Internal Selection for Eurovision 2026 |url=https://eurovoix.com/2025/05/18/orf-confirms-internal-selection-for-2026/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250604002130/https://eurovoix.com/2025/05/18/orf-confirms-internal-selection-for-2026/ |archive-date=4 маусым 2025 |access-date=19 мамыр 2025 |website=Eurovoix |language=en-GB}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Германия}}&lt;br /&gt;[[Германия Eurovision ән байқауында|Германия]]
| [[Südwestrundfunk|SWR]]{{efn|Германияның [[ARD]] қоғамдық хабар тарату консорциумы атынан&lt;ref name=&quot;SWR&quot;&gt;{{Cite web |date=27 January 2025 |title=SWR übernimmt 2026 Federführung für Eurovision Song Contest |trans-title=SWR to take over for the Eurovision Song Contest in 2026 |url=https://www.eurovision.de/news/SWR-uebernimmt-Federfuehrung-fuer-Eurovision-Song-Contest,wechsel112.html |access-date=27 January 2025 |website=Eurovision.de |language=De}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Alle deutschen ESC-Acts und ihre Titel |trans-title=All German ESC acts and their songs |url=https://www.eurovision.de/teilnehmer/Alle-deutschen-ESC-Acts-und-ihre-Titel,vorentscheid386.html |publisher=[[ARD]] |access-date=12 June 2025 |language=de}}&lt;/ref&gt;}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{cite web |last=Jiandani |first=Sanjay |date=3 June 2025 |title=Germany: SWR confirms participation at Eurovision 2026 |url=https://esctoday.com/200902/germany-swr-confirms-participation-at-eurovision-2026/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250604093037/https://esctoday.com/200902/germany-swr-confirms-participation-at-eurovision-2026/ |archive-date=4 June 2025 |access-date=3 June 2025 |website=ESCToday |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грекия}}&lt;br /&gt;[[Грекия Eurovision ән байқауында|Грекия]]
| [[Hellenic Broadcasting Corporation|ERT]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Charalambopoulos |first=Sotiris |date=19 May 2025 |title=Eurovision 2026: Η πρώτη απόφαση της ΕΡΤ για τη συμμετοχή της Ελλάδας |trans-title=Eurovision 2026: ERT's first decision on Greece's participation |url=https://www.ieidiseis.gr/media-news/494538/eurovision-2026-i-proti-apofasi-tis-ert-gia-ti-symmetochi-tis-elladas/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250531160654/https://www.ieidiseis.gr/media-news/494538/eurovision-2026-i-proti-apofasi-tis-ert-gia-ti-symmetochi-tis-elladas/ |archive-date=31 May 2025 |access-date=19 May 2025 |website=iEidiseis |language=el}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last= |first= |date=2025-05-23 |title=Μαρία Κοζάκου: «Θα έχουμε εθνικό τελικό του χρόνου» {{ndash}} Τι απαντά στις αρνητικές κριτικές για την Klavdia |trans-title=Maria Kozakou: &quot;We will have a national final next year&quot; {{ndash}} What she says to the negative opinions about Klavdia |url=https://www.ethnos.gr/tv-media/article/366981/mariakozakoythaexoymeethnikotelikotoyxronoytiapantastisarnhtikeskritikesgiathnklavdia |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250528191637/https://www.ethnos.gr/tv-media/article/366981/mariakozakoythaexoymeethnikotelikotoyxronoytiapantastisarnhtikeskritikesgiathnklavdia |archive-date=28 May 2025 |access-date=2025-05-26 |website=[[Ethnos (newspaper)|Ethnos]] |language=el}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Дания}}&lt;br /&gt;[[Дания Eurovision ән байқауында|Дания]]
| [[Danmarks Radio|DR]]
| colspan=&quot;4&quot; rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2026 жылдың 14 ақпанында анықталады''
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Christensen |first=Andreas Erecius |date=23 May 2025 |title=Frederikshavn jubler over Melodi Grand Prix: 'Jeg kan næsten ikke være i min egen krop' |trans-title=Frederikshavn celebrates the Eurovision Song Contest: 'I can hardly be in my own body' |url=https://www.dr.dk/nyheder/indland/frederikshavn-jubler-over-melodi-grand-prix-jeg-kan-naesten-ikke-vaere-i-min-egen |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250524201458/https://www.dr.dk/nyheder/indland/frederikshavn-jubler-over-melodi-grand-prix-jeg-kan-naesten-ikke-vaere-i-min-egen |archive-date=24 May 2025 |access-date=26 May 2025 |website=[[Danmarks Radio|DR]] |language=da}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Clausen |first=Jakub Bøgen |date=23 May 2025 |title=Frederikshavn er Årets Grand Prix By i 2026 |trans-title=Frederikshavn is [Dansk Melodi] Grand Prix City in 2026 |url=https://www.dr.dk/presse/presse-indhold/frederikshavn-er-aarets-grand-prix-i-2026 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250526065941/https://www.dr.dk/presse/presse-indhold/frederikshavn-er-aarets-grand-prix-i-2026 |archive-date=26 May 2025 |access-date=23 May 2025 |website=[[Danmarks Radio|DR]] |language=da}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Испания}}&lt;br /&gt;[[Испания Eurovision ән байқауында|Испания]]
| [[RTVE]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Mancheño |first=José Miguel |date=2025-05-29 |title=El ganador del Benidorm Fest 2026 recibirá 150.000 euros con el objetivo de &quot;asegurar la carrera musical&quot; del representante de España en Eurovisión |trans-title=The winner of Benidorm Fest 2026 will receive 150.000 euros in order to ‘secure the musical career’ of Spain's Eurovision representative |url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2025/el-ganador-del-benidorm-fest-2026-recibira-150-000-euros-con-el-objetivo-de-asegurar-la-carrera-musical-del-representante-de-espana-en-eurovision/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250605221854/https://www.escplus.es/benidorm-fest/2025/el-ganador-del-benidorm-fest-2026-recibira-150-000-euros-con-el-objetivo-de-asegurar-la-carrera-musical-del-representante-de-espana-en-eurovision/ |archive-date=5 June 2025 |access-date=2025-05-29 |website=ESCplus España |language=es |quote=Una de las principales novedades que vamos a tener en el Benidorm Fest va a ser la introducción de un premio para el ganador por importe de 150.000 euros que asegure la carrera musical del que vaya a ser el representante de España en Eurovisión. |trans-quote=One of the main novelties at the Benidorm Fest will be the introduction of a prize for the winner of 150,000 euros to ensure the musical career of the artists, who will be Spanish representative at the Eurovision Song Contest.}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Люксембург}}&lt;br /&gt;[[Люксембург Eurovision ән байқауында|Люксембург]]
| [[RTL Group|RTL]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-06-10 |title=Luxembourg to return to Eurovision stage in 2026 |url=https://today.rtl.lu/culture/music/a/2311461.html |url-status=live |access-date=2025-06-10 |website=today.rtl.lu |publisher=[[RTL Lëtzebuerg]] |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Мальта}}&lt;br /&gt;[[Мальта Eurovision ән байқауында|Мальта]]
| [[Public Broadcasting Services|PBS]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=2025-05-29 |title=Malta: Eurovision 2026 Participation Confirmed &amp; Songwriting Camp Announced |url=https://eurovoix.com/2025/05/29/malta-eurovision-2026-participation-confirmed/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250531160831/https://eurovoix.com/2025/05/29/malta-eurovision-2026-participation-confirmed/ |archive-date=31 мамыр 2025 |access-date=2025-05-29 |website=Eurovoix |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Нидерланд}}&lt;br /&gt;[[Нидерланд Eurovision ән байқауында|Нидерланд]]
| [[AVROTROS]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=21 May 2025 |title=Inschrijving Eurovisie Songfestival 2026 geopend |trans-title=Registration for Eurovision Song Contest 2026 opened |url=https://www.avrotros.nl/article/inschrijving-eurovisie-songfestival-2026-geopend~1057/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250607032032/https://www.avrotros.nl/article/inschrijving-eurovisie-songfestival-2026-geopend~1057/ |archive-date=7 June 2025 |access-date=21 May 2025 |publisher=[[AVROTROS]] |language=nl}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last= |date=15 March 2025 |title=AVROTROS kiest voor 2026 weer intern lied songfestival |trans-title=AVROTROS chooses internal for the Eurovision again for 2026 |url=https://www.songfestivalweblog.nl/2025/04/avrotros-kiest-voor-2026-weer-intern-lied-songfestival/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250607032058/https://www.songfestivalweblog.nl/2025/04/avrotros-kiest-voor-2026-weer-intern-lied-songfestival/ |archive-date=7 June 2025 |access-date=19 May 2025 |website=Songfestivalweblog.nl |language=nl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сербия}}&lt;br /&gt;[[Сербия Eurovision ән байқауында|Сербия]]
| [[Сербия радио және телевидениесі|RTS]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-26 |title=Душка Вучинић: Србија се не повлачи са 'Песме Евровизије' |trans-title=Duška Vučinić: Serbia is not withdrawing from the Eurovision Song Contest |url=https://www.rts.rs/rts/pesma-evrovizije/pesma-evrovizije-2025/vesti/5719143/evrovizija-duska-vucinic-povlacenje-srbija-na-pesmi-evrovizije.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250531231921/https://www.rts.rs/rts/pesma-evrovizije/pesma-evrovizije-2025/vesti/5719143/evrovizija-duska-vucinic-povlacenje-srbija-na-pesmi-evrovizije.html |archive-date=31 May 2025 |access-date=2025-05-26 |publisher=[[Radio Television of Serbia|RTS]] |language=sr-cyrl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ұлыбритания}}&lt;br /&gt;[[Ұлыбритания Eurovision ән байқауында|Ұлыбритания]]
| [[Би-Би-Си|BBC]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 August 2024 |title=BBC Studios retains the contract to produce UK coverage of Eurovision until 2028 |url=https://www.bbc.co.uk/mediacentre/2024/eurovision-tender-uk-coverage-until-2028 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250413115659/https://www.bbc.co.uk/mediacentre/2024/eurovision-tender-uk-coverage-until-2028 |archive-date=13 April 2025 |access-date=23 November 2024 |website=BBC Media Centre |publisher=[[BBC]] |language=en-GB |quote=BBC Studios will also work alongside the BBC in the selection of the UK act, and oversee their performance.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Jiandani |first=Sanjay |date=2025-05-28 |title=United Kingdom: BBC confirms participation at Eurovison 2026 |url=https://esctoday.com/200845/united-kingdom-bbc-confirms-participation-at-eurovison-2026/ |access-date=2025-05-28 |website=ESCToday |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Финляндия}}&lt;br /&gt;[[Финляндия Eurovision ән байқауында|Финляндия]]
| [[Yle]]
| colspan=&quot;4&quot; rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2026 жылдың 28 ақпанында анықталады''
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 May 2025 |title=UMK järjestetään Tampereella myös ensi vuonna |url=https://yle.fi/a/74-20161890 |access-date=16 May 2025 |website=Yle Uutiset |language=fi |archive-date=15 May 2025 |archive-url=https://web.archive.org/web/20250515062736/https://yle.fi/a/74-20161890 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Farren |first=Neil |title=Finland: Uuden Musiikin Kilpailu 2026 on February 28 |url=https://eurovoix.com/2025/05/16/finland-uuden-musiikin-kilpailu-2026-february-28/ |access-date=16 May 2025 |website=Eurovoix |date=16 May 2025 |archive-date=17 May 2025 |archive-url=https://web.archive.org/web/20250517113203/https://eurovoix.com/2025/05/16/finland-uuden-musiikin-kilpailu-2026-february-28/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Швеция}}&lt;br /&gt;[[Швеция Eurovision ән байқауында|Швеция]]
| [[Sveriges Television|SVT]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Lombardini |first=Emanuele |date=2025-05-27 |title=Verso l'Eurovision 2026: sono già 10 i Paesi che hanno confermato la partecipazione |trans-title=Towards Eurovision 2026: 10 countries have already confirmed their participation |url=https://www.eurofestivalnews.com/2025/05/27/eurovision-2026-paesi-partecipazione/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250528021055/https://www.eurofestivalnews.com/2025/05/27/eurovision-2026-paesi-partecipazione/ |archive-date=28 May 2025 |access-date=2025-06-06 |website=Eurofestival News |language=it |quote=Naturalmente confermata anche la partecipazione della Svezia con l’iconico Melodifestivalen. |trans-quote=Of course also confirmed is Sweden's participation with the iconic Melodifestivalen.}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Швейцария}}&lt;br /&gt;[[Швейцария Eurovision ән байқауында|Швейцария]]
| [[Швейцариялық радиотарату және телевизия қоғамы|SRG SSR]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| style=&quot;text-align:center;&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Jiandani |first=Sanjay |date=2025-06-02 |title=Switzerland: SRG-SSR confirms participation at Eurovision 2026 |url=https://esctoday.com/200887/switzerland-srg-ssr-confirms-participation-at-eurovision-2026/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250603123934/https://esctoday.com/200887/switzerland-srg-ssr-confirms-participation-at-eurovision-2026/ |archive-date=2025-06-03 |access-date=2025-06-02 |website=ESCToday |language=en}}&lt;/ref&gt;
|}

== Қосымша ақпарат ==
{{Notelist}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat-inline|Eurovision Song Contest 2026|Eurovision ән байқауы 2026}}
* {{Ресми сайт|eurovision.tv}}

{{Eurovision ән байқауы 2026}}
{{Eurovision ән байқауы}}
{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Eurovision ән байқауы|2026]]
[[Санат:Eurovision ән байқауы 2026| ]]
[[Санат:Жылдар бойынша Eurovision ән байқауы]]</text>
      <sha1>8mf7w8c8hd7x0jusftee3d8yd8j7iz2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Құрөзек (өзен, Іле алабы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>744525</id>
    <revision>
      <id>3480508</id>
      <parentid>3468763</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:46:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480508</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2572" sha1="72tokxy33z3pdh4vjsm3wxt47qn0561" xml:space="preserve">{{Өзен
 |атауы                   = Құрөзек
  |шынайы атауы           = 
 |сурет                  = 
  |сурет ені             = 
  |сурет атауы           = 
 |карта                  = 
  |карта ені             = 
  |карта атауы           = 
 |ұзындығы               = 23
 |су алабының ауданы     = 
 |су алабы               = [[Іле]]
 |өзендердің су алабы    = 
 |су шығыны              = 
  |өлшеу орны            = 
 |бастауы                = Шилі қыраттары&lt;ref&gt;[https://retromap.ru/14198934_z13_43.340298,76.343319 Топографиялық карта]&lt;/ref&gt;
  |бастауының орны        = 
  |бастауының биіктігі    = 787
  |s_lat_dir = |s_lat_deg = 43|s_lat_min =19 |s_lat_sec =44 
  |s_lon_dir = |s_lon_deg =76 |s_lon_min =21 |s_lon_sec =31 
 |сағасы                 = [[Ақсеңгір (өзен)|Ақсеңгір өзені]]
  |сағасының орны        = [[Жайсаң (Алматы облысы)|Жайсан ауылы]]
  |сағасының биіктігі    = 656
  |m_lat_dir = |m_lat_deg =43 |m_lat_min =27 |m_lat_sec =04 
  |m_lon_dir = |m_lon_deg = 76|m_lon_min = 16|m_lon_sec = 50
 |еңістігі               = 
 |ел                     = {{байрақ|Қазақстан}}
  |аймақ                  = [[Алматы облысы]], [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]
 |ортаққордағы санаты    = 
}}
{{мағына|Құрөзек}}

'''Құрөзек''' (''Жартоған'') — [[Іле]] алабындағы өзен. [[Алматы облысы]], [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] жерімен ағады.
== Сипаттамасы ==
Ұзындығы 23 шақырым. Шилі қыраттарынан бастау алып, Жайсан ауылы тұсында [[Ақсеңгір (өзен)|Ақсеңгір]] өзеніне құяды. Солтүстікке қарай ағады да, Қараөзек қыстағынан өткен соң солтүстік шығысқа бұрылады. 

Жол-жөнекей қыраттардан аққан сулармен толығады. Көбіне қорегі - жауын-шашын.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Бастама}}
[[Санат:Жамбыл ауданы (Алматы облысы) өзендері]]</text>
      <sha1>72tokxy33z3pdh4vjsm3wxt47qn0561</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кемелбек Бақтығұлұлы Ойшыбаев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>745387</id>
    <revision>
      <id>3480482</id>
      <parentid>3385619</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:04:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480482</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6228" sha1="myzdxd15w76pb1iyyungrcla7dk18vn" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  = 
 | Қазақша есімі        = Кемелбек Бақтығұлұлы Ойшыбаев
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = 
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                =
 | Титулы               = Ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі
 | Ту                   = Flag of Kazakhstan.svg
 | Ту2                  = Emblem of Kazakhstan latin.svg
 | Реті                 = 
 | Басқара бастады      = [[маусым]] [[2020 жыл]]
 | Басқаруын аяқтады    = [[28 қаңтар]] [[2022 жыл]]
 | Ізашары              = 
 | Ізбасары             = 
 | Президент            = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]
 | Премьер              = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]

 | Туған күні           = 13.7.1977
 | Туған жері           = {{туғанжері|Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысында}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]
 | Қайтыс болған күні   = 
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = 
 | Әкесі                =
 | Анасы                =
 | Жұбайы               = 
 | Балалары             = 
 | Қызмет еткен жылдары = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Білімі               = [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]] (1998) &lt;br/&gt;[[Қазақ гуманитарлық заң университеті]] (2004)
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Мамандығы            = журналист, заңгер 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = 
 | Марапаттары          = {{Құрмет ордені}}
}}
'''Кемелбек Бақтығұлұлы Ойшыбаев''' ([[13 шілде]] [[1977 жыл]], [[Батыс Қазақстан облысы]]) — қазақстандық журналист, мемлекет қайраткері, 2023 жылдан бастап [[Хабар (агенттік)|«Хабар» Агенттігі» АҚ]] Басқарма төрағасы. 
2016-2017 жылдары [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» телерадиокорпорациясының]] Басқарма төрағасы, 2020-2022 жылдары Ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі лауазымдарын атқарған.

== Білімі ==
1998 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін «Журналистика» мамандығы бойынша, 2004 жылы Қазақ гуманитарлық заң университетін «Құқықтану» мамандығы бойынша бітірген. 2016 жылы Geneva Business School (Швейцария) MBA дәрежесін алды.

== Еңбек жолы ==
1998-1999 жж. – «Столичное обозрение» газетінің тілшісі;

1999-2000 жж. – Стандарттау, метрология және сертификаттау комитетінің (ҚР Мемлекеттік стандарты) баспасөз хатшысы;

2000-2001 жж. – «Интерфакс-Қазақстан» ақпараттық агенттігі» ЖШС тілшісі;

2001-2007 – «Қазақтелеком» АҚ «Корпоративтік сату дирекциясы» Президентінің кеңесшісі, Атқарушы директоры, Бас директоры;

2007-2011 жж. – «TNS-Plus» ЖШС бас директоры ;

2011-2014 жж. – «Altyntau Resources» АҚ Басқарушы директоры;

2014-2016 жж. – «Қазмедиаорталығы» басқарушы компаниясы» ЖШС стратегиялық және коммерциялық қызмет бойынша бас директорының орынбасары, бас директорының бірінші орынбасары;

07.2016-09.2016 жж. – «Орталық коммуникациялар қызметі» РМК директоры;

09.2016-02.2017 жж. – [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы» АҚ]] Басқарма Төрағасы;

2017-2019 жж. – «Smartway Systems» ЖШС Байқау кеңесінің Төрағасы;

2019-2020 жж. – «Рухани Жаңғыру» қазақстандық қоғамдық даму институты» КЕАҚ Басқарма Төрағасы;

2020-2022 жж. – Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі.

2022 жылдың наурыз айында «Ұлттық медиа қауымдастығы» ЗТБ Төрағасы болып сайланды;

2023 жылғы 13 қыркүйекте «Хабар» Агенттігі» АҚ Басқарма Төрағасы болып тағайындалды.

== Марапаттары ==
«Құрмет» ордені – 2021 ж.&lt;ref&gt;[https://khabar.kz/kk/bas-arma/item/152992-kemelbek-baktygululy-ojshybaev КЕМЕЛБЕК БАҚТЫҒҰЛҰЛЫ ОЙШЫБАЕВ]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]]</text>
      <sha1>myzdxd15w76pb1iyyungrcla7dk18vn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстанның ақпарат агенттіктері</title>
    <ns>0</ns>
    <id>746227</id>
    <revision>
      <id>3480501</id>
      <parentid>3480024</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T09:24:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3480501</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31210" sha1="aaiqzty9ytnm8d1cqwd14gkofmxdjwn" xml:space="preserve">Қазақстандағы күнделікті хабар тарататын танымал ақпарат агенттіктері мен желілік басылымдар тізімі.

== Қоғамдық-саяси жаңалықтар ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы
|-
| [[tengrinews.kz]] || орысша, қазақша, ағылшынша || &quot;Effective Media Liaison&quot; ЖШС{{efn|name=alash|«Алаш Медиа Групп» ЖШС құрамына кіреді. Құрылтайшылары қатарында Дәурен Қайсаров, Зәуре Қазыбаева («Алаш Медиа Групп» ЖШС бас директоры, марқұм журналист [[Батыр Кәкімжанұлы Қазыбаев|Батыр Қазыбаевтың]] жұбайы), Динара Темірова (кәсіпкер [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаевпен]] байланысы бар менеджер), Айбек Алдабергенов («Effective Media Liaison» ЖШС директоры) бар}} || Алматы қ.
|-
| [[massaget.kz]] || қазақша || &quot;Effective Media Liaison&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| inbusiness.kz || қазақша, орысша || &quot;Media Holding &quot;Atameken Business&quot; ЖШС{{efn|Иесі — [[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы]] және «Almaty Zhas Product» ЖШС (Нұрлан Болатұлы Смағұлов иелік етеді, кәсіпкер [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаевқа]] жанама қатысы бар тұлға)}} || Астана қ.
|-
| [[nur.kz]] || орысша, қазақша || &quot;Internet Portal Nur&quot; ЖШС{{efn|name=nurkz|Иесі — кипрлік компания Ebbrendia LTD және порталдың бас директоры Қуат Бахридинов}} || Алматы қ.
|-
| [[ҚазАқпарат|inform.kz]] || орысша, қазақша, ағылшынша, өзбекше, қытайша || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|&quot;ҚР&amp;nbsp;Президентінің телерадиокешені&quot; ШЖҚ РМК]] || Астана қ.
|-
| informburo.kz || орысша, қазақша || &quot;Инфополис&quot; ЖШС{{efn|Иесі — «Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры, Гүлжан Марқабаева мен Мәди Әбеузар иелік етеді}} || Алматы қ.
|-
| [[zakon.kz]] || орысша, қазақша || &quot;Компания ЮрИнфо&quot; ЖШС{{efn|Иесі — [[Еуразия бірінші арнасы]]ның бұрынғы басшысы Сергей Киселёв пен оның жұбайы}} || Алматы қ.
|-
| orda.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || &quot;OrdaMedia.kz&quot; ЖШС{{efn|Иесі — порталдың бас редакторы Гүлшат (Гүлнар) Бажкенова}} || Алматы қ.
|-
| kz.kursiv.media || орысша, қазақша, ағылшынша || &quot;Alteco Partners&quot; ЖШС{{efn|name=kursiv|&quot;Kursiv Media Holding Ltd.&quot; құрамына кіреді. Иесі — Меруерт Сұлтанқұлова (&quot;Курсив&quot; басылымының бұрынғы бас директоры) және Виталий Дядчев (кәсіпкер Тимур Турловпен байланысы бар менеджер)}} || Алматы қ.
|-
| ulysmedia.kz || орысша, қазақша || &quot;Ulys Media Group&quot; ЖШС{{efn|name=ulys|Иесі — порталдың бас редакторы, Ұлттық экономика, Экология және табиғи ресурстар министрліктерінің бұрынғы баспасөз хатшысы Самал Ибраева}} || Астана қ.
|-
| kaztag.kz || қазақша, орысша, ағылшынша || &quot;МИА&amp;nbsp;&quot;КазТАГ&quot; ЖШС{{efn|Иесі — [[Қазақстан журналистер одағы]]ның басқарма төрағасы Сейтқазы Матаевтың жұбайы мен ұлы}} || Алматы қ.
|-
| [[kapital.kz]] || орысша || &quot;Издательский дом Капитал&quot; ЖШС{{efn|«Musan Group» ЖШС компаниялар тобының құрамына кіреді. Иесі — продюсер, кәсіпкер [[Санжар Анатолийұлы Мұстафин|Санжар Мұстафин]]}} || Алматы қ.
|-
| newtimes.kz || орысша || &quot;ИА&amp;nbsp;&quot;NewTimes.kz&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Денсаулық сақтау министірлігінің бұрынғы баспасөз хатшысы Ернар Әкімқұлов}} || Астана қ.
|-
| ratel.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || &quot;Ratel Media&quot; ЖШС{{efn|Иесі — журналист Анна Калашникова}} || Алматы қ.
|-
| forbes.kz || орысша, қазақша || &quot;United Media Group&quot; ЖШС{{efn|Компания белгілі журналист, медиаменеджер, кәсіпкер Арманжан Байтасовтың қызының атына тіркелген}} || Алматы қ.
|-
| arbatmedia.kz || орысша, қазақша || &quot;Arbat Media Holding&quot; ЖШС{{efn|Компания белгілі журналист, медиаменеджер, кәсіпкер Арманжан Байтасовтың қызы мен інісінің баласына тіркелген}} || Алматы қ.
|-
| golos-naroda.kz || орысша || &quot;Халық үні медиа&quot; ЖШС{{efn|Жобаның авторы адвокат Айман Омарова, демеушісі кәсіпкер Исламбек Салжановтың «Altyn Qyran» қоры. Құжат бойынша компания ақтөбелік тұрғын Елеусін Қаржауыловқа тіркелген}} || Астана қ.
|-
| halyq-uni.kz || қазақша || &quot;Халық үні медиа&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| azattyq-ruhy.kz || қазақша, орысша || [[Amanat Media Group|&quot;Amanat Media Group&quot; ЖШС]]{{efn|Иесі — [[Аманат (партия)|«Аманат»]] партиясы|name=nur}} || Астана қ.
|-
| [[Astana TV|astanatv.kz]] || қазақша, орысша || &quot;Астана қ. теледидары&quot; ЖШС{{efn|name=nur}} || Астана қ.
|-
| liter.kz || орысша || &quot;Айқын-Литер&quot; ЖШС{{efn|name=nur}} || Астана қ.
|-
| [[Айқын (газет)|aikyn.kz]] || қазақша || &quot;Айқын-Литер&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| [[Түркістан газеті|turkystan.kz]] || қазақша || &quot;Айқын-Литер&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| kznews.kz || қазақша, орысша || &quot;KZN Media&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| toppress.kz || орысша || &quot;Dara Consult&quot; ЖШС{{efn|name=bagd|Иесі — Ержан Бағдатов}} || Астана қ.
|-
| sputnik.kz || қазақша, орысша || {{ту|Ресей}}&quot;Россия сегодня&quot; халықаралық ақпарат агенттігі || Астана қ.
|-
| azattyq.org || қазақша, орысша || {{ту|Чехия}}[[Азаттық радиосы|Азат Еуропа/Азаттық радиосы]] || Алматы қ.
|-
| interfax.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || &quot;Интерфакс-Қазақстан&quot; ақпарат агенттігі&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Нидерландыда тіркелген Interfax Global Investments N.V. (ресейлік &quot;Интерфакс&quot; агенттігінің иесі, бас директоры Михаил Комиссармен байланысы бар компания) және Noord Holland Trading Company B.V. ([[Қазақмыс]]пен байланысы бар компания)}} || Алматы қ.
|-
| kp.kz || орысша || &quot;Издательский дом &quot;New Media Group&quot; ЖШС{{efn|name=klb|Иесі — Әнуар Айқынбаев (кәсіпкер [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаевтың]] активтерін басқарушы)}} || Алматы қ.
|-
| kzaif.kz || орысша || &quot;Издательский дом &quot;New Media Group&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| mk-kz.kz || орысша || &quot;Новое поколение&quot; ЖШС{{efn|Иесі — продюсер [[Карина Сәрсенова]] (кәсіпкер [[Рашид Темірболатұлы Сәрсенов|Рашит Сәрсеновтің]] қызы)}} || Алматы қ.
|-
| np.kz || орысша || &quot;Новое поколение&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| zonakz.net || орысша || ЖК &quot;Мизинов Ю.М.&quot; (Юрий Мизинов) || Алматы қ.
|-
| kazlenta.kz || орысша, қазақша || ЖК &quot;Skidkaz&quot; (Виктор Рыжаев) || Алматы қ.
|-
| kt.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || &quot;Kazakhstan Today Media Group&quot; ЖШС{{efn|Иесі — порталдың бас редакторы Тимур Қуатов}} || Алматы қ.
|-
| caravan.kz || орысша, қазақша || &quot;Kazakhstan Today&quot; агенттігі&quot; ЖШС{{efn|Иесі — «Нұрсұлтан Назарбаев қоры» жеке қоры (директоры [[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]])}} || Алматы қ.
|-
| vlast.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || &quot;Издательский Дом Vласть&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Вячеслав Абрамов (порталдың бас директоры), Адиль Джалилов, Темир Укушев, Рината Алибекова, Диана Березовская}} || Алматы қ.
|-
| dknews.kz || орысша, қазақша, ағылшынша, қытайша || &quot;Группа компаний &quot;Бизнес Медиа&quot; ЖШС{{efn|Иесі — басылымның бас редакторы Серік Қоржымбаев, бас редактордың орынбасары Марина Тюленева}} || Алматы қ.
|-
| time.kz || орысша || &quot;Баспа &quot;Уақыт&quot; ЖШС{{efn|Иесі — «nur.kz» порталының бас директоры Қуат Бахридинов}} || Алматы қ.
|-
| 365info.kz || орысша, қазақша || &quot;365 info&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Андрей Остапущенко}} || Алматы қ.
|-
| cmn.kz || орысша || &quot;CentralMedia&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Жандос Ибраймов}} || Алматы қ.
|-
| bes.media || орысша || &quot;BES.media Ltd.&quot; жеке компаниясы{{efn|Компания порталдың бас редакторы Серікжан Мәулетбайдың әкесінің атына тіркелген}} || Алматы қ.
|-
| lsm.kz || орысша || &quot;LS Analytics&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Роман Миникеев (кәсіпкер Тимур Турловпен байланысы бар менеджер)}} || Алматы қ.
|-
| press.kz || орысша || &quot;Восток Пресс&quot; ЖШС || Астана қ.?
|-
| tribune.kz || орысша || Орталық Азия жарнама қауымдастығы || Алматы қ.
|-
| altyn-orda.kz || орысша, қазақша || ЖК &quot;Серік Малеев&quot; || Алматы қ.
|-
| exclusive.kz || орысша || &quot;Издательский дом &quot;Эксклюзив&quot; ЖШС{{efn|Иесі — порталдың бас редакторы Қарлығаш Еженова}} || Алматы қ.
|-
| qmonitor.kz || орысша, қазақша || &quot;MediaMax&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Жасұлан Өмірәлиев}} || Алматы қ.
|-
| total.kz || орысша || &quot;Total Media Qazaqstan&quot; ЖШС{{efn|Иесі —  Александр Белиловский}} || Алматы қ.
|-
| kazvedomosti.kz || орысша || ЖК &quot;Мейнстрим&quot; || Астана қ.
|-
| ztb.kz || орысша || &quot;ZTB Media&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| digitalbusiness.kz || орысша || &quot;Digital Business Media&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Хайролла Жүсіпов (қазақстандық бағдарламашы), Виталий Волянюк (ЖШС директоры, Беларусь және Қазақстан журналисі), Николай Козлович (Беларусь журналисі), Дмитрий Григорьев (Беларусь және Қазақстан кәсіпкері)}} || Алматы қ.
|-
| barysmedia.com || орысша, қазақша, ағылшынша || &quot;Barys Media&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| [[baq.kz]] || қазақша || [[Qazcontent|&quot;Qazcontent&quot; АҚ]] || Астана қ.
|-
| [[BaigeNews.kz|baigenews.kz]] || орысша || [[Qazcontent|&quot;Qazcontent&quot; АҚ]] || Астана қ.
|-
| el.kz || қазақша, орысша, ағылшынша || [[Qazcontent|&quot;Qazcontent&quot; АҚ]] || Астана қ.
|-
| [[Егемен Қазақстан|egemen.kz]] || қазақша || [[Қазақ газеттері|&quot;Қазақ газеттері&quot; ЖШС]] || Астана қ.
|-
| [[Казахстанская правда|kazpravda.kz]] || орысша || [[Қазақ газеттері|&quot;Қазақ газеттері&quot; ЖШС]] || Астана қ.
|-
| ortcom.kz || қазақша, орысша, ағылшынша || Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы &quot;Орталық коммуникациялар қызметі&quot; РММ || Астана қ.
|-
| [[Qazaqstan (телеарна)|qazaqstan.tv]] || қазақша || [[Қазақстан (корпорация)|&quot;Қазақстан&quot; Республикалық телерадиокорпорациясы&quot; АҚ]] || Астана қ.
|-
| [[Almaty TV|almaty.tv]] || орысша, қазақша || &quot;Almaty&quot; телерадиокомпаниясы&quot; АҚ || Алматы қ.
|-
| [[Хабар (телеарна)|khabar.kz]] || қазақша, орысша || [[Хабар (агенттік)|&quot;Хабар&quot; агенттігі&quot; АҚ]] || Астана қ.
|-
| [[24KZ|24.kz]] || қазақша, орысша || [[Хабар (агенттік)|&quot;Хабар&quot; агенттігі&quot; АҚ]] || Астана қ.
|-
| stan.kz || қазақша || &quot;Галам медиа&quot; ЖШС{{efn|Иесі — порталдың бас директоры Дина Блинова}} || Алматы қ.
|-
| malim.kz || қазақша || &quot;Malim Media&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| dalanews.kz || қазақша || &quot;InterMediaTrade&quot; ЖШС{{efn|name=bagd}} || Алматы қ.
|-
| ulys.kz || қазақша || &quot;Ulys Group&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| ult.kz || қазақша || &quot;Tengri Gold&quot; ЖШС{{efn|name=bagd}} || Алматы қ.
|-
| baribar.kz || қазақша, орысша || &quot;Baribar Media&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| sn.kz || қазақша || &quot;Рысбай-Ел&quot; ЖШС{{efn|name=jnd|Иесі — Жандос Жұмабек}} || Астана қ.
|-
| zhasalash.kz || қазақша || &quot;Жас Алаш&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Серік (Сергей) Ахметов}} || Алматы қ.
|-
| anyqtime.kz || қазақша || Ерлан Айқынұлы || Астана қ.
|-
| qamshy.kz || қазақша, орысша, ағылшынша, қытайша || &quot;Qamshy Media&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| abai.kz || қазақша || &quot;Абай ақпарат&quot; қоғамдық қоры{{efn|Иесі — порталдың бас редакторы Дәурен Қуат, премьер-министрдің бұрынғы баспасөз хатшысы Зарина Нұрланова}} || Алматы қ.
|-
| qazaquni.kz || қазақша || &quot;Қазақ үні&quot; ЖШС{{efn|Иесі — белгілі ақын, Мәжіліс депутаты [[Қазыбек Жарылқасынұлы Иса|Қазыбек Иса]] мен оның жұбайы}} || Алматы қ.
|-
| qazaq.today || қазақша || &quot;ҚазақТудэй&quot; ЖШС{{efn|name=jnd}} || Алматы қ.
|-
| todayinfo.kz || қазақша, орысша || &quot;Todayinfo&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| mezgil.kz || қазақша || ЖК &quot;AN Media&quot; (Нұргелді Усбанов) || Алматы қ.
|-
| alash.kz || қазақша || &quot;Aspantaw&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| democrat.kz || қазақша || &quot;KazDem&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| politico.kz || қазақша || &quot;Polit i KO&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| qandastar.kz || қазақша || &quot;QM media&quot; ЖШС || Астана қ.?
|-
| qaz365.kz || қазақша, орысша || ЖК &quot;Qazaqstan 365 Media&quot; (Бауыржан Кәріпов) || Алматы қ. 
|-
| sadaq.kz || қазақша || Дәурен Дариябек || Алматы қ.
|-
| kyn.kz || қазақша || ЖК &quot;Күн&quot; Примбетова Г.О.&quot; || Алматы қ.
|-
| arasha.kz || қазақша, орысша || &quot;Араша&quot; қоғамдық қоры || Алматы қ.
|-
| ozgeris.info || қазақша || &quot;Ozgeris Agency&quot; ЖШС || Астана қ.?
|-
| bugin.kz || қазақша || &quot;Bugin Holding&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| adyrna.kz || қазақша, орысша, ағылшынша, қытайша || &quot;Adyrna media holding&quot; ЖШС{{efn|Иесі — жобаның негізін қалаушы Арман Әубәкір}} || Алматы қ.
|-
| nege.kz || қазақша || &quot;Nege Media&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Еркін Мержақыпов (портал директоры), Асқар Жалдинов}} || Алматы қ.
|-
| menmedia.kz || қазақша, орысша || &quot;MEN Communication&quot; ЖШС{{efn|Иесі — портал директоры Еркін Мержақыпов}} || Астана қ.
|-
| saigez.kz || қазақша, орысша || Қуаныш Қасен || Астана қ.
|-
| turkistan.today || қазақша, орысша, ағылшынша || &quot;PGR Holding&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| zanmedia.kz || қазақша || &quot;ЗАҢ&quot; Медиа-корпорациясы&quot; ЖШС{{efn|Иесі — ЖШС директоры, белгілі журналист Досымбек Өтеғалиев.}} || Алматы қ.
|-
| alashorda.kz || қазақша || ЖК &quot;Әлихан&quot; (Жолдасбай С.Қ.) || Астана қ.
|}

== Өңір жаңалықтары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы
|-
| elordainfo.kz || қазақша, орысша || &quot;Elorda Aqparat&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| astana-akshamy.kz || қазақша || &quot;Elorda Aqparat&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| vechastana.kz || орысша || &quot;Elorda Aqparat&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| [[Алматы ақшамы|aqshamnews.kz]] || қазақша || &quot;Alatay Aqparat&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| vecher.kz || орысша || &quot;Alatay Aqparat&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| shymkentaqparat.kz || қазақша, орысша || &quot;Шымкент ақпарат орталығы&quot; ЖШС || Шымкент қ.
|-
| shymkala.kz || қазақша, орысша || &quot;Шымкент ақпарат орталығы&quot; ЖШС || Шымкент қ.
|-
| [[Арқа ажары|arka-azhary.kz]] || қазақша || &quot;Ақмола-Тіршілік&quot; ЖШС || Көкшетау қ.
|-
| [[Акмолинская Правда|apgazeta.kz]] || орысша || &quot;Ақмола-Тіршілік&quot; ЖШС || Көкшетау қ.
|-
| alataunews.kz || қазақша, орысша || &quot;Өлке тынысы&quot; ЖШС || Қонаев қ.
|-
| alatauaraiy.kz || қазақша || &quot;Өлке тынысы&quot; ЖШС || Қонаев қ.
|-
| [[Огни Алатау|ognialatau.kz]] || орысша || &quot;Өлке тынысы&quot; ЖШС || Қонаев қ.
|-
| diapazon.kz || орысша || &quot;Рифма&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Татьяна Садильникова}} || Ақтөбе қ.
|-
| aqtobemedia.kz || қазақша, орысша || [[Ақтөбе медиа|&quot;Ақтөбе Медиа&quot; ЖШС]] || Ақтөбе қ.
|-
| [[Ақтөбе (газет)|aqtobegazeti.kz]] || қазақша || [[Ақтөбе медиа|&quot;Ақтөбе Медиа&quot; ЖШС]] || Ақтөбе қ.
|-
| avestnik.kz || орысша || [[Ақтөбе медиа|&quot;Ақтөбе Медиа&quot; ЖШС]] || Ақтөбе қ.
|-
| [[Ақ Жайық (газет)|azh.kz]] || қазақша, орысша || &quot;Ақ Жайық&quot; ЖШС{{efn|name=jnd}} || Атырау қ.
|-
| atpress.kz || қазақша, орысша || [[Атырау-Ақпарат|&quot;Атырау-Ақпарат&quot; ЖШС]] || Атырау қ.
|-
| [[Атырау (газет)|atr.kz]] || қазақша || [[Атырау-Ақпарат|&quot;Атырау-Ақпарат&quot; ЖШС]] || Атырау қ.
|-
| [[Прикаспийская коммуна|pricom.kz]] || орысша || [[Атырау-Ақпарат|&quot;Атырау-Ақпарат&quot; ЖШС]] || Атырау қ.
|-
| mgorod.kz || орысша || &quot;Медиастарт 2012&quot; ЖШС{{efn|name=bagd}} || Орал қ.
|-
| uralskweek.kz || орысша, қазақша || &quot;Журналистская инициатива&quot; ЖШС{{efn|Иесі — «Уральская неделя» газетінің бас редакторы Тамара Еслямова, журналист Наталья Смирнова, Дәметкен Аршимова, Наталия Новосёлова, Нұркен Сатыбалдин}} || Орал қ.
|-
| zhaikpress.kz || қазақша, орысша || &quot;Жайық Пресс&quot; ЖШС || Орал қ.
|-
| jambylinfo.kz || қазақша, орысша || &quot;Aulieata-Media&quot; ЖШС || Тараз қ.
|-
| aqjolgazet.kz || қазақша || &quot;Aulieata-Media&quot; ЖШС || Тараз қ.
|-
| [[Знамя Труда|ztgzt.kz]] || орысша || &quot;Aulieata-Media&quot; ЖШС || Тараз қ.
|-
| arainfo.kz || қазақша || &quot;Aulieata-Media&quot; ЖШС || Тараз қ.
|-
| [[Жетісу газеті|7-su.kz]] || қазақша || ШЖҚ «Жетісу Медиа» МКК || Талдықорған қ.
|-
| vestnik19.kz || орысша || ШЖҚ «Жетісу Медиа» МКК || Талдықорған қ.
|-
| ekaraganda.kz || орысша, қазақша || &quot;Компания &quot;Creadom&quot; ЖШС{{efn|Иесі — ЖШС директоры Сергей Забурдяевтың ағасы (інісі) Александр Забурдяев}} || Қарағанды қ.
|-
| life09.kz || қазақша, орысша || &quot;Saryarqa aqparat&quot; ЖШС || Қарағанды қ.
|-
| [[Орталық Қазақстан (газет)|ortalyq.kz]] || қазақша || &quot;Saryarqa aqparat&quot; ЖШС || Қарағанды қ.
|-
| [[Индустриальная Караганда|inkaraganda.kz]] || орысша || &quot;Saryarqa aqparat&quot; ЖШС || Қарағанды қ.
|-
| alau.kz || орысша || &quot;Информационное агентство &quot;Алау&quot; ЖШС{{efn|«Арай Холдинг» агроөнеркәсіптік холдингінің құрамына кіреді, құрылтайшылары қатарында Алмат Сүлейменов (&quot;Алау&quot; телекомпаниясының бұрынғы директоры), Ольга Палёная, мәжілісмен [[Альберт Павлович Рау|Альберт Раудың]] ұлы, агрохолдингтің бас директоры Виктор​ Соложенковтың ұлы, Галина Кузьмич, кәсіпкер Владимир Похлебаевтың екі баласы бар}} || Қостанай қ.
|-
| kstnews.kz || орысша || &quot;Костанайские новости&quot; ЖШС{{efn|Иесі — бұрынғы «Иволга-Холдинг» басшысы Василий Розиновтің қызы Анна Розинова}} || Қостанай қ.
|-
| ng.kz || орысша || &quot;Твой шанс&quot; ЖШС{{efn|Иесі — ЖШС негізін қалаушы, директоры Сергей Миролюбов}} || Қостанай қ.
|-
| top-news.kz || орысша, қазақша || &quot;Біздің Қостанай&quot; газеті&quot; ЖШС || Қостанай қ.
|-
| qostanai.media || орысша, қазақша || &quot;Костанай.Медиа&quot; ЖШС || Қостанай қ.
|-
| tobolinfo.kz || орысша || &quot;Информационное агентство &quot;ТоболИнфо&quot; ЖШС || Қостанай қ.
|-
| [[Қостанай Таңы|kostanaytany.kz]] || қазақша || &quot;Қостанай таңы&quot; газеті редакциясы&quot; ЖШС || Қостанай қ.
|-
| kyzylorda-news.kz || қазақша, орысша || &quot;Сыр Медиа&quot; ЖШС || Қызылорда қ.
|-
| [[Сыр Бойы (газет)|syrboyi.kz]] || қазақша || &quot;Сыр Медиа&quot; ЖШС || Қызылорда қ.
|-
| kzvesti.kz || орысша || &quot;Сыр Медиа&quot; ЖШС || Қызылорда қ.
|-
| aqmeshit-zhastary.kz || қазақша || &quot;Сыр Медиа&quot; ЖШС || Қызылорда қ.
|-
| lada.kz || орысша || &quot;Лада Пресс&quot; ЖШС{{efn|Иесі — ЖШС директоры Бағлан Айдашов.}} || Ақтау қ.
|-
| mangystaumedia.kz || қазақша, орысша || &quot;Маңғыстау-Медиа&quot; ЖШС || Ақтау қ.
|-
| otpannews.kz || қазақша, орысша, ағылшынша || &quot;Маңғыстау-Медиа&quot; ЖШС || Ақтау қ.
|-
| pavlodarnews.kz || қазақша, орысша || &quot;Ертіс Медиа&quot; ЖШС || Павлодар қ.
|-
| [[Сарыарқа самалы|saryarka-samaly.kz]] || қазақша || &quot;Ертіс Медиа&quot; ЖШС || Павлодар қ.
|-
| [[Звезда Прииртышья|irstar.kz]] || орысша || &quot;Ертіс Медиа&quot; ЖШС || Павлодар қ.
|-
| pkzsk.info || орысша, қазақша || &quot;Недвижимость Северного Казахстана&quot; ЖШС || Петропавл қ.
|-
| 7152.kz || орысша || &quot;Petropavlnews&quot; ЖШС || Петропавл қ.
|-
| qyzyljarnews.kz || қазақша, орысша || &quot;Қызылжар-Ақпарат&quot; ЖШС || Петропавл қ.
|-
| soltustikkaz.kz || қазақша || &quot;Қызылжар-Ақпарат&quot; ЖШС || Петропавл қ.
|-
| [[Оңтүстік Қазақстан (газет)|okg.kz]] || қазақша || &quot;Оңтүстік Қазақстан&quot; облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы&quot; ЖШС || Түркістан қ.
|-
| [[Южный Казахстан|yujanka.kz]] || орысша || &quot;Южный Казахстан&quot; облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы&quot; ЖШС || Түркістан қ.
|-
| [[Жанубий Қозоғистон газеті|janubiy.kz]] || өзбекше || &quot;Жанубий Қозоғистон&quot; облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы&quot; ЖШС || Түркістан қ.
|-
| ustinka.kz || орысша, қазақша || &quot;Асылсу&quot; ЖШС || Өскемен қ.
|-
| yk-news.kz || орысша || &quot;Издательский дом &quot;Регион&quot; ЖШС{{efn|Иесі — Алексей Родионов, ЖШС директоры Евгений Черкашин}} || Өскемен қ.
|-
| altainews.kz || қазақша, орысша || &quot;Altai-News&quot; медиа-орталығы&quot; ЖШС || Өскемен қ.
|-
| didar-gazeti.kz || қазақша || &quot;Altai-News&quot; медиа-орталығы&quot; ЖШС || Өскемен қ.
|-
| [[Рудный Алтай|rudnyi-altai.kz]] || орысша || &quot;Altai-News&quot; медиа-орталығы&quot; ЖШС || Өскемен қ.
|-
| inaktau.kz || орысша || &quot;in-City.kz&quot; ЖШС || Ақтау қ.
|-
| inalmaty.kz || орысша || &quot;in-City.kz&quot; ЖШС || Ақтау қ.
|-
| inastana.kz || орысша || &quot;in-City.kz&quot; ЖШС || Ақтау қ.
|-
| inatyrau.kz || орысша || &quot;in-City.kz&quot; ЖШС || Ақтау қ.
|-
| inkaragandy.kz || орысша || &quot;in-City.kz&quot; ЖШС || Ақтау қ.
|-
| inshymkent.kz || орысша || &quot;in-City.kz&quot; ЖШС || Ақтау қ.
|-
| qostanay.tv || орысша || ? || Қостанай қ.
|-
| smartnews.kz || қазақша, орысша || Нағашыбек Алданов || Қосшы қ.
|-
| f16.kz || қазақша, орысша || &quot;Шығыс Ақпарат&quot; ЖШС || ?
|-
| qaz-media.kz || орысша, қазақша || &quot;QazaqstanMedia&quot; ЖШС || Петропавл қ.
|-
| arnapress.kz || орысша || Ерлан Бажеков || Семей қ.
|-
| obvk.kz || орысша || &quot;Восток Объектив&quot; ЖШС || Семей қ.
|-
| semeynews.kz || қазақша, орысша || &quot;Abay Media Group&quot; ЖШС || Семей қ.
|-
| 018.kz || қазақша, орысша || &quot;Abay Media Group&quot; ЖШС || Семей қ.
|-
| ernur.kz || қазақша || &quot;Ernur-Press&quot; ЖШС || Шымкент қ.
|-
| oinet.kz || қазақша, орысша || ЖК &quot;Қамытбек Н.Б.&quot; (Нұржан Қамытбек) || Шымкент қ.?
|-
| matritca.kz || қазақша, орысша || ЖК &quot;Матрица.kz&quot; (Серік Мәмбетов) || Алматы обл., Райымбек а.
|}

== Тақырыптық ақпарат агенттіктері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы
|-
| oninvest.com || орысша, ағылшынша || &quot;OnInvestment&quot; ЖШС{{efn|name=kursiv}} || Алматы қ.
|-
| the-tenge.kz || орысша || &quot;The Tenge&quot; ЖШС{{efn|name=kursiv}} || Алматы қ.
|-
| finratings.kz || орысша || &quot;New Media Sales&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| offside.kz || орысша || &quot;New Media Sales&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| 1bol.kz || қазақша || &quot;New Media Sales&quot; ЖШС || Астана қ.
|-
| vesti.kz || орысша, қазақша || &quot;Effective Media Liaison&quot; ЖШС{{efn|name=alash}} || Алматы қ.
|-
| tengrisport.kz || орысша || &quot;Effective Media Liaison&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| on.kz || орысша || &quot;Толғау&quot; ЖШС{{efn|name=alash}} || Алматы қ.
|-
| ulyssport.kz || орысша, қазақша || &quot;Ulys Media Group&quot; ЖШС{{efn|name=ulys}} || Астана қ.
|-
| sports.kz || орысша || &quot;Спортивно информационное агентство SPORTS.KZ&quot; ЖШС{{efn|Иесі — портал басшысы Николай Кудыбин}} || Қарағанды қ.
|-
| sports24.kz || орысша, қазақша || &quot;СП 24&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| kpl.kz || орысша || Фуркат Буранов || Түркістан қ.
|-
| prosports.kz || орысша, қазақша || &quot;Информационное агентство &quot;Казахстан Спортивный&quot; ЖШС || Алматы қ.
|-
| aladop.kz || қазақша || Ермұхамед Мәуленов || ?
|-
| penalty.kz || қазақша || ЖК &quot;Gtech&quot; || Астана қ.
|}

== Ескертпелер ==
{{Notelist}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан ақпарат агенттіктері|*]]</text>
      <sha1>aaiqzty9ytnm8d1cqwd14gkofmxdjwn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Junior Eurovision ән байқауы 2025</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748583</id>
    <revision>
      <id>3480456</id>
      <parentid>3480033</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:40:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <origin>3480456</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21314" sha1="b02n2dcc9lt120ihmqictmrd0smj80q" xml:space="preserve">{{Болашақтағы оқиғалар|date=желтоқсан 2024}}
{{otheruses4|Junior Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Eurovision ән байқауы 2025}}
{{Ән байқауы
 | Атауы                       = Junior Eurovision ән байқауы
 | Жыл                         = 2025
 | Ұран                        = 
 | Логотип                     = 
 | Логотип өлшемі              = 
 | Финал                       = 13 желтоқсан 2025
 | Өткізілу орны               = {{Ту|Грузия}} «Olympic Palace», [[Тбилиси]], [[Грузия]]
 | Жүргізушілер                = 
 | Режиссёр                    = 
 | Супервайзер                 = 
 | Продюсер                    = 
 | Телерадио хабарын таратушы  = [[Georgian Public Broadcaster]] (GPB)
 | Жеңген ән                   = 
 | Дауыс беру                  = Әр елдің кәсіби қазылар алқасы 10 әнге 12, 10, 8–1 ұпайдан беріп, топтаманы құрайды. Дүние жүзіндегі көрермендер 3 әнге дауыс бере алады және олардың дауыстары пропорционалды түрде бөлінеді. Қазылар алқасының және көрермендердің дауыстары барлық дауыстардың 50% құрайды.
 | Қатысушылар саны            = 11 (2025 жылғы маусым бойынша)
 | Дебют                       = 
 | Қайтып келгендер            = {{Ту|Хорватия}} [[Хорватия Junior Eurovision ән байқауында|Хорватия]]
 | Қайтып келмегендер          = {{Ту|Эстония}} [[Эстония Junior Eurovision ән байқауында|Эстония]]&lt;br /&gt;{{Ту|Германия}} [[Германия Junior Eurovision ән байқауында|Германия]]
 | Дисквалификация             = 
 | Карта                       = JESC 2025 Map 2.svg
 | Түс1                        = #580448
 | Белгі1                      = Қатысуын растаған елдер
 | Түс2                        = #a2a397
 | Белгі2                      = Бұрын қатысқан, бірақ 2025 жылы қатыспайтын елдер
 | Ортаққор                    = Junior Eurovision Song Contest 2025
}}
'''Junior Eurovision ән байқауы 2025''' ({{lang-en|Junior Eurovision Song Contest 2025}}) — жыл сайын өткізілетін [[Junior Eurovision ән байқауы]]ның өткізілуі жоспарланған 23-шығарылымы. Junior Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымын ұйымдастырушы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Georgian Public Broadcaster]] (GPB) телекомпаниясы болады.&lt;ref&gt;{{Cite web |last= |first= |date=2025-05-13 |title=Georgia to host Junior Eurovision Song Contest 2025 in Tbilisi |url=https://www.ebu.ch/news/2025/05/georgia-to-host-junior-eurovision-song-contest-2025-in-tbilisi |access-date=2025-05-13 |website=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt; Алдыңғы жылы өткен «[[Junior Eurovision ән байқауы 2024|Junior Eurovision 2024]]» ән байқауындағы «To My Mom» әнімен [[Андрия Путкарадзе]]нің жеңісінен кейін 2025 жылғы Junior Eurovision ән байқауы 2025 жылғы 13 желтоқсанда [[Грузия]]ның [[Тбилиси]] қаласында орналасқан «Olympic Palace» аренасында өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Berdzenishvili |first=Mariam |date=2025-05-13 |title=ლევან ჟორჟოლიანი საბავშვო ევროვიზიისთვის საქართველოს 20-მდე ქვეყნის წარმომადგენლები ეწვევიან, ღონისძიებას ახალი სპორტის სასახლე უმასპინძლებს, მაყურებელს დაუვიწყარი შოუ ელოდება |trans-title=Levan Zhorzholiani Representatives of about 20 countries will visit Georgia for the Junior Eurovision Song Contest, the event will be hosted by the New Sports Palace, an unforgettable show awaits the audience |url=https://1tv.ge/news/levan-djordjoliani-sabavshvo-evroviziistvis-saqartvelos-20-mde-qveynis-warmomadgeneli-ewveva-ghonisdziebas-akhali-sportis-sasakhle-umaspindzlebs-da-mayurebels-dauviwyari-shou-elodeba/ |access-date=2025-05-14 |website=[[Бірінші арна (Грузия)|Бірінші арна]] |publisher=[[Georgian Public Broadcaster]] |language=ka}}&lt;/ref&gt; Бұл Junior Eurovision ән байқауының Грузияда [[Junior Eurovision ән байқауы 2017|2017 жылдан]] кейін екінші рет өткізілгені болады.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-13 |title=Georgia to host Junior Eurovision Song Contest 2025 in Tbilisi |url=https://junioreurovision.tv/story/georgia-host-junior-eurovision-2025 |access-date=2025-05-13 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-13 |title=საქართველო 2025 წლის საბავშვო ევროვიზიის კონკურსს 13 დეკემბერს უმასპინძლებს |trans-title=Georgia to host the 2025 Junior Eurovision Song Contest on December 13 |url=https://1tv.ge/news/saqartvelo-2025-wlis-sabavshvo-evroviziis-konkurss-13-dekembers-umaspindzlebs/ |access-date=2025-05-14 |website=[[Бірінші арна (Грузия)|Бірінші арна]] |publisher=[[Georgian Public Broadcaster]] |language=ka}}&lt;/ref&gt;

== Қатысушы елдер ==
Телерадио хабарын таратушы өз елінің өкілі болып, Junior Eurovision ән байқауына қатысуға үміткер болуға жарамды болуы үшін ол [[Еуропалық хабар тарату одағы]]ның (ЕХТО) белсенді мүшесі болуы керек. ЕХТО барлық белсенді мүшелерін байқауға қатысуға шақырады.

2025 жылдың маусымындағы жағдай бойынша келесі елдер Junior Eurovision 2025 ән байқауына қатысуға ниетті екенін мәлімдеді. [[Хорватия Junior Eurovision ән байқауында|Хорватия]] он жыл үзілістен кейін жарысқа қайта оралады, ал [[Эстония Junior Eurovision ән байқауында|Эстония]] мен [[Германия Junior Eurovision ән байқауында|Германия]] алдыңғы жылғы байқауға қатысқанымен, 2025 жылғы байқауға қатыспауға шешім қабылдады.
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot;
|+ Junior Eurovision 2025 ән байқауының қатысушылары
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Телерадио&lt;br /&gt;хабарын&lt;br /&gt;таратушы
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
! scope=&quot;col&quot; | Тілі
! scope=&quot;col&quot; | Ән&lt;br /&gt;авторлары
! {{Tooltip|Дер.|Дереккөздер}}
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Албания}}&lt;br /&gt;[[Албания Junior Eurovision ән байқауында|Албания]]
| [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH]]
| Крони Пула
| «Fruta Perime»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жемістер мен көкөністер»''&lt;/small&gt;
| [[Албан тілі|албан]]
| Адриан Хила
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-06-04 |title=Albania has its song and singer for Tbilisi 2025 |url=https://junioreurovision.tv/story/albania-song-tbilisi-2025 |access-date=2025-06-04 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Godolja |first=Besmir |date=2025-06-01 |title=Kroni Pula rrëmben trofeun e Festivalit 63 të Fëmijëve, kënga &quot;Fruta perime&quot; do përfaqësojë Shqipërinë në Junior Eurovision në dhjetor |trans-title=Kroni Pula wins the 63rd Children's Festival trophy, the song &quot;Fruta perime&quot; will represent Albania at Junior Eurovision in December |url=https://rtsh.al/kroni-pula-rremben-cmimin-e-pare-ne-festivalin-63-te-femijeve-kenga-fruta-perime-perfaqesuese-e-shqiperise-ne-junior-eurovision-ne-dhjetor/ |access-date=2025-06-02 |website=[[RTSH]] |language=sq}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ruzi |first=Edlira |date=2025-06-02 |title=Kroni Pula, fituesja e Festivalit Mbarëkombëtar të Këngës për Fëmijë në Shkodër |trans-title=Kroni Pula, winner of the National Children's Song Festival in Shkodra |url=https://ata.gov.al/2025/06/02/kroni-pula-fituesja-e-festivalit-mbarekombetar-te-kenges-per-femije-ne-shkoder/ |access-date=2025-06-02 |website=[[Albanian Telegraphic Agency]] |language=sq}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грузия}}&lt;br /&gt;[[Грузия Junior Eurovision ән байқауында|Грузия]]
| [[Georgian Public Broadcaster|GPB]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-11-28 |title=&quot;რანინა&quot; მერვე სეზონის მონაწილეებს ეძებს |trans-title=„Ranina“ is looking for participants for the eighth season |url=https://www.youtube.com/watch?v=dBwAgPG5gp4 |access-date=2024-11-28 |website=[[YouTube]] |publisher=[[First Channel (Georgian TV channel)|1TV]] |language=ka}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Mancheño |first=José Miguel |date=2024-11-28 |title=Georgia abre la convocatoria de solicitudes para el Ranina 2025 |trans-title=Georgia opens call for applications for Ranina 2025 |url=https://www.escplus.es/eurovision-junior/2024/georgia-abre-la-convocatoria-de-solicitudes-para-el-ranina-2025/ |access-date=2024-11-28 |website=ESCplus España |language=es}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ирландия}}&lt;br /&gt;[[Ирландия Junior Eurovision ән байқауында|Ирландия]]
| [[TG4]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-01-27 |title=Junior Eurovision open now for 2025 entries |url=https://www.rte.ie/entertainment/2025/0127/1493180-junior-eurovision-open-now-for-2025-entries/ |access-date=2025-02-26 |website=[[RTÉ]] |language=en-IE}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-01-25 |title=Junior Eurovision 2025 {{ndash}} Adare Productions |url=https://adare.submit.com/show/52 |access-date=2025-01-25 |website=[[Adare Productions]] |language=en, ga}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Италия}}&lt;br /&gt;[[Италия Junior Eurovision ән байқауында|Италия]]
| [[RAI]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-01-05 |title=Italia participará en Eurovisión Junior 2025 |trans-title=Italy will participate in Junior Eurovision 2025 |url=https://eurofestivales.blogspot.com/2025/01/italia-participara-en-eurovision-junior.html |access-date=2025-01-05 |website=Eurofestivales |language=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Simanis |first=Karins |date=2025-01-05 |title=Italy: Junior Eurovision Song Contest 2025 participation confirmed |url=https://escbeat.com/2025/01/05/italy-junior-eurovision-song-contest-2025-participation-confirmed/ |access-date=2025-02-26 |website=ESCBeat |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Испания}}&lt;br /&gt;[[Испания Junior Eurovision ән байқауында|Испания]]
| [[RTVE]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Borrego |first=Daniel |last2=Campos |first2=Patri |date=2025-05-26 |title=España participará en Eurovisión Junior 2025: ¿Quién será el sucesor de Chloe DelaRosa? |trans-title=Spain will participate in Junior Eurovision 2025: Who will be Chloe DelaRosa's successor? |url=https://www.rtve.es/television/20250526/eurovision-junior-2025-espana-casting/16596815.shtml |access-date=2025-05-26 |website=[[RTVE]] |language=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Mancheño |first=José Miguel |date=2025-05-26 |title=RTVE hace oficial su participación en Eurovisión Junior 2025 y abrirá su convocatoria online este martes 27 de mayo |trans-title=RTVE makes official its participation in Junior Eurovision 2025 and will open its online call for entries on Tuesday 27 May |url=https://www.escplus.es/eurovision-junior/2025/rtve-hace-oficial-su-participacion-en-eurovision-junior-2025-y-abrira-su-convocatoria-online-este-martes-27-de-mayo/ |access-date=2025-05-26 |website=ESCplus España |language=es}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Нидерланд}}&lt;br /&gt;[[Нидерланд Junior Eurovision ән байқауында|Нидерланд]]
| [[AVROTROS]]
| colspan=&quot;4&quot; rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2025 жылдың 20 қыркүйегінде анықталады''
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-09-21 |title=Schrijf je in voor het Junior Songfestival 2025 |trans-title=Register for the Junior Songfestival 2025 |url=https://www.zapp.nl/programmas/junior-eurovisie-songfestival/nieuws/29455-schrijf-je-in-voor-het-junior-songfestival-2025 |access-date=2024-11-17 |website=[[NPO Zapp]] |publisher=[[Nederlandse Publieke Omroep|NPO]] |language=nl}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-21|title=Bijwonen: Live Finale Junior Songfestival 2025 |trans-title=Attend: Live Final Junior Songfestival 2025 |url=https://www.avrotros.nl/content-evenementen/bijwonen-live-finale-junior-songfestival-2025~114/ |access-date=2025-02-21 |website=[[AVROTROS]] |language=nl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Польша}}&lt;br /&gt;[[Польша Junior Eurovision ән байқауында|Польша]]
| [[Поляк телевидениесі|TVP]]
| Марианна Клось
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-06-02 |title=Poland has its singer for Tbilisi: Meet Marianna Kłos |url=https://junioreurovision.tv/story/poland-singer-tbilisi-marianna-klos |access-date=2025-06-04 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Staroń |first=Maria |date=2025-06-01 |title=Eurowizja Junior 2025. Znamy reprezentantkę Polski! TVP oficjalnie ogłosiła |trans-title=Junior Eurovision 2025: we know the Polish representative! TVP has officially announced |url=https://www.rmfmaxx.pl/news/Eurowizja-Junior-2025-Znamy-reprezentantke-Polski-TVP-oficjalnie-oglosila,87012.html |access-date=2025-06-01 |website={{Ill|RMF Maxx|pl}} |language=pl}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Tomaszewicz |first=Zuzanna |date=2025-06-01 |title=Eurowizja Junior 2025. Marianna Kłos będzie reprezentować Polskę w Gruzji |trans-title=Junior Eurovision 2025. Marianna Klos will represent Poland in Georgia |url=https://natemat.pl/608771,eurowizja-junior-2025-marianna-klos-bedzie-reprezentowac-polske-w-gruzji |access-date=2025-06-01 |website=[[NaTemat.pl]] |language=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Португалия}}&lt;br /&gt;[[Португалия Junior Eurovision ән байқауында|Португалия]]
| [[Португалия радио және телевидениесі|RTP]]
| style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2025 жылдың 6 шілдесінде анықталады''
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=López |first=José David |date=2025-03-09 |title=Portugal confirma su participación en Eurovisión Junior 2025 |trans-title=Portugal confirms participation in Junior Eurovision 2025 |url=https://www.escplus.es/eurovision-junior/2025/portugal-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2025/ |access-date=2025-03-09 |website=ESCplus España |language=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last= |first= |date=2025-04-06 |title=JESC2025: Vencedor do 'The Voice Kids' representa Portugal no Festival Eurovisão Júnior 2025 |trans-title=JESC2025: Winner of 'The Voice Kids' represents Portugal at the Junior Eurovision Song Contest 2025 |url=https://www.escportugal.pt/2025/04/jesc2025-vencedor-do-voice-kids.html |access-date=2025-04-10 |website=ESC Portugal |language=pt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Fernandes |first=Margarida |title=The Voice Kids 2025 (6ª temporada) |url=https://publicidade.rtp.pt/portfolio-item/the-voice-kids-2025/ |access-date=2025-04-10 |website=[[Rádio e Televisão de Portugal]] |publisher=Publicidade.rtp.pt |language=pt-PT}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сан-Марино}}&lt;br /&gt;[[Сан-Марино Junior Eurovision ән байқауында|Сан-Марино]]
| [[San Marino RTV|SMRTV]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Fabbri |first=Monica |date=2024-11-29 |title=Junior Eurovision, Pedini Amati incontra le Idols, &quot;siamo fieri di voi&quot; e riconferma la partecipazione di San Marino nel 2025 |trans-title=Junior Eurovision, Pedini Amati meets the Idols [SM], &quot;we are proud of you&quot; and reconfirms San Marino's participation in 2025 |url=https://www.sanmarinortv.sm/news/cultura-c6/junior-eurovision-pedini-amati-incontra-le-idols-siamo-fieri-di-voi-e-riconferma-la-partecipazione-di-san-marino-nel-2025-a267927 |access-date=2024-11-29 |publisher=[[San Marino RTV|SMRTV]] |language=it}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=2024-11-29 |title=🇸🇲 San Marino: Junior Eurovision 2025 Participation Confirmed |url=https://eurovoix.com/2024/11/29/san-marino-junior-eurovision-2025-confirmed/ |access-date=2024-11-30 |website=Eurovoix |language=en-GB}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Солтүстік Македония}}&lt;br /&gt;[[Солтүстік Македония Junior Eurovision ән байқауында|Солтүстік Македония]]
| [[Македония радио және телевидениесі|MRT]]
| Нела Манческа
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-16 |title=Повик за аудиција за Јуниорски Евросонг 2025 |trans-title=Call for auditions for Junior Eurovision 2025 |url=https://mrt.com.mk/node/128483 |access-date=2025-05-16 |website=[[Macedonian Radio Television]] |language=mk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2025-06-13|title=Нела Манческа ќе ја претставува Македонија на Јуниорски Евросонг 2025 во Тбилиси, Грузија|trans-title=Nela Mančeska will represent Macedonia at Junior Eurovision 2025 in Tbilisi, Georgia|url=https://mrt.com.mk/node/129564|access-date=2025-06-13 |website=[[Macedonian Radio Television]] |language=mk}} &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=2025-06-13 |title=North Macedonia: Nela Mančeska Selected for Junior Eurovision 2025 |url=https://eurovoix.com/2025/06/13/north-macedonia-nela-manceska-junior-eurovision-2025/ |access-date=2025-06-13 |website=Eurovoix |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Хорватия}}&lt;br /&gt;[[Хорватия Junior Eurovision ән байқауында|Хорватия]]
| [[Хорват радиотелевидениесі|HRT]]
| Марино Вргоч
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-30 |title=Marino Vrgoč will sing for Croatia on its return to JESC |url=https://junioreurovision.tv/story/marino-vrgoc-sing-croatia-return-jesc |access-date=2025-06-04 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-04-16 |title=The Voice Kids otvara novu sezonu, a prošlogodišnji pobjednik ide na Eurosong |trans-title=The Voice Kids opens a new season, and last year's winner goes to Eurovision |url=https://magazin.hrt.hr/zabava/the-voice-kids-otvara-novu-sezonu-a-proslogodisnji-pobjednik-ide-na-eurosong-12113743 |access-date=2025-04-16 |website=[[Hrvatska radiotelevizija]] |language=hr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-04-16 |title=Pobjednik showa The Voice Kids predstavljat će Hrvatsku na Dječjem Eurosongu |trans-title=The winner of The Voice Kids will represent Croatia at the Junior Eurovision |url=https://www.index.hr/magazin/clanak/pobjednik-showa-the-voice-kids-predstavljat-ce-hrvatsku-na-djecjem-eurosongu/2662206.aspx |access-date=2025-04-16 |website=[[Index.hr]] |language=hr}}&lt;/ref&gt;
|}

== Тағы қараңыз ==
* [[Eurovision ән байқауы 2025]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commonscat|Junior Eurovision Song Contest 2025|Junior Eurovision ән байқауы 2025}}
* {{Ресми сайт|junioreurovision.tv}}

{{Junior Eurovision ән байқауы}}

[[Санат:Junior Eurovision ән байқауы|2025]]</text>
      <sha1>b02n2dcc9lt120ihmqictmrd0smj80q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480461</id>
      <parentid>3480456</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:45:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480461</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21314" sha1="17k5mcyg89tyjhawo2ctsy845arile8" xml:space="preserve">{{Болашақтағы оқиғалар|date=желтоқсан 2025}}
{{otheruses4|Junior Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Eurovision ән байқауы 2025}}
{{Ән байқауы
 | Атауы                       = Junior Eurovision ән байқауы
 | Жыл                         = 2025
 | Ұран                        = 
 | Логотип                     = 
 | Логотип өлшемі              = 
 | Финал                       = 13 желтоқсан 2025
 | Өткізілу орны               = {{Ту|Грузия}} «Olympic Palace», [[Тбилиси]], [[Грузия]]
 | Жүргізушілер                = 
 | Режиссёр                    = 
 | Супервайзер                 = 
 | Продюсер                    = 
 | Телерадио хабарын таратушы  = [[Georgian Public Broadcaster]] (GPB)
 | Жеңген ән                   = 
 | Дауыс беру                  = Әр елдің кәсіби қазылар алқасы 10 әнге 12, 10, 8–1 ұпайдан беріп, топтаманы құрайды. Дүние жүзіндегі көрермендер 3 әнге дауыс бере алады және олардың дауыстары пропорционалды түрде бөлінеді. Қазылар алқасының және көрермендердің дауыстары барлық дауыстардың 50% құрайды.
 | Қатысушылар саны            = 11 (2025 жылғы маусым бойынша)
 | Дебют                       = 
 | Қайтып келгендер            = {{Ту|Хорватия}} [[Хорватия Junior Eurovision ән байқауында|Хорватия]]
 | Қайтып келмегендер          = {{Ту|Эстония}} [[Эстония Junior Eurovision ән байқауында|Эстония]]&lt;br /&gt;{{Ту|Германия}} [[Германия Junior Eurovision ән байқауында|Германия]]
 | Дисквалификация             = 
 | Карта                       = JESC 2025 Map 2.svg
 | Түс1                        = #580448
 | Белгі1                      = Қатысуын растаған елдер
 | Түс2                        = #a2a397
 | Белгі2                      = Бұрын қатысқан, бірақ 2025 жылы қатыспайтын елдер
 | Ортаққор                    = Junior Eurovision Song Contest 2025
}}
'''Junior Eurovision ән байқауы 2025''' ({{lang-en|Junior Eurovision Song Contest 2025}}) — жыл сайын өткізілетін [[Junior Eurovision ән байқауы]]ның өткізілуі жоспарланған 23-шығарылымы. Junior Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымын ұйымдастырушы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Georgian Public Broadcaster]] (GPB) телекомпаниясы болады.&lt;ref&gt;{{Cite web |last= |first= |date=2025-05-13 |title=Georgia to host Junior Eurovision Song Contest 2025 in Tbilisi |url=https://www.ebu.ch/news/2025/05/georgia-to-host-junior-eurovision-song-contest-2025-in-tbilisi |access-date=2025-05-13 |website=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt; Алдыңғы жылы өткен «[[Junior Eurovision ән байқауы 2024|Junior Eurovision 2024]]» ән байқауындағы «To My Mom» әнімен [[Андрия Путкарадзе]]нің жеңісінен кейін 2025 жылғы Junior Eurovision ән байқауы 2025 жылғы 13 желтоқсанда [[Грузия]]ның [[Тбилиси]] қаласында орналасқан «Olympic Palace» аренасында өтеді.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Berdzenishvili |first=Mariam |date=2025-05-13 |title=ლევან ჟორჟოლიანი საბავშვო ევროვიზიისთვის საქართველოს 20-მდე ქვეყნის წარმომადგენლები ეწვევიან, ღონისძიებას ახალი სპორტის სასახლე უმასპინძლებს, მაყურებელს დაუვიწყარი შოუ ელოდება |trans-title=Levan Zhorzholiani Representatives of about 20 countries will visit Georgia for the Junior Eurovision Song Contest, the event will be hosted by the New Sports Palace, an unforgettable show awaits the audience |url=https://1tv.ge/news/levan-djordjoliani-sabavshvo-evroviziistvis-saqartvelos-20-mde-qveynis-warmomadgeneli-ewveva-ghonisdziebas-akhali-sportis-sasakhle-umaspindzlebs-da-mayurebels-dauviwyari-shou-elodeba/ |access-date=2025-05-14 |website=[[Бірінші арна (Грузия)|Бірінші арна]] |publisher=[[Georgian Public Broadcaster]] |language=ka}}&lt;/ref&gt; Бұл Junior Eurovision ән байқауының Грузияда [[Junior Eurovision ән байқауы 2017|2017 жылдан]] кейін екінші рет өткізілгені болады.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-13 |title=Georgia to host Junior Eurovision Song Contest 2025 in Tbilisi |url=https://junioreurovision.tv/story/georgia-host-junior-eurovision-2025 |access-date=2025-05-13 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-13 |title=საქართველო 2025 წლის საბავშვო ევროვიზიის კონკურსს 13 დეკემბერს უმასპინძლებს |trans-title=Georgia to host the 2025 Junior Eurovision Song Contest on December 13 |url=https://1tv.ge/news/saqartvelo-2025-wlis-sabavshvo-evroviziis-konkurss-13-dekembers-umaspindzlebs/ |access-date=2025-05-14 |website=[[Бірінші арна (Грузия)|Бірінші арна]] |publisher=[[Georgian Public Broadcaster]] |language=ka}}&lt;/ref&gt;

== Қатысушы елдер ==
Телерадио хабарын таратушы өз елінің өкілі болып, Junior Eurovision ән байқауына қатысуға үміткер болуға жарамды болуы үшін ол [[Еуропалық хабар тарату одағы]]ның (ЕХТО) белсенді мүшесі болуы керек. ЕХТО барлық белсенді мүшелерін байқауға қатысуға шақырады.

2025 жылдың маусымындағы жағдай бойынша келесі елдер Junior Eurovision 2025 ән байқауына қатысуға ниетті екенін мәлімдеді. [[Хорватия Junior Eurovision ән байқауында|Хорватия]] он жыл үзілістен кейін жарысқа қайта оралады, ал [[Эстония Junior Eurovision ән байқауында|Эстония]] мен [[Германия Junior Eurovision ән байқауында|Германия]] алдыңғы жылғы байқауға қатысқанымен, 2025 жылғы байқауға қатыспауға шешім қабылдады.
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot;
|+ Junior Eurovision 2025 ән байқауының қатысушылары
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Телерадио&lt;br /&gt;хабарын&lt;br /&gt;таратушы
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
! scope=&quot;col&quot; | Тілі
! scope=&quot;col&quot; | Ән&lt;br /&gt;авторлары
! {{Tooltip|Дер.|Дереккөздер}}
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Албания}}&lt;br /&gt;[[Албания Junior Eurovision ән байқауында|Албания]]
| [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH]]
| Крони Пула
| «Fruta Perime»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жемістер мен көкөністер»''&lt;/small&gt;
| [[Албан тілі|албан]]
| Адриан Хила
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-06-04 |title=Albania has its song and singer for Tbilisi 2025 |url=https://junioreurovision.tv/story/albania-song-tbilisi-2025 |access-date=2025-06-04 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Godolja |first=Besmir |date=2025-06-01 |title=Kroni Pula rrëmben trofeun e Festivalit 63 të Fëmijëve, kënga &quot;Fruta perime&quot; do përfaqësojë Shqipërinë në Junior Eurovision në dhjetor |trans-title=Kroni Pula wins the 63rd Children's Festival trophy, the song &quot;Fruta perime&quot; will represent Albania at Junior Eurovision in December |url=https://rtsh.al/kroni-pula-rremben-cmimin-e-pare-ne-festivalin-63-te-femijeve-kenga-fruta-perime-perfaqesuese-e-shqiperise-ne-junior-eurovision-ne-dhjetor/ |access-date=2025-06-02 |website=[[RTSH]] |language=sq}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ruzi |first=Edlira |date=2025-06-02 |title=Kroni Pula, fituesja e Festivalit Mbarëkombëtar të Këngës për Fëmijë në Shkodër |trans-title=Kroni Pula, winner of the National Children's Song Festival in Shkodra |url=https://ata.gov.al/2025/06/02/kroni-pula-fituesja-e-festivalit-mbarekombetar-te-kenges-per-femije-ne-shkoder/ |access-date=2025-06-02 |website=[[Albanian Telegraphic Agency]] |language=sq}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грузия}}&lt;br /&gt;[[Грузия Junior Eurovision ән байқауында|Грузия]]
| [[Georgian Public Broadcaster|GPB]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-11-28 |title=&quot;რანინა&quot; მერვე სეზონის მონაწილეებს ეძებს |trans-title=„Ranina“ is looking for participants for the eighth season |url=https://www.youtube.com/watch?v=dBwAgPG5gp4 |access-date=2024-11-28 |website=[[YouTube]] |publisher=[[First Channel (Georgian TV channel)|1TV]] |language=ka}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Mancheño |first=José Miguel |date=2024-11-28 |title=Georgia abre la convocatoria de solicitudes para el Ranina 2025 |trans-title=Georgia opens call for applications for Ranina 2025 |url=https://www.escplus.es/eurovision-junior/2024/georgia-abre-la-convocatoria-de-solicitudes-para-el-ranina-2025/ |access-date=2024-11-28 |website=ESCplus España |language=es}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ирландия}}&lt;br /&gt;[[Ирландия Junior Eurovision ән байқауында|Ирландия]]
| [[TG4]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-01-27 |title=Junior Eurovision open now for 2025 entries |url=https://www.rte.ie/entertainment/2025/0127/1493180-junior-eurovision-open-now-for-2025-entries/ |access-date=2025-02-26 |website=[[RTÉ]] |language=en-IE}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-01-25 |title=Junior Eurovision 2025 {{ndash}} Adare Productions |url=https://adare.submit.com/show/52 |access-date=2025-01-25 |website=[[Adare Productions]] |language=en, ga}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Италия}}&lt;br /&gt;[[Италия Junior Eurovision ән байқауында|Италия]]
| [[RAI]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-01-05 |title=Italia participará en Eurovisión Junior 2025 |trans-title=Italy will participate in Junior Eurovision 2025 |url=https://eurofestivales.blogspot.com/2025/01/italia-participara-en-eurovision-junior.html |access-date=2025-01-05 |website=Eurofestivales |language=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Simanis |first=Karins |date=2025-01-05 |title=Italy: Junior Eurovision Song Contest 2025 participation confirmed |url=https://escbeat.com/2025/01/05/italy-junior-eurovision-song-contest-2025-participation-confirmed/ |access-date=2025-02-26 |website=ESCBeat |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Испания}}&lt;br /&gt;[[Испания Junior Eurovision ән байқауында|Испания]]
| [[RTVE]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Borrego |first=Daniel |last2=Campos |first2=Patri |date=2025-05-26 |title=España participará en Eurovisión Junior 2025: ¿Quién será el sucesor de Chloe DelaRosa? |trans-title=Spain will participate in Junior Eurovision 2025: Who will be Chloe DelaRosa's successor? |url=https://www.rtve.es/television/20250526/eurovision-junior-2025-espana-casting/16596815.shtml |access-date=2025-05-26 |website=[[RTVE]] |language=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Mancheño |first=José Miguel |date=2025-05-26 |title=RTVE hace oficial su participación en Eurovisión Junior 2025 y abrirá su convocatoria online este martes 27 de mayo |trans-title=RTVE makes official its participation in Junior Eurovision 2025 and will open its online call for entries on Tuesday 27 May |url=https://www.escplus.es/eurovision-junior/2025/rtve-hace-oficial-su-participacion-en-eurovision-junior-2025-y-abrira-su-convocatoria-online-este-martes-27-de-mayo/ |access-date=2025-05-26 |website=ESCplus España |language=es}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Нидерланд}}&lt;br /&gt;[[Нидерланд Junior Eurovision ән байқауында|Нидерланд]]
| [[AVROTROS]]
| colspan=&quot;4&quot; rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2025 жылдың 20 қыркүйегінде анықталады''
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-09-21 |title=Schrijf je in voor het Junior Songfestival 2025 |trans-title=Register for the Junior Songfestival 2025 |url=https://www.zapp.nl/programmas/junior-eurovisie-songfestival/nieuws/29455-schrijf-je-in-voor-het-junior-songfestival-2025 |access-date=2024-11-17 |website=[[NPO Zapp]] |publisher=[[Nederlandse Publieke Omroep|NPO]] |language=nl}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-02-21|title=Bijwonen: Live Finale Junior Songfestival 2025 |trans-title=Attend: Live Final Junior Songfestival 2025 |url=https://www.avrotros.nl/content-evenementen/bijwonen-live-finale-junior-songfestival-2025~114/ |access-date=2025-02-21 |website=[[AVROTROS]] |language=nl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Польша}}&lt;br /&gt;[[Польша Junior Eurovision ән байқауында|Польша]]
| [[Поляк телевидениесі|TVP]]
| Марианна Клось
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-06-02 |title=Poland has its singer for Tbilisi: Meet Marianna Kłos |url=https://junioreurovision.tv/story/poland-singer-tbilisi-marianna-klos |access-date=2025-06-04 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Staroń |first=Maria |date=2025-06-01 |title=Eurowizja Junior 2025. Znamy reprezentantkę Polski! TVP oficjalnie ogłosiła |trans-title=Junior Eurovision 2025: we know the Polish representative! TVP has officially announced |url=https://www.rmfmaxx.pl/news/Eurowizja-Junior-2025-Znamy-reprezentantke-Polski-TVP-oficjalnie-oglosila,87012.html |access-date=2025-06-01 |website={{Ill|RMF Maxx|pl}} |language=pl}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Tomaszewicz |first=Zuzanna |date=2025-06-01 |title=Eurowizja Junior 2025. Marianna Kłos będzie reprezentować Polskę w Gruzji |trans-title=Junior Eurovision 2025. Marianna Klos will represent Poland in Georgia |url=https://natemat.pl/608771,eurowizja-junior-2025-marianna-klos-bedzie-reprezentowac-polske-w-gruzji |access-date=2025-06-01 |website=[[NaTemat.pl]] |language=pl}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Португалия}}&lt;br /&gt;[[Португалия Junior Eurovision ән байқауында|Португалия]]
| [[Португалия радио және телевидениесі|RTP]]
| style=&quot;background:#DDF; text-align:center&quot; | ''2025 жылдың 6 шілдесінде анықталады''
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=López |first=José David |date=2025-03-09 |title=Portugal confirma su participación en Eurovisión Junior 2025 |trans-title=Portugal confirms participation in Junior Eurovision 2025 |url=https://www.escplus.es/eurovision-junior/2025/portugal-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2025/ |access-date=2025-03-09 |website=ESCplus España |language=es}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last= |first= |date=2025-04-06 |title=JESC2025: Vencedor do 'The Voice Kids' representa Portugal no Festival Eurovisão Júnior 2025 |trans-title=JESC2025: Winner of 'The Voice Kids' represents Portugal at the Junior Eurovision Song Contest 2025 |url=https://www.escportugal.pt/2025/04/jesc2025-vencedor-do-voice-kids.html |access-date=2025-04-10 |website=ESC Portugal |language=pt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Fernandes |first=Margarida |title=The Voice Kids 2025 (6ª temporada) |url=https://publicidade.rtp.pt/portfolio-item/the-voice-kids-2025/ |access-date=2025-04-10 |website=[[Rádio e Televisão de Portugal]] |publisher=Publicidade.rtp.pt |language=pt-PT}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сан-Марино}}&lt;br /&gt;[[Сан-Марино Junior Eurovision ән байқауында|Сан-Марино]]
| [[San Marino RTV|SMRTV]]
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Fabbri |first=Monica |date=2024-11-29 |title=Junior Eurovision, Pedini Amati incontra le Idols, &quot;siamo fieri di voi&quot; e riconferma la partecipazione di San Marino nel 2025 |trans-title=Junior Eurovision, Pedini Amati meets the Idols [SM], &quot;we are proud of you&quot; and reconfirms San Marino's participation in 2025 |url=https://www.sanmarinortv.sm/news/cultura-c6/junior-eurovision-pedini-amati-incontra-le-idols-siamo-fieri-di-voi-e-riconferma-la-partecipazione-di-san-marino-nel-2025-a267927 |access-date=2024-11-29 |publisher=[[San Marino RTV|SMRTV]] |language=it}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=2024-11-29 |title=🇸🇲 San Marino: Junior Eurovision 2025 Participation Confirmed |url=https://eurovoix.com/2024/11/29/san-marino-junior-eurovision-2025-confirmed/ |access-date=2024-11-30 |website=Eurovoix |language=en-GB}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Солтүстік Македония}}&lt;br /&gt;[[Солтүстік Македония Junior Eurovision ән байқауында|Солтүстік Македония]]
| [[Македония радио және телевидениесі|MRT]]
| Нела Манческа
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-16 |title=Повик за аудиција за Јуниорски Евросонг 2025 |trans-title=Call for auditions for Junior Eurovision 2025 |url=https://mrt.com.mk/node/128483 |access-date=2025-05-16 |website=[[Macedonian Radio Television]] |language=mk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2025-06-13|title=Нела Манческа ќе ја претставува Македонија на Јуниорски Евросонг 2025 во Тбилиси, Грузија|trans-title=Nela Mančeska will represent Macedonia at Junior Eurovision 2025 in Tbilisi, Georgia|url=https://mrt.com.mk/node/129564|access-date=2025-06-13 |website=[[Macedonian Radio Television]] |language=mk}} &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Granger |first=Anthony |date=2025-06-13 |title=North Macedonia: Nela Mančeska Selected for Junior Eurovision 2025 |url=https://eurovoix.com/2025/06/13/north-macedonia-nela-manceska-junior-eurovision-2025/ |access-date=2025-06-13 |website=Eurovoix |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Хорватия}}&lt;br /&gt;[[Хорватия Junior Eurovision ән байқауында|Хорватия]]
| [[Хорват радиотелевидениесі|HRT]]
| Марино Вргоч
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| {{N/A|}}
| align=&quot;center&quot; | &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-30 |title=Marino Vrgoč will sing for Croatia on its return to JESC |url=https://junioreurovision.tv/story/marino-vrgoc-sing-croatia-return-jesc |access-date=2025-06-04 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-04-16 |title=The Voice Kids otvara novu sezonu, a prošlogodišnji pobjednik ide na Eurosong |trans-title=The Voice Kids opens a new season, and last year's winner goes to Eurovision |url=https://magazin.hrt.hr/zabava/the-voice-kids-otvara-novu-sezonu-a-proslogodisnji-pobjednik-ide-na-eurosong-12113743 |access-date=2025-04-16 |website=[[Hrvatska radiotelevizija]] |language=hr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-04-16 |title=Pobjednik showa The Voice Kids predstavljat će Hrvatsku na Dječjem Eurosongu |trans-title=The winner of The Voice Kids will represent Croatia at the Junior Eurovision |url=https://www.index.hr/magazin/clanak/pobjednik-showa-the-voice-kids-predstavljat-ce-hrvatsku-na-djecjem-eurosongu/2662206.aspx |access-date=2025-04-16 |website=[[Index.hr]] |language=hr}}&lt;/ref&gt;
|}

== Тағы қараңыз ==
* [[Eurovision ән байқауы 2025]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commonscat|Junior Eurovision Song Contest 2025|Junior Eurovision ән байқауы 2025}}
* {{Ресми сайт|junioreurovision.tv}}

{{Junior Eurovision ән байқауы}}

[[Санат:Junior Eurovision ән байқауы|2025]]</text>
      <sha1>17k5mcyg89tyjhawo2ctsy845arile8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтын Орда хандарының тізімі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>757326</id>
    <revision>
      <id>3480447</id>
      <parentid>3464087</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:18:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) */</comment>
      <origin>3480447</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124471" sha1="fa8m5rssw4mm7z4pc1xzrpbom1881ag" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

===Western half of the Golden Horde (1226–1362)===
*1 '''[[Genghis Khan|Chinggis Khan]]''' 1206–1227, founded Mongol empire, got about as far as the Volga
* ''The generals [[Subutai]] and [[Jebe]] 1219–1223 led raid clockwise around the Caspian, defeated Rus at [[Battle of Kalka River]]''
*2 '''[[Jochi]]''' c. 1208–1227, 1st son of Genghis Khan (1), given west, predeceased father, ancestor of the khans of the Golden Horde.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–36; Počekaev 2010: 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*3 '''[[Batu Khan]]''' 28Y, 1227–1255, son of Jochi (2), 1236–42 conquered Russia and Ukraine, c 1250 founded capital [[Sarai (city)|Sarai]] on lower Volga.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 36–91; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 10–15, 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*''3a '''[[Orda Khan]]''', elder brother of Batu (3), held east, see A below.''
*''3b '''[[Shiban]]''' ?–?, younger brother of Batu (3), held area north of Aral/Caspian between Batu and Orda, descendants ([[Shaybanids]]) important.''
*''3c '''[[Tuqa-Timur]]''' ?–?, younger brother of Batu (3), descendants (Tuqa-Timurids) important.''
*4 '''[[Sartaq Khan]]''' 1Y, 1256–1257, son of Batu (3), most of short reign spent travelling to great khan in Mongolia.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 91–93; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 15–16, 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*5 '''[[Ulaghchi]]''', 1257, brother (less likely son) of Sartaq (4), 10 years old.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 93; Počekaev 2010: 16, 358, 370 considers him a son of Sartaq; Sabitov 2015: 52.&lt;/ref&gt;
*6 '''[[Berke]]''' 9Y, 1257–1266, younger brother of Batu (3), clashed with [[Hulagu Khan]] of Persia and allied with [[Mamluks]], died while fighting Hulagu's son, first Muslim khan but did not enforce conversion to Islam.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 103–125; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 15–33, 358–359, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*7 '''[[Mengu-Timur|Möngke Temür]]''' 14Y, 1266–1280, son of Toghan, son of Batu (3), non-Muslim, established trade with Genoese at Kaffa; effectively autonomous from the great khan [[Kublai Khan|Qubilai]] from 1269.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 125–134; Počekaev 2010: 34–46, 359–360, 370; Sabitov 2008: 283; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*7a '''[[Nogai Khan]]''' c. 1266–1299, son of Bo'al, son of Tatar, 7th son of Jochi (2); under Batu guarded western frontier, invaded Poland, helped Berke (6) fight Hulagu, 1265 invaded Balkans, 1266 de facto ruler west of the Dnieper, c. 1280 killed Bulgarian emperor, 1285 he and Talabuga invaded Hungary, 1287 raided Poland, then Circassia, killed in battle by Toqta (10), [[Chaka of Bulgaria|son]] fled to Bulgaria, sometimes considered its emperor.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 47–71; 359–361, 370; May 2018: 364&lt;/ref&gt;
*8 '''[[Tode Mongke|Töde Möngke]]''' 7Y, 1280–1287, brother of Mengu-Timur (7), pious Muslim, weak, removed by Nogai.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 135–137 wrongly assumes he reigned longer; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 59–62; 360, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*9 '''[[Talabuga|Töle Buqa]]''' 4Y, 1287–1291, son of Tartu, the brother of Mengu-Timur (7), enthroned by Nogai and fought alongside him, began to assert himself so removed, then killed by Nogai or Toqta (10).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 137–141 wrongly assumes he was a regent or subordinate ruler; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 62–65, 360, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*10 '''[[Toqta]]''' 23Y, 1291–1312, the son of Mengu-Timur (7), installed by Nogai, 1300 killed Nogai, quarreled with Genoese at Kaffa.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 141–148; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 65–87, 360–361, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*11 '''[[Öz Beg Khan|Öz Beg]]''' 27Y, 1314–1341, son of Toghrilcha, the son of Mengu-Timur (7), first to actively support Islam, fought and made peace with Persia, appointed [[Ivan Kalita]] chief tax collector.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 148–172; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 88–107, 361–362, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*12 '''[[Tini Beg|Tīnī Beg]]''' 1Y, 1341–1342,  son of Öz Beg (11), killed by Jani Beg (13).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 173; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 108–109, 362, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*13 '''[[Jani Beg|Jānī Beg]]''' 15Y, 1342–1357, brother of Tini Beg (12), lost land in the west, took [[Tabriz]], his 1347 [[siege of Kaffa]] spread the black death to Europe.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 173–179; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 108–119, 362–363, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*''The [[Black Death]] would have impacted the steppe about this time, but there are few records.''
*14 '''[[Berdi Beg]]''' 2Y, 1357–1359, son and possibly murderer of Jānī Beg (13), eliminated his close kinsmen, murdered? End of the Line of Batu (3).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 179–181; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 119–120, 363, 370 thinks some princes survived Berdi Beg's purge; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*15 '''[[Qulpa]]''' 1Y, 1359–1360, possibly pretended son of Jānī Beg (13), murdered.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 181 partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123, 363, 370.&lt;/ref&gt;
*16 '''[[Nawruz Beg|Nawrūz Beg]]''' (= ? Bazarchi) 1360 pretended son of Öz Beg (11) or Jānī Beg (13), killed.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 182 partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123–124, 363, 370.&lt;/ref&gt;
*17 '''[[Khiḍr Khan]]''', 1360–1361, son of Mangqutay, the son of Tula-Buqa, the son of Qadaq, the son Shiban (3b), murdered.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 195–198, partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123–124, 363, 371; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*18 '''[[Timur Khwaja|Tīmūr Khwāja]]''', 1361, son and murderer of Khiḍr Khan (17), killed.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 124–125, 363, 371 with slightly different chronology (after Ordu Malik); May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
* ''&quot;Great Disorder&quot; 1361–1380, period of chronic civil war among contending factions. According to Baumer between Berdi Beg and Tokhtamiysh there were 19 khans, at least 8 puppets of Mamai. In reality, only 4 rulers were Mamai's protégés.''
* ''Warlord [[Mamai]] 1361–1380/1381 started in Crimea, supported various khans, occasionally asserting control over capital [[Sarai (city)|Sarai]], lost territory to Lithuania, Moscow stopped paying tribute, 1380 defeated by Russians at the [[Battle of Kulikovo]], same year defeated by Tokhtamysh, fled to the Crimea and was eventually eliminated by Tokhtamysh's agents.''&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 121–141, 363–364, 370, 373.&lt;/ref&gt;
*19 '''[[Ordu Malik]]''', 1361, probably son of Īl-Tūtār, the son of Dānishmand, the son of Bayan, the son of Tuqa-Timur (3c); murdered.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 124–125, 363, 372 with slightly different chronology (before Tīmūr Khwāja).&lt;/ref&gt;
*20 '''[[Kildi Beg]]''', 1361–1362, pretended son of Jānī Beg (13); killed.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 125–126, 363.&lt;/ref&gt;

====&quot;Sarai Horde&quot; (Right bank of the Volga) (1362–1399)====
'''(Chronology according to Grigor'ev 1983)'''
*21G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1362, probably the son of Minkasar, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54; Počekaev 2010: 126–130, 363–364, 370 with different hypothetical genealogy.&lt;/ref&gt;
*22G '''[[Murad (Golden Horde)|Murād]]''', 1362, brother of Khiḍr Khan (17), expelled (rival khan at Gülistan 1361–1364).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 125–128, 363, 371.&lt;/ref&gt;
*23G '''[[Khayr Pulad|Khayr Pūlād]]''' or Mīr Pūlād, 1362–1364, son of Ming-Timur, the son of Badaqul, the son of Jochi-Buqa, the son of Bahadur, the son of Shiban (3b); expelled? (rival khan at Gülistan as Pūlād Khwāja 1364–1367?).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 126–128, 142–146, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*24G '''[[Aziz Shaykh|ʿAzīz Shaykh]]''', 1364–1367, probably son of Tun Khwāja, the son of Baliq, the son of Buralday, the son of Qutluq-Timur, the son of Salghan, the son of Shiban (3b); murdered.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 128–129, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*25G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1367–1368, restored as protégé of Mamai, expelled
*26G '''Ūljāy Tīmūr''' or Pūlād Tīmūr, 1368, probably = Tīmūr Beg, son of Qutluq Tīmūr, the son of Numqan, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); protégé of Ḥājjī Cherkes of [[Astrakhan]], expelled.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 130, 364.&lt;/ref&gt;
*27G '''Ḥasan Beg''', 1368–1369, son of Beg-Qundi, the brother of Khayr Pūlād (23G), expelled, killed?.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 371; Počekaev 2010: 130, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*28G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1369–1370, restored protégé of Mamai
*29G '''[[Tulun Beg Khanum|Tūlūn Beg Khānum]]''', 1370–1371, probably daughter of Berdi Beg (14) and wife of Mamai, his protégé at Sarai.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 130, 364, 370.&lt;/ref&gt;
*30G '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 22M, 1371–1373, probably son of ʿAbdallāh (21/25/28G), protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54; Počekaev 2010: 130–139, 364, 370 with different hypothetical genealogy and conflation with Tūlāk (23M).&lt;/ref&gt;
*31G '''[[Urus Khan]]''', 1373, = I below, son of Bādāq, the son of Tīmūr Khwāja, the son of Tāqtāq, the 2nd son of Achiq, the son of Urungbāsh (Urung-Timur), the 3rd son of Tuqa-Timur (3c); not a descendant of Orda (3a), as claimed in older scholarship and its derivatives; expelled.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 132–135, 148, 364–365, 372.&lt;/ref&gt;
*32G '''Cherkes Beg''', 1373–1374, pretended son of Jānī Beg (13), protégé of or identical with Ḥājjī Cherkes of Astrakhan, expelled.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–134, 364.&lt;/ref&gt;
*33G '''[[Il Beg|Īl Beg]]''', 1374, brother of Khayr Pūlād (23G).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 133, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*34G '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 22M, 1374, restored as protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–139.&lt;/ref&gt;
*35G '''[[Urus Khan]]''', 1374–1375 = I below, restored, expelled, died 1377.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–135, 148–149, 153.&lt;/ref&gt;
*36G '''[[Qaghan Beg|Qāghān Beg]]''', 1375–1377, son of Īl Beg (33G), abdicated.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 135, 149–151, 160, 364–365, 371.&lt;/ref&gt;
*37G '''[[Arab Shah|ʿArab Shāh]]''', 1377–1380, son of Khayr Pūlād (23G), abdicated.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 285; Počekaev 2010: 135, 137–139, 147–154, 160, 365, 371.&lt;/ref&gt;
*'''[[Tokhtamysh]]''', 1380–1399, = L below, son of Tuy Khwāja, the son of Qutluq Khwāja, the son of Kuyuchak, the son of Saricha, the son of Ūrungbāsh (Urung-Timur), the 3rd son of Tuqa-Timur (3c); came from east and united two halves of the Horde, originally a protégé of [[Timur]] (Tamerlane), later fell out with him and was driven out by [[Edigu]] (who now had Timur's support).&lt;ref&gt;Sabitov 2018: 286; Počekaev 2010: 365–366, 372; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;

'''(Alternative chronology according to Sidorenko 2000)'''
*21S '''[[Khayr Pulad|Khayr Pūlād]]''' or Mīr Pūlād, 1362–1364, descendant of Shiban (3b) as above; expelled? (possibly rival khan at Gülistan as Pūlād Khwāja 1364?).
*22S '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''', 1362–1365, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above; protégé of Mamai, expelled.
*23S '''[[Aziz Shaykh|ʿAzīz Shaykh]]''', 1365–1367, probably descendant of Shiban (3b), as above; murdered (earlier rival khan at Gülistan 1364–1365).
*24S '''Ūljāy Tīmūr''' or Pūlād Tīmūr, 1367, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above.
* ''Following this, Sidorenko 2000 does not provide a continuous sequence of khans, since he limits his analysis to explicitly labeled coinage; he dates [[Tulun Beg Khanum]] to 1371/1372, [[Il Beg|Īl Beg]] to 1373/1374 (at [[Saray-Jük]]), Cherkes Beg to 1374/1375 (at Astrakhan), and then [[Qaghan Beg|Qāghān Beg]] 1375–1377 and [[Arab Shah|ʿArab Shāh]] 1377–1380, as above.''

====&quot;Mamai's Horde&quot; (Left bank of the Volga) (1362–1380)====
*21M '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21/25/28G, 1362–1370, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above; protégé of Mamai.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54.&lt;/ref&gt;
*22M '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 30/34G; 1370–1379, probably son of ʿAbdallāh (21M); protégé of Mamai, murdered by him?&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54.&lt;/ref&gt;
*23M '''[[Tulak (Golden Horde)|Tūlāk]]''', 1379–1380, probably son of Tughluq Khwāja, the brother of ʿAbdallāh (21M); protégé of Mamai, killed at the [[Battle of Kulikovo]]?&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54–55.&lt;/ref&gt;
* ''In older scholarship and its derivatives Muḥammad-Sulṭān and Tūlāk were erroneously treated as single individual, supposedly named Muḥammad-Būlāq; the distinction between them is established by Sidorenko 2000: 278–280, Gaev 2002: 23–25, and others.''

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

===After Tokhtamysh (1380–1502)===
Following Tokhtamysh there was no longer a clear distinction between east and west. For the first twenty years power was held by descendants of Urus Khan and Tohktamysh and by the warlord Edigu. There was then a confused period, followed by several long reigns. The last khan was deposed in 1502. The Golden horde broke up as follows: before 1400: Lithuania expanded as far east as Kiev, ?: Kursk as Lithuanian vassal, c 1430: land east of the Ural held by Abul Khayr, 1438: Kazan (by T11), 1449: Crimea (family of 3c), 1452: Kasimov as Russian vassal (family of 3c), 1465: Kazakh khanate (sons of T12), 1466: Astrakhan (T15), 1480: Russia, before 1490?: Sibir. The steppe nomads then became organized as the [[Nogai Horde]].
*T1 '''Tokhtamysh''', 1380–1397 = L/S20 above, son of Tuy Khwāja, the son of Qutluq Khwāja, the son of Kuyuchak, the son of Saricha, the son of Ūrungbāsh (Urung-Timur), the 3rd son of Tuqa-Timur (3c).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*''Warlord [[Edigu]] c. 1396–1410 ruled Volga-Ural area, 1399 defeated T1, 1406 his men killed T1, 1407 raided Volga Bulgaria, 1408 raided Russia, 1410 dethroned, fled east, returned to Serai, 1419 mortally wounded against Qādir Berdi (T17). According to Baumer in 1410 he was driven out by one of his sons after which 9 khans followed in 9 years.''&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 178–195, 365–366, 373.&lt;/ref&gt;
*T1a '''[[Quyurchuq]]''', 1395–1397, son of Urus Khan (I/S17).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 174, 366, 372.&lt;/ref&gt;
*T1b '''Tāsh-Tīmūr''', 1395–1396, son of Jansa, the son of Tūlāk-Tīmūr, the son of Kuyunchak, the son of Saricha, the son of Urung-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); rival khan in the Crimea.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 172, 174, 366, 372.&lt;/ref&gt;
*T2 '''[[Temür Qutlugh|Tīmūr Qutluq]]''', 1397–1399, son of Tīmūr Beg, the son of Qutluq-Tīmūr, the son of Numqan, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); cousin, not son of Timur Malik (K/S19); real power was exercised by Edigu, who enthroned Tīmūr Qutluq after Tokhtamysh's defeat.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 172, 174–176, 180–189, 365–366, 372; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*T2a '''[[Tokhtamysh]]''', 1397, briefly restored, then expelled; rival khan in [[Khanate of Sibir|Sibir]] until death in 1406.
*T3 '''[[Shadi Beg|Shādī Beg]]''', 1399–1407, son of Qutlu-Beg, son of Qutluq-Tīmūr, the son of Numqan, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); cousin, not brother of Tīmūr Qutluq (T2); protégé of Edigu, fled to [[Shirvan]].&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 189–190, 366, 372; Reva 2016: 705–707.&lt;/ref&gt;
*T4 '''[[Pulad|Pūlād]]''', 1407–1410, son of Tīmūr Qutluq (T2); cousin, not son of Shādī Beg; protégé of Edigu, expelled.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 190–192, 366, 372; Reva 2016: 707–710; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*T5 '''[[Karim Berdi|Karīm Berdi]]''', 1409, son of Tokhtamysh (T1), seized Sarai, expelled.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 191, 366, 372; Reva 2016: 710, 713–714; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*T6 '''[[Pulad|Pūlād]]''', 1407–1410: 2nd reign; recalled Edigu from siege of Moscow.&lt;ref&gt;Reva 2016: 707–710.&lt;/ref&gt;
*T7 '''[[Timur (Golden Horde)|Tīmūr]]''', 1410–1412, son of Tīmūr Qutluq (T2); overthrew Edigu, expelled and killed.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 192–193, 366, 372; Reva 2016: 710–712; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*T8 '''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalāl ad-Dīn]]''', 1411–1412, eldest son of Tokhtamysh (T1), expelled and killed Tīmūr (T7), Lithuanian protégé, murdered by a brother.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287; Počekaev 2010: 192–193, 366, 372; Reva 2016: 712; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*T9 '''[[Karim Berdi|Karīm Berdi]]''', 1412–1413: 2nd reign; anti-Lithuanian, killed pro-Lithuanian rival khan &quot;Betsabul&quot; = ? Kebek (T10); deposed.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287; Počekaev 2010: 193, 366, 372; Reva 2016: 713–714; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*T10 '''[[Kebek (Golden Horde)|Kebek]]''' (= ? &quot;Betsabul&quot;), 1414, son of Tokhtamysh (T1), Lithuanian protégé, killed.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287; Počekaev 2010: 193, 366, 372; Reva 2016: 714.&lt;/ref&gt;
*T11 '''[[Karim Berdi|Karīm Berdi]]''', 1414: 3rd reign; deposed, killed by brother Jabbār Berdi (T12/14) in 1417?&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 193–194, 366, 372&lt;/ref&gt;
*T12 '''[[Yeremferden|Jabbār Berdi]]''', 1414–1415, son of Tokhtamysh (T1), Lithuanian protégé, deposed.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287; Počekaev 2010: 193–194, 366, 372; Reva 2016: 715; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*T13 '''[[Chekre]]''', 1415–1416, son of Aqmil, the son of Minkasar, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); he and servant [[Johann Schiltberger]] went to Siberia with Edigu (earliest European report of Siberia); protégé of Edigu from 1414 as competitor to Kebek (T10), reigned 9 months, interrupting reign of Jabbār Berdi (T12/14), expelled or killed.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287; Počekaev 2010: 193–194, 366, 372; Reva 2016: 714.&lt;/ref&gt;
*T14 '''[[Yeremferden|Jabbār Berdi]]''', 1416–1417: 2nd reign; deposed and killed.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 193–194, 366, 372; Reva 2016: 715.&lt;/ref&gt;
*T15 '''Sayyid Aḥmad (I)''', 1417, protégé of Edigu, inexperienced, deposed after 45 days?&lt;ref&gt;Howorth 1880: 272.&lt;/ref&gt; Either son of Karīm Berdi (T5/9/11) and thus grandson, not son of Tokhtamysh (T1),&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 55–56, 288; Reva 2016: 715.&lt;/ref&gt; or cousin of Chekre (T13), as son of Mamkī, the son of Minkasar.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 194, 366, 372.&lt;/ref&gt;
*T15a '''Ghiyāth ad-Dīn I''', 1416, son of Tāsh Tīmūr (T1b); Lithuanian protégé, killed against Sayyid Aḥmad (T15).&lt;ref&gt;Reva 2016: 715.&lt;/ref&gt;
*T16 '''[[Darwish (Golden Horde)|Darwīsh]]''', 1417–1419, son of Alti Qurtuqa, the son of Mamkī, the son of Minkasar; protégé of Edigu, killed?&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287; Počekaev 2010: 194, 366, 372; Reva 2016: 715–716.&lt;/ref&gt;
*T17 '''[[Qadir Berdi|Qādir Berdi]]''', 1419, son of Tokhtamysh (T1), killed against Edigu, who also perished.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287; Počekaev 2010: 194–195, 366, 372; Reva 2016: 716.&lt;/ref&gt;
*T17a '''Beg Ṣūfī''', 1419–1421, enthroned by Edigu as competitor to Qādir Berdi (T17), later Lithuanian protégéin the Crimea. Either son of Tāsh Tīmūr (T1b),&lt;ref&gt;Parunin 2016.&lt;/ref&gt; or son of Beg Tūt, the son of Dānishmand, the son of Bayan, the son of Tuqa Timur (3c).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 288; Počekaev 2010: 194, 366–367, 372.&lt;/ref&gt;
*T18 '''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Ḥājjī Muḥammad]]''', 1419–1423, son of ʿAlī, the brother of Ḥasan Beg (27G), a descendant of Shiban (3b); protégé of Edigu's son Manṣūr, killed by Barāq (T19). ''Note: there is much confusion between at least three khans competing for power in this period, all named Muḥammad and not always sufficiently distinguished from each other in the sources: Ḥājjī Muḥammad (T18), (Muḥammad) Barāq (T19), and Ulugh Muḥammad (T21/23).''&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 194, 197, 367, 371; Reva 2016: 716–717.&lt;/ref&gt;
*T19 '''[[Barak Khan|Barāq]]''', 1423–1425, son of Quyurchuq (T1a); Timurid protégé in the east since 1419, expelled by Ghiyāth ad-Dīn II (T20) 1425, defeated by Ulugh Muḥammad (T21) 1426 and expelled from Sarai, but retained control in the east (where he defeated the Timurid [[Ulugh Beg]] but was contained by [[Shah Rukh]]) until killed against (apparently) Küchük Muḥammad (T24) in 1428. Father of [[Janibek Khan|Jānī-Beg Abū-Saʿīd]], the ancestor of [[Kazakh Khanate|Kazakh]] khans.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 197–199, 367, 372, who has Barāq hold Sarai again between Ulugh Muḥammad (T21/23) and Dawlat Berdi (T22) in 1427; Reva 2016: 717–718.&lt;/ref&gt;
*T19a '''Khudāydād''', rival khan 1422–1424, son of ʿAli, the brother of Tāsh Tīmūr (T1b); anti-Lithuanian; 1422 defeated by Barāq (T19), 1424 failed to take [[Odoyev]], last mentioned 1425.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 197–198, 367, 372; Reva 2016: 718.&lt;/ref&gt;
*T20 '''Ghiyāth ad-Dīn II''', 1425–1426, son of Shādī Beg (T3); rival khan at Azov 1421, later protégé of Edigu's son Manṣūr from 1423, expelled by Ulugh Muḥammad (T21) in 1426, ensconced at Kazan, briefly ruler at Sarai in 1437.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 198, 205–208, 372; Reva 2016: 718.&lt;/ref&gt;
*T21 '''[[Ulugh Muhammad|Ulugh Muḥammad]]''', 1426–1428, son of Ḥasan, the brother of Tāsh Tīmūr (T1b); possibly set up by oppenents of Edigu's sons as early as 1419/1420; Lithuanian protégé in the Crimea 1424; expelled by Dawlat Berdi (T22) or Barāq (T19) in 1428 or 1427.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 196–199, 367–368, 372; Reva 2016: 718–719.&lt;/ref&gt;
*T22 '''[[Dawlat Berdi]]''', 1428, son of Tāsh Tīmūr (T1b); Lithuanian protégé in the Crimea 1421–1424 and 1426–1428; expelled by Ulugh Muḥammad (T21/23) 1424, restored 1426, seized Sarai 1427 or 1428, died or killed later the same year.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 288; Počekaev 2010: 197–199, 367, 372; Reva 2016: 717–718.&lt;/ref&gt;
*T23 '''[[Ulugh Muhammad|Ulugh Muḥammad]]''', 1428–1436: 2nd reign; recovered Sarai 1427 or 1428; defeated Sayyid Aḥmad I (II) in 1432, divided Golden Horde with Küchük Muḥammad (T24) in 1433 (keeping west), expelled by Sayyid Aḥmad I (II) (T24) in 1436, defeated [[Vasily II of Moscow|Vasilij II Vasil'evič of Moscow]] in 1437, founded '''[[Khanate of Kazan]]''' 1438, besieged Moscow 1439, died 1445, allegedly killed by son [[Mäxmüd of Kazan|Maḥmūd]]; another son, [[Qasim Khan|Qāsim]], founded the '''[[Qasim Khanate|Khanate of Kasimov]]'''.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 288; Počekaev 2010: 202–212, 367–368, 372; Reva 2016: 719–720.&lt;/ref&gt;
*T23a '''Jūmādaq''', 1426–1428, son of Ṣūfī, the son of Bābā, the son of Suyūnch Bāy, the son of Suyūnch Tīmūr, the brother of Īl Beg (33G); khan in Sibir and the east.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287.&lt;/ref&gt;
*T23b '''Maḥmūd Khwāja''', 1428–1430, son of Qāghān Beg (36G); khan in Sibir and the east.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287.&lt;/ref&gt;
*T23c '''Khiḍr''', 1428–1429, son of Ibrāhīm, the brother of ʿArab Shāh (37G); khan in Sibir and the east.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287.&lt;/ref&gt;
*T23d '''[[Abu'l-Khayr Khan]]''', 1429–1431, son of Dawlat Shaykh, the brother of Khiḍr (T23c); khan in Sibir and the east, later founder of the '''[[Uzbek Khanate]]''', died 1469.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 287.&lt;/ref&gt;
*T23e '''Maḥmūdāq''', 1431–1464, son of Ḥājjī Muḥammad (T18); khan in Sibir and the east, his line continued as rulers of the '''[[Khanate of Sibir]]'''.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 289–290.&lt;/ref&gt;
*T24 '''[[Küchük Muhammad|Küchük Muḥammad]]''', 1433–1459, son of Tīmūr (T7); claimant in east as protégé of Edigu's son Ghāzī since c. 1427, killed and replaced Barāq (T19) in 1428, divided Golden Horde with Ulugh Muḥammad (T21/23) in 1433 (getting Volga and the east) with Astrakhan, defeated Ulugh Muḥammad in 1437, took over Azov (as witnessed by [[Giosafat Barbaro]] and the Crimea 1438, ruled also between the Don and Kazakhstan steppe.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 292–305; Počekaev 2010: 202–208, 213, 367–368, 372; Reva 2016: 721.&lt;/ref&gt;
*T25 '''[[Sayid Ahmad I|Sayyid Aḥmad I (II)]]''', 1436–1452, son of Beg Ṣūfī (T17a); 1432 declared khan in the Crimea but defeated and captured by Ulugh Muḥammad (T21/23), sent as hostage to Lithuania, protégé of the Lithuanian faction of [[Švitrigaila]] 1433, expelled Ulugh Muḥammad 1436, ruled between the Dnieper and the Don, raided Russia, lost Crimea 1441, in 1452 attacked by Khan Ḥājjī Girāy I of Crimea (T25a), fled to Kiev, captured by Lithuanians and 'died miserably' at Kovno (in 1455/65?).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 292–305; Sabitov 2008: 288; Počekaev 2010: 202–208, 240–241, 367, 372 thinks he is identical with Sayyid Aḥmad (I) (T15), the son of Karīm Berdi (T5/9/11); Reva 2016: 719–721.&lt;/ref&gt;
*T25a '''[[Hacı I Giray|Ḥājjī Girāy I]]''', 1441–1466, son of Ghiyāth ad-Dīn I (T15a); rival khan intermittently since 1428, founded '''[[Crimean Khanate]]'''.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 296.&lt;/ref&gt;
*T26 '''[[Mahmud bin Küchük|Maḥmūd]]''', 1459–1471, son of Küchük Muḥammad (T24); at Astrakhan: often considered founder of the '''[[Khanate of Astrakhan]]''' (inherited by his son [[Qasim I of Astrakhan|Qāsim]]), defeated by Ḥājjī Girāy I of Crimea (T25a) in 1465.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 288; Počekaev 2010: 213–218, 368, 372.&lt;/ref&gt;
*T27 '''[[Ahmed Khan bin Küchük|Aḥmad]]''', 1465–1481 son of Küchük Muḥammad (T24); at Sarai; warred with the Uzbeks and [[Great stand on the Ugra river|lost Russia]] in 1480, killed by Khan [[Ibak Khan|Ibāq]] of Sibir and the Nogais.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 288; Počekaev 2010: 213–227, 368, 372.&lt;/ref&gt;
*T28 '''[[Sheikh Ahmed|Shaykh Aḥmad]]''', 1481–1493 and 1494–1502, son of Aḥmad (T27); in association and/or competition with his brothers and cousins, briefly deposed in favor of Murtaḍā (T30), then restored, defeated and expelled by [[Meñli I Giray|Manglī Girāy I]] of Crimea 1502, fled to Astrakhan, then Lithuania, where he was held captive, released 1527, briefly khan at Astrakhan, died 1528.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 228–244, 368–369, 372.&lt;/ref&gt;
*T29 '''Sayyid Aḥmad II (III)''', 1485–1502, son of Aḥmad (T27); rival of Shaykh Aḥmad (T28), overran the Crimea as associate of Murtaḍā (T30) 1486, became associate of Shaykh Aḥmad by 1490, until they quarreled in 1501, last mentioned 1504.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 228–244, 356 n. 745, 368, 372.&lt;/ref&gt;
*T30 '''Murtaḍā''', 1486–1494, son of Aḥmad (T27); rival of Shaykh Aḥmad (T28) as associate of Sayyid Aḥmad II (III) (T29), then on his own, briefly displaced Shaykh Aḥmad in 1493–1494, deposed; also in Astrakhan, died 1499 or after 1514.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 228–244, 368, 372.&lt;/ref&gt;
*''Sack of Sarai by Khan Manglī Girāy I of Crimea in 1502: end of the &quot;Great Horde&quot;; overall, the Golden Horde had already disintegrated in the 1420s–1460s.''

==Жошы әулеті==
{{Chart top|width=100%|collapsed=no|House of [[Borjigin]]}}
{|- valign=top
| colspan=100% style=&quot;text-align:left&quot; |
{{Color sample|border=#408080|#white; border-width:2px}} [[Mongol Empire]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#D8A403|#white; border-width:2px}} [[Golden Horde]] (Before Islamization) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#B3A504|#white; border-width:2px}} [[Golden Horde]]/[[Great Horde]] (After Islamization) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#C3C3C3|#white; border-width:2px}} [[White Horde]] (Debatable) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#283CC1|#white; border-width:2px}} [[Blue Horde]] (Debatable) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#CD7835|#white; border-width:2px}} [[Uzbek Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FFC90D|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Kazan|Kazan Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#76C2E2|#white; border-width:2px}} [[Crimean Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#CA3402|#white; border-width:2px}} [[Qasim Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#5561D9|#white; border-width:2px}} [[Astrakhan Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#167734|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#799B10|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Sibir Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3A6987|#white; border-width:2px}} [[Kazakh Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#255859|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Senior zhuz|Senior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3481B9|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Middle zhuz|Middle Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#84B4F2|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Junior zhuz|Junior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF822E|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Bukhara Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#009896|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Balkh Sultanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#2A2A2A|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Khiva|Khiva Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#A349A3|#white; border-width:2px}} [[Dagestan|Caucasian Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#7171E2|#white; border-width:2px}} [[Budjak Horde|Bujaq Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#545ED1|#white; border-width:2px}} [[Bukey Horde|Bukay Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF7F26|#white; border-width:2px}} [[Second Bulgarian Empire]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#E6029B|#white; border-width:2px}} [[Tsardom of Russia]]
|}
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>fa8m5rssw4mm7z4pc1xzrpbom1881ag</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480450</id>
      <parentid>3480447</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:24:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* After Tokhtamysh (1380–1502) */</comment>
      <origin>3480450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124932" sha1="dczjkgglvbi0ryki7who192e3ru99pd" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

===Western half of the Golden Horde (1226–1362)===
*1 '''[[Genghis Khan|Chinggis Khan]]''' 1206–1227, founded Mongol empire, got about as far as the Volga
* ''The generals [[Subutai]] and [[Jebe]] 1219–1223 led raid clockwise around the Caspian, defeated Rus at [[Battle of Kalka River]]''
*2 '''[[Jochi]]''' c. 1208–1227, 1st son of Genghis Khan (1), given west, predeceased father, ancestor of the khans of the Golden Horde.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–36; Počekaev 2010: 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*3 '''[[Batu Khan]]''' 28Y, 1227–1255, son of Jochi (2), 1236–42 conquered Russia and Ukraine, c 1250 founded capital [[Sarai (city)|Sarai]] on lower Volga.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 36–91; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 10–15, 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*''3a '''[[Orda Khan]]''', elder brother of Batu (3), held east, see A below.''
*''3b '''[[Shiban]]''' ?–?, younger brother of Batu (3), held area north of Aral/Caspian between Batu and Orda, descendants ([[Shaybanids]]) important.''
*''3c '''[[Tuqa-Timur]]''' ?–?, younger brother of Batu (3), descendants (Tuqa-Timurids) important.''
*4 '''[[Sartaq Khan]]''' 1Y, 1256–1257, son of Batu (3), most of short reign spent travelling to great khan in Mongolia.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 91–93; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 15–16, 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*5 '''[[Ulaghchi]]''', 1257, brother (less likely son) of Sartaq (4), 10 years old.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 93; Počekaev 2010: 16, 358, 370 considers him a son of Sartaq; Sabitov 2015: 52.&lt;/ref&gt;
*6 '''[[Berke]]''' 9Y, 1257–1266, younger brother of Batu (3), clashed with [[Hulagu Khan]] of Persia and allied with [[Mamluks]], died while fighting Hulagu's son, first Muslim khan but did not enforce conversion to Islam.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 103–125; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 15–33, 358–359, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*7 '''[[Mengu-Timur|Möngke Temür]]''' 14Y, 1266–1280, son of Toghan, son of Batu (3), non-Muslim, established trade with Genoese at Kaffa; effectively autonomous from the great khan [[Kublai Khan|Qubilai]] from 1269.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 125–134; Počekaev 2010: 34–46, 359–360, 370; Sabitov 2008: 283; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*7a '''[[Nogai Khan]]''' c. 1266–1299, son of Bo'al, son of Tatar, 7th son of Jochi (2); under Batu guarded western frontier, invaded Poland, helped Berke (6) fight Hulagu, 1265 invaded Balkans, 1266 de facto ruler west of the Dnieper, c. 1280 killed Bulgarian emperor, 1285 he and Talabuga invaded Hungary, 1287 raided Poland, then Circassia, killed in battle by Toqta (10), [[Chaka of Bulgaria|son]] fled to Bulgaria, sometimes considered its emperor.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 47–71; 359–361, 370; May 2018: 364&lt;/ref&gt;
*8 '''[[Tode Mongke|Töde Möngke]]''' 7Y, 1280–1287, brother of Mengu-Timur (7), pious Muslim, weak, removed by Nogai.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 135–137 wrongly assumes he reigned longer; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 59–62; 360, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*9 '''[[Talabuga|Töle Buqa]]''' 4Y, 1287–1291, son of Tartu, the brother of Mengu-Timur (7), enthroned by Nogai and fought alongside him, began to assert himself so removed, then killed by Nogai or Toqta (10).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 137–141 wrongly assumes he was a regent or subordinate ruler; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 62–65, 360, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*10 '''[[Toqta]]''' 23Y, 1291–1312, the son of Mengu-Timur (7), installed by Nogai, 1300 killed Nogai, quarreled with Genoese at Kaffa.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 141–148; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 65–87, 360–361, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*11 '''[[Öz Beg Khan|Öz Beg]]''' 27Y, 1314–1341, son of Toghrilcha, the son of Mengu-Timur (7), first to actively support Islam, fought and made peace with Persia, appointed [[Ivan Kalita]] chief tax collector.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 148–172; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 88–107, 361–362, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*12 '''[[Tini Beg|Tīnī Beg]]''' 1Y, 1341–1342,  son of Öz Beg (11), killed by Jani Beg (13).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 173; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 108–109, 362, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*13 '''[[Jani Beg|Jānī Beg]]''' 15Y, 1342–1357, brother of Tini Beg (12), lost land in the west, took [[Tabriz]], his 1347 [[siege of Kaffa]] spread the black death to Europe.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 173–179; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 108–119, 362–363, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*''The [[Black Death]] would have impacted the steppe about this time, but there are few records.''
*14 '''[[Berdi Beg]]''' 2Y, 1357–1359, son and possibly murderer of Jānī Beg (13), eliminated his close kinsmen, murdered? End of the Line of Batu (3).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 179–181; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 119–120, 363, 370 thinks some princes survived Berdi Beg's purge; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*15 '''[[Qulpa]]''' 1Y, 1359–1360, possibly pretended son of Jānī Beg (13), murdered.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 181 partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123, 363, 370.&lt;/ref&gt;
*16 '''[[Nawruz Beg|Nawrūz Beg]]''' (= ? Bazarchi) 1360 pretended son of Öz Beg (11) or Jānī Beg (13), killed.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 182 partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123–124, 363, 370.&lt;/ref&gt;
*17 '''[[Khiḍr Khan]]''', 1360–1361, son of Mangqutay, the son of Tula-Buqa, the son of Qadaq, the son Shiban (3b), murdered.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 195–198, partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123–124, 363, 371; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*18 '''[[Timur Khwaja|Tīmūr Khwāja]]''', 1361, son and murderer of Khiḍr Khan (17), killed.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 124–125, 363, 371 with slightly different chronology (after Ordu Malik); May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
* ''&quot;Great Disorder&quot; 1361–1380, period of chronic civil war among contending factions. According to Baumer between Berdi Beg and Tokhtamiysh there were 19 khans, at least 8 puppets of Mamai. In reality, only 4 rulers were Mamai's protégés.''
* ''Warlord [[Mamai]] 1361–1380/1381 started in Crimea, supported various khans, occasionally asserting control over capital [[Sarai (city)|Sarai]], lost territory to Lithuania, Moscow stopped paying tribute, 1380 defeated by Russians at the [[Battle of Kulikovo]], same year defeated by Tokhtamysh, fled to the Crimea and was eventually eliminated by Tokhtamysh's agents.''&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 121–141, 363–364, 370, 373.&lt;/ref&gt;
*19 '''[[Ordu Malik]]''', 1361, probably son of Īl-Tūtār, the son of Dānishmand, the son of Bayan, the son of Tuqa-Timur (3c); murdered.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 124–125, 363, 372 with slightly different chronology (before Tīmūr Khwāja).&lt;/ref&gt;
*20 '''[[Kildi Beg]]''', 1361–1362, pretended son of Jānī Beg (13); killed.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 125–126, 363.&lt;/ref&gt;

====&quot;Sarai Horde&quot; (Right bank of the Volga) (1362–1399)====
'''(Chronology according to Grigor'ev 1983)'''
*21G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1362, probably the son of Minkasar, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54; Počekaev 2010: 126–130, 363–364, 370 with different hypothetical genealogy.&lt;/ref&gt;
*22G '''[[Murad (Golden Horde)|Murād]]''', 1362, brother of Khiḍr Khan (17), expelled (rival khan at Gülistan 1361–1364).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 125–128, 363, 371.&lt;/ref&gt;
*23G '''[[Khayr Pulad|Khayr Pūlād]]''' or Mīr Pūlād, 1362–1364, son of Ming-Timur, the son of Badaqul, the son of Jochi-Buqa, the son of Bahadur, the son of Shiban (3b); expelled? (rival khan at Gülistan as Pūlād Khwāja 1364–1367?).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 126–128, 142–146, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*24G '''[[Aziz Shaykh|ʿAzīz Shaykh]]''', 1364–1367, probably son of Tun Khwāja, the son of Baliq, the son of Buralday, the son of Qutluq-Timur, the son of Salghan, the son of Shiban (3b); murdered.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 128–129, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*25G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1367–1368, restored as protégé of Mamai, expelled
*26G '''Ūljāy Tīmūr''' or Pūlād Tīmūr, 1368, probably = Tīmūr Beg, son of Qutluq Tīmūr, the son of Numqan, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); protégé of Ḥājjī Cherkes of [[Astrakhan]], expelled.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 130, 364.&lt;/ref&gt;
*27G '''Ḥasan Beg''', 1368–1369, son of Beg-Qundi, the brother of Khayr Pūlād (23G), expelled, killed?.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 371; Počekaev 2010: 130, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*28G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1369–1370, restored protégé of Mamai
*29G '''[[Tulun Beg Khanum|Tūlūn Beg Khānum]]''', 1370–1371, probably daughter of Berdi Beg (14) and wife of Mamai, his protégé at Sarai.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 130, 364, 370.&lt;/ref&gt;
*30G '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 22M, 1371–1373, probably son of ʿAbdallāh (21/25/28G), protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54; Počekaev 2010: 130–139, 364, 370 with different hypothetical genealogy and conflation with Tūlāk (23M).&lt;/ref&gt;
*31G '''[[Urus Khan]]''', 1373, = I below, son of Bādāq, the son of Tīmūr Khwāja, the son of Tāqtāq, the 2nd son of Achiq, the son of Urungbāsh (Urung-Timur), the 3rd son of Tuqa-Timur (3c); not a descendant of Orda (3a), as claimed in older scholarship and its derivatives; expelled.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 132–135, 148, 364–365, 372.&lt;/ref&gt;
*32G '''Cherkes Beg''', 1373–1374, pretended son of Jānī Beg (13), protégé of or identical with Ḥājjī Cherkes of Astrakhan, expelled.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–134, 364.&lt;/ref&gt;
*33G '''[[Il Beg|Īl Beg]]''', 1374, brother of Khayr Pūlād (23G).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 133, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*34G '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 22M, 1374, restored as protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–139.&lt;/ref&gt;
*35G '''[[Urus Khan]]''', 1374–1375 = I below, restored, expelled, died 1377.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–135, 148–149, 153.&lt;/ref&gt;
*36G '''[[Qaghan Beg|Qāghān Beg]]''', 1375–1377, son of Īl Beg (33G), abdicated.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 135, 149–151, 160, 364–365, 371.&lt;/ref&gt;
*37G '''[[Arab Shah|ʿArab Shāh]]''', 1377–1380, son of Khayr Pūlād (23G), abdicated.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 285; Počekaev 2010: 135, 137–139, 147–154, 160, 365, 371.&lt;/ref&gt;
*'''[[Tokhtamysh]]''', 1380–1399, = L below, son of Tuy Khwāja, the son of Qutluq Khwāja, the son of Kuyuchak, the son of Saricha, the son of Ūrungbāsh (Urung-Timur), the 3rd son of Tuqa-Timur (3c); came from east and united two halves of the Horde, originally a protégé of [[Timur]] (Tamerlane), later fell out with him and was driven out by [[Edigu]] (who now had Timur's support).&lt;ref&gt;Sabitov 2018: 286; Počekaev 2010: 365–366, 372; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;

'''(Alternative chronology according to Sidorenko 2000)'''
*21S '''[[Khayr Pulad|Khayr Pūlād]]''' or Mīr Pūlād, 1362–1364, descendant of Shiban (3b) as above; expelled? (possibly rival khan at Gülistan as Pūlād Khwāja 1364?).
*22S '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''', 1362–1365, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above; protégé of Mamai, expelled.
*23S '''[[Aziz Shaykh|ʿAzīz Shaykh]]''', 1365–1367, probably descendant of Shiban (3b), as above; murdered (earlier rival khan at Gülistan 1364–1365).
*24S '''Ūljāy Tīmūr''' or Pūlād Tīmūr, 1367, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above.
* ''Following this, Sidorenko 2000 does not provide a continuous sequence of khans, since he limits his analysis to explicitly labeled coinage; he dates [[Tulun Beg Khanum]] to 1371/1372, [[Il Beg|Īl Beg]] to 1373/1374 (at [[Saray-Jük]]), Cherkes Beg to 1374/1375 (at Astrakhan), and then [[Qaghan Beg|Qāghān Beg]] 1375–1377 and [[Arab Shah|ʿArab Shāh]] 1377–1380, as above.''

====&quot;Mamai's Horde&quot; (Left bank of the Volga) (1362–1380)====
*21M '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21/25/28G, 1362–1370, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above; protégé of Mamai.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54.&lt;/ref&gt;
*22M '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 30/34G; 1370–1379, probably son of ʿAbdallāh (21M); protégé of Mamai, murdered by him?&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54.&lt;/ref&gt;
*23M '''[[Tulak (Golden Horde)|Tūlāk]]''', 1379–1380, probably son of Tughluq Khwāja, the brother of ʿAbdallāh (21M); protégé of Mamai, killed at the [[Battle of Kulikovo]]?&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54–55.&lt;/ref&gt;
* ''In older scholarship and its derivatives Muḥammad-Sulṭān and Tūlāk were erroneously treated as single individual, supposedly named Muḥammad-Būlāq; the distinction between them is established by Sidorenko 2000: 278–280, Gaev 2002: 23–25, and others.''

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулеті==
{{Chart top|width=100%|collapsed=no|House of [[Borjigin]]}}
{|- valign=top
| colspan=100% style=&quot;text-align:left&quot; |
{{Color sample|border=#408080|#white; border-width:2px}} [[Mongol Empire]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#D8A403|#white; border-width:2px}} [[Golden Horde]] (Before Islamization) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#B3A504|#white; border-width:2px}} [[Golden Horde]]/[[Great Horde]] (After Islamization) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#C3C3C3|#white; border-width:2px}} [[White Horde]] (Debatable) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#283CC1|#white; border-width:2px}} [[Blue Horde]] (Debatable) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#CD7835|#white; border-width:2px}} [[Uzbek Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FFC90D|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Kazan|Kazan Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#76C2E2|#white; border-width:2px}} [[Crimean Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#CA3402|#white; border-width:2px}} [[Qasim Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#5561D9|#white; border-width:2px}} [[Astrakhan Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#167734|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#799B10|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Sibir Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3A6987|#white; border-width:2px}} [[Kazakh Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#255859|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Senior zhuz|Senior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3481B9|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Middle zhuz|Middle Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#84B4F2|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Junior zhuz|Junior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF822E|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Bukhara Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#009896|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Balkh Sultanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#2A2A2A|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Khiva|Khiva Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#A349A3|#white; border-width:2px}} [[Dagestan|Caucasian Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#7171E2|#white; border-width:2px}} [[Budjak Horde|Bujaq Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#545ED1|#white; border-width:2px}} [[Bukey Horde|Bukay Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF7F26|#white; border-width:2px}} [[Second Bulgarian Empire]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#E6029B|#white; border-width:2px}} [[Tsardom of Russia]]
|}
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>dczjkgglvbi0ryki7who192e3ru99pd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480451</id>
      <parentid>3480450</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:26:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жошы әулеті */</comment>
      <origin>3480451</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124845" sha1="9qpuy48k84jhmibep5gutkwawbnyox3" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

===Western half of the Golden Horde (1226–1362)===
*1 '''[[Genghis Khan|Chinggis Khan]]''' 1206–1227, founded Mongol empire, got about as far as the Volga
* ''The generals [[Subutai]] and [[Jebe]] 1219–1223 led raid clockwise around the Caspian, defeated Rus at [[Battle of Kalka River]]''
*2 '''[[Jochi]]''' c. 1208–1227, 1st son of Genghis Khan (1), given west, predeceased father, ancestor of the khans of the Golden Horde.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–36; Počekaev 2010: 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*3 '''[[Batu Khan]]''' 28Y, 1227–1255, son of Jochi (2), 1236–42 conquered Russia and Ukraine, c 1250 founded capital [[Sarai (city)|Sarai]] on lower Volga.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 36–91; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 10–15, 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*''3a '''[[Orda Khan]]''', elder brother of Batu (3), held east, see A below.''
*''3b '''[[Shiban]]''' ?–?, younger brother of Batu (3), held area north of Aral/Caspian between Batu and Orda, descendants ([[Shaybanids]]) important.''
*''3c '''[[Tuqa-Timur]]''' ?–?, younger brother of Batu (3), descendants (Tuqa-Timurids) important.''
*4 '''[[Sartaq Khan]]''' 1Y, 1256–1257, son of Batu (3), most of short reign spent travelling to great khan in Mongolia.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 91–93; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 15–16, 358, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*5 '''[[Ulaghchi]]''', 1257, brother (less likely son) of Sartaq (4), 10 years old.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 93; Počekaev 2010: 16, 358, 370 considers him a son of Sartaq; Sabitov 2015: 52.&lt;/ref&gt;
*6 '''[[Berke]]''' 9Y, 1257–1266, younger brother of Batu (3), clashed with [[Hulagu Khan]] of Persia and allied with [[Mamluks]], died while fighting Hulagu's son, first Muslim khan but did not enforce conversion to Islam.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 103–125; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 15–33, 358–359, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*7 '''[[Mengu-Timur|Möngke Temür]]''' 14Y, 1266–1280, son of Toghan, son of Batu (3), non-Muslim, established trade with Genoese at Kaffa; effectively autonomous from the great khan [[Kublai Khan|Qubilai]] from 1269.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 125–134; Počekaev 2010: 34–46, 359–360, 370; Sabitov 2008: 283; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*7a '''[[Nogai Khan]]''' c. 1266–1299, son of Bo'al, son of Tatar, 7th son of Jochi (2); under Batu guarded western frontier, invaded Poland, helped Berke (6) fight Hulagu, 1265 invaded Balkans, 1266 de facto ruler west of the Dnieper, c. 1280 killed Bulgarian emperor, 1285 he and Talabuga invaded Hungary, 1287 raided Poland, then Circassia, killed in battle by Toqta (10), [[Chaka of Bulgaria|son]] fled to Bulgaria, sometimes considered its emperor.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 47–71; 359–361, 370; May 2018: 364&lt;/ref&gt;
*8 '''[[Tode Mongke|Töde Möngke]]''' 7Y, 1280–1287, brother of Mengu-Timur (7), pious Muslim, weak, removed by Nogai.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 135–137 wrongly assumes he reigned longer; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 59–62; 360, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*9 '''[[Talabuga|Töle Buqa]]''' 4Y, 1287–1291, son of Tartu, the brother of Mengu-Timur (7), enthroned by Nogai and fought alongside him, began to assert himself so removed, then killed by Nogai or Toqta (10).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 137–141 wrongly assumes he was a regent or subordinate ruler; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 62–65, 360, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*10 '''[[Toqta]]''' 23Y, 1291–1312, the son of Mengu-Timur (7), installed by Nogai, 1300 killed Nogai, quarreled with Genoese at Kaffa.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 141–148; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 65–87, 360–361, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*11 '''[[Öz Beg Khan|Öz Beg]]''' 27Y, 1314–1341, son of Toghrilcha, the son of Mengu-Timur (7), first to actively support Islam, fought and made peace with Persia, appointed [[Ivan Kalita]] chief tax collector.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 148–172; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 88–107, 361–362, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*12 '''[[Tini Beg|Tīnī Beg]]''' 1Y, 1341–1342,  son of Öz Beg (11), killed by Jani Beg (13).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 173; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 108–109, 362, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*13 '''[[Jani Beg|Jānī Beg]]''' 15Y, 1342–1357, brother of Tini Beg (12), lost land in the west, took [[Tabriz]], his 1347 [[siege of Kaffa]] spread the black death to Europe.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 173–179; Sabitov 2008: 283; Počekaev 2010: 108–119, 362–363, 370; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*''The [[Black Death]] would have impacted the steppe about this time, but there are few records.''
*14 '''[[Berdi Beg]]''' 2Y, 1357–1359, son and possibly murderer of Jānī Beg (13), eliminated his close kinsmen, murdered? End of the Line of Batu (3).&lt;ref&gt;Howorth 1880: 179–181; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 119–120, 363, 370 thinks some princes survived Berdi Beg's purge; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*15 '''[[Qulpa]]''' 1Y, 1359–1360, possibly pretended son of Jānī Beg (13), murdered.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 181 partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123, 363, 370.&lt;/ref&gt;
*16 '''[[Nawruz Beg|Nawrūz Beg]]''' (= ? Bazarchi) 1360 pretended son of Öz Beg (11) or Jānī Beg (13), killed.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 182 partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123–124, 363, 370.&lt;/ref&gt;
*17 '''[[Khiḍr Khan]]''', 1360–1361, son of Mangqutay, the son of Tula-Buqa, the son of Qadaq, the son Shiban (3b), murdered.&lt;ref&gt;Howorth 1880: 195–198, partly outdated; Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 123–124, 363, 371; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
*18 '''[[Timur Khwaja|Tīmūr Khwāja]]''', 1361, son and murderer of Khiḍr Khan (17), killed.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 124–125, 363, 371 with slightly different chronology (after Ordu Malik); May 2018: 364.&lt;/ref&gt;
* ''&quot;Great Disorder&quot; 1361–1380, period of chronic civil war among contending factions. According to Baumer between Berdi Beg and Tokhtamiysh there were 19 khans, at least 8 puppets of Mamai. In reality, only 4 rulers were Mamai's protégés.''
* ''Warlord [[Mamai]] 1361–1380/1381 started in Crimea, supported various khans, occasionally asserting control over capital [[Sarai (city)|Sarai]], lost territory to Lithuania, Moscow stopped paying tribute, 1380 defeated by Russians at the [[Battle of Kulikovo]], same year defeated by Tokhtamysh, fled to the Crimea and was eventually eliminated by Tokhtamysh's agents.''&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 121–141, 363–364, 370, 373.&lt;/ref&gt;
*19 '''[[Ordu Malik]]''', 1361, probably son of Īl-Tūtār, the son of Dānishmand, the son of Bayan, the son of Tuqa-Timur (3c); murdered.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 124–125, 363, 372 with slightly different chronology (before Tīmūr Khwāja).&lt;/ref&gt;
*20 '''[[Kildi Beg]]''', 1361–1362, pretended son of Jānī Beg (13); killed.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 125–126, 363.&lt;/ref&gt;

====&quot;Sarai Horde&quot; (Right bank of the Volga) (1362–1399)====
'''(Chronology according to Grigor'ev 1983)'''
*21G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1362, probably the son of Minkasar, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54; Počekaev 2010: 126–130, 363–364, 370 with different hypothetical genealogy.&lt;/ref&gt;
*22G '''[[Murad (Golden Horde)|Murād]]''', 1362, brother of Khiḍr Khan (17), expelled (rival khan at Gülistan 1361–1364).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 125–128, 363, 371.&lt;/ref&gt;
*23G '''[[Khayr Pulad|Khayr Pūlād]]''' or Mīr Pūlād, 1362–1364, son of Ming-Timur, the son of Badaqul, the son of Jochi-Buqa, the son of Bahadur, the son of Shiban (3b); expelled? (rival khan at Gülistan as Pūlād Khwāja 1364–1367?).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 126–128, 142–146, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*24G '''[[Aziz Shaykh|ʿAzīz Shaykh]]''', 1364–1367, probably son of Tun Khwāja, the son of Baliq, the son of Buralday, the son of Qutluq-Timur, the son of Salghan, the son of Shiban (3b); murdered.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 128–129, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*25G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1367–1368, restored as protégé of Mamai, expelled
*26G '''Ūljāy Tīmūr''' or Pūlād Tīmūr, 1368, probably = Tīmūr Beg, son of Qutluq Tīmūr, the son of Numqan, the son of Abay, the son of Kay-Timur, the son of Tuqa-Timur (3c); protégé of Ḥājjī Cherkes of [[Astrakhan]], expelled.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 130, 364.&lt;/ref&gt;
*27G '''Ḥasan Beg''', 1368–1369, son of Beg-Qundi, the brother of Khayr Pūlād (23G), expelled, killed?.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 371; Počekaev 2010: 130, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*28G '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21M, 1369–1370, restored protégé of Mamai
*29G '''[[Tulun Beg Khanum|Tūlūn Beg Khānum]]''', 1370–1371, probably daughter of Berdi Beg (14) and wife of Mamai, his protégé at Sarai.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 130, 364, 370.&lt;/ref&gt;
*30G '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 22M, 1371–1373, probably son of ʿAbdallāh (21/25/28G), protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54; Počekaev 2010: 130–139, 364, 370 with different hypothetical genealogy and conflation with Tūlāk (23M).&lt;/ref&gt;
*31G '''[[Urus Khan]]''', 1373, = I below, son of Bādāq, the son of Tīmūr Khwāja, the son of Tāqtāq, the 2nd son of Achiq, the son of Urungbāsh (Urung-Timur), the 3rd son of Tuqa-Timur (3c); not a descendant of Orda (3a), as claimed in older scholarship and its derivatives; expelled.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 132–135, 148, 364–365, 372.&lt;/ref&gt;
*32G '''Cherkes Beg''', 1373–1374, pretended son of Jānī Beg (13), protégé of or identical with Ḥājjī Cherkes of Astrakhan, expelled.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–134, 364.&lt;/ref&gt;
*33G '''[[Il Beg|Īl Beg]]''', 1374, brother of Khayr Pūlād (23G).&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 133, 364, 371.&lt;/ref&gt;
*34G '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 22M, 1374, restored as protégé of Mamai, expelled.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–139.&lt;/ref&gt;
*35G '''[[Urus Khan]]''', 1374–1375 = I below, restored, expelled, died 1377.&lt;ref&gt;Počekaev 2010: 133–135, 148–149, 153.&lt;/ref&gt;
*36G '''[[Qaghan Beg|Qāghān Beg]]''', 1375–1377, son of Īl Beg (33G), abdicated.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 284; Počekaev 2010: 135, 149–151, 160, 364–365, 371.&lt;/ref&gt;
*37G '''[[Arab Shah|ʿArab Shāh]]''', 1377–1380, son of Khayr Pūlād (23G), abdicated.&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 285; Počekaev 2010: 135, 137–139, 147–154, 160, 365, 371.&lt;/ref&gt;
*'''[[Tokhtamysh]]''', 1380–1399, = L below, son of Tuy Khwāja, the son of Qutluq Khwāja, the son of Kuyuchak, the son of Saricha, the son of Ūrungbāsh (Urung-Timur), the 3rd son of Tuqa-Timur (3c); came from east and united two halves of the Horde, originally a protégé of [[Timur]] (Tamerlane), later fell out with him and was driven out by [[Edigu]] (who now had Timur's support).&lt;ref&gt;Sabitov 2018: 286; Počekaev 2010: 365–366, 372; May 2018: 364.&lt;/ref&gt;

'''(Alternative chronology according to Sidorenko 2000)'''
*21S '''[[Khayr Pulad|Khayr Pūlād]]''' or Mīr Pūlād, 1362–1364, descendant of Shiban (3b) as above; expelled? (possibly rival khan at Gülistan as Pūlād Khwāja 1364?).
*22S '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''', 1362–1365, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above; protégé of Mamai, expelled.
*23S '''[[Aziz Shaykh|ʿAzīz Shaykh]]''', 1365–1367, probably descendant of Shiban (3b), as above; murdered (earlier rival khan at Gülistan 1364–1365).
*24S '''Ūljāy Tīmūr''' or Pūlād Tīmūr, 1367, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above.
* ''Following this, Sidorenko 2000 does not provide a continuous sequence of khans, since he limits his analysis to explicitly labeled coinage; he dates [[Tulun Beg Khanum]] to 1371/1372, [[Il Beg|Īl Beg]] to 1373/1374 (at [[Saray-Jük]]), Cherkes Beg to 1374/1375 (at Astrakhan), and then [[Qaghan Beg|Qāghān Beg]] 1375–1377 and [[Arab Shah|ʿArab Shāh]] 1377–1380, as above.''

====&quot;Mamai's Horde&quot; (Left bank of the Volga) (1362–1380)====
*21M '''[[Abdallāh (Golden Horde)|ʿAbdallāh]]''' = 21/25/28G, 1362–1370, probably descendant of Tuqa-Timur (3c), as above; protégé of Mamai.&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54.&lt;/ref&gt;
*22M '''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muḥammad-Sulṭān]]''' = 30/34G; 1370–1379, probably son of ʿAbdallāh (21M); protégé of Mamai, murdered by him?&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54.&lt;/ref&gt;
*23M '''[[Tulak (Golden Horde)|Tūlāk]]''', 1379–1380, probably son of Tughluq Khwāja, the brother of ʿAbdallāh (21M); protégé of Mamai, killed at the [[Battle of Kulikovo]]?&lt;ref&gt;Gaev 2002: 23–25, 54–55.&lt;/ref&gt;
* ''In older scholarship and its derivatives Muḥammad-Sulṭān and Tūlāk were erroneously treated as single individual, supposedly named Muḥammad-Būlāq; the distinction between them is established by Sidorenko 2000: 278–280, Gaev 2002: 23–25, and others.''

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулеті==
{{Chart top|width=100%|collapsed=no|House of [[Borjigin]]}}
{|- valign=top
| colspan=100% style=&quot;text-align:left&quot; |
*[[Моңғол империясы]] &lt;br&gt;
*[[Алтын Орда]] (Before Islamization) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#B3A504|#white; border-width:2px}} [[Golden Horde]]/[[Great Horde]] (After Islamization) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#C3C3C3|#white; border-width:2px}} [[White Horde]] (Debatable) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#283CC1|#white; border-width:2px}} [[Blue Horde]] (Debatable) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#CD7835|#white; border-width:2px}} [[Uzbek Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FFC90D|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Kazan|Kazan Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#76C2E2|#white; border-width:2px}} [[Crimean Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#CA3402|#white; border-width:2px}} [[Qasim Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#5561D9|#white; border-width:2px}} [[Astrakhan Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#167734|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#799B10|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Sibir Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3A6987|#white; border-width:2px}} [[Kazakh Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#255859|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Senior zhuz|Senior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3481B9|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Middle zhuz|Middle Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#84B4F2|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Junior zhuz|Junior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF822E|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Bukhara Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#009896|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Balkh Sultanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#2A2A2A|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Khiva|Khiva Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#A349A3|#white; border-width:2px}} [[Dagestan|Caucasian Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#7171E2|#white; border-width:2px}} [[Budjak Horde|Bujaq Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#545ED1|#white; border-width:2px}} [[Bukey Horde|Bukay Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF7F26|#white; border-width:2px}} [[Second Bulgarian Empire]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#E6029B|#white; border-width:2px}} [[Tsardom of Russia]]
|}
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>9qpuy48k84jhmibep5gutkwawbnyox3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480452</id>
      <parentid>3480451</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:32:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Western half of the Golden Horde (1226–1362) */</comment>
      <origin>3480452</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123735" sha1="eqbrd2935y06hz4s4a1f1mohm90gstv" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулеті==
{{Chart top|width=100%|collapsed=no|House of [[Borjigin]]}}
{|- valign=top
| colspan=100% style=&quot;text-align:left&quot; |
*[[Моңғол империясы]] &lt;br&gt;
*[[Алтын Орда]] (Before Islamization) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#B3A504|#white; border-width:2px}} [[Golden Horde]]/[[Great Horde]] (After Islamization) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#C3C3C3|#white; border-width:2px}} [[White Horde]] (Debatable) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#283CC1|#white; border-width:2px}} [[Blue Horde]] (Debatable) &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#CD7835|#white; border-width:2px}} [[Uzbek Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FFC90D|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Kazan|Kazan Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#76C2E2|#white; border-width:2px}} [[Crimean Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#CA3402|#white; border-width:2px}} [[Qasim Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#5561D9|#white; border-width:2px}} [[Astrakhan Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#167734|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#799B10|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Sibir Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3A6987|#white; border-width:2px}} [[Kazakh Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#255859|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Senior zhuz|Senior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3481B9|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Middle zhuz|Middle Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#84B4F2|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Junior zhuz|Junior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF822E|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Bukhara Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#009896|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Balkh Sultanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#2A2A2A|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Khiva|Khiva Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#A349A3|#white; border-width:2px}} [[Dagestan|Caucasian Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#7171E2|#white; border-width:2px}} [[Budjak Horde|Bujaq Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#545ED1|#white; border-width:2px}} [[Bukey Horde|Bukay Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF7F26|#white; border-width:2px}} [[Second Bulgarian Empire]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#E6029B|#white; border-width:2px}} [[Tsardom of Russia]]
|}
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>eqbrd2935y06hz4s4a1f1mohm90gstv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480454</id>
      <parentid>3480452</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:36:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жошы әулеті */</comment>
      <origin>3480454</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122916" sha1="9h5wwdkfkd66z98z8inok3xpah82wsr" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулеті==
*[[Моңғол империясы]] &lt;br&gt;
*[[Алтын Орда]]
 [[White Horde]]
[[Blue Horde]]
[[Uzbek Khanate]]
 [[Khanate of Kazan|Kazan Khanate]] &lt;br&gt;
 [[Crimean Khanate]] &lt;br&gt;
 [[Qasim Khanate]]
 [[Astrakhan Khanate]] &lt;br&gt;
 [[Khanate of Sibir|Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#799B10|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Sibir|Sibir Khanate]]
[[Kazakh Khanate]] 
{{Color sample|border=#255859|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Senior zhuz|Senior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3481B9|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Middle zhuz|Middle Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#84B4F2|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Junior zhuz|Junior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF822E|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Bukhara Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#009896|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Balkh Sultanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#2A2A2A|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Khiva|Khiva Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#A349A3|#white; border-width:2px}} [[Dagestan|Caucasian Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#7171E2|#white; border-width:2px}} [[Budjak Horde|Bujaq Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#545ED1|#white; border-width:2px}} [[Bukey Horde|Bukay Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF7F26|#white; border-width:2px}} [[Second Bulgarian Empire]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#E6029B|#white; border-width:2px}} [[Tsardom of Russia]]
|}
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>9h5wwdkfkd66z98z8inok3xpah82wsr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480455</id>
      <parentid>3480454</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:38:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жошы әулеті */</comment>
      <origin>3480455</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122822" sha1="6tuftn5j00ju8o8u4l0ytyd8gf1orko" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулеті==
*[[Моңғол империясы]] &lt;br&gt;
*[[Алтын Орда]]
*[[White Horde]]
*[[Blue Horde]]
*[[Uzbek Khanate]]
*[[Khanate of Kazan|Kazan Khanate]] &lt;br&gt;
*[[Crimean Khanate]] &lt;br&gt;
*[[Qasim Khanate]]
*[[Astrakhan Khanate]] &lt;br&gt;
*[[Khanate of Sibir|Tyumen Khanate]]
*[[Kazakh Khanate]] 
{{Color sample|border=#255859|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Senior zhuz|Senior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#3481B9|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Middle zhuz|Middle Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#84B4F2|#white; border-width:2px}} [[Zhuz#Junior zhuz|Junior Jüz]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF822E|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Bukhara Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#009896|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Balkh Sultanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#2A2A2A|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Khiva|Khiva Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#A349A3|#white; border-width:2px}} [[Dagestan|Caucasian Tyumen Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#7171E2|#white; border-width:2px}} [[Budjak Horde|Bujaq Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#545ED1|#white; border-width:2px}} [[Bukey Horde|Bukay Horde]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#FF7F26|#white; border-width:2px}} [[Second Bulgarian Empire]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#E6029B|#white; border-width:2px}} [[Tsardom of Russia]]
|}
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>6tuftn5j00ju8o8u4l0ytyd8gf1orko</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480460</id>
      <parentid>3480455</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:42:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жошы әулеті */</comment>
      <origin>3480460</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122257" sha1="sqw5ddkx8p7k0t23jkwae7065rbv67t" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер==
*[[Моңғол империясы]]
*[[Алтын Орда]]
*[[White Horde]]
*[[Blue Horde]]
*[[Uzbek Khanate]]
*[[Khanate of Kazan|Kazan Khanate]] &lt;br&gt;
*[[Crimean Khanate]] &lt;br&gt;
*[[Qasim Khanate]]
*[[Astrakhan Khanate]] &lt;br&gt;
*[[Khanate of Sibir|Tyumen Khanate]]
*[[Kazakh Khanate]] 
[[Zhuz#Senior zhuz|Senior Jüz]] &lt;br&gt;
[[Zhuz#Middle zhuz|Middle Jüz]] &lt;br&gt;
[[Zhuz#Junior zhuz|Junior Jüz]] &lt;br&gt;
[[Khanate of Bukhara|Bukhara Khanate]] &lt;br&gt;
{{Color sample|border=#009896|#white; border-width:2px}} [[Khanate of Bukhara|Balkh Sultanate]]
[[Khanate of Khiva|Khiva Khanate]] &lt;br&gt;
[[Bukey Horde|Bukay Horde]] &lt;br&gt;
*Ресей империясы
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>sqw5ddkx8p7k0t23jkwae7065rbv67t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480462</id>
      <parentid>3480460</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:47:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер */</comment>
      <origin>3480462</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122210" sha1="46qzj8boucftvpbk4z2nujckk4jyiw2" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер==
*[[Моңғол империясы]]
*[[Алтын Орда]]
*[[Орда-Ежен ұлысы]]
*[[Көк Орда]]
*[[Әбілқайыр Ордасы]]
*[[Қазан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қырым хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қасым хандығы]]
*[[Астрахан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Сібір хандығы]]
*[[Қазақ хандығы]] 
*[[Ұлы Жүз]] &lt;br&gt;
*[[Орта Жүз]] &lt;br&gt;
*[[Кіші Жүз]] 
*[[Бұхар хандығы]]
*Балх сұлтанаты
*[[Хиуа хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Бөкей Ордасы]] &lt;br&gt;
*[[Ресей империясы]]
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>46qzj8boucftvpbk4z2nujckk4jyiw2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480463</id>
      <parentid>3480462</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:48:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер */</comment>
      <origin>3480463</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122212" sha1="81lpx6a88n8vpndfou2x63mjbp6yyq2" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер==
*[[Моңғол империясы]]
*[[Алтын Орда]]
*[[Орда-Ежен ұлысы]]
*[[Көк Орда]]
*[[Әбілқайыр Ордасы]]
*[[Қазан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қырым хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қасым хандығы]]
*[[Астрахан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Сібір хандығы]]
*[[Қазақ хандығы]] 
*[[Ұлы жүз]] &lt;br&gt;
*[[Орта жүз]] &lt;br&gt;
*[[Кіші жүз]] 
*[[Бұхара хандығы]]
*Балх сұлтанаты
*[[Хиуа хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Бөкей Ордасы]] &lt;br&gt;
*[[Ресей империясы]]
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Genghis Khan|Temüjin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Jochi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Orda Khan|Orda]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Batu Khan|Batu]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Berke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Shiban|Shayban]]
|A05=Buwal
|A06=[[Tuqa-Timur]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Qun Quran|Qun-Quran]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Sartaq Khan|Sartaq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Toqoqan]]
|A05='''[[Ulaghchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Bahadur
|A07=Salghan
|A08=Qadaq
|A09=Tutar
|A10=Beg-Timur
|A11=Bayan
|A12=Urung-Timur
|A13=Kay-Timur
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Köchü|Qonichi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Mengu-Timur|Möngke-Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Tode Mongke|Töde-Möngke]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Jochi-Buqa
|A06=Qutluq-Timur
|A07=Töle-Buqa
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Tuqanchar
|A10=Danishmand
|A11=Achiq
|A12=Saricha
|A13=Abay
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>81lpx6a88n8vpndfou2x63mjbp6yyq2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480465</id>
      <parentid>3480463</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T04:56:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер */</comment>
      <origin>3480465</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122563" sha1="goc5qrygbn40tszwb3gp7imjpa83qpv" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер==
*[[Моңғол империясы]]
*[[Алтын Орда]]
*[[Орда-Ежен ұлысы]]
*[[Көк Орда]]
*[[Әбілқайыр Ордасы]]
*[[Қазан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қырым хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қасым хандығы]]
*[[Астрахан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Сібір хандығы]]
*[[Қазақ хандығы]] 
*[[Ұлы жүз]] &lt;br&gt;
*[[Орта жүз]] &lt;br&gt;
*[[Кіші жүз]] 
*[[Бұхара хандығы]]
*Балх сұлтанаты
*[[Хиуа хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Бөкей Ордасы]] &lt;br&gt;
*[[Ресей империясы]]
=== Шежіре ===
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Шыңғыс хан|Темүжін]]''' &lt;br&gt;{{r.|1206|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Жошы хан|Жошы]]''' &lt;br&gt;{{r.|1225|1227}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Орда Ежен хан|Орда Ежен]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1251}}
|A02='''[[Бату хан|Бату]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Берке хан|Берке]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Шибан]]
|A05=Буал
|A06=[[Тоқа Темір]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Sartaqtay
|A02='''[[Күнқыран хан|Күнқыран]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Сартақ хан|Сартақ]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Тоқоқан]]
|A05='''[[Ұлақшы хан|Ұлақшы]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Бахадүр
|A07=Салхан
|A08=Қадақ
|A09=Тұтар
|A10=Бектемір
|A11=Баян
|A12=Ұран Темір
|A13=Қай Темір
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Қоныша хан|Қоныша]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Меңгу Темір хан|Мөңке Темір]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Туда Меңгу хан|Тоды Меңгу]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Жошы Бұқа
|A06=Құтлұқ Темір
|A07=Төле Бұқа
|A08=[[Nogai Khan|Nogai]]
|A09=Тоғоншар
|A10=Данышманд
|A11=Ашық
|A12=Сарыша
|A13=Абай
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Toqta]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Bada-Qul
|A06=Bayanchar
|A07=Buraltay
|A08=Mangqutay
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Sasi
|A11=Burqulaq
|A12=Il-Tutar
|A13=Tartaq
|A14=Kuyunchuq
|A15=Numqan
|A16=Minkasar
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Sasibuqa|Sasi-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Özbeg Khan|Öz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Ilbarsmysh''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Ming-Timur
|A05=Ghazan
|A06=Baliq
|A07='''[[Khiḍr Khan|Khidr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Qara-Nogai''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Buchqaq
|A11='''Qutluq-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Mubarak Khwaja|Mubarak-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ordu Malik|Ordu-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Timur-Khwaja
|A15=Qutluq-Khwaja
|A16=Tulak-Timur
|A17=Qutluq-Timur
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>goc5qrygbn40tszwb3gp7imjpa83qpv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480466</id>
      <parentid>3480465</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T05:06:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шежіре */</comment>
      <origin>3480466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122813" sha1="8fyjjz8v8vbabu2zfm3329qby9ag5l7" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер==
*[[Моңғол империясы]]
*[[Алтын Орда]]
*[[Орда-Ежен ұлысы]]
*[[Көк Орда]]
*[[Әбілқайыр Ордасы]]
*[[Қазан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қырым хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қасым хандығы]]
*[[Астрахан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Сібір хандығы]]
*[[Қазақ хандығы]] 
*[[Ұлы жүз]] &lt;br&gt;
*[[Орта жүз]] &lt;br&gt;
*[[Кіші жүз]] 
*[[Бұхара хандығы]]
*Балх сұлтанаты
*[[Хиуа хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Бөкей Ордасы]] &lt;br&gt;
*[[Ресей империясы]]
=== Шежіре ===
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Шыңғыс хан|Темүжін]]''' &lt;br&gt;(1206-1227)
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Жошы хан|Жошы]]''' &lt;br&gt;(1225-1227)
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Орда Ежен хан|Орда Ежен]]''' &lt;br&gt;(1242-1251)
|A02='''[[Бату хан|Бату]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Берке хан|Берке]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Шибан]]
|A05=Буал
|A06=[[Тоқа Темір]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Сартақтай
|A02='''[[Күнқыран хан|Күнқыран]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Сартақ хан|Сартақ]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Тоқоқан]]
|A05='''[[Ұлақшы хан|Ұлақшы]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Бахадүр
|A07=Салхан
|A08=Қадақ
|A09=Тұтар
|A10=Бектемір
|A11=Баян
|A12=Ұран Темір
|A13=Қай Темір
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Қоныша хан|Қоныша]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Меңгу Темір хан|Мөңке Темір]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Туда Меңгу хан|Тоды Меңгу]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Жошы Бұқа
|A06=Құтлұқ Темір
|A07=Төле Бұқа
|A08=Ноғай
|A09=Тоғоншар
|A10=Данышманд
|A11=Ашық
|A12=Сарыша
|A13=Абай
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Тоқта хан|Тоқта]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Бадақұл
|A06=Баянчар
|A07=Бұралтай
|A08=Маңғұтай
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Сасы
|A11=Бұрқұлақ
|A12=Елтұтар
|A13=Тартақ
|A14=Құйыншық
|A15=Нұмқан
|A16=Мыңқасар
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұқа]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Өзбек хан|Өзбек]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Елбармыш''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Мың Темір
|A05=Ғазан
|A06=Балық
|A07='''[[Қызыр хан|Қызыр]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Қара Ноғай''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Бұшқақ
|A11='''Құтлұқ Қожа''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Мүбәрак Қожа хан|Мүбәрак Қожа]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ордамәлік хан|Орда Мәлік]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Темір Қожа
|A15=Құтлұқ Қожа
|A16=Тұлақ Темір
|A17=Құтлұқ Темір
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Tughluq-Khwaja
|A20=Aqmil
|A21=Mamki
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ilbasan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Tini Beg|Tini-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Jani Beg|Jani-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Beg-Qundi
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Suyunch-Timur
|A08=Aq-Berdi
|A09=Tun-Khwaja
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Tughluq-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Badiq
|A13=Tuy-Khwaja
|A14=Janish
|A15='''Uljay-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Qutluq-Beg
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Sayyid-Ahmad I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Alti-Qurtuqa
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Chimtay]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Qulpa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Nawruz Beg|Nawruz-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Berdi Beg|Berdi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Kildi Beg|Kildi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Cherkes-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ibrahim
|A08='''[[Arab Shah|Arab-Shah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Hasan-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Qaghan Beg|Qaghan-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Suyunch-Beg
|A13=Musa
|A14='''[[Aziz Shaykh|Aziz-Shaykh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Urus Khan|Urus]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Tokhtamysh|Toqtamysh]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Tash-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Ali
|A19=Hasan
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>8fyjjz8v8vbabu2zfm3329qby9ag5l7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480467</id>
      <parentid>3480466</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T05:24:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шежіре */</comment>
      <origin>3480467</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123256" sha1="6fuucc09jmaqa4r2ecvu6x2cs9lsusl" xml:space="preserve">Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен [[Алтын Орда]] хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: [[1227 жыл]]ы [[Шыңғыс хан]]ның өлімінен басталып, [[1502 жыл]]ы [[Қырым хандығы]]ның Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.

{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=25% | Батыс қанат (Көк Орда)&lt;br /&gt;Батудың ұлысы
! style=&quot;background:#F0DC82&quot; width=27% | Шығыс қанат (Ақ Орда)&lt;br /&gt;Орда Ежен ұлысы
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жошы хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; &lt;/small&gt;[[Шыңғыс хан]] тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1207–1227 жылдар
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Алтын Орда]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Жошы ұлысы)&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1227–1459
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бату хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1255
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Орда Ежен хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; آردا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1227–1251
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сартақ хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سارتاق خان&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1255–1256
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Күнқыран хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;قن قوران &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1251–1280
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлақшы хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1256–1257
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Берке хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1257–1266
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;| '''[[Меңгу Темір хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1266–1280
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Туда Меңгу хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1287
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қоныша хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1280–1302
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Төле Бұқа хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1287–1291
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқта хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1291–1312
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Баян хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1302–1309
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Өзбек хан|Мұхаммед Өзбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;1313–1341
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Сасы Бұқа хан]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;ساسیبوقا خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1310–1320
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ерзен хан]] &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1320–1341&lt;br&gt;(сенімсіз)
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тыныбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تینی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1341–1342
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; جانی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1342–1357
|style=&quot;text-align:center&quot;|[[Шымтай хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; چمطائي &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1344–1360&lt;br&gt;(сенімсіз)
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Бердібек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;بردی بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1357–1359
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құлпа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; قلپا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1359–1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Наурыз хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; نوروز بیگ&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қызыр хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;خضر خان ابن ساسیبوقا خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1360–1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Қара Ноғай'''&lt;br&gt;1360–1361
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Қожа хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور خواجه ابن خضر خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ордамәлік хан]]''' (Орда Шейх)&lt;br&gt; &lt;small&gt; اردو ملک شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Келдібек хан]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1361–1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұрад хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; مراد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мір Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1362–1364
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Тоғылық Темір хан''' &lt;br&gt;1363–1365
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Әзіз Шейх хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عزیز شیخ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1364–1367
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мүбәрәк Қожа хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; مبارک خواجہ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;c. 1365–1369
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1367–1368 &lt;small&gt;Сарай Беркедегі 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Ұлжай Темір'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; تیمور&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Хасан хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حسن بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1368–1369
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Абдулла хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; عبد اللہ خان ابن ازبک خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Құтлұқ Қожа'''&lt;br&gt;1369–1370
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خا&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1369–1370
|-  
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тұлынбек ханым]]'''&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1370–1371
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Мамай отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1371–1373&lt;small&gt;Сарай қаласындағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''Шеркес хан'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;حاجی چرکس &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1373–1374
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ілбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; خان ایبک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Мұхаммед Бұлақ хан]]''' &lt;br&gt; &lt;small&gt; محمد بولاق &lt;/small&gt;&lt;br&gt; Мамай отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374 &lt;small&gt;Сарай қаласындағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1374–1375
|-
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қағанбек хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;غیاث الدین خاقان بیگ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұрыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;عروس خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1375–1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Арабшах хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;عرب شاہ مظفر &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1380
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтақия хан]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt; توک تکیا &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темірмәлік хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1377–1379
|- 
|style=&quot;text-align:center&quot;|
|style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1379–1380
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Тоқтамыс хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تختامش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1380–1395
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Құйыршық хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1395–1397
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір Құтлық]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور قتلغ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1397–1399
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шәдібек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; شادی بیگ ابن تیمور ملک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1399–1407
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1407–1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/smal&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]]''' &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;Едіге отырғызған қуыршақ хан&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1409–1410
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Темір хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; تیمور خان ابن تیمور قتلغ &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1410–1411
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жәлеләддин хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt; جلال الدین خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1411–1412
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1412–1413
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кепек хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قبق خان ابن تختامش  &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1413–1414
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Керімберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کریم بردی ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414
&lt;small&gt;Сарайдағы 3-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1414–1415
&lt;small&gt;Сарайдағы 1-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шөкре хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; چکرہ خان ابن اکمل &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едіге отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1415–1416
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Жаппарберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;جبار بردی خان&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1416–1417
&lt;small&gt;Сарайдағы 2-билігі&lt;/small&gt;
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Дервиш хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;درویش خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1417–1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қадырберді хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; قدیر بردی خان ابن تختامش &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Қажы Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; حاجی محمد خان ابن اغلان علی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt; Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|*'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421&lt;br&gt;*[[Дәулетберді хан]] &lt;br&gt;&lt;small&gt; دولت برد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1419–1421
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Барақ хан]]''' (&lt;small&gt;Оның ұлы [[Жәнібек хан]] немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы [[Қазақ хандығы]]н құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; برا‍ق خان بن کویرچک&lt;/small&gt;&lt;br&gt;1421–1427
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ұлық Мұхаммед хан]]'''  (&lt;small&gt;1438 жылы Қазан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; الغ محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1427–1433
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Сейіт Ахмет хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد اول &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1433–1435
|- 
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Кіші Мұхаммед хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt; کوچک محمد &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1435–1459
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;| [[Алтын Орда]] келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — [[Қазан хандығы]] құрылды, оны [[Ұлық Мұхаммед]] басқарды. 1441 жылы — [[Қырым хандығы]] пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — [[Қасым хандығы]] құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге &quot;Ұлы Орда&quot; деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты.
|- 
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|[[Ұлы Орда]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;عظیم اردو&lt;/small&gt;&lt;br&gt; 1459–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Махмұд хан]]'''  (&lt;small&gt;1466 жылы Қажытархан хандығын құрды&lt;/small&gt;) &lt;br&gt;&lt;small&gt; محمود بن کوچک &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1459–1465
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Ахмат хан]]''' &lt;br&gt;&lt;small&gt;احمد خان &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1465–1481
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|'''[[Шейх Ахмет хан]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;سید احمد ثانی &lt;/small&gt;&lt;br&gt;1481–1502
|- 
|colspan=5 style=&quot;text-align:center&quot;|Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды.
|}

==Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар==
Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.&lt;ref&gt;Baumer 2016: 262–273.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.&lt;/ref&gt;

=== Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362) ===
1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен.
Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген.
2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3]
3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4]
3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз.
3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды.
3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды.
4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5]
5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6]
6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7]
7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8]
7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9]
8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10]
9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11]
10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12]
11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13]
12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14]
13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15]
Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек.
14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16]
15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17]
16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18]
17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19]
18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20]
&quot;Үлкен Беутиксіздік&quot; 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған.
Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21]
19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22]
20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]

&quot;Сарай Ордасы&quot; (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
(Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)

21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24]
22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25]
23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26]
24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27]
25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған.
26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28]
27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29]
28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы.
29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30]
30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31]
31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32]
32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33]
33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34]
34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35]
35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36]
36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37]
37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38]
Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]

(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы)
21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде)
22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған.
23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген.
24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары.
Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген.
&quot;Мамайдың Ордасы&quot; (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу]
21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40]
22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41]
23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42]
Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.

== Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380) ==

1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.

XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.

Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын &quot;Искендірдің Анонимі&quot; деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.

Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.

'''Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы'''

*Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.

*Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.

*Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.

*Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.

*Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.

*Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.

*Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.

*Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.

*Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.

*Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.

*Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.

'''Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)'''

Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.

*Орда – Жошының тұңғыш ұлы
*Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
*Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
*Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
*Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
*Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
*Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
*Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
*Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
*Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы

'''Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия'''

Сабитов 2014 жылы &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәмиғ ат-таварих&quot; секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.

Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы
Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы
Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы
Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы
Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген
Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы
Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы
Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан
Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы
Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы
Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған
Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы
Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген
Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы
Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген
Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты
Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы
Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы
Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы
Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы
Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті
Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы
Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды

'''(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)'''

Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу &quot;Муʿизз әл-ансаб&quot;, &quot;Таварих-и гузида-и нусрат-нама&quot; және &quot;Жәңгіз-нама&quot; сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.

Шығыс Алтын Орда хандары тізімі:
S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы.
S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы.
S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы.
S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы.
S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген.
S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы.
S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы.
S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан.
S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі.
S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы.
S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған.
S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы.
S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген.
S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы.
S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген.
S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан.
S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі.
S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны.
S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны.
S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан.
S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті.
S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы.
S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. &lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.&lt;/ref&gt;

== Токтамыстан кейін (1380–1502) ==
Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді:
1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді,
?: Курск – Литваның вассалы болды,
шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді,
1438: Қазан (T11),
1449: Қырым (3c әулеті),
1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті),
1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары),
1466: Астрахан (T15),
1480: Ресей,
1490 жылға дейін?: Сібір.
Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.

T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.

Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.

T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы.
T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды.
T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі.
T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды.
T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты.
T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды.
T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды.
T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті.
T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді.
T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді.
T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды.
T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді.
T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді.
T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды.
T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді.
T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді.
T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды.
T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді.
T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме?
T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды.
T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін.
T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын.
T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы.
T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған.
T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды.
T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды.
T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді.
T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды.
T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды.
T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды.
T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды.
T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды.
T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды.
T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті.
T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды.
T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды.
T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді.
T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді.
T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды.
T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды.
T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.

1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – &quot;Ұлы Орда&quot; аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.

==Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер==
*[[Моңғол империясы]]
*[[Алтын Орда]]
*[[Орда-Ежен ұлысы]]
*[[Көк Орда]]
*[[Әбілқайыр Ордасы]]
*[[Қазан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қырым хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Қасым хандығы]]
*[[Астрахан хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Сібір хандығы]]
*[[Қазақ хандығы]] 
*[[Ұлы жүз]] &lt;br&gt;
*[[Орта жүз]] &lt;br&gt;
*[[Кіші жүз]] 
*[[Бұхара хандығы]]
*Балх сұлтанаты
*[[Хиуа хандығы]] &lt;br&gt;
*[[Бөкей Ордасы]] &lt;br&gt;
*[[Ресей империясы]]
=== Шежіре ===
{{Tree chart/start|align=center|style=font-size:90%}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Шыңғыс хан|Темүжін]]''' &lt;br&gt;(1206-1227)
|boxstyle_ A01 =border-color:#408080
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Жошы хан|Жошы]]''' &lt;br&gt;(1225-1227)
|boxstyle_ A01 =border-color:#D8A403
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Орда Ежен хан|Орда Ежен]]''' &lt;br&gt;(1242-1251)
|A02='''[[Бату хан|Бату]]''' &lt;br&gt;{{r.|1242|1255}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1227|1255}}|#D8A403}}
|A03='''[[Берке хан|Берке]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1267}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1267}}|#D8A403}}
|A04=[[Шибан]]
|A05=Буал
|A06=[[Тоқа Темір]]
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01=Сартақтай
|A02='''[[Күнқыран хан|Күнқыран]]''' &lt;br&gt;{{r.|1251|1280}}
|A03='''[[Сартақ хан|Сартақ]]''' &lt;br&gt;{{r.|1255|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1255|1257}}|#D8A403}}
|A04=[[Тоқоқан]]
|A05='''[[Ұлақшы хан|Ұлақшы]]''' &lt;br&gt;{{r.|1257|1257}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1257|1257}}|#D8A403}}
|A06=Бахадүр
|A07=Салхан
|A08=Қадақ
|A09=Тұтар
|A10=Бектемір
|A11=Баян
|A12=Ұран Темір
|A13=Қай Темір
|boxstyle_ A02 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Қоныша хан|Қоныша]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1302}}
|A02=Tartu
|A03='''[[Меңгу Темір хан|Мөңке Темір]]''' &lt;br&gt;{{r.|1267|1280}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1267|1280}}|#D8A403}}
|A04='''[[Туда Меңгу хан|Тоды Меңгу]]''' &lt;br&gt;{{r.|1280|1287}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1280|1287}}|#D8A403}}
|A05=Жошы Бұқа
|A06=Құтлұқ Темір
|A07=Төле Бұқа
|A08=Ноғай
|A09=Тоғоншар
|A10=Данышманд
|A11=Ашық
|A12=Сарыша
|A13=Абай
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | | | | | A10 | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | |
|A01='''[[Bayan (khan)|Bayan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1302|1309}}
|A02='''[[Talabuga|Töle-Buqa]]''' &lt;br&gt;{{r.|1287|1290}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1287|1290}}|#D8A403}}
|A03=Tughrilcha
|A04='''[[Тоқта хан|Тоқта]]''' &lt;br&gt;{{r.|1290|1312}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1290|1312}}|#D8A403}}
|A05=Бадақұл
|A06=Баянчар
|A07=Бұралтай
|A08=Маңғұтай
|A09='''[[Chaka of Bulgaria|Chaka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1299|1300}}
|A10=Сасы
|A11=Бұрқұлақ
|A12=Елтұтар
|A13=Тартақ
|A14=Құйыншық
|A15=Нұмқан
|A16=Мыңқасар
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#FF7F26
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | A21 | |
|A01='''[[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұқа]]''' &lt;br&gt;{{r.|1309|1320}}
|A02='''[[Өзбек хан|Өзбек]]''' &lt;br&gt;{{r.|1313|1341}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1313|1320}}|#D8A403}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1320|1341}}|#B3A504}}
|A03='''Елбармыш''' &lt;br&gt;{{r.|1312|1313}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1312|1313}}|#D8A403}}
|A04=Мың Темір
|A05=Ғазан
|A06=Балық
|A07='''[[Қызыр хан|Қызыр]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1361}}|#B3A504}}
|A08='''[[Murad (Golden Horde)|Murad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1364}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362}}|#B3A504}}
|A09='''Қара Ноғай''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1363}}
|A10=Бұшқақ
|A11='''Құтлұқ Қожа''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}}
|A12='''[[Мүбәрак Қожа хан|Мүбәрак Қожа]]''' &lt;br&gt;{{r.|1365|1368}}
|A13='''[[Ордамәлік хан|Орда Мәлік]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A14=Темір Қожа
|A15=Құтлұқ Қожа
|A16=Тұлақ Темір
|A17=Құтлұқ Темір
|A18='''[[Abdallāh (Golden Horde)|Abdullah]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1362|&lt;br&gt;1367|1368}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1369|1370}}|#B3A504}}
|A19=Тұғлұқ Қожа
|A20=Ақмыл
|A21=Мәмкі
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A07 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A12 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A13 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
}}
{{Tree chart| | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | |
|A01='''[[Ерзен хан|Елбасан]]''' &lt;br&gt;{{r.|1320|1344}}
|A02='''[[Тыныбек хан|Тыныбек]]''' &lt;br&gt;{{r.|1341|1342}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1341|1342}}|#B3A504}}
|A03='''[[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек]]''' &lt;br&gt;{{r.|1342|1357}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1342|1357}}|#B3A504}}
|A04='''[[Khayr Pulad|Khayr-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1362|1364}}|#B3A504}}
|A05=Бекқұнды
|A06='''[[Il Beg|Il-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1374}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1374|1374}}|#B3A504}}
|A07=Сүйініш Темір
|A08=Ақберді
|A09=Түн Қожа
|A10='''[[Timur Khwaja|Timur-Khwaja]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1361}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1361}}|#B3A504}}
|A11='''Тоғылық Темір''' &lt;br&gt;{{r.|1363|1365}}
|A12=Бадық
|A13=Түй Қожа
|A14=Жаныш
|A15='''Олжай Темір''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1368}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1368}}|#B3A504}}
|A16=Құтлұқ Бек
|A17='''[[Muhammad Sultan (Golden Horde)|Muhammad-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1379}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1373|&lt;br&gt;1374|1374}}|#B3A504}}
|A18='''[[Tulak (Golden Horde)|Tulak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1379|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1380}}|#B3A504}}
|A19='''[[Chekre]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1416}}
|A20='''Саид Ахмад I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A21=Алты Құртұқа
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A10 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A15 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A17 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A18 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |!| | | |F|~|~|~|V|~|~|~|t|~|~|~|V|~|~|~|7| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A22 | |
|A01='''[[Шымтай хан|Шымтай]]''' &lt;br&gt;{{r.|1344|1361}}
|A02='''[[Құлпа хан|Құлпа]]''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1359|1360}}|#B3A504}}
|A03='''[[Наурыз хан|Наурыз Бек]]''' &lt;br&gt;{{r.|1360|1360}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1360|1360}}|#B3A504}}
|A04='''[[Бердібек хан|Берді Бек]]''' &lt;br&gt;{{r.|1357|1359}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1357|1359}}|#B3A504}}
|A05='''[[Келдібек хан|Келді Бек]]''' &lt;br&gt;{{r.|1361|1362}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1361|1362}}|#B3A504}}
|A06='''Шеркес Бек''' &lt;br&gt;{{r.|1359|1375}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1374}}|#B3A504}}
|A07=Ибрахим
|A08='''[[Арабшах хан|Арабшах]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1377|1380}}|#B3A504}}
|A09='''Хасан Бек''' &lt;br&gt;{{r.|1367|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1368|1369}}|#B3A504}}
|A10=Ali
|A11='''[[Қағанбек хан|Қаған Бек]]''' &lt;br&gt;{{r.|1374|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1375|1377}}|#B3A504}}
|A12=Сүйініш Бек
|A13=Мұса
|A14='''[[Әзіз Шейх хан|Әзіз Шейх]]''' &lt;br&gt;{{r.|1364|1367}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1364|1367}}|#B3A504}}
|A15='''[[Ұрыс хан|Ұрыс]]''' &lt;br&gt;{{r.|1368|1377}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1373|1373|&lt;br&gt;1374|1375}}|#B3A504}}
|A16='''[[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]]''' &lt;br&gt;{{r.|1378|1380}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1380|1406}}|#B3A504}}
|A17='''Таш Темір''' &lt;br&gt;{{r.|1392|1395}}
|A18=Әли
|A19=Хасан
|A20='''[[Temür Qutlugh|Timur-Qutluq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1399}}
|A21='''[[Shadi Beg|Shadi-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1399|1406}}
|A22='''[[Darwish (Golden Horde)|Darwish]]''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1419}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A02 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A03 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A04 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A05 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A06 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A08 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A09 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A11 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A14 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A15 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A16 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Tulun Beg Khanum|Tulun-Beg]]''' &lt;br&gt;{{r.|1370|1370}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1370|1370}}|#B3A504}}
|A02='''Dawlat-Shaykh''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1425}}
|A03=Tughluq-Hajji
|A04='''[[Hajji Muhammad (Golden Horde)|Hajji-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423}}
|A05='''Mahmud-Khwaja''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1431}}
|A06=Baba
|A07='''Mustafa I''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1428|&lt;br&gt;1440|1446}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1457|1462}}|#CD7835}}
|A08='''[[Toqtaqiya]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1377}}
|A09='''[[Temur-Malik (White Horde)|Timur-Malik]]''' &lt;br&gt;{{r.|1377|1378}}
|A10='''[[Quyurchuq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1395|1395}}
|A11='''[[Jalal al-Din Khan ibn Tokhtamysh|Jalal ad-Din]]''' &lt;br&gt;{{r.|1411|1411}}
|A12='''[[Karim Berdi|Karim-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1409|1409|&lt;br&gt;1412|1414}}
|A13='''[[Kebek (Golden Horde)|Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1413|1414}}
|A14='''[[Yeremferden|Jabbar-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1414|1416}}
|A15='''[[Qadir Berdi|Qadir-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1419}}
|A16='''Ghiyath ad-Din I''' &lt;br&gt;{{r.|1416|1416}}
|A17='''Beg-Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1421}}
|A18='''[[Dawlat Berdi|Dawlat-Berdi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1426|1428}}
|A19='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1423|1423}}
|A20='''[[Ulugh Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1423|&lt;br&gt;1425|1438}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1438|1445}}|#FFC90D}}
|A21='''[[Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1406|1410}}
|A22='''[[Timur (Golden Horde)|Timur]]''' &lt;br&gt;{{r.|1410|1411}}
|A23='''Ghiyath ad-Din II''' &lt;br&gt;{{r.|1421|1428|&lt;br&gt;1431|1438}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#C3C3C3
|boxstyle_ A02 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A04 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A07 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A09 =border-color:#283CC1
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A12 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A15 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A16 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A17 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A18 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A21 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''[[Abu'l-Khayr Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1428}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1428|1468}}|#CD7835}}
|A02=Timur-Shaykh
|A03='''Mahmud''' &lt;br&gt;{{r.|1457|1464}}
|A04='''Sayyid-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1464|1468}}
|A05='''Sufi''' &lt;br&gt;{{r.|1425|1426}}
|A06='''Beg-Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1391|1392}}
|A07=Pulad-Sultan
|A08='''[[Barak Khan|Baraq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1419|1428}}
|A09='''[[Hacı I Giray|Hajji I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1429|&lt;br&gt;1431|1434}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1441|1456|&lt;br&gt;1456|1466}}|#76C2E2}}
|A10='''[[Sayid Ahmad I|Sayyid-Ahmad II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1433|1455}}
|A11='''[[Mäxmüd of Kazan|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1465}}
|A12='''[[Qasim Khan|Qasim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1445|1469}}
|A13='''[[Küchük Muhammad|Kichik Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1428|1459}}
|A14='''Mustafa II''' &lt;br&gt;{{r.|1431|1433}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A03 =border-color:#167734
|boxstyle_ A04 =border-color:#167734
|boxstyle_ A05 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A06 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A08 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A09 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A12 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A13 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A14 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | A14 | | | | | | A15 | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | | | | |
|A01=Shah-Budaq
|A02='''Shaykh-Haydar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1471}}
|A03='''[[Kuchkunji Khan|Kuchkunchi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1530}}
|A04=Suyunch-Khwaja
|A05=Khwaja-Muhammad
|A06='''Yadigar''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1468}}
|A07='''[[Ibak Khan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1468|1495}}
|A08='''[[Mamuq of Kazan|Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1496}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1496|1496}}|#FFC90D}}
|A09='''Aghlaq''' &lt;br&gt;{{r.|1496|1505}}
|A10='''Jumadaq''' &lt;br&gt;{{r.|1426|1428}}
|A11='''[[Kerei Khan|Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1473}}
|A12='''[[Janibek Khan|Jani-Beg I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1473|1480}}
|A13='''[[Nur Devlet|Nur-Dawlat]]''' &lt;br&gt;{{r.|1466|1469|&lt;br&gt;1475|1476}} &lt;br&gt;{{r.|1477|1478}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1486|1491}}|#CA3402}}
|A14='''[[Hayder of Crimea|Haydar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1456|1456|&lt;br&gt;1475|1475}}
|A15='''[[Meñli I Giray|Mangli I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1475|&lt;br&gt;1478|1515}}
|A16='''[[Xälil of Kazan|Khalil]]''' &lt;br&gt;{{r.|1465|1467}}
|A17='''[[Ibrahim of Kazan|Ibrahim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1467|1479}}
|A18='''Daniyal''' &lt;br&gt;{{r.|1469|1486}}
|A19='''[[Mahmud bin Küchük|Mahmud]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1465}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1465|1476}}|#5561D9}}
|A20='''[[Ahmed Khan bin Küchük|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1459|1481}}
|A21=Bakhtiyar
|A22=Chuwaq
|boxstyle_ A02 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#CD7835
|boxstyle_ A07 =border-color:#167734
|boxstyle_ A08 =border-color:#167734
|boxstyle_ A09 =border-color:#167734
|boxstyle_ A10 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A11 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A17 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A18 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A19 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A20 =border-color:#B3A504
}}
{{Tree chart| | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | |!| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | | | | | | | | | A11 | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | | | | | A17 | | | | | | A18 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''[[Muhammad Shaybani|Shaybani]]''' &lt;br&gt;{{r.|1501|1510}}
|A02=Mahmud-Shah
|A03='''Abu Sa'id''' &lt;br&gt;{{r.|1530|1533}}
|A04='''Abdullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1539|1540}}
|A05='''Abdul-Latif''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1552}}
|A06='''Nawruz-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1556}}
|A07=Jani-Beg
|A08=Bubay
|A09=Barka
|A10=Abulaq
|A11=Aminaq
|A12='''Kuluk''' &lt;br&gt;{{r.|1505|1510}}
|A13=Murtada
|A14='''[[Burunduk Khan|Burunduq]]''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1511}}
|A15='''[[Kasym Khan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1521}}
|A16=Adik
|A17=Janish
|A18=Jadik
|A19=Usak
|A20='''[[Satylghan ibn Nur Daulat|Satylghan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1491|1506}}
|A21='''Janay''' &lt;br&gt;{{r.|1506|1512}}
|A22='''[[Mehmed I Giray|Muhammad I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1493|1495}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1515|1523}}|#76C2E2}}
|A23='''[[Saadet I Giray|Saadat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1532}}
|A24='''[[Sahib I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1524}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1551}}|#76C2E2}}
|A25=Mubarak Giray
|A26=Fath Giray
|A27='''[[Ilham Ghali of Kazan|Ilham-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1479|1484|&lt;br&gt;1485|1487}}
|A28='''[[Möxämmädämin of Kazan|Muhammad-Amin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1484|1485|&lt;br&gt;1487|1496}} &lt;br&gt;{{r.|1502|1519}}
|A29='''[[Ghabdellatif of Kazan|Abdul-Latif]]''' &lt;br&gt;{{r.|1487|1487|&lt;br&gt;1496|1502}}
|A30='''[[Qasim I of Astrakhan|Qasim I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1480|&lt;br&gt;1482|1495}}
|A31='''[[Abdal-Karim Khan Astrakhani|Abdul-Karim]]''' &lt;br&gt;{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1488|1491}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1504|&lt;br&gt;1509|1514}}|#5561D9}}
|A32='''Jani-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1476|1477}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1521}}|#5561D9}}
|A33='''Murtada''' &lt;br&gt;{{r.|1480|1482}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1482|1485|&lt;br&gt;1486|1491}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1493|1494}}|#B3A504}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1495|1514}}|#A349A3}}
|A34='''Hajji-Ahmad''' &lt;br&gt;{{r.|1495|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1514|1515}}|#A349A3}}
|A35='''[[Sheikh Ahmed|Shaykh-Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1491|&lt;br&gt;1491|1493}} &lt;br&gt;{{r.|1494|1502}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1527|1529}}|#5561D9}}
|A36='''Sayyid-Ahmad III''' &lt;br&gt;{{r.|1481|1485|&lt;br&gt;1486|1491}} &lt;br&gt;{{r.|1491|1502}}
|A37=Bahadur
|A38='''Shaykh-Allahyar''' &lt;br&gt;{{r.|1512|1516}}
|A39=Mangishlaq
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A12 =border-color:#167734
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A21 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A22 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A32 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A33 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A34 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A35 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A36 =border-color:#B3A504
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | | | | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A30 | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | A38 | | A39 | | | | | |
|A01='''Ubaydullah I''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1539}}
|A02='''Kistan-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1526|1544}}
|A03='''Pir-Muhammad I''' &lt;br&gt;{{r.|1545|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1556|1561}}|#FF822E}}
|A04='''Iskandar I''' &lt;br&gt;{{r.|1561|1583}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1573|1582}}|#009896}}
|A05='''Sulayman''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1567}}
|A06=Kibak
|A07='''Ilbars I''' &lt;br&gt;{{r.|1511|1518}}
|A08=Balbars
|A09='''Hasan-Quli''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1524}}
|A10='''Sufiyan''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1535}}
|A11='''Buchugha''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1535}}
|A12='''Awanish''' &lt;br&gt;{{r.|1535|1538}}
|A13='''Qal''' &lt;br&gt;{{r.|1540|1547}}
|A14='''Aqatay''' &lt;br&gt;{{r.|1547|1557}}
|A15='''[[Kuchum Khan|Quchum]]''' &lt;br&gt;{{r.|1563|1598}}
|A16='''[[Mamash Khan|Mamash]]''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523}}
|A17='''[[Haqnazar Khan|Haqq-Nazar]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1580}}
|A18='''[[Taiyr Khan|Tahir I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1533}}
|A19='''Bash''' &lt;br&gt;{{r.|1528|1533}}
|A20='''Buydash''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538}}
|A21='''[[Ahmet Khan|Ahmad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1535}}
|A22='''Tugum''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1537}}
|A23='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1580|1582}}
|A24=Bulakay
|A25='''[[Ğazı I Giray|Ghazi I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1524}}
|A26='''[[İslâm I Giray|Islam I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1531|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1532}}|#76C2E2}}
|A27='''Bahadur Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1523|1523}}
|A28='''[[Devlet I Giray|Dawlat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1577}}|#76C2E2}}
|A29='''[[Safa Giray of Kazan|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1524|1531|&lt;br&gt;1535|1546}} &lt;br&gt;{{r.|1546|1549}}
|A30='''[[Abdur Rahman Astrakhani|Abdur-Rahman]]''' &lt;br&gt;{{r.|1533|1538|&lt;br&gt;1539|1545}}
|A31='''Husayn''' &lt;br&gt;{{r.|1521|1523|&lt;br&gt;1523|1527}}
|A32='''[[Aq Kubek of Astrakhan|Aq-Kibak]]''' &lt;br&gt;{{r.|1515|1550}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1532|1533|&lt;br&gt;1545|1546}}|#5561D9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1546|1549}}|#5561D9}}
|A33=Berdi-Beg
|A34=[[Sheikh Haydar Astrakhani|Shaykh-Haydar]]
|A35='''[[Qasim II of Astrakhan|Qasim II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1504|1509|&lt;br&gt;1529|1531}} &lt;br&gt;{{r.|1531|1532}}
|A36=Beg-Pulad
|A37='''[[Shahghali|Shah-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1516|1519|&lt;br&gt;1535|1567}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1519|1521|&lt;br&gt;1546|1546}}|#FFC90D}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1551|1552}}|#FFC90D}}
|A38='''[[Canghali of Kazan|Jan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1519|1531}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1531|1535}}|#FFC90D}}
|A39=Yar-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A05 =border-color:#009896
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#799B10
|boxstyle_ A16 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A18 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A19 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A20 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A21 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A22 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A23 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A28 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A29 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A30 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A31 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A32 =border-color:#A349A3
|boxstyle_ A35 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A37 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A38 =border-color:#CA3402
}}
{{Tree chart| | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | A11 | | | | | | | | | | A12 | | | | | | | | | | | | | | A13 | | | | | | | | | | | | | | A14 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | | | | | | | | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | | | | | | | | | A29 | | | | | |
|A01='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1540}}
|A02='''Qilich-Qara''' &lt;br&gt;{{r.|1544|1545}}
|A03='''Din-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}}
|A04='''[[Abdullah Khan II|Abdullah II]]''' &lt;br&gt;{{r.|1583|1598}} &lt;br&gt;{{font color|#ffffff|#2A2A2A|{{r.|1594|1598}}}}
|A05=Ibadullah
|A06='''Pir-Muhammad II''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1599}}
|A07='''Muhammad-Ibrahim''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1601}}
|A08='''Sultan-Hajji''' &lt;br&gt;{{r.|1518|1519}}
|A09='''Dust-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1557|1558}}
|A10='''Hajji-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1558|1594|&lt;br&gt;1598|1602}}
|A11=Ali
|A12=Andan
|A13='''Tawakkul''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1598}}
|A14='''Ishim I''' &lt;br&gt;{{r.|1598|1628}}
|A15='''Batyr I''' &lt;br&gt;{{r.|1652|1680}}
|A16=Aychuwaq
|A17='''[[Mehmed II Giray|Muhammad II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1577|1584}}
|A18='''[[İslâm II Giray|Islam II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1588}}
|A19='''[[Ğazı II Giray|Ghazi II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1588|1596|&lt;br&gt;1596|1607}}
|A20='''[[Fetih I Giray|Fath I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1596|1596}}
|A21='''[[Selâmet I Giray|Salamat I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1610}}
|A22=Mubarak Giray
|A23='''[[Utameshgaray of Kazan|Utamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1549|1551}}
|A24=Abdullah
|A25='''[[Yamghurchi of Astrakhan|Yamghurchi]]''' &lt;br&gt;{{r.|1546|1546|&lt;br&gt;1549|1549}} &lt;br&gt;{{r.|1551|1554}}
|A26='''[[Dervish Ali Astrakhani|Darwish-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1538|1539|&lt;br&gt;1549|1551}} &lt;br&gt;{{r.|1554|1556}}
|A27='''[[Yadegar Mokhammad of Kazan|Yadigar-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1552|1552}}
|A28='''[[Simeon Bekbulatovich|Sayin-Pulad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1567|1573}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1575|1576}}|#E6029B}}
|A29='''Jani-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1603}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#009896
|boxstyle_ A04 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A06 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A07 =border-color:#009896
|boxstyle_ A08 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A10 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A14 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A15 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A25 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A26 =border-color:#5561D9
|boxstyle_ A27 =border-color:#FFC90D
|boxstyle_ A28 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A29 =border-color:#FF822E
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |F|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|e| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | |:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 |m| A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A24 | | A25 | | | | | | | | | | A26 | | | | | | | | | | A27 | | | | | |
|A01='''Abdul-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1582|1599}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1598|1599}}|#FF822E}}
|A02='''Abdul-Amin''' &lt;br&gt;{{r.|1599|1601}}
|A03='''Arab-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1602|1621}}
|A04='''[[Arslanghali|Arslan-Ali]]''' &lt;br&gt;{{r.|1614|1626}}
|A05='''[[Fatima Soltan|Fatima-Sultan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1679|1681}}
|A06='''Uraz-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1600|1610}}
|A07=Kichik
|A08='''Jani-Beg II''' &lt;br&gt;{{r.|1628|1643}}
|A09='''[[Salqam Jangir Khan|Jahangir]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1652}}
|A10=Sartaq
|A11=Irish
|A12='''[[Saadet II Giray|Saadat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1584|1584}}
|A13='''[[Toqtamış Giray|Toqtamysh Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1607|1607}}
|A14='''[[İnayet Giray|Inayat Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1635|1637}}
|A15=Dawlat Giray
|A16='''[[Bahadır I Giray|Bahadur I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1637|1641}}
|A17='''[[İslâm III Giray|Islam III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1644|1654}}
|A18='''[[Mehmed IV Giray|Muhammad IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1641|1644|&lt;br&gt;1654|1666}}
|A19=Karim Giray
|A20=Mubarak Giray
|A21=Safa Giray
|A22=Adil Giray
|A23='''[[Canibek Giray|Jani-Beg Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1610|1623|&lt;br&gt;1628|1635}}
|A24='''Mustafa-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1585|1590}}
|A25=Din-Muhammad
|A26='''[[Baqi Muhammad Khan|Baqi-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1603|1605}}
|A27='''[[Vali Muhammad Khan|Wali-Muhammad]]''' &lt;br&gt;{{r.|1601|1611}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1605|1611}}|#FF822E}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#009896
|boxstyle_ A02 =border-color:#009896
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A05 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A06 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A08 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A23 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A24 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A26 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A27 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |D|~|~|~|7| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | |!| | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|^|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | | | A07 | | | | | | | | A08 | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A11 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A12 | | A13 | | | | | | | | | | A14 | | A15 | | | | | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A21 | | | | | | A22 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A23 | | | | | |
|A01='''Jochi''' &lt;br&gt;{{r.|1695|1697}}
|A02='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1697|1698}}
|A03='''Habash''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A04='''Ilbars II''' &lt;br&gt;{{r.|1621|1623}}
|A05='''Isfandiyar I''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1643}}
|A06='''[[Abu al-Ghazi Bahadur|Abu'l-Ghazi I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1643|1664}}
|A07='''[[Sayed Borhan|Sayyid-Burhan]]''' &lt;br&gt;{{r.|1626|1679}}
|A08=Bukay
|A09='''[[Tauke Khan|Tawka]]''' &lt;br&gt;{{r.|1680|1715}}
|A10=Wali
|A11=Khusraw
|A12=Aytaq-Hajji
|A13='''[[Mehmed III Giray|Muhammad III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1623|1628}}
|A14='''[[Adil Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1666|1671}}
|A15='''[[Selim I Giray|Salim I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1671|1678|&lt;br&gt;1684|1691}} &lt;br&gt;{{r.|1692|1699|&lt;br&gt;1702|1704}}
|A16='''[[Haci II Giray|Hajji II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1684}}
|A17='''[[Saadet III Giray|Saadat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1691}}
|A18='''[[Murad Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1678|1683}}
|A19='''[[Safa Giray of Crimea|Safa Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1691|1692}}
|A20='''[[Devlet III Giray|Dawlat III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1717}}
|A21='''[[Imam Quli Khan of Bukhara|Imam-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1642}}
|A22='''Nadir-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1611|1651}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1642|1645}}|#FF822E}}
|A23=Rustam-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#CA3402
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A18 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A20 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A21 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A22 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | A02 | | | | | | | | | | A03 | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | A06 | | | | | | A07 | | A08 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A09 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A10 | | | | | | | | | | | | | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | | | | | | | | | | | | | A18 | | A19 | | A20 | | | | | | | | | | | | | | A21 | | A22 | | A23 | |
|A01='''Shah-Niyaz''' &lt;br&gt;{{r.|1698|1702}}
|A02='''Musa''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1704}}
|A03='''Anush-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1664|1686}}
|A04=Khudabanda
|A05='''Pulad''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1729}}
|A06='''Sameke''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1734}}
|A07=Aytaq
|A08=Abuli
|A09='''Qayip''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1718}}
|A10='''[[Abul Khair Khan|Abu'l-Khayr]]''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A11=Toqtamysh
|A12='''[[Devlet II Giray|Dawlat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1699|1702|&lt;br&gt;1709|1713}}
|A13='''[[Saadet IV Giray|Saadat IV Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1724}}
|A14='''[[Ğazı III Giray|Ghazi III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1707}}
|A15='''[[Qaplan I Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1707|1709|&lt;br&gt;1713|1715}} &lt;br&gt;{{r.|1730|1736}}
|A16='''[[Meñli II Giray|Mangli II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1724|1730|&lt;br&gt;1737|1739}}
|A17='''[[Selâmet II Giray|Salamat II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1739|1743}}
|A18=Rajab-Muhammad
|A19='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1645|1681}}
|A20='''[[Subhan Quli Khan|Subhan-Quli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1651|1681}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1681|1702}}|#FF822E}}
|A21=Muhammad-Rahim
|A22='''Muhammad-Tahir''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1741}}
|A23=Wali-Muhammad
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A06 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A10 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A12 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A13 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A14 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A15 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A16 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A17 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A19 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A20 =border-color:#009896
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|j|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |)|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | |!| | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | | | | | | | | | | | | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | | | | | | | | | | | | | A16 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | | | | | A25 | | | | | | A26 | | | | | | A27 | | A28 | | | | | | A29 | | | | | | A30 | | | | | | | | | | | | | | A31 | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | A36 | | A37 | | | | | | A38 | |
|A01='''Shah-Bakht''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1703}}
|A02='''Sayyid-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1703|1703}}
|A03='''Ilbars III''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1740}}
|A04='''Shah-Timur''' &lt;br&gt;{{r.|1721|1736}}
|A05='''Khudaydad''' &lt;br&gt;{{r.|1686|1689}}
|A06='''Muhammad-Arang''' &lt;br&gt;{{r.|1689|1695}}
|A07='''Yadigar I''' &lt;br&gt;{{r.|1704|1714}}
|A08=Tursun
|A09='''Abu'l-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1734|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1741|1771}}|#3A6987}}
|A10=Sa'id
|A11=Ishim
|A12='''Kart-Abu'l-Khayr''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1730}}
|A13='''Yulbars''' &lt;br&gt;{{r.|1730|1740}}
|A14=Wali
|A15='''Ishim''' &lt;br&gt;{{r.|1714|1715}}
|A16='''Batyr II''' &lt;br&gt;{{r.|1728|1728}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1771}}|#84B4F2}}
|A17='''[[Nuraly Khan|Nur-Ali I]]''' &lt;br&gt;{{r.|1741|1742}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1748|1786}}|#84B4F2}}
|A18='''Bayramch''' &lt;br&gt;{{r.|1785|1790}}
|A19='''Ir-Ali''' &lt;br&gt;{{r.|1791|1794}}
|A20='''Yar-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1786|1791}}
|A21='''Aychuwaq''' &lt;br&gt;{{r.|1797|1805}}
|A22=Adil
|A23='''Sari-Aygir''' &lt;br&gt;{{r.|1727|1728}}
|A24='''[[Arslan Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1756|&lt;br&gt;1767|1767}}
|A25='''[[Fetih II Giray|Fath II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1736|1737}}
|A26=Ahmad Giray
|A27='''[[Qırım Giray|Karim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764|&lt;br&gt;1768|1769}}
|A28='''[[Halim Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1758}}
|A29='''[[Selim II Giray|Salim II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1743|1748}}
|A30='''Maqsud Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}}
|A31=Ibrahim
|A32='''Ubaydullah II''' &lt;br&gt;{{r.|1702|1711}}
|A33='''[[Abu al-Fayz Khan|Abu'l-Fayd]]''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1747}}
|A34='''Iskandar II''' &lt;br&gt;{{r.|1681|1683}}
|A35='''Abu'l-Mansur''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1683}}
|A36='''Saddiq-Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1683|1687}}
|A37='''Abdullah''' &lt;br&gt;{{r.|1711|1712}}
|A38='''Muhammad''' &lt;br&gt;{{r.|1717|1720}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A04 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A09 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A12 =border-color:#255859
|boxstyle_ A13 =border-color:#255859
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A23 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#009896
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
|boxstyle_ A37 =border-color:#009896
|boxstyle_ A38 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|.| | | |!| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |,|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | | | | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | A19 | | A20 | | A21 | | A22 | | A23 | | A24 | | A25 | | A26 | | A27 | | A28 | | A29 | | A30 | | | | | | | | | | A31 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A32 | | A33 | | A34 | | A35 | | | | | | | | | | A36 | | | | | | | | | |
|A01='''Abu'l-Ghazi II''' &lt;br&gt;{{r.|1742|1747}}
|A02=Safar
|A03='''Ubaydullah III''' &lt;br&gt;{{r.|1751|1754}}
|A04='''Kichik''' &lt;br&gt;{{r.|1718|1748}}
|A05='''Baraq''' &lt;br&gt;{{r.|1748|1750}}
|A06='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1774}}
|A07=Qara-Bash
|A08=Khudabanda
|A09='''Abu'l-Fath''' &lt;br&gt;{{r.|1740|1750}}
|A10='''[[Ablai Khan|Abuli]]''' &lt;br&gt;{{r.|1756|1771}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3481B9}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1771|1781}}|#3A6987}}
|A11='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1715|1727}}
|A12='''[[Kaip Khan|Qayip]]''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1757}}
|A13='''Abdullah I Qara-Beg''' &lt;br&gt;{{r.|1757|1758|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A14=Khudayar
|A15='''Ishim II''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1791|&lt;br&gt;1796|1797}}
|A16='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1815}}
|A17='''Shighay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1823}}
|A18='''Qaratay''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1816}}
|A19='''Bulakay''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A20='''Jan-Tura I''' &lt;br&gt;{{r.|1805|1809}}
|A21='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1812|1824}}
|A22='''Aqim''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1771|&lt;br&gt;1772|1772}}
|A23=Tugin
|A24='''Dawlat IV Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770|&lt;br&gt;1775|1777}}
|A25='''Shahbaz Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1787|1789}}
|A26='''[[Selim III Giray|Salim III Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767|&lt;br&gt;1770|1771}}
|A27='''[[Bahadır II Giray|Bahadur II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1782|1782}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1783|1787}}|#7171E2}}
|A28='''[[Sahib II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1775}}
|A29='''[[Şahin Giray|Shahin Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1777|1782|&lt;br&gt;1782|1783}}
|A30='''Bakht Giray''' &lt;br&gt;{{r.|1789|1792}}
|A31='''[[Qaplan II Giray]]''' &lt;br&gt;{{r.|1770|1770}}
|A32='''Abu'l-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1785}}
|A33='''Abu'l-Mu'min''' &lt;br&gt;{{r.|1747|1751}}
|A34='''Shir-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1754|1756}}
|A35='''Muhammad-Muqim''' &lt;br&gt;{{r.|1687|1706}}
|A36='''Sanjar''' &lt;br&gt;{{r.|1712|1717}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A16 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A17 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A18 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A19 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A20 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A21 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A22 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A24 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A25 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A26 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A27 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A28 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A29 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A30 =border-color:#7171E2
|boxstyle_ A31 =border-color:#76C2E2
|boxstyle_ A32 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A33 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A34 =border-color:#FF822E
|boxstyle_ A35 =border-color:#009896
|boxstyle_ A36 =border-color:#009896
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |,|-|-|-|+|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |!| | | |!| | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | A02 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A03 | | A04 | | A05 | | A06 | | A07 | | A08 | | A09 | | A10 | | A11 | | A12 | | A13 | | A14 | | A15 | | A16 | | A17 | | A18 | | | | | | A19 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A20 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Shah-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1767}}
|A02='''Pulad-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1783}}
|A03='''Tahir II''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1784}}
|A04='''Bukay''' &lt;br&gt;{{r.|1815|1819}}
|A05='''Nur-Ali II''' &lt;br&gt;{{r.|1768|1769}}
|A06='''Toqay''' &lt;br&gt;{{r.|1809|1826}}
|A07='''Juma-Jan''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A08='''Wali''' &lt;br&gt;{{r.|1781|1819}}
|A09='''Qasim II''' &lt;br&gt;{{r.|1806|1809}}
|A10='''Adil''' &lt;br&gt;{{r.|1774|1781}}
|A11='''Timur-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1758|1764}}
|A12='''Abu'l-Ghazi III''' &lt;br&gt;{{r.|1767|1768}} &lt;br&gt;{{hilight|{{r.|1791|1806}}|#84B4F2}}
|A13='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1769|1770}}
|A14='''Abdul-Aziz''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1771}}
|A15='''Artuq-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1771|1772}}
|A16='''Abu'l-Fayd''' &lt;br&gt;{{r.|1775|1779}}
|A17='''Abu'l-Ghazi IV''' &lt;br&gt;{{r.|1790|1802}}
|A18='''Tawka''' &lt;br&gt;{{r.|1764|1764}}
|A19='''Jahangir''' &lt;br&gt;{{r.|1823|1845}}
|A20='''Yadigar II''' &lt;br&gt;{{r.|1772|1775|&lt;br&gt;1779|1781}} &lt;br&gt;{{r.|1783|1790}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A02 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A03 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A04 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A05 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A06 =border-color:#255859
|boxstyle_ A07 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A08 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A09 =border-color:#255859
|boxstyle_ A10 =border-color:#255859
|boxstyle_ A11 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A12 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A13 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A14 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A15 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A16 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A17 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A18 =border-color:#2A2A2A
|boxstyle_ A19 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A20 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{Tree chart| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A01 | | | | | | | | | | | | | | A02 | | A03 | | | | | | | | | | A04 | | A05 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A06 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | A07 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|A01='''Genghis''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A02='''Ubaydullah''' &lt;br&gt;{{r.|1819|1822}}
|A03='''[[Kenesary Qasymuly|Kanashirin]]''' &lt;br&gt;{{r.|1841|1847}}
|A04='''Aryn-Ghazi''' &lt;br&gt;{{r.|1816|1821}}
|A05='''Jan-Tura II''' &lt;br&gt;{{r.|1817|1819}}
|A06='''Sahib''' &lt;br&gt;{{r.|1845|1847}}
|A07='''Abu'l-Ghazi V''' &lt;br&gt;{{r.|1802|1804|&lt;br&gt;1806|1806}}
|boxstyle_ A01 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A02 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A03 =border-color:#3A6987
|boxstyle_ A04 =border-color:#84B4F2
|boxstyle_ A05 =border-color:#3481B9
|boxstyle_ A06 =border-color:#545ED1
|boxstyle_ A07 =border-color:#2A2A2A
}}
{{Tree chart/end}}
{{Chart bottom}}

== Дереккөздер ==
=== Цитаталар ===
{{Reflist}}

=== Қолданылған әдебиет ===
{{refbegin}}
* Baumer, C., ''The History of Central Asia''. Vol. 3: ''The Age of Islam and the Mongols''. London, 2016.
* Biran, M., ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia'', Richmond, Surrey, 1997.
* Bosworth, C. E., ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* Gaev, A. G., &quot;Genealogija i hronologija Džučidov,&quot; ''Numizmatičeskij sbornik'' 3 (2002) 9–55.
* Grigor'ev, A. P., &quot;Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii,&quot; ''Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki'' 7 (1983) 9–54.
* Hammer-Purgstall, J. von, ''Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland'', Pest, 1840.
* Howorth, H. H., ''History of the Mongols from the 9th to the 19th Century.'' Part II.1. London, 1880.
* Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
* May, T., &quot;Color Symbolism in the Turco-Mongol World,&quot; in S. Kim (ed.), ''The Use of Color in History, Politics, and Art'', Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
* May, T., ''The Mongol Empire''. Edinburgh, 2018.
* Parunin, A. V., &quot;Imperator Solkatskij Bek-Sufi,&quot; ''Istoričeskij format'' 4 (2016) 159–168.
* Počekaev, R. J., ''Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy''. Saint Petersburg, 2010.
* Reva, R., &quot;Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.,&quot; in ''Zolotaja Orda v mirovoj istorii'', Kazan', 2016: 704–729.
* Sabitov, Ž. M., ''Genealogija &quot;Tore&quot;'', Astana, 2008.
* Sabitov, Ž. M., &quot;K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka,&quot; ''Zolotoordynskaja civilizacija'' 7 (2014) 41–53.
* Sabitov, Ž. M., &quot;Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah,&quot; ''Zolotoordynskoe obozrenie'' 2 (2015) 51–64.
* Sidorenko, V. A., &quot;Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.,&quot; ''Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii'' 7 (2000) 267–288.
* Vásáry, I., &quot;The beginnings of coinage in the Blue Horde,&quot; ''Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae'' 62 (2009) 371–385.
* Vohidov, Š. H. (trans.), ''Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah.'' 3. ''Muʿizz al-ansāb.'' Almaty, 2006.
{{refend}}

[[Category:Mongol khans|*]]
[[Category:Khans of the Golden Horde|*]]
[[Category:Lists of monarchs in Asia|Khans of the Golden Horde]]
[[Category:Lists of khans|Golden]]
[[Category:Lists of monarchs in Europe|Khans of the Golden Horde]]</text>
      <sha1>6fuucc09jmaqa4r2ecvu6x2cs9lsusl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Usernamekiran</title>
    <ns>3</ns>
    <id>757592</id>
    <revision>
      <id>3480513</id>
      <parentid>3463516</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:02:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KiranBOT</username>
        <id>168555</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>soft redirect to [[:en:user talk:usernamekiran]]</comment>
      <origin>3480513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="488" sha1="a3po5kmcttilvyor45ay5qsvyvrtjs4" xml:space="preserve">{{soft redirect|en:User talk:Usernamekiran}}
{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Usernamekiran}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 14:10, 2025 ж. сәуірдің 19 (+05)</text>
      <sha1>a3po5kmcttilvyor45ay5qsvyvrtjs4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:KiranBOT</title>
    <ns>3</ns>
    <id>759365</id>
    <revision>
      <id>3480512</id>
      <parentid>3471334</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:02:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KiranBOT</username>
        <id>168555</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>soft redirect to [[:en:user talk:usernamekiran]]</comment>
      <origin>3480512</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="391" sha1="0sdecgiso4smeps04gisebx1zqtwogp" xml:space="preserve">{{soft redirect|en:User talk:Usernamekiran}}
{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=KiranBOT}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:10, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05)</text>
      <sha1>0sdecgiso4smeps04gisebx1zqtwogp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сенни Меюлю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>760408</id>
    <revision>
      <id>3480486</id>
      <parentid>3476581</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:34:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480486</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1346" sha1="jbwolz2us0yhnuduvcz5jvxw9659yzx" xml:space="preserve">{{Футболшы
|туған күні = 17.5.2006
|бойы = 183
|азаматтығы = {{ту|Франция}} [[Франция]]
|позиция = жартылай қорғаушы
|қазіргі клуб = {{ту|Франция}} [[Пари Сен-Жермен]]
|номері = 24
|клубтары = {{футбол карьерасы
|2024—|{{ту|Франция}} [[Пари Сен-Жермен]]|28 (2)
}}
}}
'''Сенни Меюлю''' ({{lang-fr|Senny Mayulu}}; [[17 мамыр]] [[2006 жыл|2006]], [[Ле-Блан-Мениль]]) — [[Франция|француз]] [[футбол]]шысы, «[[Пари Сен-Жермен]]» клубының жартылай қорғаушысы. Францияның 18, 19, 20 жастағы құрамаларында ойнады.

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===
'''«Пари Сен-Жермен»'''

* Франция чемпионы ('''2'''): 2023/24, 2024/25
* Франция кубогы ('''2'''): 2023/24, 2024/25
* Франция суперкубогы: 2024
* Чемпиондар лигасы: 2024/25

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}{{Бастама}}
{{Сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Франция футболшылары]]
[[Санат:Пари Сен-Жермен ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>jbwolz2us0yhnuduvcz5jvxw9659yzx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пелопоннес соғысы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>760719</id>
    <revision>
      <id>3480327</id>
      <parentid>3479983</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T17:03:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Epoxa-HH</username>
        <id>100258</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>қосымша ақпарат және сілтемелер</comment>
      <origin>3480327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79922" sha1="7fej5hduulnt8imacxrxmkoo7z0eod4" xml:space="preserve">{{Қарулы қақтығыс
 |қақтығыс    = Пелопоннес соғысы
 |бөлім       = Ежелгі Грекия соғыстары
 |сурет       = [[File:Пелопоннес соғысы бзд 431ж.png|Пелопоннес соғысы бзд 431ж|thumb|right|250px|upright|]]
 |сурет атауы = Б.з.д. 431 жылы одақтар: [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]] – сарғылт түспен, [[Пелопоннес одағы]] – жасыл түспен көрсетілген.
 |дата        = Б.з.д. 431 - 404 жылдар
 |орын        = Құрлықтағы [[Ежелгі Грекия|Грекия]], [[Эгей теңізі|Эгей теңізінің]] аралдары, [[Кіші Азия]], [[Сицилия]]
 |себеп       = 
 |нәтиже      = [[Спарта|Спартаның]] жеңісі
 |статусы     = 
 |өзгерістер  = 
 |қарсылас1   = [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]]
 |қарсылас2   = [[Пелопоннес одағы]]
 |қарсылас3   = 
 |қарсылас4   = 
 |командир1   = [[Перикл]]
 |командир2   = [[Архидам]]
 |командир3   = [[Клеон]]
 |командир4   = [[Брасид]]
 |командир5   = [[Никий]]
 |командир6   = [[Лисандр]]
 |командир7   = [[Алкивиад]]
 |командир8   = 
 |күштер1     = 
 |күштер2     = 
 |күштер3     =  
 |күштер4     = 
 |шығындар1   = Кем дегенде 18,070 жауынгер&lt;ref&gt;Strauss, Barry S. (1987). ''Athens After the Peloponnesian War: Class, Faction, and Policy, 403–386 BC''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-1942-3.&lt;/ref&gt; 
'''Екінші Пелопоннес соғысы''' (б.з.д. 431–404), көбінесе жай ғана '''Пелопоннес соғысы''' ([[Ежелгі грек тілі|көне грекше]]: Πόλεμος τῶν Πελοποννησίων, транслитерациясы: Pólemos tō̃n Peloponnēsíōn) деп аталады, бұл [[Ежелгі Грекия|грек әлеміндегі]] үстемдік үшін [[Ежелгі Афина|Афина]] мен [[Спарта]] және олардың одақтастары арасында болған соғыс. Соғыс [[Ахемен әулеті|Парсы империясының]] Спартаға қолдау көрсету арқылы араласқанға дейін шешілмей тұрды. [[Лисандр]] бастаған Спарта флоты (Парсыдан алынған субсидиялармен салынған) ақырында Афинаны жеңіп, Грекиядағы [[Спартаның гегемониясы|Спартаның гегемония]] кезеңін бастады.
Ежелгі Афина мен Спарта сияқты [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасында ежелден бері қайшылықтар болған. Бұл қайшылықтардың едәуір бөлігі мемлекеттердің [[Саяси жүйе|саяси құрылымдарының]] айырмашылығынан туындады. Ежелгі Афина [[демократия]] ретінде танылса, Спартада билік [[Олигархия|олигархияның]] қолында болды. Одақтас [[Полис (ежелгі қала)|полистерде]] екі жақ та өздеріне ұқсас мемлекеттік жүйені орнықтыруға тырысты. Саяси қайшылықтарды тіпті халықтың шығу тегі де ушықтырды: афиналықтар (сондай-ақ олардың көптеген одақтастары) [[Ионийлықтар|ионийліктер]] болса, ал спарталықтар мен олардың одақтастары негізінен [[Дорийлықтар|дорийліктер]] еді.
Тарихшылар әдетте соғысты үш кезеңге бөледі.&lt;ref&gt;[https://academic.mu.edu/meissnerd/thucydides.html Thucydides and the Peloponnesian War] ''academic.mu.edu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Deepak Malhotra. [https://www.library.hbs.edu/working-knowledge/what-historys-biggest-wars-teach-us-about-leading-in-peace What History's Biggest Wars Teach Us About Leading in Peace] ''HBS Working Knowledge''.&lt;/ref&gt; 

Бірінші кезеңі (б.з.д. 431–421) Спарта патшасы [[Архидам II|Архидам II-нің]] атымен аталған Он жылдық соғыс немесе [[Архидам соғысы]] деп аталды; ол [[Пелопоннес одағы|Пелопоннес лигасының]] (Спартаның одақтастары желісі) толық [[гоплит]] әскерімен [[Аттика|Аттикаға]] бірнеше рет басып кірді. Афинаның [[Ұзын қабырғалар|Ұзын қабырғалары]] бұл стратегияны тиімсіз етті, ал [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасындағы]] Афинаның қуатты флоты Пелопоннес жағалауына шабуыл жасап, Спартаға қарсы көтерілістерді өршітуге тырысты. Б.з.д. 421 жылы [[Никий бітімі]] жасалып, ол б.з.д. 413 жылға дейін созылды. Бұл уақытта бірнеше делдалдық шайқастар болды, оның ішінде б.з.д. 418 жылы Спарта [[Элида]], [[Мантинея]] (екеуі де бұрынғы Спарта одақтастары), [[Аргос]] және Афинадан құралған біріккен әскерді жеңген [[Мантинея шайқасы]]. Ең маңызды оқиға — б.з.д. 415–413 жылдар аралығындағы [[Сицилия жорығы]] болды, онда Афина Спартаның одақтасы [[Сиракузы|Сиракузыны]] басып алмақ болып, өзінің флотын дерлік толықтай жоғалтты.

Сицилия апаты соғыстың үшінші кезеңін (б.з.д. 413–404), яғни [[Декелея соғысы|Декелея соғысы немесе Иония соғысы]] деп аталатын кезеңді бастады. Бұл кезде Парсы империясы Спартаны қолдап, [[Грек-парсы соғыстары|Парсы соғыстары]] аяқталғаннан кейін Делос лигасына қосылған [[Кіші Азия|Кіші Азиядағы]] грек қалаларының үстемдігін қайтарып алмақ болды. Парсы қаржысының көмегімен Спарта Лисандр басқарған үлкен флот жасақтап, Эгей теңізінде, әсіресе б.з.д. 405 жылы [[Эгоспотамос шайқасы|Эгоспотамоста]], бірқатар шешуші жеңістерге жетті. Келесі жылы Афина берілу актісіне қол қойып, бүкіл империясынан айырылды. Лисандр [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасының]] бұрынғы мүшелеріне, соның ішінде Афинаға, қуыршақ [[Олигархия|олигархияларды]] орнатып, Афинада бұл режим «[[Отыз тиран]]&lt;nowiki/&gt;» деп аталды. Пелопоннес соғысынан кейін он жылдан соң [[Коринф соғысы]] (б.з.д. 394–386) басталды; ол нақты шешімсіз аяқталғанымен, Афинаның Спартадан тәуелсіздігін қалпына келтіруге көмектесті.

Пелопоннес соғысы ежелгі грек әлемін өзгертті. Соғысқа дейін Грекияның ең күшті қала-мемлекеті болған Афина дерлік толық бағындырылған күйге түсті, ал Спарта Грекияның жетекші билеуші мемлекет ретінде орнықты. Соғыстың экономикалық шығындары бүкіл Грекияға әсер етті, Пелопоннес аймағында кедейшілік жайлап, Афина күйреп, соғысқа дейінгі дәуірдегі әл-ауқатын ешқашан қалпына келтіре алмады.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Kagan, Donald (2003). ''The Peloponnesian War''. New York: Viking Press. ISBN 978-0-670-03211-2.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Fine, John V. A. (1983). ''The Ancient Greeks: A Critical History''. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press. ISBN 978-0-674-03314-6.&lt;/ref&gt; Сонымен қатар, соғыс грек қоғамына да астарлы өзгерістер әкелді. Демократиялық Афина мен олигархиялық Спарта арасындағы қақтығыс, олардың әрқайсысы басқа мемлекеттердегі өздеріне ыңғайлы саяси топтарды қолдағандықтан, грек әлемінде соғысты жиі оқиғаға айналдырды. [[Ежелгі Грекия әскери ісі|Ежелгі грек соғысы]] бастапқыда шектелген әрі формалды сипатта болғанымен, Пелопоннес соғысы [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасындағы жаппай қырғынға айналып, зорлық-зомбылыққа толы болды. Діни және мәдени тыйымдарды бұзып, ауыл шаруашылығын күйретіп, бүтіндей қалаларды қиратып, Пелопоннес соғысы б.з.д. V ғасырдың және Грекияның [[Классикалық Грекия|алтын дәуірінің]] қайғылы аяқталуын көрсетті.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Тарихи дереккөздер ==
Пелопоннес соғысы — замандастарының айтарлықтай көп куәгерлік деректері сақталған алғашқы әскери қақтығыс. Бұл соғыстың негізгі тарихи дереккөзі — [[Фукидид|Фукидидтің]] «''[[Тарих (Фукидид)|Пелопоннес соғысының тарихы]]''» атты еңбегі. Оның еңбегі тарихи ғылымның дамуына зор ықпал етіп, Пелопоннес соғысын және сол кездегі әлемді қазіргі заманда қалай қабылдайтынымызға айтарлықтай әсер етті.&lt;ref&gt;''Дж. В. А. Файн'' Древние греки: критическая история, с. 442&lt;/ref&gt; Ол бұл еңбегін соғыс басталысымен жаза бастағанын, деректерін тікелей куәгерлерден алғанын және өзі де көрген оқиғаларды қамтығанын атап көрсетеді. Соғыстың алғашқы кезеңінде шайқасқан афиналық болған Фукидид б.з.д. 423 жылы жер аударылып, өмірінің қалған бөлігін Пелопоннес аймағында өткізіп, деректер жинап, еңбегін жазумен айналысты. Ғалымдар Фукидидті сенімді әрі екі жаққа да бейтарап деп санайды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Бір ерекшелігі — оның еңбегіндегі ұзақ баяндамалар, олардың өзі де бұл сөздердің дәлме-дәл жазбасы емес, жалпы айтылған ойларды өз түсінігімен жеткізгенін мойындайды.&lt;ref&gt;Morley, Neville (13 September 2021).  [https://books.google.kz/books?id=mPk_EAAAQBAJ&amp;dq=thucydides+reliability&amp;pg=PA43&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=thucydides%20reliability&amp;f=false &quot;Thucydides Legacy in Grand Strategy&quot;.] In Balzacq, Thierry; Krebs, Ronald R. (eds.). ''The Oxford Handbook of Grand Strategy''. Oxford University Press. pp. 41–56. ISBN 978-0-19-257662-0.&lt;/ref&gt; Еңбек соғысқа дейінгі бірнеше жылды қамтып, оның басталу себептерін түсіндіріп, содан кейін оқиғаларды жыл сайын баяндайды. Фукидид еңбегінің басты кемшілігі — оның толық аяқталмағаны: мәтін б.з.д. 411 жылы соғыстың аяқталуынан жеті жыл бұрын үзіліп қалады.

Бұл оқиғаны Фукидидтің замандасы [[Ксенофонт]] жалғастырды, оның «[[Грек тарихы]]&lt;nowiki/&gt;» еңбегінің бірінші кітабында баяндалды. Ксенофонттың еңбегі — Фукидидтің дәстүрлі түсінігіндегі «тарих» емес, керісінше оқиғалармен таныс оқырманға арналған [[Естеліктер|естеліктерге]] ұқсайды. Бұл еңбек Фукидидтің соңғы сөйлемінен бірден басталып, соғыстың аяқталуы мен оның салдарын баяндайды. Афинада дүниеге келген [[Ксенофонт]] әскери қызметін [[Жалдамалы сарбаз|жалдамалы]] [[Жалдамалы сарбаз|сарбаз]] ретінде [[Ахемен әулеті|Парсы империясында]] және [[Кіші Азия]], [[Фракия]] мен Грекияда Спарта жағында соғысып өткізді. Осы әрекеттері үшін Афинадан қуылып, Спартада өмір сүрді, онда соғыстан шамамен 40 жыл өткен соң «[[Грек тарихы|Грек тарихын]]&lt;nowiki/&gt;» жазды. Оның еңбегі әдетте Спартаға бүйрегі бұрады деп есептеледі.&lt;ref&gt;Gatto, Martina. [https://bmcr.brynmawr.edu/2022/2022.04.23/ &quot;Review of: Xenophon and Sparta&quot;.] ''Bryn Mawr Classical Review''. ISSN 1055-7660&lt;/ref&gt; Ксенофонттың еңбегі өте біржақты және өзіне жағымсыз ақпаратты жиі елемейді; мысалы, Эллада тарихында үлкен рөл атқарған [[Пелопид]] пен [[Эпаминонд]] туралы мүлдем дерлік айтпайды. Сондықтан тарихшылар оның еңбегін аса сақтықпен пайдаланады.

Қалған көне еңбектер соғыс туралы кейінірек жазылған және бізге тек үзінділер күйінде жеткен. Сицилиялық тарихшы [[Диодор Сицилиялық]] өзінің «[[Тарихи кітапхана|Тарихи кітапханасының]]&lt;nowiki/&gt;» 12 және 13-кітаптарында соғыс туралы қысқаша баяндама ұсынады. Б.з.д. I ғасырда жазылған бұл еңбектердің дереккөзі соғыстан кейінгі ғасырда жазылған [[Эфор Кималық|Эфордың]] әмбебап тарихы болған деген пікір бар, бірақ бұл еңбек қазіргі уақытта [[Жоғалған ежелгі шығармалар|жоғалған]]. Оның еңбегі тарихшылар тарапынан түрліше бағаланады, бірақ оның басты құндылығы — [[Ксенофонт|Ксенофонттың]] баяндауынан бөлек оқиғалардың өзге қырын ұсынатын жалғыз шығарма болуы.

Рим-грек тарихшысы [[Плутарх]] өзінің «[[Салыстырмалы өмірнамалар (Плутарх)|Салыстырмалы өмірнамалар]]&lt;nowiki/&gt;» соғыстағы төрт ірі қолбасшының ([[Перикл]], [[Никий]], [[Алкивиад]] және [[Лисандр]]) өмірбаянын жазды. Плутархтың басты назары осы адамдардың мінезі мен адамгершілігіне аударылғанымен, ол соғыс барысына қатысты басқа дереккөздерде кездеспейтін кейбір мәліметтерді де келтіреді. Плутарх бірінші кезекте өмірбаяншы және моралист болғанымен, қазіргі заманғы тарихшылар оның еңбектерінен пайдалы ақпарат алады. Б.з. I ғасырында жазылған бұл еңбегін Плутарх қазіргі кезде жоғалып кеткен деп есептелетін ертеректегі еңбектерге сүйене отырып жазған.

Соғыс туралы мәліметтердің шектеулі бөлігі [[эпиграфика]] мен [[Археология|археологиядан]] алынады, мысалы, [[Амфиполь]] қабырғалары мен [[Брасид|Брасидтың]] қабірі, олар XX ғасырда қазылып алынған. Соғыс кезінде салынған кейбір ғимараттар мен өнер туындылары біздің заманымызға дейін сақталған, мысалы, Афинадағы [[Эрехтейон]] ғибадатханасы мен Гегесоның құлпытасы. Бұлар әскери әрекеттер туралы ақпарат бермегенімен, соғыс кезіндегі азаматтық өмірді көрсетеді. Афиналық [[Аристофан|Аристофанның]] бірнеше пьесалары (әсіресе «[[Бейбітшілік (комедия)|Бейбітшілік]]&lt;nowiki/&gt;» пен «[[Лисистрата]]&lt;nowiki/&gt;») соғыс кезінде жазылып, сол дәуірде қойылған, бірақ олар тарихи емес, сатиралық шығарма ретінде саналады.

== Пентеконтаэтия (елужылдық кезең) ==
[[Фукидид]] Спарта Пелопоннес соғысын б.з.д. 431 жылы «афиналықтардың күшеюінен қорыққаны үшін» бастаған деп есептеді, өйткені ол кезде «Афина Элладаның көп бөлігін бағындырып үлгерген еді».&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200&amp;redirect=true &quot;Thucydides, The Peloponnesian War, Book 1, chapter 1&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Шынында да, Пелопоннес соғысы басталар алдындағы елу жылдық кезең Афинаның Жерорта теңізіндегі ең күшті мемлекетке айналуымен ерекшеленді. Афина империясы бастапқыда Делос аралында қазынасы орналасқан Делос лигасы деп аталатын шағын полистер тобы ретінде құрылды — бұл лига грек-парсы соғыстарының аяқталғанын қамтамасыз ету мақсатында құрылған еді. Б.з.д. 480 жылы [[Парсылардың Грекияға екінші басып кіруі|парсылардың Грекияға басып кіруін]] тойтарып, [[Ежелгі Афина|Афина]] тез арада [[Иония]] мен [[Эгей аралдары|Эгей]] [[Эгей аралдары|архипеллагында]] парсыларға тәуелді аймақтарда [[Ахемен әулеті|Парсыларға]] қарсы соғысты жалғастырған грек мемлекеттерінің одағының көшбасшысына айналды. Мұның соңы Афинаның бірте-бірте империяға айналу кезеңімен аяқталды. Бұл кезең Фукидид атаған [[Пентеконтаэтия]] («елу жылдық») деп аталады. Афина парсыларға қарсы агрессивті соғыс жүргізіп, басқа қалаларға үстемдік ете бастады - Афина бастапқыда [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасында]] көшбасшы рөлінде болса, кейінірек ол өз билігіне Спарта мен оның одақтастарынан басқа бүкіл Грекияны қаратты да, тарихта «Афиналық империя» деп аталатын кезең басталды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Ғасырдың ортасында парсылар [[Эгей теңізі]] жағалауындағы иеліктерінен бас тартуға мәжбүр болып, олар Афинаға тәуелді болды. Сонымен қатар, Афинаның күші едәуір өсті: бұрынғы тәуелсіз одақтастары тәуелді мемлекеттерге айналып, алым-салық төлеуге міндетті болды. Бұл қаражат Афинаға қуатты флот ұстауға мүмкіндік берді, ал ғасырдың ортасынан бастап ол қаладағы ауқымды қоғамдық ғимараттар салуға және қаланы көріктендіруге де пайдаланылды, бұл өз кезегінде наразылық туғызды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Афина мен Пелопоннес мемлекеттері (оның ішінде Спарта) арасындағы қайшылықтар Пентеконтаэтияның басында-ақ басталды. Парсылар Грекиядан кеткеннен кейін, Спарта Афина қабырғаларын қалпына келтіруге жол бермеуге тырысты (қабырғасыз Афина құрлықтық шабуылдарға осал болып, Спартаға тез бағынар еді), бірақ бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Фукидидтің айтуынша, спартандықтар сол кезде ешқандай шара қолданбағанымен, олар «өз мақсаттарына жете алмағандарына іштей қатты қапаланды».

Мемлекеттер арасындағы қақтығыс б.з.д. 465 жылы Спартада [[Илоттар|илоттардың]] көтерілісі кезінде қайтадан басталды. Спартандықтар бұл көтерілісті басуға барлық одақтастарынан, оның ішінде афиналықтардан да көмек сұрады. Афина 4000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын әскер жіберді, бірақ олар келгеннен кейін Спарта «көмек қажет емес» деп, афиналықтарды үйлеріне қайтарып жіберді (қалған одақтастар қала берді). Фукидидтің айтуынша, спартандықтар афиналықтардың көтерілісшілер жағына өтіп кетуінен қауіптеніп, олардан бас тартты. Бұған ашынған Афина Спартамен одағын бұзды. Ақыры көтерілісші илоттар өлтірілмеу және жер аударылу шартымен берілуге мәжбүр болды; Афина оларды [[Коринф шығанағы|Коринф шығанағының]] ең тар жерінде орналасқан стратегиялық маңызды [[Навпакт]] қаласына қоныстандырды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Бұл оқиғалардың нәтижесінде ашынған афиналықтар Спартамен одақтан шығып, оның ежелгі қарсыласы [[Аргос|Аргоспен]] және [[Фессалия|Фессалиямен]] одақ құрды.

Б.з.д. 459 жылы Афина Пелопоннес одағына кіретін көршілері — [[Мегара]] мен [[Коринф]] арасындағы соғысты пайдаланып, Мегарамен одақ келісімін жасады. Осылайша, афиналықтар Коринф мойнағы мен Коринф шығанағында стратегиялық маңызды тірекке ие болды; бұған қоса, Афинаның [[Беотия|Беотиядағы]] ықпалы артты. Мұның бәрі Спартаның соғысқа кіруіне әкеліп соқты және «[[Бірінші Пелопоннес соғысы]]&lt;nowiki/&gt;» деп аталатын 15 жылдық қақтығыс басталды. Бұл соғыста Афина Аттиканың сыртындағы құрлықтық Грекияда өз иеліктерінен (оның ішінде Мегара мен Беотия) бас тартып, Спартаның бақылауына беруге мәжбүр болды, дегенмен Афина одағы құрамында [[Эгина]] аралы қала берді. Б.з.д. 446/445 жылғы қыста қол қойылған «[[Отыз жылдық бейбітшілік|Отыз жылдық бейбітшілікпен]]&lt;nowiki/&gt;» ресми түрде аяқталды&lt;ref&gt;Bagnall, Nigel (2006). ''The Peloponnesian War: Athens, Sparta and the Struggle for Greece''. New York: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-34215-9.&lt;/ref&gt; және екі мемлекетке де өз одақтастарына бақылау жүргізу құқығын мойындады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Бейбітшілік келісімін бұзылуы ==
Афина Эгей теңізі алабында өз үстемдігін орнатып, Қара теңіз маңындағы ықпалын күшейтіп жатқанда, Спарта мен оның одақтастары афиналықтардың іс-әрекеттеріне әзірге төзімділік танытты. Алайда, қуатты флоты мен мол ресурстары бар Афина [[Ұлы Грекия|Ұлы Грекияға]] (Оңтүстік Италия мен Сицилияға) ықпалын күшейте бастады. Афинаның батысқа қарай жылжуы Коринф үшін өлім қаупін төндірді, өйткені оның бүкіл саудасы батыс бағытында жүргізіліп келді, бұл Спартаның оқшаулануына және жалпы Пелопоннес одағына ауыр соққы болып тиді. Бұған не Спарта, не Коринф шыдай алмай, Афина экспансиясына қарсы барынша күшті шаралар қолдана бастады.

Отыз жылдық бітім алғаш рет б.з.д. 440 жылы сынға түсті. Сол жылы Афинаның қуатты одақтасы [[Самос]] [[Самос соғысы|Афинаға қарсы көтеріліс жасады]]. Көтерілісшілер тез арада парсы [[Сатрап|сатрапынан]] қолдау тапты, ал Афина империясы бойынша көптеген көтерілістер шығу қаупіне тап болды. Спарта, егер араласпақ болса, империя тағдырын шешетін үлкен соғыстың басталуына себепші болар еді. Сондықтан Спарта өз одақтастарының құрылтайын шақырып, Афинамен соғыс мүмкіндігін талқылады. Спартаның қуатты одақтасы Коринф соғысқа араласуға қарсы болды, құрылтай Афинаға қарсы соғыс ашпауға дауыс берді. Афиналықтар көтерілісті басты, сондықтан бейбітшілік сақталды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Соғысқа тікелей себеп болған оқиғалар Афина мен Коринф арасындағы қатынастарға байланысты еді. Коринф өз отары — Керкирадан жеңілгеннен кейін, [[Керкира]] ешбір жаққа одақтас болмаған теңіз алпауыты болғандықтан, Коринф одақтас флот құра бастады. Бұл Афинаны алаңдатты, Керкира Афинадан көмек сұрап одақтасуды ұсынды. Афина [[Керкира]] мен Коринфпен келіссөздер жүргізіп, Керкирамен қорғаныс одағына кірді. [[Сибота шайқасы|Сибота шайқасында]] Афинаның бірнеше кемесі Коринф флотына Керкирааны басып алуға жол бермей, маңызды рөл атқарды. Отыз жылдық бейбітшілікті сақтау үшін Афина кемелеріне Коринф Керкираға басып кірмейінше соғысқа араласпауға бұйрық берді. Алайда Афина кемелері шайқасқа араласып, қосымша афиналық [[Трирема|триремалардың]] келуі Коринфті өз жеңісін пайдаланып кетуден бас тартуға мәжбүр етті, сол арқылы Керкира мен Афина флотын түгелдей құтқарды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Осыдан кейін Афина өзінің одақтасы әрі Коринфтың отары болған [[Халкидики]] түбегіндегі [[Потидея|Потидеяға]] қабырғаларын бұзуды, кепілдікке адамдарды Афинаға жіберуді, Коринф магистраттарын қызметтен босатып, Коринфтен жаңа магистраттарды қабылдамауды бұйырды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Бұған ашынған Коринф Потидеяны көтеріліске шақырып, көтерілсе оларды қолдайтынын айтты. [[Потидея шайқасы]] кезінде Коринф Потидеяға жасырын әскер жіберіп көмек көрсетті. Бұл іс жүзінде Отыз жылдық бейбітшілікті бұзу еді, өйткені ол келісім бойынша Делос лигасы мен Пелопоннес лигасы бір-бірінің ішкі ісіне араласпауы тиіс болатын.

Бұдан әрі жағдайды ушықтырған оқиға Афинаның б.з.д. 433/2 жылы Мегара азаматтарына (бірінші Пелопоннес соғысынан кейін Спартаға қайтадан қосылған одақтас қала) сауда [[Санкция|санкцияларын]] енгізуі болды. Мегаралықтардың Гиера Оргас жерін қорлады деген айып тағылған еді. Бұл санкциялар, [[Мегаралық псефизм]] деп аталады, [[Фукидид]] тарапынан назарға алынбаған, алайда кейбір заманауи экономикалық тарихшылар Мегараның гүлденген Афина империясымен сауда жасауына тыйым салу Мегараға экономикалық күйреу әкелетінін айтып, бұл санкцияларды соғыстың негізгі себептерінің бірі ретінде қарастырады.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Афинаны соғыстың басталуына кінәлі деп санайтын тарихшылар осы оқиғаны басты себеп ретінде көрсетеді.&lt;ref&gt;Buckley, Terry (2010).  ''[https://search.worldcat.org/title/428731372 Aspects of Greek History 750–323 BC: A Source-Based Approach]'' New York: Routledge. ISBN 978-0-415-54976-9.&lt;/ref&gt; Мәселе мынада еді: енді Афина мегаралық прецедентті пайдаланып, кез келген сылтаумен басқа мемлекеттердің кемелеріне өз порттарын жаба алатын еді. Осылайша, соғыссыз-ақ, Афина қалаған қалаға өз шарттарын қабылдатқызып, жеңілдіктерге қол жеткізе алатын еді. Спарта үшін кеме қатынасы еркіндігін сақтау аса маңызды болды, өйткені оның күшті флоты жоқ болатын. Спартадан келген бірнеше делегация бір ғана мәселені қайта-қайта көтеріп отырды — мегаралық псефизманы дереу жоюды талап етті. Спартаға қарсы мегаралық декретті ресми түрде жою емес, тек оның орындалмауы да жеткілікті еді. Бұл жағдайда бұл ақылға қонымды ымыралы шешім болар еді. Дәл осы кезеңде белгісіз жағдайда Мегарада Спартаға жіберілген афиналық елші қаза тапты. Содан кейін Афина халық жиналысы Мегараға соғыс жариялау туралы шешім қабылдады, ал мегаралық псефизманы жою мәселесі енді қозғалмады.&lt;ref&gt;Александр Кравчук. [https://www.goodreads.com/book/show/5380157 Перикл и Аспазия]&lt;/ref&gt;

Коринфтің өтінішімен 432 жылы Спартада Пелопоннес лигасының мүшелері, әсіресе Афинаға наразылық білдіргендер, Спарта жиналысына шақырылып, өз шағымдарын жеткізді. Бұл жиында шақырылмаған Афина делегациясы да сөз сөйлеуге рұқсат сұрап, ақыры Афиналықтар мен Коринфтіктер арасындағы пікірталасқа ұласты. Фукидидтің айтуынша, Коринфтіктер Спартаның осы уақытқа дейін әрекетсіздігін айыптап, егер Спарта әрекетсіз қала берсе, оның өзіне одақтассыз қалып, Афинаның ықпалына түсуі мүмкін екенін ескертті.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.68.1&amp;redirect=true &quot;Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 68&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Бұған жауап ретінде Афиналықтар Спарталықтарға Афинаның соғыс кезіндегі жетістіктері мен Парсыға қарсы күресін еске салып, мұндай қуатты мемлекетпен соғысудың қауіпті екенін айтып, Отыз жылдық бейбітшілікте көзделгендей аралық сотқа жүгінуді ұсынды.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.73.1&amp;redirect=true &quot;Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 73&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Осыдан кейін барлық одақтас елдердің елшілері жиналыстан шығып кетті. Спартандықтар өзара соғыстың артықшылықтары мен кемшіліктерін саралай бастады. Патша [[Архидам ІІ]] бірінші дәрежелі әскери алпауытымен соғыстың нәтижесі бұлыңғыр болғандықтан, абайлап саясат ұстануға шақырды. Ол қуатты флот болмаған жағдайда дипломатиялық жолмен әрекет етуге, одақтың экономикалық және әскери күшін арттыруға кеңес берді. Ол соғысқа қарсы шықса да, соғысқа құмар [[эфор]] [[Сфенелаид|Сфенелаидтың]] пікірі Спарта [[Экклезия (Спарта)|экклезиясында]] басым түсті - ол дереу соғыс жариялап, күтпеген жерден жеңіске жетуді, сөйтіп одақтық борышын орындауды ұсынды.&lt;ref&gt;De Sainte Croix, Geoffrey Ernest Maurice (1989). ''The Origins of the Peloponnesian War''. London: Duckworth Books. ISBN 978-0-7156-1728-1.&lt;/ref&gt; Ақыры, Спарта жиналысы Афиналықтардың бейбітшілікті бұзды деп айыптап, соғыс жариялады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Афинаға бірнеше ультиматум қойылды, олардың ішінде әдейі орындалмайтын талаптар болды: [[Алкмеонидтер]] әулетін қуып жіберу ([[Перикл|Периклдің]] анасы осы әулеттен шыққан, оған үнемі «Килон қарғысы» деп аталатын оқиға еске салынып отырды), Афина теңіз одағын тарату, [[Потидея]] қоршауын тоқтату, Эгина тәуелсіздігін мойындау және Мегараға Афинамен сауда жасауға тыйымды алып тастау.

== Архидам соғысы ==
Қақтығыстың алғашқы кезеңі (б.з.д. 431–421 жылдар) тарихнамада дәстүрлі түрде [[Архидам соғысы]] деп аталады. Бұл атау Пелопоннес одағының біріктірілген әскерлеріне қолбасшылық жасаған спартан патшасы Архидам II-нің есімімен байланысты.

Спарта мен оның одақтастары (Коринфтен басқа) негізінен құрлықта соғыс жүргізуге қабілетті еді және оларды жеңу өте қиынға соғатын (әсіресе аңызға айналған [[Спарта әскері]] арқасында). Олар өте үлкен әскер жинай алатын еді; одақ көшбасшысы ретінде спартандықтар керемет жауынгерлер ретінде танымал еді. Ал Пелопоннес одағының флоты афиндық флоттың үштен бір бөлігіне ғана тең болып, оған қарсы тұра алмайтын.

Афина империясы Аттика түбегінде, яғни Грекияның құрлықтық бөлігінде орналасса да, [[Эгей теңізі|Эгей теңізіндегі]] аралдарға дейін таралған еді. Осыған байланысты олар басқа стратегия дайындады. Афина өз байлығын осы аралдардан алынатын алым-салықтан жинады. Афина империясы теңіз флоты арқылы өз билігін сақтап тұрды. Сондықтан екі жақтың да шешуші шайқас жүргізуге мүмкіндігі аз болды.

[[Архидам соғысы]] кезінде Спартаның стратегиясына сәйкес алдымен Аттикаға басып кіріп, Афина маңындағы жерлерге шабуыл жасап, жерлерді ойрандап, шешуші шайқаста афиндік әскерді талқандауды көздеді. Бұл шабуылдар Афинаның айналасындағы егістік жерлерді қиратты, бірақ Афина теңізге шығатын жолдарын сақтап қалды да, айтарлықтай зардап шеккен жоқ. Аттика халқы өз фермаларын тастап, Афинаны порт [[Пирей|Пиреймен]] жалғайтын [[Ұзын қабырғалар]] ішіне көшті. Соғыстың алғашқы жылының соңында [[Перикл]] өзінің әйгілі «[[Периклдің жерлеу сөзі|Жерлеу сөзін]]&lt;nowiki/&gt;» айтты (431 ж. б.з.д.).

Соғыс Спарта одақтастары — [[Фивы (Грекия)|Фивылықтардың]] — [[Платея]] атты шағын қалаға 431 жылы 4 сәуірде күтпеген шабуылынан басталды.&lt;ref&gt;[https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.73095/page/n513/mode/2up?view=theater &quot;Peloponnesian War&quot;] The Encyclopaedia Britannica Vol Xvii&lt;/ref&gt; Бұл қала [[Беотия|Беотияда]] орналасқанымен, ежелден Афинаның одақтасы еді. Ал фивылықтар Платеяны өз бақылауына өткізіп алмаса да, ең болмағанда оны [[Беотия одағы|беотиялық қалалар одағына]] қайтаруды көздеді. Қала қабырғалары соғыссыз уақыттағыдай күзетсіз болғандықтан, фивылықтардың 300-ден аса жауынгері мен екі [[беотарх]] басшылық еткен жасақ жасырын кіріп, платеяліктерді басқа беотиялық қалалармен одақтас болуға шақырды. Шабуылдаушылар бастапқыда тым агрессивті әрекет жасамады, тек базар алаңын басып алып, жергілікті жақтастарының қолдауына сенім артқандай болды. Дегенмен, олардың есебі дұрыс шықпады: платеяліктер қайта топтасып, беотиялықтардың саны аз екенін білген соң шабуылға шықты. Қысқа түнгі ұрыста фивылықтардың бір бөлігі жойылды, бір бөлігі қаладан шығып кете алды, ал қалған көпшілігі (180 адам) тұтқынға алынды. Негізгі фивы күштері кейінірек келіп жеткенде, олар қаланың айналасын тастап кетуге мәжбүр болды, бірақ тұтқындардың өмірі сақталады деген шарт қойылды. Фивылықтар кеткеннен кейін платеяліктер келісімді бұзып, тұтқындарды түгелдей өлтіріп тастады.

Б. з. д. 431 жылдың мамыр айында пелопоннес әскерінің алпыс мыңдық жасағы Аттикаға басып кіріп, Афинаның айналасындағы жерлерді ойрандады. Б. з. д. 427 жылға дейін осындай шабуылдар жыл сайын (б. з. д. 429 жылдан басқа жылдары) қайталанып отырды, бірақ олардың әрқайсысы шамамен үш аптаға ғана созылды; ең ұзақ шабуыл (б. з. д. 430 жылы) қырық күнге ғана жалғасты. Оның себебі пелопоннес әскері бұрынғы [[гоплит]] соғыстарының дәстүріне сай негізінен азаматтық жасақ болғандықтан, сарбаздар үйіне оралып, егін жинауға қатысуы тиіс еді. Бұған қоса, спарталықтардың илоттарды (құлдарды) үнемі бақылауда ұстауы қажет болды, өйткені Спарта әскерлерінің ұзақ уақыт бойы болмауы олардың көтерілісіне әкеліп соғуы мүмкін еді.

Афиналықтардың стратегиясын бастапқыда [[стратег]] [[Перикл]] басқарды. Ол Афиналықтарға Спартаның әлдеқайда көп әрі жақсы дайындалған [[Гоплит|гоплиттерімен]] ашық шайқастан аулақ болып, оның орнына Афина қарсыласынан айтарлықтай көп және жақсы дайындалған флотын соғыстың негізгі құралы ретінде пайдалануы тиіс болды. Жау шапқыншылығы болған жағдайда Аттикадағы ауылдық аймақтардың тұрғындары үйлерін тастап, Афина қорғандарының артына жасырынуы керек еді, ал азық-түлік пен басқа да тауарлар қалаға тек теңіз арқылы жеткізілуі тиіс болатын. Афинаның қаржылық жағдайы, ең алдымен одақтастары төлеген алымдардан құралғандықтан, олар мұндай тактиканың сәтті болатынына сенді. Афиналық флот — Грекияның ең қуатты теңіз күштері өзінің пелопоннес флотынан басым екенін дәлелдеп, екі шайқаста — [[Рион мүйісіндегі шайқас|Рион мүйісі]] мен [[Навпакттағы шайқас|Навпакт түбіндегі шайқастарда]] (б.з.д. 429 жыл) жеңіске жетіп, Пелопоннес жағалауына шабуыл жасай бастады.

Спартандықтардың шабуылы афиналықтарды өздерінің бастапқы жоспарына сәйкес Аттика халқының барлығын қаланың қорғандарына эвакуациялауға мәжбүр етті. Қаланың ішінде босқындардың көптеп келуі халықтың тығыз орналасуына және халықтың көпшілігінің қарапайым баспанасының жоқтығына әкелді.

Б.з.д. 430 жылы босқындарға лық толған Афинада індет өршіді (Фукидидтің мұқият сипаттап жазған белгілері бұл ауруды, бәлкім, [[Бөрітпе сүзек|сүзек ауруы]] деп көрсетеді; кейбір ғалымдар бұл ауруды [[оба]] ауруы деп те есептейді&lt;ref&gt;История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 199&lt;/ref&gt;; қазіргі молекулалық-генетикалық әдістер аурудың [[Іш сүзегі|іш сүзегінің]] қоздырғышы ([[Salmonella enterica subsp. enterica|Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi]]&lt;ref&gt;''Papagrigorakis, Manolis J.; Yapijakis, Christos; Synodinos, Philippos N.; Baziotopoulou-Valavani, Effie.''[https://www.ijidonline.com/article/S1201-9712%2805%2900178-5/fulltext DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens]  // International Journal of Infectious Diseases : journal. — 2006. — Vol. 10, no. 3. — P. 206—214. &lt;/ref&gt;) арқылы таралғанын дәлелдеді). [[Оба]] халық тығыз орналасқан қалада тез таралып, ұзақ мерзімде Афинаның жеңілуіне айтарлықтай әсер етті. Ауру 30 000-нан астам азаматты, теңізшілер мен сарбаздарды, соның ішінде Перикл мен оның ұлдарын қырып кетті. Афинаның халқының шамамен үштен бірі мен екіден екісі аралығында адам шығыны болды. Соған сәйкес, Афинаның адам ресурсы күрт азайды, тіпті жалдамалы әскерлер індет жайлаған қалаға жалданудан бас тартты. Аурудан қорыққандықтан, Спартаның Аттикаға басып кіруі тоқтатылды, өйткені олардың сарбаздары індет жұқтырған дұшпанмен байланысудан бас тартты.

[[Перикл]] қайтыс болғаннан кейін, афиналықтар оның консервативті, қорғаныс стратегиясынан біраз алыстап, Спарта мен оның одақтастарына соғыс ашу бағытында агрессивті стратегияға көшті. Дәл осы уақытта Афина демократиясында агрессивті топтардың көсемі [[Клеон]] ерекше рөл атқара бастады. Соғысты неғұрлым агрессивті жүргізуді және Периклдің қорғанысқа бағытталған саясатын доғаруды жақтаған Клеонның ықпалы айтарлықтай артты. Клеон ең алдымен Афина қоғамындағы радикалды-демократиялық элементтерге, әсіресе қалалық сауда мен қолөнер топтарына сүйенді. Жер иелері мен Аттикалық шаруаларға сүйенген және соғысты тоқтатып, бейбіт келісім жасауға ұмтылған бай жер иесі [[Никий]] басқарған қалыпты партия болды. Афинаның жағдайы біртіндеп жақсара бастағандықтан, Клеонның тобы біртіндеп Халық жиналысында үлкен ықпалға ие бола бастады.&lt;ref&gt;История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 201&lt;/ref&gt; 

Афина көптеген қиындықтарға қарамастан, соғыстың алғашқы кезеңіндегі ауыр соққыларға төтеп бере алды. Қулыққа толы жаңа стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] (кейінгі атақты шешен [[Демосфен|Демосфенмен]] шатастырмау керек) әскери қолбасшылығымен Афиналықтар Пелопоннес жағалауын теңізден шауып, бірнеше жеңістерге жетті. Б.з.д. 429 жылы [[Митилена көтерілісі|көтеріліс]] жасаған Потидеяны ақырында басып алды. 427 жылы [[Лесбос]] аралындағы көтеріліс те сәтсіз аяқталды, сол кезде афиналықтар аралдың басты қаласы — [[Митилена|Митиленаны]] басып алды. Сол бекіністердің бірі [[Пилос|Пилостың]] жанындағы [[Сфактирия]] аралында орналасқан болатын, онда соғыстың бірінші кезеңінде Афина бағы ашылды. Клеонның ұсынысымен Афинаның Халық жиналысы тіпті аралдағы барлық ересек ерлерді өлтіру және әйелдер мен балаларды құлдыққа сату туралы шешім қабылдады; дегенмен, келесі күні бұл шешім өзгертіліп, тек [[Олигархия|олигархияны]] қолдаған мың адамды өлім жазасына кесу туралы шешім қабылданды.

Б.з.д. 427 жылы [[Керкира]] аралында қанды қақтығыстар басталды. Себебі, Лесбос аралындағыдай, жергілікті ақсүйектер мен [[Демократия|демократияны]] жақтаушылар арасындағы өшпенділік еді. Азамат соғысында демократтар жеңіске жетіп, қарсыластарын қырып-жойды; арал Афина алпауыт мемлекетінің құрамында қалды, бірақ ол қатты әлсіреді. Сол жылы, б.з.д. 427 жылы, ұзаққа созылған [[Платея қоршауы|қоршаудан кейін]] Пелопоннес әскерлері мен Фивы әскерлері Платеяны басып алды. Қалған қорғаушылар өлім жазасына кесіліп, ал қала қиратылып тасталды.

Б.з.д. 426 жылдан бастап Афина соғыс барысында бастаманы өз қолына алды. Бұған 427 жылы [[Форос|форостың]] (одақтастардан алынатын алым-салық) шамамен екі есе көбеюі ықпал етті. Сонымен қатар, 427 жылы шағын афиналық эскадра [[Сицилия|Сицилияға]] жіберіліп, одақтас қалалардың (әсіресе Регияның) көмегімен ондағы спарталық одақтастарға қарсы сәтті әскери әрекеттер жүргізді. Қайратты стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] басшылығымен Афина Грекияның өз ішінде де бірқатар жетістіктерге жетті: соғыс [[Беотия]] мен [[Этолия]] жеріне ауыстырылды — Ольпы түбінде 3000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын пелопоннес әскері [[Ольпы шайқасы|талқандалды]]; [[Никий]] Лаконикадан оңтүстікке қарай орналасқан [[Китира]] аралын басып алды; Пелопоннес жағалауында тірек бекеттерінің желісі құрылды. Б.з.д. 424 жылы афиналық әскерлер ел ішіндегі өз жақтастары — демократтардың қолдауына үміттеніп, екі жақтан Беотияға басып кіруді жоспарлады.

Пилос маңындағы пост Спартаның құлдарға (илоттарға) тәуелділігін шебер пайдаланды; спарталық азаматтар сарбаз болуға дайындалып жатқанда, егін егіп, шаруа істейтін солар еді. Пилостың посты илоттардың қашып келетін жеріне айналды. Сондай-ақ, Афина постының маңында тұрған илоттардың көтеріліс шығара ма деген қорқыныш Спартаны бұл бекініске шабуыл жасауға итермеледі. Б.з.д. 425 жылы [[Пилос шайқасы|Пилос түбіндегі шайқаста]] [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфен]] спарталықтарды алдап, [[Сфактирия]] аралындағы спарталық әскерді қоршауға алды. Ол оларды берілуге көндірмекші болды. Бірақ бірнеше аптадан кейін ол оларды тізе бүктіре алмады. Оның орнына тәжірибесіз [[Клеон]] бұл істі өзі аяқтаймын деп халық жиналысында мақтанып шығып, [[Сфактирия шайқасы|Сфактирия түбіндегі шайқаста]] үлкен жеңіске жетті. Күтпеген оқиғада Афина әскері қоршап алған 300 спарталық [[гоплит]] берілуге мәжбүр болды солардың ішінде 120 асыл [[спартиаттар]] . Осылайша Спартаның жеңілмейтіндігі туралы аңызға үлкен соққы тиді. Спартаға жасалған соққы күшті болғаны сонша, сондықтан спартандықтар бітім келісімін ұсынды. Алайда, Афиналықтар жақын арада түпкілікті жеңіске жетеміз деп күтіп, келісімге келмеді. Бұл шешімге Сфактирия құлағаннан кейін соғысты жалғастыруды жақтайтын партияның басшысы [[Клеон|Клеонның]] Афинаның ең ықпалды саясаткеріне айналуы да өз әсерін тигізді. Афиналықтар Сфактириядағы тұтқындарды Афинаға әкеліп, егер Пелопоннес әскері Аттикаға тағы басып кірсе, оларды өлтіреміз деп шешті.

Дегенмен, көп ұзамай Афина Пелопоннес одағының күшін бағаламағаны белгілі болды. Спартандықтар Аттиканы тонауды тоқтатқанымен, афиналықтар сәтсіздіктерге ұшырай берді: Коринфке жасалған [[Солигея шайқасы|қону әрекеті]] қарсылас тарапынан тойтарылды, Сицилияда жергілікті полистердің бірлесуі афиналықтарды елге [[Гела конгрессі|қайтуға мәжбүр етті]]. Беотияны соғыстан шығару әрекеті де сәтсіз аяқталды: беотиялық билік демократтардың көтерілісін алдын ала білді де, Афинаның екі әскерінің бірін жеңіп, екіншісін Делий түбінде талқандады, сол шайқаста афиналық әскербасы [[Гиппократ (қолбасшы)|Гиппократ]] қаза тапты. Афиналықтар үшін ең үлкен сәтсіздік Фракияда күтіп тұрды: спартаның қолбасшысы [[Брасид]] өзіне одақтастар мен илоттардан құралған әскер жинап, бүкіл Грекияны кесіп өтіп, Афинаның Фракиядағы отары — Амфипольге жорық жасады. Амфиполь маңайындағы бірнеше [[күміс]] кеніштерін бақылап отырған болатын, ал ол Афинаның әскери қорын толтыруда маңызды рөл атқарды. Афиналықтар [[Фукидид|Фукидидтің]] басқаруымен жасақ жібергенімен, ол кешігіп келіп, Брасидтің Амфипольді басып алуына тосқауыл бола алмады. Сол себепті Фукидид айыпталып, жер аударылды. Бұл жағдай оның екі тараппен де сұхбаттасып, соғыстың тарихын жазуына түрткі болды. Афиналықтар Амфипольді қайтарып алмақ болғанда, [[Брасид]] пен [[Клеон]] екеуі де қаза тапты (қараңыз: [[Амфиполь шайқасы]]). Спарталықтар мен афиналықтар тұтқындарды Брасид басып алған қалаларға айырбастауға келісіп, уақытша бітімге келді.

== Никий бітім келісімі ==
Соғысты қолдаған басты қайраткерлердің бірі [[Клеон]] мен [[Брасид|Брасидтың]]  өлімімен бірге соғыс аяқталды. Дегенмен, бейбітшілік шарттарына қарамастан, тараптар бір-біріне басып алған аумақтарды қайтарған жоқ, тек тұтқындарды босатты. Елу жылға жасалған  [[Никий бітім келісімі]] бар болғаны алты жылға ғана созылды. Бұл уақыт Пелопоннестің айналасында үздіксіз шағын қақтығыстармен өтті.

Б.з.д. 421 жылы жасалған [[Никий бітім келісімі]] деп аталатын келісімде негізінен бұрынғы жағдайды қалпына келтіру көзделді: Спарта өз тұтқындарын қайтарып алуы, сондай-ақ Фракиядағы тірек бекеттерінен кетуі тиіс еді. Оның орнына Афина Пелопоннес жағалауындағы бекіністерін тапсырып, бірақ Мегараның екі айлағының бірін өзінде қалдыруға рұқсат алды. Алайда, тараптар шарттардың барлығын орындамағандықтан, екі жақтың да көңілі көп ұзамай суыды. Спарта әскері Амфиполисте тұра берді және оны Афинаға қайтаруға еш ниеттенген жоқ. Сол уақытта Афина да Пилос бекінісін босатпады.

Бұған қоса, Спартаның одақтастары — әсіресе [[Коринф]] пен [[Фивы (Грекия)|Фивы]] — өз мүдделері келісімде ескерілмегеніне ренжіді. Бұл Пелопоннес одағы ішінде елеулі шиеленіс тудырды. Осыған байланысты Спарта, Никийдің делдалдығымен, Афинамен жаңа одақ құрды, бірақ оның іс жүзінде ешқандай мәні болмады. 

Бұл кезде Спарта белсенді әскери әрекеттерден бас тартты, бірақ оның кейбір одақтастары Пелопоннес одағынан шығу қажет деп есептеді. Олар Пелопоннес шығысындағы Спартаға тәуелсіз болған, демократиялық бағыттағы қуатты [[Аргос]] қаласының айналасына шоғырлана бастады. Себебі Аргос — өзі демократиялық қала және Спартаның ежелгі жауы — Спартаға қарсы одақты ұйымдастыра бастады. Соңында Аргос Афинамен де келісім жасап, амбициясы зор және ежелгі ақсүйек тектен шыққан [[Алкивиад]] Афинада Спартаға қарсы жаңа соғысқа дайындық жасап, Никийдің тепе-теңдік саясатын бұзды. Спарта бұған жауап ретінде Фивы мен Коринфпен одағын нығайтты; екеуі де Аргос одағына қосылмады. Осылайша, Аргос, [[Мантинея]] және [[Элида]] (оларда да Никий бейбітшілігіне наразылық нәтижесінде демократиялық күштер билікке келген) жаңа одақ құрды. Бастапқыда оған [[Коринф]] те қосылды, бірақ Афинамен даулардың жалғасуына байланысты Спарта жағына өтті. Бұл одаққа Афина аздап қолдау көрсетті және Пелопоннесте үстемдікке жетуге тырысты. Алайда б.з.д. 418 жылы [[Аргос]], [[Мантинея]], [[Аркадия]] және Афинаның біріккен күштері Мантинея шайқасында күйрей жеңілді; [[Мантинея шайқасы]] Пелопоннес соғысы кезінде Грекиядағы ең үлкен құрлықтағы шайқас болды. Шайқаста одақтастар бастапқыда сәттілікке жеткен, бірақ оны дамыта алмай, Спартаның таңдаулы күштеріне жеңіліп қалды. Бұл Спарта үшін толық жеңіс болды және қаланы стратегиялық жеңілістен құтқарды. Пелопоннес қалаларында Спарта одағының жақтастары жеңіске жетіп, [[олигархия]] орнады. Демократиялық альянс ыдырап, оның мүшелерінің көпшілігі қайтадан Пелопоннес одағына қосылды.

Б.з.д. 416 жылдың жазында, Спартамен бітім кезінде, Афина бейтарап [[Милос]] аралына басып кіріп, одан Спартаға қарсы одақтас болуды немесе жойылуды талап етті. Милостықтар бұл талапты қабылдамады, сондықтан афиналық әскер олардың қаласын қоршап, қыста басып алды. Қала құлағаннан кейін афиналықтар ересек еркектердің бәрін өлтіріп, әйелдер мен балаларды [[Ежелгі Грекиядағы құлдық|құлдыққа]] сатты - Афинаның Милос аралын бағындыруы және оның халқын жазалау әрекеті (барлық еркектерін өлтіріп, әйелдер мен балаларды құлдыққа сату) адамзатқа қарсы қылмыс ретінде саналды. Бұл қылмысты алғаш [[Диагор Милостік]] әшкерелеп айтса, кейінірек [[Фукидид]] өзінің атақты &quot;[[Милос диалогы|Милос диалогында]]&quot; баяндап берді.&lt;ref&gt;[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200:book=5 &quot;Thucydides, The Peloponnesian War, Book 5&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Wolfgang Will: ''Der Untergang von Melos. Machtpolitik im Urteil des Thukydides und einiger Zeitgenossen.'' Bonn 2006, ISBN 3-7749-3441-X. S. 59–75 und 95–123&lt;/ref&gt;

== Сицилия жорығы ==
Құрлықтағы  Грекияда жеңіліске ұшыраған соң, афиналықтар назарын Сицилияға аударды. Бұл жерде орналасқан грек қалалары өте бай болатын, ал аралдың басты қаласы — Сиракузы — Афинадан аса кішкентай емес еді. 

Соғыстың 17-ші жылында Афинаға Сицилиядағы одақтастары Сиракузы қаласының шабуылына ұшырағаны туралы хабар жетті. Сицилияны бағындыру Афинаға Пелопоннес одағынан үлкен артықшылық беріп, Афинаға орасан зор байлық әкелмек болды, әрі Спартаның ең маңызды одақтасы — [[Коринф|Коринфтің]] саудасына ауыр соққы тигізер еді. Бұған дейінгі соғыстың кезеңінде [[Пилос]], [[Керкира]] мен [[Навпакт]] маңында нығайған афиналықтар енді бұл бағытқа елеулі жорық әскерін жіберуді ойластыра бастады. [[Сиракузы]] — Сицилиядағы ең ірі қала еді. Оның халқы этникалық жағынан [[Дорийлықтар|дорийліктер]] болатын (спарталықтар сияқты), ал афиналықтар және олардың Сицилиядағы одақтастары [[Ионийлықтар|ионийліктер]] еді. Әскер жіберуге себеп — афиналықтардың одақтасы болған [[Сегеста]] (кей әдебиеттерде Эгеста) қаласының Селинунтпен соғыста көмек сұрауы еді, ал [[Селинунт]] Сиракузының қолдауына ие болатын.

Афиналықтар одақтастарына көмек көрсетуге міндеттіміз деп санады. Сонымен қатар, олар Сицилияны түгел жаулап алуды армандады — бұл идеяны әсіресе [[Алкивиад]] қолдады және ол жорыққа қолбасшылық етті. Жорыққа қолбасшы ретінде [[Никий]], [[Ламах]] және Алкивиад тағайындалды. Жорыққа соңғы дайындықтар барысында Афина қаласындағы [[герма]] (діни мүсіндер) белгісіз адамдар тарапынан бүлінген. Осы оқиғадан кейін Алкивиад дінге қарсы қылмыс жасады деп айыпталды. Алкивиад өзін дереу соттауын талап етті, сол арқылы жорыққа шықпас бұрын өз кінәсіздігін дәлелдемек болды. Алайда, афиналықтар оны соттамай жатып жорыққа жіберді (көпшілік оны осылайша оңай құлату үшін істелді деп есептеді). Алкивиад Сицилияға келген соң, Афинаға сотқа шақырылды. Ол әділетсіз жазаға тартылудан қорқып, Спартаға қашып кетті. Сицилиядағы жорыққа енді [[Никий]] қолбасшылық ететін болды. Қашқан соң Алкивиад спарталықтарға афиналықтар Сицилияны [[Италия]] мен [[Карфаген|Карфагенді]] жаулап алуға арналған тірек алаңы ретінде пайдалануды, ал кейін сол жерлерден жиналған әскер мен байлықты Пелопоннеске қарсы соғысқа бағыттауды көздеп отыр деп хабарлады.

Афина әскері 100-ден астам [[Трирема|триремадан]] және шамамен 5000 жаяу әскер мен жеңіл қаруланған жауынгерлерден тұрды. Атты әскер саны небәрі 30-ға жуық болғандықтан, үлкен әрі жақсы дайындалған сиракузылық атты әскерге төтеп бере алмады.

Сицилияға түскеннен кейін бірнеше қала Афина жағына өтті. Бірақ шабуыл жасаудың орнына, Никий кейінге шегінді. Осылайша, б.з.д. 415 ж. әскери маусым Сиракузыға айтарлықтай зиян келтірместен аяқталды. Қыс келген соң, афиналықтар қысқы тұрақтарына оралып, одақтастарды тартуға көшті. Бұл кідіріс Сиракузыға Спартадан көмек сұрауға мүмкіндік берді. Спарта қолбасшысы [[Гилипп|Гилиппты]] көмекке жіберіп, ол Сицилияға келген соң бірнеше қала-мемлекеттерден әскер жинап, Сиракузыға көмекке келді. Ол сиракузылық әскердің басына өтіп, бірнеше шайқаста афиналықтарды жеңіп, қаланы басып кіруден қорғап қалды.

Никий Афинаға қосымша күш сұрап хат жіберді. Демосфен бас қолбасшы ретінде жіберіліп, өз әскерімен Сицилияға келіп, Никийдің күштерімен бірікті. Тағы да шайқастар болды, бірақ афиналықтар жеңілді. Демосфен кері қайту керек екенін ұсынған, бірақ Никий бас тартты. Соңында ол келісіп еді, бірақ [[Айдың тұтылуы|ай тұтылуы]] сияқты жаман ырым кері шегінуді кейінге шегерді. Бұл кешігу ауыр соқты: афиналықтар Сиракузының Үлкен айлағында ірі теңіз шайқасына түсуге мәжбүр болды. Олар толық жеңіліс тапты. Никий мен Демосфен қалған әскерлерімен құрлық арқылы шегінбек болған, бірақ сиракузылық атты әскер оларды аяусыз қуып, қалғандарын қырып-жойды немесе құлдыққа түсірді. Сицилия жорығының тас-талқаны шығуы Афина үшін нағыз апатқа айналды. Қала қоя алатын гоплит жасағының үштен біріне жуығы мен флоттың үштен екісі қырылды, қаржылық ресурстар сарқылды. Грекиядағы афиналықтардың беделі күрт төмендеді, ал Афина ішінде Спартаға бүйрегі бұратын [[олигархия]] жақтастары бас көтере бастады; олигархиялық құпия ұйымдар — [[Гетерия|гетериялардың]] ықпалы арта түсті. Бұл жеңіліс соғыстың бетбұрыс нүктесіне айналды, дегенмен соғыс аяқталуға әлі алыс еді.

== Екінші соғыс (б.з.д. 413-404 жылдар) ==
Лакедемондықтар Сицилияға көмек жіберумен шектелмей, соғысты Афинаға ауыстыруға шешім қабылдады. Алкивиадтың кеңесімен олар Афина маңындағы [[Декелея|Декелеяны]] бекіндіріп, афиналықтардың жыл бойы өз жерлерін пайдалануларына кедергі келтірді. Декелеяны бекіту Афинаға құрлық арқылы азық-түлік жеткізуге тосқауыл болып, барлық жабдықты теңіз арқылы жеткізуге мәжбүрледі, бұл едәуір қымбатқа түсті. Бұдан да маңыздысы – жақын маңдағы күміс шахталары толығымен істен шығып, Спарта гоплиттері Декелеяда 20 000-ға дейін афиналық құлды босатты. Қазына мен 1000 таланттық төтенше қор сарқыла бастаған соң, Афина бағынышты одақтастарынан одан да көп алым-салық талап ете бастады, бұл Империя ішіндегі наразылық пен көтеріліс қаупін күшейтті.

Коринф, Спарта және Пелопоннес одағының басқа мүшелері Афинаны қуып шығу үшін Сиракузыға қосымша қол жіберді; бірақ Афина кері шегінудің орнына Сицилияға тағы жүз кеме мен 5000 жауынгер жіберді. Гилипп басқарған сиракузылықтар мен олардың одақтастары афиналықтарды құрлықта күйрете жеңді; Гилипп сиракузылықтарды флот жасауға итермелеп, олар Афина флотын шегінбек болған кезде талқандады. Афина әскері Сицилиядағы достас қалаларға құрлықпен шегінуге тырысты, бірақ бөлініп, жеңіліске ұшырады. Афина флоты толық жойылды, ал дерлік бүкіл Афина әскері құлдыққа сатылды.

Афиналықтардың Сицилияда жеңілгенінен кейін, Афина империясының күйреуі таяу қалды деген сенім кең тарады. Афинаның қазынасы дерлік бос, айлақтары жабылып, көптеген жас афиналықтар шетелде өлтірілді немесе түрмеге қамалды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ежелгі Грекия соғыстары]]
[[Санат:Пелопоннес соғысы]]</text>
      <sha1>7fej5hduulnt8imacxrxmkoo7z0eod4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480346</id>
      <parentid>3480327</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T18:20:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <origin>3480346</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79924" sha1="hmbs5fm1wjiatc6p6d5n1ildd0ojw8e" xml:space="preserve">{{Қарулы қақтығыс
 |қақтығыс    = Пелопоннес соғысы
 |бөлім       = Ежелгі Грекия соғыстары
 |сурет       = [[File:Пелопоннес соғысы бзд 431ж.png|Пелопоннес соғысы бзд 431ж|thumb|right|250px|upright|]]
 |сурет атауы = Б.з.д. 431 жылы одақтар: [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]] – сарғылт түспен, [[Пелопоннес одағы]] – жасыл түспен көрсетілген.
 |дата        = Б.з.д. 431 - 404 жылдар
 |орын        = Құрлықтағы [[Ежелгі Грекия|Грекия]], [[Эгей теңізі|Эгей теңізінің]] аралдары, [[Кіші Азия]], [[Сицилия]]
 |себеп       = 
 |нәтиже      = [[Спарта|Спартаның]] жеңісі
 |статусы     = 
 |өзгерістер  = 
 |қарсылас1   = [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]]
 |қарсылас2   = [[Пелопоннес одағы]]
 |қарсылас3   = 
 |қарсылас4   = 
 |командир1   = [[Перикл]]
 |командир2   = [[Архидам]]
 |командир3   = [[Клеон]]
 |командир4   = [[Брасид]]
 |командир5   = [[Никий]]
 |командир6   = [[Лисандр]]
 |командир7   = [[Алкивиад]]
 |командир8   = 
 |күштер1     = 
 |күштер2     = 
 |күштер3     =  
 |күштер4     = 
 |шығындар1   = Кем дегенде 18,070 жауынгер&lt;ref&gt;Strauss, Barry S. (1987). ''Athens After the Peloponnesian War: Class, Faction, and Policy, 403–386 BC''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-1942-3.&lt;/ref&gt;
}}
'''Екінші Пелопоннес соғысы''' (б.з.д. 431–404), көбінесе жай ғана '''Пелопоннес соғысы''' ([[Ежелгі грек тілі|көне грекше]]: Πόλεμος τῶν Πελοποννησίων, транслитерациясы: Pólemos tō̃n Peloponnēsíōn) деп аталады, бұл [[Ежелгі Грекия|грек әлеміндегі]] үстемдік үшін [[Ежелгі Афина|Афина]] мен [[Спарта]] және олардың одақтастары арасында болған соғыс. Соғыс [[Ахемен әулеті|Парсы империясының]] Спартаға қолдау көрсету арқылы араласқанға дейін шешілмей тұрды. [[Лисандр]] бастаған Спарта флоты (Парсыдан алынған субсидиялармен салынған) ақырында Афинаны жеңіп, Грекиядағы [[Спартаның гегемониясы|Спартаның гегемония]] кезеңін бастады.
Ежелгі Афина мен Спарта сияқты [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасында ежелден бері қайшылықтар болған. Бұл қайшылықтардың едәуір бөлігі мемлекеттердің [[Саяси жүйе|саяси құрылымдарының]] айырмашылығынан туындады. Ежелгі Афина [[демократия]] ретінде танылса, Спартада билік [[Олигархия|олигархияның]] қолында болды. Одақтас [[Полис (ежелгі қала)|полистерде]] екі жақ та өздеріне ұқсас мемлекеттік жүйені орнықтыруға тырысты. Саяси қайшылықтарды тіпті халықтың шығу тегі де ушықтырды: афиналықтар (сондай-ақ олардың көптеген одақтастары) [[Ионийлықтар|ионийліктер]] болса, ал спарталықтар мен олардың одақтастары негізінен [[Дорийлықтар|дорийліктер]] еді.
Тарихшылар әдетте соғысты үш кезеңге бөледі.&lt;ref&gt;[https://academic.mu.edu/meissnerd/thucydides.html Thucydides and the Peloponnesian War] ''academic.mu.edu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Deepak Malhotra. [https://www.library.hbs.edu/working-knowledge/what-historys-biggest-wars-teach-us-about-leading-in-peace What History's Biggest Wars Teach Us About Leading in Peace] ''HBS Working Knowledge''.&lt;/ref&gt; 

Бірінші кезеңі (б.з.д. 431–421) Спарта патшасы [[Архидам II|Архидам II-нің]] атымен аталған Он жылдық соғыс немесе [[Архидам соғысы]] деп аталды; ол [[Пелопоннес одағы|Пелопоннес лигасының]] (Спартаның одақтастары желісі) толық [[гоплит]] әскерімен [[Аттика|Аттикаға]] бірнеше рет басып кірді. Афинаның [[Ұзын қабырғалар|Ұзын қабырғалары]] бұл стратегияны тиімсіз етті, ал [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасындағы]] Афинаның қуатты флоты Пелопоннес жағалауына шабуыл жасап, Спартаға қарсы көтерілістерді өршітуге тырысты. Б.з.д. 421 жылы [[Никий бітімі]] жасалып, ол б.з.д. 413 жылға дейін созылды. Бұл уақытта бірнеше делдалдық шайқастар болды, оның ішінде б.з.д. 418 жылы Спарта [[Элида]], [[Мантинея]] (екеуі де бұрынғы Спарта одақтастары), [[Аргос]] және Афинадан құралған біріккен әскерді жеңген [[Мантинея шайқасы]]. Ең маңызды оқиға — б.з.д. 415–413 жылдар аралығындағы [[Сицилия жорығы]] болды, онда Афина Спартаның одақтасы [[Сиракузы|Сиракузыны]] басып алмақ болып, өзінің флотын дерлік толықтай жоғалтты.

Сицилия апаты соғыстың үшінші кезеңін (б.з.д. 413–404), яғни [[Декелея соғысы|Декелея соғысы немесе Иония соғысы]] деп аталатын кезеңді бастады. Бұл кезде Парсы империясы Спартаны қолдап, [[Грек-парсы соғыстары|Парсы соғыстары]] аяқталғаннан кейін Делос лигасына қосылған [[Кіші Азия|Кіші Азиядағы]] грек қалаларының үстемдігін қайтарып алмақ болды. Парсы қаржысының көмегімен Спарта Лисандр басқарған үлкен флот жасақтап, Эгей теңізінде, әсіресе б.з.д. 405 жылы [[Эгоспотамос шайқасы|Эгоспотамоста]], бірқатар шешуші жеңістерге жетті. Келесі жылы Афина берілу актісіне қол қойып, бүкіл империясынан айырылды. Лисандр [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасының]] бұрынғы мүшелеріне, соның ішінде Афинаға, қуыршақ [[Олигархия|олигархияларды]] орнатып, Афинада бұл режим «[[Отыз тиран]]&lt;nowiki/&gt;» деп аталды. Пелопоннес соғысынан кейін он жылдан соң [[Коринф соғысы]] (б.з.д. 394–386) басталды; ол нақты шешімсіз аяқталғанымен, Афинаның Спартадан тәуелсіздігін қалпына келтіруге көмектесті.

Пелопоннес соғысы ежелгі грек әлемін өзгертті. Соғысқа дейін Грекияның ең күшті қала-мемлекеті болған Афина дерлік толық бағындырылған күйге түсті, ал Спарта Грекияның жетекші билеуші мемлекет ретінде орнықты. Соғыстың экономикалық шығындары бүкіл Грекияға әсер етті, Пелопоннес аймағында кедейшілік жайлап, Афина күйреп, соғысқа дейінгі дәуірдегі әл-ауқатын ешқашан қалпына келтіре алмады.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Kagan, Donald (2003). ''The Peloponnesian War''. New York: Viking Press. ISBN 978-0-670-03211-2.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Fine, John V. A. (1983). ''The Ancient Greeks: A Critical History''. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press. ISBN 978-0-674-03314-6.&lt;/ref&gt; Сонымен қатар, соғыс грек қоғамына да астарлы өзгерістер әкелді. Демократиялық Афина мен олигархиялық Спарта арасындағы қақтығыс, олардың әрқайсысы басқа мемлекеттердегі өздеріне ыңғайлы саяси топтарды қолдағандықтан, грек әлемінде соғысты жиі оқиғаға айналдырды. [[Ежелгі Грекия әскери ісі|Ежелгі грек соғысы]] бастапқыда шектелген әрі формалды сипатта болғанымен, Пелопоннес соғысы [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасындағы жаппай қырғынға айналып, зорлық-зомбылыққа толы болды. Діни және мәдени тыйымдарды бұзып, ауыл шаруашылығын күйретіп, бүтіндей қалаларды қиратып, Пелопоннес соғысы б.з.д. V ғасырдың және Грекияның [[Классикалық Грекия|алтын дәуірінің]] қайғылы аяқталуын көрсетті.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Тарихи дереккөздер ==
Пелопоннес соғысы — замандастарының айтарлықтай көп куәгерлік деректері сақталған алғашқы әскери қақтығыс. Бұл соғыстың негізгі тарихи дереккөзі — [[Фукидид|Фукидидтің]] «''[[Тарих (Фукидид)|Пелопоннес соғысының тарихы]]''» атты еңбегі. Оның еңбегі тарихи ғылымның дамуына зор ықпал етіп, Пелопоннес соғысын және сол кездегі әлемді қазіргі заманда қалай қабылдайтынымызға айтарлықтай әсер етті.&lt;ref&gt;''Дж. В. А. Файн'' Древние греки: критическая история, с. 442&lt;/ref&gt; Ол бұл еңбегін соғыс басталысымен жаза бастағанын, деректерін тікелей куәгерлерден алғанын және өзі де көрген оқиғаларды қамтығанын атап көрсетеді. Соғыстың алғашқы кезеңінде шайқасқан афиналық болған Фукидид б.з.д. 423 жылы жер аударылып, өмірінің қалған бөлігін Пелопоннес аймағында өткізіп, деректер жинап, еңбегін жазумен айналысты. Ғалымдар Фукидидті сенімді әрі екі жаққа да бейтарап деп санайды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Бір ерекшелігі — оның еңбегіндегі ұзақ баяндамалар, олардың өзі де бұл сөздердің дәлме-дәл жазбасы емес, жалпы айтылған ойларды өз түсінігімен жеткізгенін мойындайды.&lt;ref&gt;Morley, Neville (13 September 2021).  [https://books.google.kz/books?id=mPk_EAAAQBAJ&amp;dq=thucydides+reliability&amp;pg=PA43&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=thucydides%20reliability&amp;f=false &quot;Thucydides Legacy in Grand Strategy&quot;.] In Balzacq, Thierry; Krebs, Ronald R. (eds.). ''The Oxford Handbook of Grand Strategy''. Oxford University Press. pp. 41–56. ISBN 978-0-19-257662-0.&lt;/ref&gt; Еңбек соғысқа дейінгі бірнеше жылды қамтып, оның басталу себептерін түсіндіріп, содан кейін оқиғаларды жыл сайын баяндайды. Фукидид еңбегінің басты кемшілігі — оның толық аяқталмағаны: мәтін б.з.д. 411 жылы соғыстың аяқталуынан жеті жыл бұрын үзіліп қалады.

Бұл оқиғаны Фукидидтің замандасы [[Ксенофонт]] жалғастырды, оның «[[Грек тарихы]]&lt;nowiki/&gt;» еңбегінің бірінші кітабында баяндалды. Ксенофонттың еңбегі — Фукидидтің дәстүрлі түсінігіндегі «тарих» емес, керісінше оқиғалармен таныс оқырманға арналған [[Естеліктер|естеліктерге]] ұқсайды. Бұл еңбек Фукидидтің соңғы сөйлемінен бірден басталып, соғыстың аяқталуы мен оның салдарын баяндайды. Афинада дүниеге келген [[Ксенофонт]] әскери қызметін [[Жалдамалы сарбаз|жалдамалы]] [[Жалдамалы сарбаз|сарбаз]] ретінде [[Ахемен әулеті|Парсы империясында]] және [[Кіші Азия]], [[Фракия]] мен Грекияда Спарта жағында соғысып өткізді. Осы әрекеттері үшін Афинадан қуылып, Спартада өмір сүрді, онда соғыстан шамамен 40 жыл өткен соң «[[Грек тарихы|Грек тарихын]]&lt;nowiki/&gt;» жазды. Оның еңбегі әдетте Спартаға бүйрегі бұрады деп есептеледі.&lt;ref&gt;Gatto, Martina. [https://bmcr.brynmawr.edu/2022/2022.04.23/ &quot;Review of: Xenophon and Sparta&quot;.] ''Bryn Mawr Classical Review''. ISSN 1055-7660&lt;/ref&gt; Ксенофонттың еңбегі өте біржақты және өзіне жағымсыз ақпаратты жиі елемейді; мысалы, Эллада тарихында үлкен рөл атқарған [[Пелопид]] пен [[Эпаминонд]] туралы мүлдем дерлік айтпайды. Сондықтан тарихшылар оның еңбегін аса сақтықпен пайдаланады.

Қалған көне еңбектер соғыс туралы кейінірек жазылған және бізге тек үзінділер күйінде жеткен. Сицилиялық тарихшы [[Диодор Сицилиялық]] өзінің «[[Тарихи кітапхана|Тарихи кітапханасының]]&lt;nowiki/&gt;» 12 және 13-кітаптарында соғыс туралы қысқаша баяндама ұсынады. Б.з.д. I ғасырда жазылған бұл еңбектердің дереккөзі соғыстан кейінгі ғасырда жазылған [[Эфор Кималық|Эфордың]] әмбебап тарихы болған деген пікір бар, бірақ бұл еңбек қазіргі уақытта [[Жоғалған ежелгі шығармалар|жоғалған]]. Оның еңбегі тарихшылар тарапынан түрліше бағаланады, бірақ оның басты құндылығы — [[Ксенофонт|Ксенофонттың]] баяндауынан бөлек оқиғалардың өзге қырын ұсынатын жалғыз шығарма болуы.

Рим-грек тарихшысы [[Плутарх]] өзінің «[[Салыстырмалы өмірнамалар (Плутарх)|Салыстырмалы өмірнамалар]]&lt;nowiki/&gt;» соғыстағы төрт ірі қолбасшының ([[Перикл]], [[Никий]], [[Алкивиад]] және [[Лисандр]]) өмірбаянын жазды. Плутархтың басты назары осы адамдардың мінезі мен адамгершілігіне аударылғанымен, ол соғыс барысына қатысты басқа дереккөздерде кездеспейтін кейбір мәліметтерді де келтіреді. Плутарх бірінші кезекте өмірбаяншы және моралист болғанымен, қазіргі заманғы тарихшылар оның еңбектерінен пайдалы ақпарат алады. Б.з. I ғасырында жазылған бұл еңбегін Плутарх қазіргі кезде жоғалып кеткен деп есептелетін ертеректегі еңбектерге сүйене отырып жазған.

Соғыс туралы мәліметтердің шектеулі бөлігі [[эпиграфика]] мен [[Археология|археологиядан]] алынады, мысалы, [[Амфиполь]] қабырғалары мен [[Брасид|Брасидтың]] қабірі, олар XX ғасырда қазылып алынған. Соғыс кезінде салынған кейбір ғимараттар мен өнер туындылары біздің заманымызға дейін сақталған, мысалы, Афинадағы [[Эрехтейон]] ғибадатханасы мен Гегесоның құлпытасы. Бұлар әскери әрекеттер туралы ақпарат бермегенімен, соғыс кезіндегі азаматтық өмірді көрсетеді. Афиналық [[Аристофан|Аристофанның]] бірнеше пьесалары (әсіресе «[[Бейбітшілік (комедия)|Бейбітшілік]]&lt;nowiki/&gt;» пен «[[Лисистрата]]&lt;nowiki/&gt;») соғыс кезінде жазылып, сол дәуірде қойылған, бірақ олар тарихи емес, сатиралық шығарма ретінде саналады.

== Пентеконтаэтия (елужылдық кезең) ==
[[Фукидид]] Спарта Пелопоннес соғысын б.з.д. 431 жылы «афиналықтардың күшеюінен қорыққаны үшін» бастаған деп есептеді, өйткені ол кезде «Афина Элладаның көп бөлігін бағындырып үлгерген еді».&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200&amp;redirect=true &quot;Thucydides, The Peloponnesian War, Book 1, chapter 1&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Шынында да, Пелопоннес соғысы басталар алдындағы елу жылдық кезең Афинаның Жерорта теңізіндегі ең күшті мемлекетке айналуымен ерекшеленді. Афина империясы бастапқыда Делос аралында қазынасы орналасқан Делос лигасы деп аталатын шағын полистер тобы ретінде құрылды — бұл лига грек-парсы соғыстарының аяқталғанын қамтамасыз ету мақсатында құрылған еді. Б.з.д. 480 жылы [[Парсылардың Грекияға екінші басып кіруі|парсылардың Грекияға басып кіруін]] тойтарып, [[Ежелгі Афина|Афина]] тез арада [[Иония]] мен [[Эгей аралдары|Эгей]] [[Эгей аралдары|архипеллагында]] парсыларға тәуелді аймақтарда [[Ахемен әулеті|Парсыларға]] қарсы соғысты жалғастырған грек мемлекеттерінің одағының көшбасшысына айналды. Мұның соңы Афинаның бірте-бірте империяға айналу кезеңімен аяқталды. Бұл кезең Фукидид атаған [[Пентеконтаэтия]] («елу жылдық») деп аталады. Афина парсыларға қарсы агрессивті соғыс жүргізіп, басқа қалаларға үстемдік ете бастады - Афина бастапқыда [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасында]] көшбасшы рөлінде болса, кейінірек ол өз билігіне Спарта мен оның одақтастарынан басқа бүкіл Грекияны қаратты да, тарихта «Афиналық империя» деп аталатын кезең басталды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Ғасырдың ортасында парсылар [[Эгей теңізі]] жағалауындағы иеліктерінен бас тартуға мәжбүр болып, олар Афинаға тәуелді болды. Сонымен қатар, Афинаның күші едәуір өсті: бұрынғы тәуелсіз одақтастары тәуелді мемлекеттерге айналып, алым-салық төлеуге міндетті болды. Бұл қаражат Афинаға қуатты флот ұстауға мүмкіндік берді, ал ғасырдың ортасынан бастап ол қаладағы ауқымды қоғамдық ғимараттар салуға және қаланы көріктендіруге де пайдаланылды, бұл өз кезегінде наразылық туғызды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Афина мен Пелопоннес мемлекеттері (оның ішінде Спарта) арасындағы қайшылықтар Пентеконтаэтияның басында-ақ басталды. Парсылар Грекиядан кеткеннен кейін, Спарта Афина қабырғаларын қалпына келтіруге жол бермеуге тырысты (қабырғасыз Афина құрлықтық шабуылдарға осал болып, Спартаға тез бағынар еді), бірақ бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Фукидидтің айтуынша, спартандықтар сол кезде ешқандай шара қолданбағанымен, олар «өз мақсаттарына жете алмағандарына іштей қатты қапаланды».

Мемлекеттер арасындағы қақтығыс б.з.д. 465 жылы Спартада [[Илоттар|илоттардың]] көтерілісі кезінде қайтадан басталды. Спартандықтар бұл көтерілісті басуға барлық одақтастарынан, оның ішінде афиналықтардан да көмек сұрады. Афина 4000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын әскер жіберді, бірақ олар келгеннен кейін Спарта «көмек қажет емес» деп, афиналықтарды үйлеріне қайтарып жіберді (қалған одақтастар қала берді). Фукидидтің айтуынша, спартандықтар афиналықтардың көтерілісшілер жағына өтіп кетуінен қауіптеніп, олардан бас тартты. Бұған ашынған Афина Спартамен одағын бұзды. Ақыры көтерілісші илоттар өлтірілмеу және жер аударылу шартымен берілуге мәжбүр болды; Афина оларды [[Коринф шығанағы|Коринф шығанағының]] ең тар жерінде орналасқан стратегиялық маңызды [[Навпакт]] қаласына қоныстандырды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Бұл оқиғалардың нәтижесінде ашынған афиналықтар Спартамен одақтан шығып, оның ежелгі қарсыласы [[Аргос|Аргоспен]] және [[Фессалия|Фессалиямен]] одақ құрды.

Б.з.д. 459 жылы Афина Пелопоннес одағына кіретін көршілері — [[Мегара]] мен [[Коринф]] арасындағы соғысты пайдаланып, Мегарамен одақ келісімін жасады. Осылайша, афиналықтар Коринф мойнағы мен Коринф шығанағында стратегиялық маңызды тірекке ие болды; бұған қоса, Афинаның [[Беотия|Беотиядағы]] ықпалы артты. Мұның бәрі Спартаның соғысқа кіруіне әкеліп соқты және «[[Бірінші Пелопоннес соғысы]]&lt;nowiki/&gt;» деп аталатын 15 жылдық қақтығыс басталды. Бұл соғыста Афина Аттиканың сыртындағы құрлықтық Грекияда өз иеліктерінен (оның ішінде Мегара мен Беотия) бас тартып, Спартаның бақылауына беруге мәжбүр болды, дегенмен Афина одағы құрамында [[Эгина]] аралы қала берді. Б.з.д. 446/445 жылғы қыста қол қойылған «[[Отыз жылдық бейбітшілік|Отыз жылдық бейбітшілікпен]]&lt;nowiki/&gt;» ресми түрде аяқталды&lt;ref&gt;Bagnall, Nigel (2006). ''The Peloponnesian War: Athens, Sparta and the Struggle for Greece''. New York: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-34215-9.&lt;/ref&gt; және екі мемлекетке де өз одақтастарына бақылау жүргізу құқығын мойындады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Бейбітшілік келісімін бұзылуы ==
Афина Эгей теңізі алабында өз үстемдігін орнатып, Қара теңіз маңындағы ықпалын күшейтіп жатқанда, Спарта мен оның одақтастары афиналықтардың іс-әрекеттеріне әзірге төзімділік танытты. Алайда, қуатты флоты мен мол ресурстары бар Афина [[Ұлы Грекия|Ұлы Грекияға]] (Оңтүстік Италия мен Сицилияға) ықпалын күшейте бастады. Афинаның батысқа қарай жылжуы Коринф үшін өлім қаупін төндірді, өйткені оның бүкіл саудасы батыс бағытында жүргізіліп келді, бұл Спартаның оқшаулануына және жалпы Пелопоннес одағына ауыр соққы болып тиді. Бұған не Спарта, не Коринф шыдай алмай, Афина экспансиясына қарсы барынша күшті шаралар қолдана бастады.

Отыз жылдық бітім алғаш рет б.з.д. 440 жылы сынға түсті. Сол жылы Афинаның қуатты одақтасы [[Самос]] [[Самос соғысы|Афинаға қарсы көтеріліс жасады]]. Көтерілісшілер тез арада парсы [[Сатрап|сатрапынан]] қолдау тапты, ал Афина империясы бойынша көптеген көтерілістер шығу қаупіне тап болды. Спарта, егер араласпақ болса, империя тағдырын шешетін үлкен соғыстың басталуына себепші болар еді. Сондықтан Спарта өз одақтастарының құрылтайын шақырып, Афинамен соғыс мүмкіндігін талқылады. Спартаның қуатты одақтасы Коринф соғысқа араласуға қарсы болды, құрылтай Афинаға қарсы соғыс ашпауға дауыс берді. Афиналықтар көтерілісті басты, сондықтан бейбітшілік сақталды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Соғысқа тікелей себеп болған оқиғалар Афина мен Коринф арасындағы қатынастарға байланысты еді. Коринф өз отары — Керкирадан жеңілгеннен кейін, [[Керкира]] ешбір жаққа одақтас болмаған теңіз алпауыты болғандықтан, Коринф одақтас флот құра бастады. Бұл Афинаны алаңдатты, Керкира Афинадан көмек сұрап одақтасуды ұсынды. Афина [[Керкира]] мен Коринфпен келіссөздер жүргізіп, Керкирамен қорғаныс одағына кірді. [[Сибота шайқасы|Сибота шайқасында]] Афинаның бірнеше кемесі Коринф флотына Керкирааны басып алуға жол бермей, маңызды рөл атқарды. Отыз жылдық бейбітшілікті сақтау үшін Афина кемелеріне Коринф Керкираға басып кірмейінше соғысқа араласпауға бұйрық берді. Алайда Афина кемелері шайқасқа араласып, қосымша афиналық [[Трирема|триремалардың]] келуі Коринфті өз жеңісін пайдаланып кетуден бас тартуға мәжбүр етті, сол арқылы Керкира мен Афина флотын түгелдей құтқарды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Осыдан кейін Афина өзінің одақтасы әрі Коринфтың отары болған [[Халкидики]] түбегіндегі [[Потидея|Потидеяға]] қабырғаларын бұзуды, кепілдікке адамдарды Афинаға жіберуді, Коринф магистраттарын қызметтен босатып, Коринфтен жаңа магистраттарды қабылдамауды бұйырды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Бұған ашынған Коринф Потидеяны көтеріліске шақырып, көтерілсе оларды қолдайтынын айтты. [[Потидея шайқасы]] кезінде Коринф Потидеяға жасырын әскер жіберіп көмек көрсетті. Бұл іс жүзінде Отыз жылдық бейбітшілікті бұзу еді, өйткені ол келісім бойынша Делос лигасы мен Пелопоннес лигасы бір-бірінің ішкі ісіне араласпауы тиіс болатын.

Бұдан әрі жағдайды ушықтырған оқиға Афинаның б.з.д. 433/2 жылы Мегара азаматтарына (бірінші Пелопоннес соғысынан кейін Спартаға қайтадан қосылған одақтас қала) сауда [[Санкция|санкцияларын]] енгізуі болды. Мегаралықтардың Гиера Оргас жерін қорлады деген айып тағылған еді. Бұл санкциялар, [[Мегаралық псефизм]] деп аталады, [[Фукидид]] тарапынан назарға алынбаған, алайда кейбір заманауи экономикалық тарихшылар Мегараның гүлденген Афина империясымен сауда жасауына тыйым салу Мегараға экономикалық күйреу әкелетінін айтып, бұл санкцияларды соғыстың негізгі себептерінің бірі ретінде қарастырады.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Афинаны соғыстың басталуына кінәлі деп санайтын тарихшылар осы оқиғаны басты себеп ретінде көрсетеді.&lt;ref&gt;Buckley, Terry (2010).  ''[https://search.worldcat.org/title/428731372 Aspects of Greek History 750–323 BC: A Source-Based Approach]'' New York: Routledge. ISBN 978-0-415-54976-9.&lt;/ref&gt; Мәселе мынада еді: енді Афина мегаралық прецедентті пайдаланып, кез келген сылтаумен басқа мемлекеттердің кемелеріне өз порттарын жаба алатын еді. Осылайша, соғыссыз-ақ, Афина қалаған қалаға өз шарттарын қабылдатқызып, жеңілдіктерге қол жеткізе алатын еді. Спарта үшін кеме қатынасы еркіндігін сақтау аса маңызды болды, өйткені оның күшті флоты жоқ болатын. Спартадан келген бірнеше делегация бір ғана мәселені қайта-қайта көтеріп отырды — мегаралық псефизманы дереу жоюды талап етті. Спартаға қарсы мегаралық декретті ресми түрде жою емес, тек оның орындалмауы да жеткілікті еді. Бұл жағдайда бұл ақылға қонымды ымыралы шешім болар еді. Дәл осы кезеңде белгісіз жағдайда Мегарада Спартаға жіберілген афиналық елші қаза тапты. Содан кейін Афина халық жиналысы Мегараға соғыс жариялау туралы шешім қабылдады, ал мегаралық псефизманы жою мәселесі енді қозғалмады.&lt;ref&gt;Александр Кравчук. [https://www.goodreads.com/book/show/5380157 Перикл и Аспазия]&lt;/ref&gt;

Коринфтің өтінішімен 432 жылы Спартада Пелопоннес лигасының мүшелері, әсіресе Афинаға наразылық білдіргендер, Спарта жиналысына шақырылып, өз шағымдарын жеткізді. Бұл жиында шақырылмаған Афина делегациясы да сөз сөйлеуге рұқсат сұрап, ақыры Афиналықтар мен Коринфтіктер арасындағы пікірталасқа ұласты. Фукидидтің айтуынша, Коринфтіктер Спартаның осы уақытқа дейін әрекетсіздігін айыптап, егер Спарта әрекетсіз қала берсе, оның өзіне одақтассыз қалып, Афинаның ықпалына түсуі мүмкін екенін ескертті.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.68.1&amp;redirect=true &quot;Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 68&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Бұған жауап ретінде Афиналықтар Спарталықтарға Афинаның соғыс кезіндегі жетістіктері мен Парсыға қарсы күресін еске салып, мұндай қуатты мемлекетпен соғысудың қауіпті екенін айтып, Отыз жылдық бейбітшілікте көзделгендей аралық сотқа жүгінуді ұсынды.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.73.1&amp;redirect=true &quot;Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 73&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Осыдан кейін барлық одақтас елдердің елшілері жиналыстан шығып кетті. Спартандықтар өзара соғыстың артықшылықтары мен кемшіліктерін саралай бастады. Патша [[Архидам ІІ]] бірінші дәрежелі әскери алпауытымен соғыстың нәтижесі бұлыңғыр болғандықтан, абайлап саясат ұстануға шақырды. Ол қуатты флот болмаған жағдайда дипломатиялық жолмен әрекет етуге, одақтың экономикалық және әскери күшін арттыруға кеңес берді. Ол соғысқа қарсы шықса да, соғысқа құмар [[эфор]] [[Сфенелаид|Сфенелаидтың]] пікірі Спарта [[Экклезия (Спарта)|экклезиясында]] басым түсті - ол дереу соғыс жариялап, күтпеген жерден жеңіске жетуді, сөйтіп одақтық борышын орындауды ұсынды.&lt;ref&gt;De Sainte Croix, Geoffrey Ernest Maurice (1989). ''The Origins of the Peloponnesian War''. London: Duckworth Books. ISBN 978-0-7156-1728-1.&lt;/ref&gt; Ақыры, Спарта жиналысы Афиналықтардың бейбітшілікті бұзды деп айыптап, соғыс жариялады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Афинаға бірнеше ультиматум қойылды, олардың ішінде әдейі орындалмайтын талаптар болды: [[Алкмеонидтер]] әулетін қуып жіберу ([[Перикл|Периклдің]] анасы осы әулеттен шыққан, оған үнемі «Килон қарғысы» деп аталатын оқиға еске салынып отырды), Афина теңіз одағын тарату, [[Потидея]] қоршауын тоқтату, Эгина тәуелсіздігін мойындау және Мегараға Афинамен сауда жасауға тыйымды алып тастау.

== Архидам соғысы ==
Қақтығыстың алғашқы кезеңі (б.з.д. 431–421 жылдар) тарихнамада дәстүрлі түрде [[Архидам соғысы]] деп аталады. Бұл атау Пелопоннес одағының біріктірілген әскерлеріне қолбасшылық жасаған спартан патшасы Архидам II-нің есімімен байланысты.

Спарта мен оның одақтастары (Коринфтен басқа) негізінен құрлықта соғыс жүргізуге қабілетті еді және оларды жеңу өте қиынға соғатын (әсіресе аңызға айналған [[Спарта әскері]] арқасында). Олар өте үлкен әскер жинай алатын еді; одақ көшбасшысы ретінде спартандықтар керемет жауынгерлер ретінде танымал еді. Ал Пелопоннес одағының флоты афиндық флоттың үштен бір бөлігіне ғана тең болып, оған қарсы тұра алмайтын.

Афина империясы Аттика түбегінде, яғни Грекияның құрлықтық бөлігінде орналасса да, [[Эгей теңізі|Эгей теңізіндегі]] аралдарға дейін таралған еді. Осыған байланысты олар басқа стратегия дайындады. Афина өз байлығын осы аралдардан алынатын алым-салықтан жинады. Афина империясы теңіз флоты арқылы өз билігін сақтап тұрды. Сондықтан екі жақтың да шешуші шайқас жүргізуге мүмкіндігі аз болды.

[[Архидам соғысы]] кезінде Спартаның стратегиясына сәйкес алдымен Аттикаға басып кіріп, Афина маңындағы жерлерге шабуыл жасап, жерлерді ойрандап, шешуші шайқаста афиндік әскерді талқандауды көздеді. Бұл шабуылдар Афинаның айналасындағы егістік жерлерді қиратты, бірақ Афина теңізге шығатын жолдарын сақтап қалды да, айтарлықтай зардап шеккен жоқ. Аттика халқы өз фермаларын тастап, Афинаны порт [[Пирей|Пиреймен]] жалғайтын [[Ұзын қабырғалар]] ішіне көшті. Соғыстың алғашқы жылының соңында [[Перикл]] өзінің әйгілі «[[Периклдің жерлеу сөзі|Жерлеу сөзін]]&lt;nowiki/&gt;» айтты (431 ж. б.з.д.).

Соғыс Спарта одақтастары — [[Фивы (Грекия)|Фивылықтардың]] — [[Платея]] атты шағын қалаға 431 жылы 4 сәуірде күтпеген шабуылынан басталды.&lt;ref&gt;[https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.73095/page/n513/mode/2up?view=theater &quot;Peloponnesian War&quot;] The Encyclopaedia Britannica Vol Xvii&lt;/ref&gt; Бұл қала [[Беотия|Беотияда]] орналасқанымен, ежелден Афинаның одақтасы еді. Ал фивылықтар Платеяны өз бақылауына өткізіп алмаса да, ең болмағанда оны [[Беотия одағы|беотиялық қалалар одағына]] қайтаруды көздеді. Қала қабырғалары соғыссыз уақыттағыдай күзетсіз болғандықтан, фивылықтардың 300-ден аса жауынгері мен екі [[беотарх]] басшылық еткен жасақ жасырын кіріп, платеяліктерді басқа беотиялық қалалармен одақтас болуға шақырды. Шабуылдаушылар бастапқыда тым агрессивті әрекет жасамады, тек базар алаңын басып алып, жергілікті жақтастарының қолдауына сенім артқандай болды. Дегенмен, олардың есебі дұрыс шықпады: платеяліктер қайта топтасып, беотиялықтардың саны аз екенін білген соң шабуылға шықты. Қысқа түнгі ұрыста фивылықтардың бір бөлігі жойылды, бір бөлігі қаладан шығып кете алды, ал қалған көпшілігі (180 адам) тұтқынға алынды. Негізгі фивы күштері кейінірек келіп жеткенде, олар қаланың айналасын тастап кетуге мәжбүр болды, бірақ тұтқындардың өмірі сақталады деген шарт қойылды. Фивылықтар кеткеннен кейін платеяліктер келісімді бұзып, тұтқындарды түгелдей өлтіріп тастады.

Б. з. д. 431 жылдың мамыр айында пелопоннес әскерінің алпыс мыңдық жасағы Аттикаға басып кіріп, Афинаның айналасындағы жерлерді ойрандады. Б. з. д. 427 жылға дейін осындай шабуылдар жыл сайын (б. з. д. 429 жылдан басқа жылдары) қайталанып отырды, бірақ олардың әрқайсысы шамамен үш аптаға ғана созылды; ең ұзақ шабуыл (б. з. д. 430 жылы) қырық күнге ғана жалғасты. Оның себебі пелопоннес әскері бұрынғы [[гоплит]] соғыстарының дәстүріне сай негізінен азаматтық жасақ болғандықтан, сарбаздар үйіне оралып, егін жинауға қатысуы тиіс еді. Бұған қоса, спарталықтардың илоттарды (құлдарды) үнемі бақылауда ұстауы қажет болды, өйткені Спарта әскерлерінің ұзақ уақыт бойы болмауы олардың көтерілісіне әкеліп соғуы мүмкін еді.

Афиналықтардың стратегиясын бастапқыда [[стратег]] [[Перикл]] басқарды. Ол Афиналықтарға Спартаның әлдеқайда көп әрі жақсы дайындалған [[Гоплит|гоплиттерімен]] ашық шайқастан аулақ болып, оның орнына Афина қарсыласынан айтарлықтай көп және жақсы дайындалған флотын соғыстың негізгі құралы ретінде пайдалануы тиіс болды. Жау шапқыншылығы болған жағдайда Аттикадағы ауылдық аймақтардың тұрғындары үйлерін тастап, Афина қорғандарының артына жасырынуы керек еді, ал азық-түлік пен басқа да тауарлар қалаға тек теңіз арқылы жеткізілуі тиіс болатын. Афинаның қаржылық жағдайы, ең алдымен одақтастары төлеген алымдардан құралғандықтан, олар мұндай тактиканың сәтті болатынына сенді. Афиналық флот — Грекияның ең қуатты теңіз күштері өзінің пелопоннес флотынан басым екенін дәлелдеп, екі шайқаста — [[Рион мүйісіндегі шайқас|Рион мүйісі]] мен [[Навпакттағы шайқас|Навпакт түбіндегі шайқастарда]] (б.з.д. 429 жыл) жеңіске жетіп, Пелопоннес жағалауына шабуыл жасай бастады.

Спартандықтардың шабуылы афиналықтарды өздерінің бастапқы жоспарына сәйкес Аттика халқының барлығын қаланың қорғандарына эвакуациялауға мәжбүр етті. Қаланың ішінде босқындардың көптеп келуі халықтың тығыз орналасуына және халықтың көпшілігінің қарапайым баспанасының жоқтығына әкелді.

Б.з.д. 430 жылы босқындарға лық толған Афинада індет өршіді (Фукидидтің мұқият сипаттап жазған белгілері бұл ауруды, бәлкім, [[Бөрітпе сүзек|сүзек ауруы]] деп көрсетеді; кейбір ғалымдар бұл ауруды [[оба]] ауруы деп те есептейді&lt;ref&gt;История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 199&lt;/ref&gt;; қазіргі молекулалық-генетикалық әдістер аурудың [[Іш сүзегі|іш сүзегінің]] қоздырғышы ([[Salmonella enterica subsp. enterica|Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi]]&lt;ref&gt;''Papagrigorakis, Manolis J.; Yapijakis, Christos; Synodinos, Philippos N.; Baziotopoulou-Valavani, Effie.''[https://www.ijidonline.com/article/S1201-9712%2805%2900178-5/fulltext DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens]  // International Journal of Infectious Diseases : journal. — 2006. — Vol. 10, no. 3. — P. 206—214. &lt;/ref&gt;) арқылы таралғанын дәлелдеді). [[Оба]] халық тығыз орналасқан қалада тез таралып, ұзақ мерзімде Афинаның жеңілуіне айтарлықтай әсер етті. Ауру 30 000-нан астам азаматты, теңізшілер мен сарбаздарды, соның ішінде Перикл мен оның ұлдарын қырып кетті. Афинаның халқының шамамен үштен бірі мен екіден екісі аралығында адам шығыны болды. Соған сәйкес, Афинаның адам ресурсы күрт азайды, тіпті жалдамалы әскерлер індет жайлаған қалаға жалданудан бас тартты. Аурудан қорыққандықтан, Спартаның Аттикаға басып кіруі тоқтатылды, өйткені олардың сарбаздары індет жұқтырған дұшпанмен байланысудан бас тартты.

[[Перикл]] қайтыс болғаннан кейін, афиналықтар оның консервативті, қорғаныс стратегиясынан біраз алыстап, Спарта мен оның одақтастарына соғыс ашу бағытында агрессивті стратегияға көшті. Дәл осы уақытта Афина демократиясында агрессивті топтардың көсемі [[Клеон]] ерекше рөл атқара бастады. Соғысты неғұрлым агрессивті жүргізуді және Периклдің қорғанысқа бағытталған саясатын доғаруды жақтаған Клеонның ықпалы айтарлықтай артты. Клеон ең алдымен Афина қоғамындағы радикалды-демократиялық элементтерге, әсіресе қалалық сауда мен қолөнер топтарына сүйенді. Жер иелері мен Аттикалық шаруаларға сүйенген және соғысты тоқтатып, бейбіт келісім жасауға ұмтылған бай жер иесі [[Никий]] басқарған қалыпты партия болды. Афинаның жағдайы біртіндеп жақсара бастағандықтан, Клеонның тобы біртіндеп Халық жиналысында үлкен ықпалға ие бола бастады.&lt;ref&gt;История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 201&lt;/ref&gt; 

Афина көптеген қиындықтарға қарамастан, соғыстың алғашқы кезеңіндегі ауыр соққыларға төтеп бере алды. Қулыққа толы жаңа стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] (кейінгі атақты шешен [[Демосфен|Демосфенмен]] шатастырмау керек) әскери қолбасшылығымен Афиналықтар Пелопоннес жағалауын теңізден шауып, бірнеше жеңістерге жетті. Б.з.д. 429 жылы [[Митилена көтерілісі|көтеріліс]] жасаған Потидеяны ақырында басып алды. 427 жылы [[Лесбос]] аралындағы көтеріліс те сәтсіз аяқталды, сол кезде афиналықтар аралдың басты қаласы — [[Митилена|Митиленаны]] басып алды. Сол бекіністердің бірі [[Пилос|Пилостың]] жанындағы [[Сфактирия]] аралында орналасқан болатын, онда соғыстың бірінші кезеңінде Афина бағы ашылды. Клеонның ұсынысымен Афинаның Халық жиналысы тіпті аралдағы барлық ересек ерлерді өлтіру және әйелдер мен балаларды құлдыққа сату туралы шешім қабылдады; дегенмен, келесі күні бұл шешім өзгертіліп, тек [[Олигархия|олигархияны]] қолдаған мың адамды өлім жазасына кесу туралы шешім қабылданды.

Б.з.д. 427 жылы [[Керкира]] аралында қанды қақтығыстар басталды. Себебі, Лесбос аралындағыдай, жергілікті ақсүйектер мен [[Демократия|демократияны]] жақтаушылар арасындағы өшпенділік еді. Азамат соғысында демократтар жеңіске жетіп, қарсыластарын қырып-жойды; арал Афина алпауыт мемлекетінің құрамында қалды, бірақ ол қатты әлсіреді. Сол жылы, б.з.д. 427 жылы, ұзаққа созылған [[Платея қоршауы|қоршаудан кейін]] Пелопоннес әскерлері мен Фивы әскерлері Платеяны басып алды. Қалған қорғаушылар өлім жазасына кесіліп, ал қала қиратылып тасталды.

Б.з.д. 426 жылдан бастап Афина соғыс барысында бастаманы өз қолына алды. Бұған 427 жылы [[Форос|форостың]] (одақтастардан алынатын алым-салық) шамамен екі есе көбеюі ықпал етті. Сонымен қатар, 427 жылы шағын афиналық эскадра [[Сицилия|Сицилияға]] жіберіліп, одақтас қалалардың (әсіресе Регияның) көмегімен ондағы спарталық одақтастарға қарсы сәтті әскери әрекеттер жүргізді. Қайратты стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] басшылығымен Афина Грекияның өз ішінде де бірқатар жетістіктерге жетті: соғыс [[Беотия]] мен [[Этолия]] жеріне ауыстырылды — Ольпы түбінде 3000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын пелопоннес әскері [[Ольпы шайқасы|талқандалды]]; [[Никий]] Лаконикадан оңтүстікке қарай орналасқан [[Китира]] аралын басып алды; Пелопоннес жағалауында тірек бекеттерінің желісі құрылды. Б.з.д. 424 жылы афиналық әскерлер ел ішіндегі өз жақтастары — демократтардың қолдауына үміттеніп, екі жақтан Беотияға басып кіруді жоспарлады.

Пилос маңындағы пост Спартаның құлдарға (илоттарға) тәуелділігін шебер пайдаланды; спарталық азаматтар сарбаз болуға дайындалып жатқанда, егін егіп, шаруа істейтін солар еді. Пилостың посты илоттардың қашып келетін жеріне айналды. Сондай-ақ, Афина постының маңында тұрған илоттардың көтеріліс шығара ма деген қорқыныш Спартаны бұл бекініске шабуыл жасауға итермеледі. Б.з.д. 425 жылы [[Пилос шайқасы|Пилос түбіндегі шайқаста]] [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфен]] спарталықтарды алдап, [[Сфактирия]] аралындағы спарталық әскерді қоршауға алды. Ол оларды берілуге көндірмекші болды. Бірақ бірнеше аптадан кейін ол оларды тізе бүктіре алмады. Оның орнына тәжірибесіз [[Клеон]] бұл істі өзі аяқтаймын деп халық жиналысында мақтанып шығып, [[Сфактирия шайқасы|Сфактирия түбіндегі шайқаста]] үлкен жеңіске жетті. Күтпеген оқиғада Афина әскері қоршап алған 300 спарталық [[гоплит]] берілуге мәжбүр болды солардың ішінде 120 асыл [[спартиаттар]] . Осылайша Спартаның жеңілмейтіндігі туралы аңызға үлкен соққы тиді. Спартаға жасалған соққы күшті болғаны сонша, сондықтан спартандықтар бітім келісімін ұсынды. Алайда, Афиналықтар жақын арада түпкілікті жеңіске жетеміз деп күтіп, келісімге келмеді. Бұл шешімге Сфактирия құлағаннан кейін соғысты жалғастыруды жақтайтын партияның басшысы [[Клеон|Клеонның]] Афинаның ең ықпалды саясаткеріне айналуы да өз әсерін тигізді. Афиналықтар Сфактириядағы тұтқындарды Афинаға әкеліп, егер Пелопоннес әскері Аттикаға тағы басып кірсе, оларды өлтіреміз деп шешті.

Дегенмен, көп ұзамай Афина Пелопоннес одағының күшін бағаламағаны белгілі болды. Спартандықтар Аттиканы тонауды тоқтатқанымен, афиналықтар сәтсіздіктерге ұшырай берді: Коринфке жасалған [[Солигея шайқасы|қону әрекеті]] қарсылас тарапынан тойтарылды, Сицилияда жергілікті полистердің бірлесуі афиналықтарды елге [[Гела конгрессі|қайтуға мәжбүр етті]]. Беотияны соғыстан шығару әрекеті де сәтсіз аяқталды: беотиялық билік демократтардың көтерілісін алдын ала білді де, Афинаның екі әскерінің бірін жеңіп, екіншісін Делий түбінде талқандады, сол шайқаста афиналық әскербасы [[Гиппократ (қолбасшы)|Гиппократ]] қаза тапты. Афиналықтар үшін ең үлкен сәтсіздік Фракияда күтіп тұрды: спартаның қолбасшысы [[Брасид]] өзіне одақтастар мен илоттардан құралған әскер жинап, бүкіл Грекияны кесіп өтіп, Афинаның Фракиядағы отары — Амфипольге жорық жасады. Амфиполь маңайындағы бірнеше [[күміс]] кеніштерін бақылап отырған болатын, ал ол Афинаның әскери қорын толтыруда маңызды рөл атқарды. Афиналықтар [[Фукидид|Фукидидтің]] басқаруымен жасақ жібергенімен, ол кешігіп келіп, Брасидтің Амфипольді басып алуына тосқауыл бола алмады. Сол себепті Фукидид айыпталып, жер аударылды. Бұл жағдай оның екі тараппен де сұхбаттасып, соғыстың тарихын жазуына түрткі болды. Афиналықтар Амфипольді қайтарып алмақ болғанда, [[Брасид]] пен [[Клеон]] екеуі де қаза тапты (қараңыз: [[Амфиполь шайқасы]]). Спарталықтар мен афиналықтар тұтқындарды Брасид басып алған қалаларға айырбастауға келісіп, уақытша бітімге келді.

== Никий бітім келісімі ==
Соғысты қолдаған басты қайраткерлердің бірі [[Клеон]] мен [[Брасид|Брасидтың]]  өлімімен бірге соғыс аяқталды. Дегенмен, бейбітшілік шарттарына қарамастан, тараптар бір-біріне басып алған аумақтарды қайтарған жоқ, тек тұтқындарды босатты. Елу жылға жасалған  [[Никий бітім келісімі]] бар болғаны алты жылға ғана созылды. Бұл уақыт Пелопоннестің айналасында үздіксіз шағын қақтығыстармен өтті.

Б.з.д. 421 жылы жасалған [[Никий бітім келісімі]] деп аталатын келісімде негізінен бұрынғы жағдайды қалпына келтіру көзделді: Спарта өз тұтқындарын қайтарып алуы, сондай-ақ Фракиядағы тірек бекеттерінен кетуі тиіс еді. Оның орнына Афина Пелопоннес жағалауындағы бекіністерін тапсырып, бірақ Мегараның екі айлағының бірін өзінде қалдыруға рұқсат алды. Алайда, тараптар шарттардың барлығын орындамағандықтан, екі жақтың да көңілі көп ұзамай суыды. Спарта әскері Амфиполисте тұра берді және оны Афинаға қайтаруға еш ниеттенген жоқ. Сол уақытта Афина да Пилос бекінісін босатпады.

Бұған қоса, Спартаның одақтастары — әсіресе [[Коринф]] пен [[Фивы (Грекия)|Фивы]] — өз мүдделері келісімде ескерілмегеніне ренжіді. Бұл Пелопоннес одағы ішінде елеулі шиеленіс тудырды. Осыған байланысты Спарта, Никийдің делдалдығымен, Афинамен жаңа одақ құрды, бірақ оның іс жүзінде ешқандай мәні болмады. 

Бұл кезде Спарта белсенді әскери әрекеттерден бас тартты, бірақ оның кейбір одақтастары Пелопоннес одағынан шығу қажет деп есептеді. Олар Пелопоннес шығысындағы Спартаға тәуелсіз болған, демократиялық бағыттағы қуатты [[Аргос]] қаласының айналасына шоғырлана бастады. Себебі Аргос — өзі демократиялық қала және Спартаның ежелгі жауы — Спартаға қарсы одақты ұйымдастыра бастады. Соңында Аргос Афинамен де келісім жасап, амбициясы зор және ежелгі ақсүйек тектен шыққан [[Алкивиад]] Афинада Спартаға қарсы жаңа соғысқа дайындық жасап, Никийдің тепе-теңдік саясатын бұзды. Спарта бұған жауап ретінде Фивы мен Коринфпен одағын нығайтты; екеуі де Аргос одағына қосылмады. Осылайша, Аргос, [[Мантинея]] және [[Элида]] (оларда да Никий бейбітшілігіне наразылық нәтижесінде демократиялық күштер билікке келген) жаңа одақ құрды. Бастапқыда оған [[Коринф]] те қосылды, бірақ Афинамен даулардың жалғасуына байланысты Спарта жағына өтті. Бұл одаққа Афина аздап қолдау көрсетті және Пелопоннесте үстемдікке жетуге тырысты. Алайда б.з.д. 418 жылы [[Аргос]], [[Мантинея]], [[Аркадия]] және Афинаның біріккен күштері Мантинея шайқасында күйрей жеңілді; [[Мантинея шайқасы]] Пелопоннес соғысы кезінде Грекиядағы ең үлкен құрлықтағы шайқас болды. Шайқаста одақтастар бастапқыда сәттілікке жеткен, бірақ оны дамыта алмай, Спартаның таңдаулы күштеріне жеңіліп қалды. Бұл Спарта үшін толық жеңіс болды және қаланы стратегиялық жеңілістен құтқарды. Пелопоннес қалаларында Спарта одағының жақтастары жеңіске жетіп, [[олигархия]] орнады. Демократиялық альянс ыдырап, оның мүшелерінің көпшілігі қайтадан Пелопоннес одағына қосылды.

Б.з.д. 416 жылдың жазында, Спартамен бітім кезінде, Афина бейтарап [[Милос]] аралына басып кіріп, одан Спартаға қарсы одақтас болуды немесе жойылуды талап етті. Милостықтар бұл талапты қабылдамады, сондықтан афиналық әскер олардың қаласын қоршап, қыста басып алды. Қала құлағаннан кейін афиналықтар ересек еркектердің бәрін өлтіріп, әйелдер мен балаларды [[Ежелгі Грекиядағы құлдық|құлдыққа]] сатты - Афинаның Милос аралын бағындыруы және оның халқын жазалау әрекеті (барлық еркектерін өлтіріп, әйелдер мен балаларды құлдыққа сату) адамзатқа қарсы қылмыс ретінде саналды. Бұл қылмысты алғаш [[Диагор Милостік]] әшкерелеп айтса, кейінірек [[Фукидид]] өзінің атақты &quot;[[Милос диалогы|Милос диалогында]]&quot; баяндап берді.&lt;ref&gt;[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200:book=5 &quot;Thucydides, The Peloponnesian War, Book 5&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Wolfgang Will: ''Der Untergang von Melos. Machtpolitik im Urteil des Thukydides und einiger Zeitgenossen.'' Bonn 2006, ISBN 3-7749-3441-X. S. 59–75 und 95–123&lt;/ref&gt;

== Сицилия жорығы ==
Құрлықтағы  Грекияда жеңіліске ұшыраған соң, афиналықтар назарын Сицилияға аударды. Бұл жерде орналасқан грек қалалары өте бай болатын, ал аралдың басты қаласы — Сиракузы — Афинадан аса кішкентай емес еді. 

Соғыстың 17-ші жылында Афинаға Сицилиядағы одақтастары Сиракузы қаласының шабуылына ұшырағаны туралы хабар жетті. Сицилияны бағындыру Афинаға Пелопоннес одағынан үлкен артықшылық беріп, Афинаға орасан зор байлық әкелмек болды, әрі Спартаның ең маңызды одақтасы — [[Коринф|Коринфтің]] саудасына ауыр соққы тигізер еді. Бұған дейінгі соғыстың кезеңінде [[Пилос]], [[Керкира]] мен [[Навпакт]] маңында нығайған афиналықтар енді бұл бағытқа елеулі жорық әскерін жіберуді ойластыра бастады. [[Сиракузы]] — Сицилиядағы ең ірі қала еді. Оның халқы этникалық жағынан [[Дорийлықтар|дорийліктер]] болатын (спарталықтар сияқты), ал афиналықтар және олардың Сицилиядағы одақтастары [[Ионийлықтар|ионийліктер]] еді. Әскер жіберуге себеп — афиналықтардың одақтасы болған [[Сегеста]] (кей әдебиеттерде Эгеста) қаласының Селинунтпен соғыста көмек сұрауы еді, ал [[Селинунт]] Сиракузының қолдауына ие болатын.

Афиналықтар одақтастарына көмек көрсетуге міндеттіміз деп санады. Сонымен қатар, олар Сицилияны түгел жаулап алуды армандады — бұл идеяны әсіресе [[Алкивиад]] қолдады және ол жорыққа қолбасшылық етті. Жорыққа қолбасшы ретінде [[Никий]], [[Ламах]] және Алкивиад тағайындалды. Жорыққа соңғы дайындықтар барысында Афина қаласындағы [[герма]] (діни мүсіндер) белгісіз адамдар тарапынан бүлінген. Осы оқиғадан кейін Алкивиад дінге қарсы қылмыс жасады деп айыпталды. Алкивиад өзін дереу соттауын талап етті, сол арқылы жорыққа шықпас бұрын өз кінәсіздігін дәлелдемек болды. Алайда, афиналықтар оны соттамай жатып жорыққа жіберді (көпшілік оны осылайша оңай құлату үшін істелді деп есептеді). Алкивиад Сицилияға келген соң, Афинаға сотқа шақырылды. Ол әділетсіз жазаға тартылудан қорқып, Спартаға қашып кетті. Сицилиядағы жорыққа енді [[Никий]] қолбасшылық ететін болды. Қашқан соң Алкивиад спарталықтарға афиналықтар Сицилияны [[Италия]] мен [[Карфаген|Карфагенді]] жаулап алуға арналған тірек алаңы ретінде пайдалануды, ал кейін сол жерлерден жиналған әскер мен байлықты Пелопоннеске қарсы соғысқа бағыттауды көздеп отыр деп хабарлады.

Афина әскері 100-ден астам [[Трирема|триремадан]] және шамамен 5000 жаяу әскер мен жеңіл қаруланған жауынгерлерден тұрды. Атты әскер саны небәрі 30-ға жуық болғандықтан, үлкен әрі жақсы дайындалған сиракузылық атты әскерге төтеп бере алмады.

Сицилияға түскеннен кейін бірнеше қала Афина жағына өтті. Бірақ шабуыл жасаудың орнына, Никий кейінге шегінді. Осылайша, б.з.д. 415 ж. әскери маусым Сиракузыға айтарлықтай зиян келтірместен аяқталды. Қыс келген соң, афиналықтар қысқы тұрақтарына оралып, одақтастарды тартуға көшті. Бұл кідіріс Сиракузыға Спартадан көмек сұрауға мүмкіндік берді. Спарта қолбасшысы [[Гилипп|Гилиппты]] көмекке жіберіп, ол Сицилияға келген соң бірнеше қала-мемлекеттерден әскер жинап, Сиракузыға көмекке келді. Ол сиракузылық әскердің басына өтіп, бірнеше шайқаста афиналықтарды жеңіп, қаланы басып кіруден қорғап қалды.

Никий Афинаға қосымша күш сұрап хат жіберді. Демосфен бас қолбасшы ретінде жіберіліп, өз әскерімен Сицилияға келіп, Никийдің күштерімен бірікті. Тағы да шайқастар болды, бірақ афиналықтар жеңілді. Демосфен кері қайту керек екенін ұсынған, бірақ Никий бас тартты. Соңында ол келісіп еді, бірақ [[Айдың тұтылуы|ай тұтылуы]] сияқты жаман ырым кері шегінуді кейінге шегерді. Бұл кешігу ауыр соқты: афиналықтар Сиракузының Үлкен айлағында ірі теңіз шайқасына түсуге мәжбүр болды. Олар толық жеңіліс тапты. Никий мен Демосфен қалған әскерлерімен құрлық арқылы шегінбек болған, бірақ сиракузылық атты әскер оларды аяусыз қуып, қалғандарын қырып-жойды немесе құлдыққа түсірді. Сицилия жорығының тас-талқаны шығуы Афина үшін нағыз апатқа айналды. Қала қоя алатын гоплит жасағының үштен біріне жуығы мен флоттың үштен екісі қырылды, қаржылық ресурстар сарқылды. Грекиядағы афиналықтардың беделі күрт төмендеді, ал Афина ішінде Спартаға бүйрегі бұратын [[олигархия]] жақтастары бас көтере бастады; олигархиялық құпия ұйымдар — [[Гетерия|гетериялардың]] ықпалы арта түсті. Бұл жеңіліс соғыстың бетбұрыс нүктесіне айналды, дегенмен соғыс аяқталуға әлі алыс еді.

== Екінші соғыс (б.з.д. 413-404 жылдар) ==
Лакедемондықтар Сицилияға көмек жіберумен шектелмей, соғысты Афинаға ауыстыруға шешім қабылдады. Алкивиадтың кеңесімен олар Афина маңындағы [[Декелея|Декелеяны]] бекіндіріп, афиналықтардың жыл бойы өз жерлерін пайдалануларына кедергі келтірді. Декелеяны бекіту Афинаға құрлық арқылы азық-түлік жеткізуге тосқауыл болып, барлық жабдықты теңіз арқылы жеткізуге мәжбүрледі, бұл едәуір қымбатқа түсті. Бұдан да маңыздысы – жақын маңдағы күміс шахталары толығымен істен шығып, Спарта гоплиттері Декелеяда 20 000-ға дейін афиналық құлды босатты. Қазына мен 1000 таланттық төтенше қор сарқыла бастаған соң, Афина бағынышты одақтастарынан одан да көп алым-салық талап ете бастады, бұл Империя ішіндегі наразылық пен көтеріліс қаупін күшейтті.

Коринф, Спарта және Пелопоннес одағының басқа мүшелері Афинаны қуып шығу үшін Сиракузыға қосымша қол жіберді; бірақ Афина кері шегінудің орнына Сицилияға тағы жүз кеме мен 5000 жауынгер жіберді. Гилипп басқарған сиракузылықтар мен олардың одақтастары афиналықтарды құрлықта күйрете жеңді; Гилипп сиракузылықтарды флот жасауға итермелеп, олар Афина флотын шегінбек болған кезде талқандады. Афина әскері Сицилиядағы достас қалаларға құрлықпен шегінуге тырысты, бірақ бөлініп, жеңіліске ұшырады. Афина флоты толық жойылды, ал дерлік бүкіл Афина әскері құлдыққа сатылды.

Афиналықтардың Сицилияда жеңілгенінен кейін, Афина империясының күйреуі таяу қалды деген сенім кең тарады. Афинаның қазынасы дерлік бос, айлақтары жабылып, көптеген жас афиналықтар шетелде өлтірілді немесе түрмеге қамалды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ежелгі Грекия соғыстары]]
[[Санат:Пелопоннес соғысы]]</text>
      <sha1>hmbs5fm1wjiatc6p6d5n1ildd0ojw8e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480347</id>
      <parentid>3480346</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T18:25:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <origin>3480347</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79841" sha1="6gwmdvry8g1cm4rcgx5l78d2brrq27h" xml:space="preserve">{{Қарулы қақтығыс
 |қақтығыс    = Пелопоннес соғысы
 |бөлім       = Ежелгі Грекия соғыстары
 |сурет       = Пелопоннес соғысы бзд 431ж.png
 |сурет атауы = Б.з.д. 431 жылы одақтар: [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]] – сарғылт түспен, [[Пелопоннес одағы]] – жасыл түспен көрсетілген.
 |дата        = Б.з.д. 431 - 404 жылдар
 |орын        = Құрлықтағы [[Ежелгі Грекия|Грекия]], [[Эгей теңізі|Эгей теңізінің]] аралдары, [[Кіші Азия]], [[Сицилия]]
 |себеп       = 
 |нәтиже      = [[Спарта|Спартаның]] жеңісі
 |статусы     = 
 |өзгерістер  = 
 |қарсылас1   = [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]]
 |қарсылас2   = [[Пелопоннес одағы]]
 |қарсылас3   = 
 |қарсылас4   = 
 |командир1   = [[Перикл]]
 |командир2   = [[Архидам]]
 |командир3   = [[Клеон]]
 |командир4   = [[Брасид]]
 |командир5   = [[Никий]]
 |командир6   = [[Лисандр]]
 |командир7   = [[Алкивиад]]
 |командир8   = 
 |күштер1     = 
 |күштер2     = 
 |күштер3     =  
 |күштер4     = 
 |шығындар1   = Кем дегенде 18,070 жауынгер&lt;ref&gt;Strauss, Barry S. (1987). ''Athens After the Peloponnesian War: Class, Faction, and Policy, 403–386 BC''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-1942-3.&lt;/ref&gt;
}}
'''Екінші Пелопоннес соғысы''' (б.з.д. 431–404), көбінесе жай ғана '''Пелопоннес соғысы''' ([[Ежелгі грек тілі|көне грекше]]: Πόλεμος τῶν Πελοποννησίων, транслитерациясы: Pólemos tō̃n Peloponnēsíōn) деп аталады, бұл [[Ежелгі Грекия|грек әлеміндегі]] үстемдік үшін [[Ежелгі Афина|Афина]] мен [[Спарта]] және олардың одақтастары арасында болған соғыс. Соғыс [[Ахемен әулеті|Парсы империясының]] Спартаға қолдау көрсету арқылы араласқанға дейін шешілмей тұрды. [[Лисандр]] бастаған Спарта флоты (Парсыдан алынған субсидиялармен салынған) ақырында Афинаны жеңіп, Грекиядағы [[Спартаның гегемониясы|Спартаның гегемония]] кезеңін бастады.
Ежелгі Афина мен Спарта сияқты [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасында ежелден бері қайшылықтар болған. Бұл қайшылықтардың едәуір бөлігі мемлекеттердің [[Саяси жүйе|саяси құрылымдарының]] айырмашылығынан туындады. Ежелгі Афина [[демократия]] ретінде танылса, Спартада билік [[Олигархия|олигархияның]] қолында болды. Одақтас [[Полис (ежелгі қала)|полистерде]] екі жақ та өздеріне ұқсас мемлекеттік жүйені орнықтыруға тырысты. Саяси қайшылықтарды тіпті халықтың шығу тегі де ушықтырды: афиналықтар (сондай-ақ олардың көптеген одақтастары) [[Ионийлықтар|ионийліктер]] болса, ал спарталықтар мен олардың одақтастары негізінен [[Дорийлықтар|дорийліктер]] еді.
Тарихшылар әдетте соғысты үш кезеңге бөледі.&lt;ref&gt;[https://academic.mu.edu/meissnerd/thucydides.html Thucydides and the Peloponnesian War] ''academic.mu.edu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Deepak Malhotra. [https://www.library.hbs.edu/working-knowledge/what-historys-biggest-wars-teach-us-about-leading-in-peace What History's Biggest Wars Teach Us About Leading in Peace] ''HBS Working Knowledge''.&lt;/ref&gt; 

Бірінші кезеңі (б.з.д. 431–421) Спарта патшасы [[Архидам II|Архидам II-нің]] атымен аталған Он жылдық соғыс немесе [[Архидам соғысы]] деп аталды; ол [[Пелопоннес одағы|Пелопоннес лигасының]] (Спартаның одақтастары желісі) толық [[гоплит]] әскерімен [[Аттика|Аттикаға]] бірнеше рет басып кірді. Афинаның [[Ұзын қабырғалар|Ұзын қабырғалары]] бұл стратегияны тиімсіз етті, ал [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасындағы]] Афинаның қуатты флоты Пелопоннес жағалауына шабуыл жасап, Спартаға қарсы көтерілістерді өршітуге тырысты. Б.з.д. 421 жылы [[Никий бітімі]] жасалып, ол б.з.д. 413 жылға дейін созылды. Бұл уақытта бірнеше делдалдық шайқастар болды, оның ішінде б.з.д. 418 жылы Спарта [[Элида]], [[Мантинея]] (екеуі де бұрынғы Спарта одақтастары), [[Аргос]] және Афинадан құралған біріккен әскерді жеңген [[Мантинея шайқасы]]. Ең маңызды оқиға — б.з.д. 415–413 жылдар аралығындағы [[Сицилия жорығы]] болды, онда Афина Спартаның одақтасы [[Сиракузы|Сиракузыны]] басып алмақ болып, өзінің флотын дерлік толықтай жоғалтты.

Сицилия апаты соғыстың үшінші кезеңін (б.з.д. 413–404), яғни [[Декелея соғысы|Декелея соғысы немесе Иония соғысы]] деп аталатын кезеңді бастады. Бұл кезде Парсы империясы Спартаны қолдап, [[Грек-парсы соғыстары|Парсы соғыстары]] аяқталғаннан кейін Делос лигасына қосылған [[Кіші Азия|Кіші Азиядағы]] грек қалаларының үстемдігін қайтарып алмақ болды. Парсы қаржысының көмегімен Спарта Лисандр басқарған үлкен флот жасақтап, Эгей теңізінде, әсіресе б.з.д. 405 жылы [[Эгоспотамос шайқасы|Эгоспотамоста]], бірқатар шешуші жеңістерге жетті. Келесі жылы Афина берілу актісіне қол қойып, бүкіл империясынан айырылды. Лисандр [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасының]] бұрынғы мүшелеріне, соның ішінде Афинаға, қуыршақ [[Олигархия|олигархияларды]] орнатып, Афинада бұл режим «[[Отыз тиран]]&lt;nowiki/&gt;» деп аталды. Пелопоннес соғысынан кейін он жылдан соң [[Коринф соғысы]] (б.з.д. 394–386) басталды; ол нақты шешімсіз аяқталғанымен, Афинаның Спартадан тәуелсіздігін қалпына келтіруге көмектесті.

Пелопоннес соғысы ежелгі грек әлемін өзгертті. Соғысқа дейін Грекияның ең күшті қала-мемлекеті болған Афина дерлік толық бағындырылған күйге түсті, ал Спарта Грекияның жетекші билеуші мемлекет ретінде орнықты. Соғыстың экономикалық шығындары бүкіл Грекияға әсер етті, Пелопоннес аймағында кедейшілік жайлап, Афина күйреп, соғысқа дейінгі дәуірдегі әл-ауқатын ешқашан қалпына келтіре алмады.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Kagan, Donald (2003). ''The Peloponnesian War''. New York: Viking Press. ISBN 978-0-670-03211-2.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Fine, John V. A. (1983). ''The Ancient Greeks: A Critical History''. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press. ISBN 978-0-674-03314-6.&lt;/ref&gt; Сонымен қатар, соғыс грек қоғамына да астарлы өзгерістер әкелді. Демократиялық Афина мен олигархиялық Спарта арасындағы қақтығыс, олардың әрқайсысы басқа мемлекеттердегі өздеріне ыңғайлы саяси топтарды қолдағандықтан, грек әлемінде соғысты жиі оқиғаға айналдырды. [[Ежелгі Грекия әскери ісі|Ежелгі грек соғысы]] бастапқыда шектелген әрі формалды сипатта болғанымен, Пелопоннес соғысы [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасындағы жаппай қырғынға айналып, зорлық-зомбылыққа толы болды. Діни және мәдени тыйымдарды бұзып, ауыл шаруашылығын күйретіп, бүтіндей қалаларды қиратып, Пелопоннес соғысы б.з.д. V ғасырдың және Грекияның [[Классикалық Грекия|алтын дәуірінің]] қайғылы аяқталуын көрсетті.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Тарихи дереккөздер ==
Пелопоннес соғысы — замандастарының айтарлықтай көп куәгерлік деректері сақталған алғашқы әскери қақтығыс. Бұл соғыстың негізгі тарихи дереккөзі — [[Фукидид|Фукидидтің]] «''[[Тарих (Фукидид)|Пелопоннес соғысының тарихы]]''» атты еңбегі. Оның еңбегі тарихи ғылымның дамуына зор ықпал етіп, Пелопоннес соғысын және сол кездегі әлемді қазіргі заманда қалай қабылдайтынымызға айтарлықтай әсер етті.&lt;ref&gt;''Дж. В. А. Файн'' Древние греки: критическая история, с. 442&lt;/ref&gt; Ол бұл еңбегін соғыс басталысымен жаза бастағанын, деректерін тікелей куәгерлерден алғанын және өзі де көрген оқиғаларды қамтығанын атап көрсетеді. Соғыстың алғашқы кезеңінде шайқасқан афиналық болған Фукидид б.з.д. 423 жылы жер аударылып, өмірінің қалған бөлігін Пелопоннес аймағында өткізіп, деректер жинап, еңбегін жазумен айналысты. Ғалымдар Фукидидті сенімді әрі екі жаққа да бейтарап деп санайды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Бір ерекшелігі — оның еңбегіндегі ұзақ баяндамалар, олардың өзі де бұл сөздердің дәлме-дәл жазбасы емес, жалпы айтылған ойларды өз түсінігімен жеткізгенін мойындайды.&lt;ref&gt;Morley, Neville (13 September 2021).  [https://books.google.kz/books?id=mPk_EAAAQBAJ&amp;dq=thucydides+reliability&amp;pg=PA43&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=thucydides%20reliability&amp;f=false &quot;Thucydides Legacy in Grand Strategy&quot;.] In Balzacq, Thierry; Krebs, Ronald R. (eds.). ''The Oxford Handbook of Grand Strategy''. Oxford University Press. pp. 41–56. ISBN 978-0-19-257662-0.&lt;/ref&gt; Еңбек соғысқа дейінгі бірнеше жылды қамтып, оның басталу себептерін түсіндіріп, содан кейін оқиғаларды жыл сайын баяндайды. Фукидид еңбегінің басты кемшілігі — оның толық аяқталмағаны: мәтін б.з.д. 411 жылы соғыстың аяқталуынан жеті жыл бұрын үзіліп қалады.

Бұл оқиғаны Фукидидтің замандасы [[Ксенофонт]] жалғастырды, оның «[[Грек тарихы]]&lt;nowiki/&gt;» еңбегінің бірінші кітабында баяндалды. Ксенофонттың еңбегі — Фукидидтің дәстүрлі түсінігіндегі «тарих» емес, керісінше оқиғалармен таныс оқырманға арналған [[Естеліктер|естеліктерге]] ұқсайды. Бұл еңбек Фукидидтің соңғы сөйлемінен бірден басталып, соғыстың аяқталуы мен оның салдарын баяндайды. Афинада дүниеге келген [[Ксенофонт]] әскери қызметін [[Жалдамалы сарбаз|жалдамалы]] [[Жалдамалы сарбаз|сарбаз]] ретінде [[Ахемен әулеті|Парсы империясында]] және [[Кіші Азия]], [[Фракия]] мен Грекияда Спарта жағында соғысып өткізді. Осы әрекеттері үшін Афинадан қуылып, Спартада өмір сүрді, онда соғыстан шамамен 40 жыл өткен соң «[[Грек тарихы|Грек тарихын]]&lt;nowiki/&gt;» жазды. Оның еңбегі әдетте Спартаға бүйрегі бұрады деп есептеледі.&lt;ref&gt;Gatto, Martina. [https://bmcr.brynmawr.edu/2022/2022.04.23/ &quot;Review of: Xenophon and Sparta&quot;.] ''Bryn Mawr Classical Review''. ISSN 1055-7660&lt;/ref&gt; Ксенофонттың еңбегі өте біржақты және өзіне жағымсыз ақпаратты жиі елемейді; мысалы, Эллада тарихында үлкен рөл атқарған [[Пелопид]] пен [[Эпаминонд]] туралы мүлдем дерлік айтпайды. Сондықтан тарихшылар оның еңбегін аса сақтықпен пайдаланады.

Қалған көне еңбектер соғыс туралы кейінірек жазылған және бізге тек үзінділер күйінде жеткен. Сицилиялық тарихшы [[Диодор Сицилиялық]] өзінің «[[Тарихи кітапхана|Тарихи кітапханасының]]&lt;nowiki/&gt;» 12 және 13-кітаптарында соғыс туралы қысқаша баяндама ұсынады. Б.з.д. I ғасырда жазылған бұл еңбектердің дереккөзі соғыстан кейінгі ғасырда жазылған [[Эфор Кималық|Эфордың]] әмбебап тарихы болған деген пікір бар, бірақ бұл еңбек қазіргі уақытта [[Жоғалған ежелгі шығармалар|жоғалған]]. Оның еңбегі тарихшылар тарапынан түрліше бағаланады, бірақ оның басты құндылығы — [[Ксенофонт|Ксенофонттың]] баяндауынан бөлек оқиғалардың өзге қырын ұсынатын жалғыз шығарма болуы.

Рим-грек тарихшысы [[Плутарх]] өзінің «[[Салыстырмалы өмірнамалар (Плутарх)|Салыстырмалы өмірнамалар]]&lt;nowiki/&gt;» соғыстағы төрт ірі қолбасшының ([[Перикл]], [[Никий]], [[Алкивиад]] және [[Лисандр]]) өмірбаянын жазды. Плутархтың басты назары осы адамдардың мінезі мен адамгершілігіне аударылғанымен, ол соғыс барысына қатысты басқа дереккөздерде кездеспейтін кейбір мәліметтерді де келтіреді. Плутарх бірінші кезекте өмірбаяншы және моралист болғанымен, қазіргі заманғы тарихшылар оның еңбектерінен пайдалы ақпарат алады. Б.з. I ғасырында жазылған бұл еңбегін Плутарх қазіргі кезде жоғалып кеткен деп есептелетін ертеректегі еңбектерге сүйене отырып жазған.

Соғыс туралы мәліметтердің шектеулі бөлігі [[эпиграфика]] мен [[Археология|археологиядан]] алынады, мысалы, [[Амфиполь]] қабырғалары мен [[Брасид|Брасидтың]] қабірі, олар XX ғасырда қазылып алынған. Соғыс кезінде салынған кейбір ғимараттар мен өнер туындылары біздің заманымызға дейін сақталған, мысалы, Афинадағы [[Эрехтейон]] ғибадатханасы мен Гегесоның құлпытасы. Бұлар әскери әрекеттер туралы ақпарат бермегенімен, соғыс кезіндегі азаматтық өмірді көрсетеді. Афиналық [[Аристофан|Аристофанның]] бірнеше пьесалары (әсіресе «[[Бейбітшілік (комедия)|Бейбітшілік]]&lt;nowiki/&gt;» пен «[[Лисистрата]]&lt;nowiki/&gt;») соғыс кезінде жазылып, сол дәуірде қойылған, бірақ олар тарихи емес, сатиралық шығарма ретінде саналады.

== Пентеконтаэтия (елужылдық кезең) ==
[[Фукидид]] Спарта Пелопоннес соғысын б.з.д. 431 жылы «афиналықтардың күшеюінен қорыққаны үшін» бастаған деп есептеді, өйткені ол кезде «Афина Элладаның көп бөлігін бағындырып үлгерген еді».&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200&amp;redirect=true &quot;Thucydides, The Peloponnesian War, Book 1, chapter 1&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Шынында да, Пелопоннес соғысы басталар алдындағы елу жылдық кезең Афинаның Жерорта теңізіндегі ең күшті мемлекетке айналуымен ерекшеленді. Афина империясы бастапқыда Делос аралында қазынасы орналасқан Делос лигасы деп аталатын шағын полистер тобы ретінде құрылды — бұл лига грек-парсы соғыстарының аяқталғанын қамтамасыз ету мақсатында құрылған еді. Б.з.д. 480 жылы [[Парсылардың Грекияға екінші басып кіруі|парсылардың Грекияға басып кіруін]] тойтарып, [[Ежелгі Афина|Афина]] тез арада [[Иония]] мен [[Эгей аралдары|Эгей]] [[Эгей аралдары|архипеллагында]] парсыларға тәуелді аймақтарда [[Ахемен әулеті|Парсыларға]] қарсы соғысты жалғастырған грек мемлекеттерінің одағының көшбасшысына айналды. Мұның соңы Афинаның бірте-бірте империяға айналу кезеңімен аяқталды. Бұл кезең Фукидид атаған [[Пентеконтаэтия]] («елу жылдық») деп аталады. Афина парсыларға қарсы агрессивті соғыс жүргізіп, басқа қалаларға үстемдік ете бастады - Афина бастапқыда [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасында]] көшбасшы рөлінде болса, кейінірек ол өз билігіне Спарта мен оның одақтастарынан басқа бүкіл Грекияны қаратты да, тарихта «Афиналық империя» деп аталатын кезең басталды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Ғасырдың ортасында парсылар [[Эгей теңізі]] жағалауындағы иеліктерінен бас тартуға мәжбүр болып, олар Афинаға тәуелді болды. Сонымен қатар, Афинаның күші едәуір өсті: бұрынғы тәуелсіз одақтастары тәуелді мемлекеттерге айналып, алым-салық төлеуге міндетті болды. Бұл қаражат Афинаға қуатты флот ұстауға мүмкіндік берді, ал ғасырдың ортасынан бастап ол қаладағы ауқымды қоғамдық ғимараттар салуға және қаланы көріктендіруге де пайдаланылды, бұл өз кезегінде наразылық туғызды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Афина мен Пелопоннес мемлекеттері (оның ішінде Спарта) арасындағы қайшылықтар Пентеконтаэтияның басында-ақ басталды. Парсылар Грекиядан кеткеннен кейін, Спарта Афина қабырғаларын қалпына келтіруге жол бермеуге тырысты (қабырғасыз Афина құрлықтық шабуылдарға осал болып, Спартаға тез бағынар еді), бірақ бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Фукидидтің айтуынша, спартандықтар сол кезде ешқандай шара қолданбағанымен, олар «өз мақсаттарына жете алмағандарына іштей қатты қапаланды».

Мемлекеттер арасындағы қақтығыс б.з.д. 465 жылы Спартада [[Илоттар|илоттардың]] көтерілісі кезінде қайтадан басталды. Спартандықтар бұл көтерілісті басуға барлық одақтастарынан, оның ішінде афиналықтардан да көмек сұрады. Афина 4000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын әскер жіберді, бірақ олар келгеннен кейін Спарта «көмек қажет емес» деп, афиналықтарды үйлеріне қайтарып жіберді (қалған одақтастар қала берді). Фукидидтің айтуынша, спартандықтар афиналықтардың көтерілісшілер жағына өтіп кетуінен қауіптеніп, олардан бас тартты. Бұған ашынған Афина Спартамен одағын бұзды. Ақыры көтерілісші илоттар өлтірілмеу және жер аударылу шартымен берілуге мәжбүр болды; Афина оларды [[Коринф шығанағы|Коринф шығанағының]] ең тар жерінде орналасқан стратегиялық маңызды [[Навпакт]] қаласына қоныстандырды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Бұл оқиғалардың нәтижесінде ашынған афиналықтар Спартамен одақтан шығып, оның ежелгі қарсыласы [[Аргос|Аргоспен]] және [[Фессалия|Фессалиямен]] одақ құрды.

Б.з.д. 459 жылы Афина Пелопоннес одағына кіретін көршілері — [[Мегара]] мен [[Коринф]] арасындағы соғысты пайдаланып, Мегарамен одақ келісімін жасады. Осылайша, афиналықтар Коринф мойнағы мен Коринф шығанағында стратегиялық маңызды тірекке ие болды; бұған қоса, Афинаның [[Беотия|Беотиядағы]] ықпалы артты. Мұның бәрі Спартаның соғысқа кіруіне әкеліп соқты және «[[Бірінші Пелопоннес соғысы]]&lt;nowiki/&gt;» деп аталатын 15 жылдық қақтығыс басталды. Бұл соғыста Афина Аттиканың сыртындағы құрлықтық Грекияда өз иеліктерінен (оның ішінде Мегара мен Беотия) бас тартып, Спартаның бақылауына беруге мәжбүр болды, дегенмен Афина одағы құрамында [[Эгина]] аралы қала берді. Б.з.д. 446/445 жылғы қыста қол қойылған «[[Отыз жылдық бейбітшілік|Отыз жылдық бейбітшілікпен]]&lt;nowiki/&gt;» ресми түрде аяқталды&lt;ref&gt;Bagnall, Nigel (2006). ''The Peloponnesian War: Athens, Sparta and the Struggle for Greece''. New York: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-34215-9.&lt;/ref&gt; және екі мемлекетке де өз одақтастарына бақылау жүргізу құқығын мойындады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Бейбітшілік келісімін бұзылуы ==
Афина Эгей теңізі алабында өз үстемдігін орнатып, Қара теңіз маңындағы ықпалын күшейтіп жатқанда, Спарта мен оның одақтастары афиналықтардың іс-әрекеттеріне әзірге төзімділік танытты. Алайда, қуатты флоты мен мол ресурстары бар Афина [[Ұлы Грекия|Ұлы Грекияға]] (Оңтүстік Италия мен Сицилияға) ықпалын күшейте бастады. Афинаның батысқа қарай жылжуы Коринф үшін өлім қаупін төндірді, өйткені оның бүкіл саудасы батыс бағытында жүргізіліп келді, бұл Спартаның оқшаулануына және жалпы Пелопоннес одағына ауыр соққы болып тиді. Бұған не Спарта, не Коринф шыдай алмай, Афина экспансиясына қарсы барынша күшті шаралар қолдана бастады.

Отыз жылдық бітім алғаш рет б.з.д. 440 жылы сынға түсті. Сол жылы Афинаның қуатты одақтасы [[Самос]] [[Самос соғысы|Афинаға қарсы көтеріліс жасады]]. Көтерілісшілер тез арада парсы [[Сатрап|сатрапынан]] қолдау тапты, ал Афина империясы бойынша көптеген көтерілістер шығу қаупіне тап болды. Спарта, егер араласпақ болса, империя тағдырын шешетін үлкен соғыстың басталуына себепші болар еді. Сондықтан Спарта өз одақтастарының құрылтайын шақырып, Афинамен соғыс мүмкіндігін талқылады. Спартаның қуатты одақтасы Коринф соғысқа араласуға қарсы болды, құрылтай Афинаға қарсы соғыс ашпауға дауыс берді. Афиналықтар көтерілісті басты, сондықтан бейбітшілік сақталды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Соғысқа тікелей себеп болған оқиғалар Афина мен Коринф арасындағы қатынастарға байланысты еді. Коринф өз отары — Керкирадан жеңілгеннен кейін, [[Керкира]] ешбір жаққа одақтас болмаған теңіз алпауыты болғандықтан, Коринф одақтас флот құра бастады. Бұл Афинаны алаңдатты, Керкира Афинадан көмек сұрап одақтасуды ұсынды. Афина [[Керкира]] мен Коринфпен келіссөздер жүргізіп, Керкирамен қорғаныс одағына кірді. [[Сибота шайқасы|Сибота шайқасында]] Афинаның бірнеше кемесі Коринф флотына Керкирааны басып алуға жол бермей, маңызды рөл атқарды. Отыз жылдық бейбітшілікті сақтау үшін Афина кемелеріне Коринф Керкираға басып кірмейінше соғысқа араласпауға бұйрық берді. Алайда Афина кемелері шайқасқа араласып, қосымша афиналық [[Трирема|триремалардың]] келуі Коринфті өз жеңісін пайдаланып кетуден бас тартуға мәжбүр етті, сол арқылы Керкира мен Афина флотын түгелдей құтқарды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Осыдан кейін Афина өзінің одақтасы әрі Коринфтың отары болған [[Халкидики]] түбегіндегі [[Потидея|Потидеяға]] қабырғаларын бұзуды, кепілдікке адамдарды Афинаға жіберуді, Коринф магистраттарын қызметтен босатып, Коринфтен жаңа магистраттарды қабылдамауды бұйырды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Бұған ашынған Коринф Потидеяны көтеріліске шақырып, көтерілсе оларды қолдайтынын айтты. [[Потидея шайқасы]] кезінде Коринф Потидеяға жасырын әскер жіберіп көмек көрсетті. Бұл іс жүзінде Отыз жылдық бейбітшілікті бұзу еді, өйткені ол келісім бойынша Делос лигасы мен Пелопоннес лигасы бір-бірінің ішкі ісіне араласпауы тиіс болатын.

Бұдан әрі жағдайды ушықтырған оқиға Афинаның б.з.д. 433/2 жылы Мегара азаматтарына (бірінші Пелопоннес соғысынан кейін Спартаға қайтадан қосылған одақтас қала) сауда [[Санкция|санкцияларын]] енгізуі болды. Мегаралықтардың Гиера Оргас жерін қорлады деген айып тағылған еді. Бұл санкциялар, [[Мегаралық псефизм]] деп аталады, [[Фукидид]] тарапынан назарға алынбаған, алайда кейбір заманауи экономикалық тарихшылар Мегараның гүлденген Афина империясымен сауда жасауына тыйым салу Мегараға экономикалық күйреу әкелетінін айтып, бұл санкцияларды соғыстың негізгі себептерінің бірі ретінде қарастырады.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Афинаны соғыстың басталуына кінәлі деп санайтын тарихшылар осы оқиғаны басты себеп ретінде көрсетеді.&lt;ref&gt;Buckley, Terry (2010).  ''[https://search.worldcat.org/title/428731372 Aspects of Greek History 750–323 BC: A Source-Based Approach]'' New York: Routledge. ISBN 978-0-415-54976-9.&lt;/ref&gt; Мәселе мынада еді: енді Афина мегаралық прецедентті пайдаланып, кез келген сылтаумен басқа мемлекеттердің кемелеріне өз порттарын жаба алатын еді. Осылайша, соғыссыз-ақ, Афина қалаған қалаға өз шарттарын қабылдатқызып, жеңілдіктерге қол жеткізе алатын еді. Спарта үшін кеме қатынасы еркіндігін сақтау аса маңызды болды, өйткені оның күшті флоты жоқ болатын. Спартадан келген бірнеше делегация бір ғана мәселені қайта-қайта көтеріп отырды — мегаралық псефизманы дереу жоюды талап етті. Спартаға қарсы мегаралық декретті ресми түрде жою емес, тек оның орындалмауы да жеткілікті еді. Бұл жағдайда бұл ақылға қонымды ымыралы шешім болар еді. Дәл осы кезеңде белгісіз жағдайда Мегарада Спартаға жіберілген афиналық елші қаза тапты. Содан кейін Афина халық жиналысы Мегараға соғыс жариялау туралы шешім қабылдады, ал мегаралық псефизманы жою мәселесі енді қозғалмады.&lt;ref&gt;Александр Кравчук. [https://www.goodreads.com/book/show/5380157 Перикл и Аспазия]&lt;/ref&gt;

Коринфтің өтінішімен 432 жылы Спартада Пелопоннес лигасының мүшелері, әсіресе Афинаға наразылық білдіргендер, Спарта жиналысына шақырылып, өз шағымдарын жеткізді. Бұл жиында шақырылмаған Афина делегациясы да сөз сөйлеуге рұқсат сұрап, ақыры Афиналықтар мен Коринфтіктер арасындағы пікірталасқа ұласты. Фукидидтің айтуынша, Коринфтіктер Спартаның осы уақытқа дейін әрекетсіздігін айыптап, егер Спарта әрекетсіз қала берсе, оның өзіне одақтассыз қалып, Афинаның ықпалына түсуі мүмкін екенін ескертті.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.68.1&amp;redirect=true &quot;Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 68&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Бұған жауап ретінде Афиналықтар Спарталықтарға Афинаның соғыс кезіндегі жетістіктері мен Парсыға қарсы күресін еске салып, мұндай қуатты мемлекетпен соғысудың қауіпті екенін айтып, Отыз жылдық бейбітшілікте көзделгендей аралық сотқа жүгінуді ұсынды.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.73.1&amp;redirect=true &quot;Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 73&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Осыдан кейін барлық одақтас елдердің елшілері жиналыстан шығып кетті. Спартандықтар өзара соғыстың артықшылықтары мен кемшіліктерін саралай бастады. Патша [[Архидам ІІ]] бірінші дәрежелі әскери алпауытымен соғыстың нәтижесі бұлыңғыр болғандықтан, абайлап саясат ұстануға шақырды. Ол қуатты флот болмаған жағдайда дипломатиялық жолмен әрекет етуге, одақтың экономикалық және әскери күшін арттыруға кеңес берді. Ол соғысқа қарсы шықса да, соғысқа құмар [[эфор]] [[Сфенелаид|Сфенелаидтың]] пікірі Спарта [[Экклезия (Спарта)|экклезиясында]] басым түсті - ол дереу соғыс жариялап, күтпеген жерден жеңіске жетуді, сөйтіп одақтық борышын орындауды ұсынды.&lt;ref&gt;De Sainte Croix, Geoffrey Ernest Maurice (1989). ''The Origins of the Peloponnesian War''. London: Duckworth Books. ISBN 978-0-7156-1728-1.&lt;/ref&gt; Ақыры, Спарта жиналысы Афиналықтардың бейбітшілікті бұзды деп айыптап, соғыс жариялады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Афинаға бірнеше ультиматум қойылды, олардың ішінде әдейі орындалмайтын талаптар болды: [[Алкмеонидтер]] әулетін қуып жіберу ([[Перикл|Периклдің]] анасы осы әулеттен шыққан, оған үнемі «Килон қарғысы» деп аталатын оқиға еске салынып отырды), Афина теңіз одағын тарату, [[Потидея]] қоршауын тоқтату, Эгина тәуелсіздігін мойындау және Мегараға Афинамен сауда жасауға тыйымды алып тастау.

== Архидам соғысы ==
Қақтығыстың алғашқы кезеңі (б.з.д. 431–421 жылдар) тарихнамада дәстүрлі түрде [[Архидам соғысы]] деп аталады. Бұл атау Пелопоннес одағының біріктірілген әскерлеріне қолбасшылық жасаған спартан патшасы Архидам II-нің есімімен байланысты.

Спарта мен оның одақтастары (Коринфтен басқа) негізінен құрлықта соғыс жүргізуге қабілетті еді және оларды жеңу өте қиынға соғатын (әсіресе аңызға айналған [[Спарта әскері]] арқасында). Олар өте үлкен әскер жинай алатын еді; одақ көшбасшысы ретінде спартандықтар керемет жауынгерлер ретінде танымал еді. Ал Пелопоннес одағының флоты афиндық флоттың үштен бір бөлігіне ғана тең болып, оған қарсы тұра алмайтын.

Афина империясы Аттика түбегінде, яғни Грекияның құрлықтық бөлігінде орналасса да, [[Эгей теңізі|Эгей теңізіндегі]] аралдарға дейін таралған еді. Осыған байланысты олар басқа стратегия дайындады. Афина өз байлығын осы аралдардан алынатын алым-салықтан жинады. Афина империясы теңіз флоты арқылы өз билігін сақтап тұрды. Сондықтан екі жақтың да шешуші шайқас жүргізуге мүмкіндігі аз болды.

[[Архидам соғысы]] кезінде Спартаның стратегиясына сәйкес алдымен Аттикаға басып кіріп, Афина маңындағы жерлерге шабуыл жасап, жерлерді ойрандап, шешуші шайқаста афиндік әскерді талқандауды көздеді. Бұл шабуылдар Афинаның айналасындағы егістік жерлерді қиратты, бірақ Афина теңізге шығатын жолдарын сақтап қалды да, айтарлықтай зардап шеккен жоқ. Аттика халқы өз фермаларын тастап, Афинаны порт [[Пирей|Пиреймен]] жалғайтын [[Ұзын қабырғалар]] ішіне көшті. Соғыстың алғашқы жылының соңында [[Перикл]] өзінің әйгілі «[[Периклдің жерлеу сөзі|Жерлеу сөзін]]&lt;nowiki/&gt;» айтты (431 ж. б.з.д.).

Соғыс Спарта одақтастары — [[Фивы (Грекия)|Фивылықтардың]] — [[Платея]] атты шағын қалаға 431 жылы 4 сәуірде күтпеген шабуылынан басталды.&lt;ref&gt;[https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.73095/page/n513/mode/2up?view=theater &quot;Peloponnesian War&quot;] The Encyclopaedia Britannica Vol Xvii&lt;/ref&gt; Бұл қала [[Беотия|Беотияда]] орналасқанымен, ежелден Афинаның одақтасы еді. Ал фивылықтар Платеяны өз бақылауына өткізіп алмаса да, ең болмағанда оны [[Беотия одағы|беотиялық қалалар одағына]] қайтаруды көздеді. Қала қабырғалары соғыссыз уақыттағыдай күзетсіз болғандықтан, фивылықтардың 300-ден аса жауынгері мен екі [[беотарх]] басшылық еткен жасақ жасырын кіріп, платеяліктерді басқа беотиялық қалалармен одақтас болуға шақырды. Шабуылдаушылар бастапқыда тым агрессивті әрекет жасамады, тек базар алаңын басып алып, жергілікті жақтастарының қолдауына сенім артқандай болды. Дегенмен, олардың есебі дұрыс шықпады: платеяліктер қайта топтасып, беотиялықтардың саны аз екенін білген соң шабуылға шықты. Қысқа түнгі ұрыста фивылықтардың бір бөлігі жойылды, бір бөлігі қаладан шығып кете алды, ал қалған көпшілігі (180 адам) тұтқынға алынды. Негізгі фивы күштері кейінірек келіп жеткенде, олар қаланың айналасын тастап кетуге мәжбүр болды, бірақ тұтқындардың өмірі сақталады деген шарт қойылды. Фивылықтар кеткеннен кейін платеяліктер келісімді бұзып, тұтқындарды түгелдей өлтіріп тастады.

Б. з. д. 431 жылдың мамыр айында пелопоннес әскерінің алпыс мыңдық жасағы Аттикаға басып кіріп, Афинаның айналасындағы жерлерді ойрандады. Б. з. д. 427 жылға дейін осындай шабуылдар жыл сайын (б. з. д. 429 жылдан басқа жылдары) қайталанып отырды, бірақ олардың әрқайсысы шамамен үш аптаға ғана созылды; ең ұзақ шабуыл (б. з. д. 430 жылы) қырық күнге ғана жалғасты. Оның себебі пелопоннес әскері бұрынғы [[гоплит]] соғыстарының дәстүріне сай негізінен азаматтық жасақ болғандықтан, сарбаздар үйіне оралып, егін жинауға қатысуы тиіс еді. Бұған қоса, спарталықтардың илоттарды (құлдарды) үнемі бақылауда ұстауы қажет болды, өйткені Спарта әскерлерінің ұзақ уақыт бойы болмауы олардың көтерілісіне әкеліп соғуы мүмкін еді.

Афиналықтардың стратегиясын бастапқыда [[стратег]] [[Перикл]] басқарды. Ол Афиналықтарға Спартаның әлдеқайда көп әрі жақсы дайындалған [[Гоплит|гоплиттерімен]] ашық шайқастан аулақ болып, оның орнына Афина қарсыласынан айтарлықтай көп және жақсы дайындалған флотын соғыстың негізгі құралы ретінде пайдалануы тиіс болды. Жау шапқыншылығы болған жағдайда Аттикадағы ауылдық аймақтардың тұрғындары үйлерін тастап, Афина қорғандарының артына жасырынуы керек еді, ал азық-түлік пен басқа да тауарлар қалаға тек теңіз арқылы жеткізілуі тиіс болатын. Афинаның қаржылық жағдайы, ең алдымен одақтастары төлеген алымдардан құралғандықтан, олар мұндай тактиканың сәтті болатынына сенді. Афиналық флот — Грекияның ең қуатты теңіз күштері өзінің пелопоннес флотынан басым екенін дәлелдеп, екі шайқаста — [[Рион мүйісіндегі шайқас|Рион мүйісі]] мен [[Навпакттағы шайқас|Навпакт түбіндегі шайқастарда]] (б.з.д. 429 жыл) жеңіске жетіп, Пелопоннес жағалауына шабуыл жасай бастады.

Спартандықтардың шабуылы афиналықтарды өздерінің бастапқы жоспарына сәйкес Аттика халқының барлығын қаланың қорғандарына эвакуациялауға мәжбүр етті. Қаланың ішінде босқындардың көптеп келуі халықтың тығыз орналасуына және халықтың көпшілігінің қарапайым баспанасының жоқтығына әкелді.

Б.з.д. 430 жылы босқындарға лық толған Афинада індет өршіді (Фукидидтің мұқият сипаттап жазған белгілері бұл ауруды, бәлкім, [[Бөрітпе сүзек|сүзек ауруы]] деп көрсетеді; кейбір ғалымдар бұл ауруды [[оба]] ауруы деп те есептейді&lt;ref&gt;История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 199&lt;/ref&gt;; қазіргі молекулалық-генетикалық әдістер аурудың [[Іш сүзегі|іш сүзегінің]] қоздырғышы ([[Salmonella enterica subsp. enterica|Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi]]&lt;ref&gt;''Papagrigorakis, Manolis J.; Yapijakis, Christos; Synodinos, Philippos N.; Baziotopoulou-Valavani, Effie.''[https://www.ijidonline.com/article/S1201-9712%2805%2900178-5/fulltext DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens]  // International Journal of Infectious Diseases : journal. — 2006. — Vol. 10, no. 3. — P. 206—214. &lt;/ref&gt;) арқылы таралғанын дәлелдеді). [[Оба]] халық тығыз орналасқан қалада тез таралып, ұзақ мерзімде Афинаның жеңілуіне айтарлықтай әсер етті. Ауру 30 000-нан астам азаматты, теңізшілер мен сарбаздарды, соның ішінде Перикл мен оның ұлдарын қырып кетті. Афинаның халқының шамамен үштен бірі мен екіден екісі аралығында адам шығыны болды. Соған сәйкес, Афинаның адам ресурсы күрт азайды, тіпті жалдамалы әскерлер індет жайлаған қалаға жалданудан бас тартты. Аурудан қорыққандықтан, Спартаның Аттикаға басып кіруі тоқтатылды, өйткені олардың сарбаздары індет жұқтырған дұшпанмен байланысудан бас тартты.

[[Перикл]] қайтыс болғаннан кейін, афиналықтар оның консервативті, қорғаныс стратегиясынан біраз алыстап, Спарта мен оның одақтастарына соғыс ашу бағытында агрессивті стратегияға көшті. Дәл осы уақытта Афина демократиясында агрессивті топтардың көсемі [[Клеон]] ерекше рөл атқара бастады. Соғысты неғұрлым агрессивті жүргізуді және Периклдің қорғанысқа бағытталған саясатын доғаруды жақтаған Клеонның ықпалы айтарлықтай артты. Клеон ең алдымен Афина қоғамындағы радикалды-демократиялық элементтерге, әсіресе қалалық сауда мен қолөнер топтарына сүйенді. Жер иелері мен Аттикалық шаруаларға сүйенген және соғысты тоқтатып, бейбіт келісім жасауға ұмтылған бай жер иесі [[Никий]] басқарған қалыпты партия болды. Афинаның жағдайы біртіндеп жақсара бастағандықтан, Клеонның тобы біртіндеп Халық жиналысында үлкен ықпалға ие бола бастады.&lt;ref&gt;История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 201&lt;/ref&gt; 

Афина көптеген қиындықтарға қарамастан, соғыстың алғашқы кезеңіндегі ауыр соққыларға төтеп бере алды. Қулыққа толы жаңа стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] (кейінгі атақты шешен [[Демосфен|Демосфенмен]] шатастырмау керек) әскери қолбасшылығымен Афиналықтар Пелопоннес жағалауын теңізден шауып, бірнеше жеңістерге жетті. Б.з.д. 429 жылы [[Митилена көтерілісі|көтеріліс]] жасаған Потидеяны ақырында басып алды. 427 жылы [[Лесбос]] аралындағы көтеріліс те сәтсіз аяқталды, сол кезде афиналықтар аралдың басты қаласы — [[Митилена|Митиленаны]] басып алды. Сол бекіністердің бірі [[Пилос|Пилостың]] жанындағы [[Сфактирия]] аралында орналасқан болатын, онда соғыстың бірінші кезеңінде Афина бағы ашылды. Клеонның ұсынысымен Афинаның Халық жиналысы тіпті аралдағы барлық ересек ерлерді өлтіру және әйелдер мен балаларды құлдыққа сату туралы шешім қабылдады; дегенмен, келесі күні бұл шешім өзгертіліп, тек [[Олигархия|олигархияны]] қолдаған мың адамды өлім жазасына кесу туралы шешім қабылданды.

Б.з.д. 427 жылы [[Керкира]] аралында қанды қақтығыстар басталды. Себебі, Лесбос аралындағыдай, жергілікті ақсүйектер мен [[Демократия|демократияны]] жақтаушылар арасындағы өшпенділік еді. Азамат соғысында демократтар жеңіске жетіп, қарсыластарын қырып-жойды; арал Афина алпауыт мемлекетінің құрамында қалды, бірақ ол қатты әлсіреді. Сол жылы, б.з.д. 427 жылы, ұзаққа созылған [[Платея қоршауы|қоршаудан кейін]] Пелопоннес әскерлері мен Фивы әскерлері Платеяны басып алды. Қалған қорғаушылар өлім жазасына кесіліп, ал қала қиратылып тасталды.

Б.з.д. 426 жылдан бастап Афина соғыс барысында бастаманы өз қолына алды. Бұған 427 жылы [[Форос|форостың]] (одақтастардан алынатын алым-салық) шамамен екі есе көбеюі ықпал етті. Сонымен қатар, 427 жылы шағын афиналық эскадра [[Сицилия|Сицилияға]] жіберіліп, одақтас қалалардың (әсіресе Регияның) көмегімен ондағы спарталық одақтастарға қарсы сәтті әскери әрекеттер жүргізді. Қайратты стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] басшылығымен Афина Грекияның өз ішінде де бірқатар жетістіктерге жетті: соғыс [[Беотия]] мен [[Этолия]] жеріне ауыстырылды — Ольпы түбінде 3000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын пелопоннес әскері [[Ольпы шайқасы|талқандалды]]; [[Никий]] Лаконикадан оңтүстікке қарай орналасқан [[Китира]] аралын басып алды; Пелопоннес жағалауында тірек бекеттерінің желісі құрылды. Б.з.д. 424 жылы афиналық әскерлер ел ішіндегі өз жақтастары — демократтардың қолдауына үміттеніп, екі жақтан Беотияға басып кіруді жоспарлады.

Пилос маңындағы пост Спартаның құлдарға (илоттарға) тәуелділігін шебер пайдаланды; спарталық азаматтар сарбаз болуға дайындалып жатқанда, егін егіп, шаруа істейтін солар еді. Пилостың посты илоттардың қашып келетін жеріне айналды. Сондай-ақ, Афина постының маңында тұрған илоттардың көтеріліс шығара ма деген қорқыныш Спартаны бұл бекініске шабуыл жасауға итермеледі. Б.з.д. 425 жылы [[Пилос шайқасы|Пилос түбіндегі шайқаста]] [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфен]] спарталықтарды алдап, [[Сфактирия]] аралындағы спарталық әскерді қоршауға алды. Ол оларды берілуге көндірмекші болды. Бірақ бірнеше аптадан кейін ол оларды тізе бүктіре алмады. Оның орнына тәжірибесіз [[Клеон]] бұл істі өзі аяқтаймын деп халық жиналысында мақтанып шығып, [[Сфактирия шайқасы|Сфактирия түбіндегі шайқаста]] үлкен жеңіске жетті. Күтпеген оқиғада Афина әскері қоршап алған 300 спарталық [[гоплит]] берілуге мәжбүр болды солардың ішінде 120 асыл [[спартиаттар]] . Осылайша Спартаның жеңілмейтіндігі туралы аңызға үлкен соққы тиді. Спартаға жасалған соққы күшті болғаны сонша, сондықтан спартандықтар бітім келісімін ұсынды. Алайда, Афиналықтар жақын арада түпкілікті жеңіске жетеміз деп күтіп, келісімге келмеді. Бұл шешімге Сфактирия құлағаннан кейін соғысты жалғастыруды жақтайтын партияның басшысы [[Клеон|Клеонның]] Афинаның ең ықпалды саясаткеріне айналуы да өз әсерін тигізді. Афиналықтар Сфактириядағы тұтқындарды Афинаға әкеліп, егер Пелопоннес әскері Аттикаға тағы басып кірсе, оларды өлтіреміз деп шешті.

Дегенмен, көп ұзамай Афина Пелопоннес одағының күшін бағаламағаны белгілі болды. Спартандықтар Аттиканы тонауды тоқтатқанымен, афиналықтар сәтсіздіктерге ұшырай берді: Коринфке жасалған [[Солигея шайқасы|қону әрекеті]] қарсылас тарапынан тойтарылды, Сицилияда жергілікті полистердің бірлесуі афиналықтарды елге [[Гела конгрессі|қайтуға мәжбүр етті]]. Беотияны соғыстан шығару әрекеті де сәтсіз аяқталды: беотиялық билік демократтардың көтерілісін алдын ала білді де, Афинаның екі әскерінің бірін жеңіп, екіншісін Делий түбінде талқандады, сол шайқаста афиналық әскербасы [[Гиппократ (қолбасшы)|Гиппократ]] қаза тапты. Афиналықтар үшін ең үлкен сәтсіздік Фракияда күтіп тұрды: спартаның қолбасшысы [[Брасид]] өзіне одақтастар мен илоттардан құралған әскер жинап, бүкіл Грекияны кесіп өтіп, Афинаның Фракиядағы отары — Амфипольге жорық жасады. Амфиполь маңайындағы бірнеше [[күміс]] кеніштерін бақылап отырған болатын, ал ол Афинаның әскери қорын толтыруда маңызды рөл атқарды. Афиналықтар [[Фукидид|Фукидидтің]] басқаруымен жасақ жібергенімен, ол кешігіп келіп, Брасидтің Амфипольді басып алуына тосқауыл бола алмады. Сол себепті Фукидид айыпталып, жер аударылды. Бұл жағдай оның екі тараппен де сұхбаттасып, соғыстың тарихын жазуына түрткі болды. Афиналықтар Амфипольді қайтарып алмақ болғанда, [[Брасид]] пен [[Клеон]] екеуі де қаза тапты (қараңыз: [[Амфиполь шайқасы]]). Спарталықтар мен афиналықтар тұтқындарды Брасид басып алған қалаларға айырбастауға келісіп, уақытша бітімге келді.

== Никий бітім келісімі ==
Соғысты қолдаған басты қайраткерлердің бірі [[Клеон]] мен [[Брасид|Брасидтың]]  өлімімен бірге соғыс аяқталды. Дегенмен, бейбітшілік шарттарына қарамастан, тараптар бір-біріне басып алған аумақтарды қайтарған жоқ, тек тұтқындарды босатты. Елу жылға жасалған  [[Никий бітім келісімі]] бар болғаны алты жылға ғана созылды. Бұл уақыт Пелопоннестің айналасында үздіксіз шағын қақтығыстармен өтті.

Б.з.д. 421 жылы жасалған [[Никий бітім келісімі]] деп аталатын келісімде негізінен бұрынғы жағдайды қалпына келтіру көзделді: Спарта өз тұтқындарын қайтарып алуы, сондай-ақ Фракиядағы тірек бекеттерінен кетуі тиіс еді. Оның орнына Афина Пелопоннес жағалауындағы бекіністерін тапсырып, бірақ Мегараның екі айлағының бірін өзінде қалдыруға рұқсат алды. Алайда, тараптар шарттардың барлығын орындамағандықтан, екі жақтың да көңілі көп ұзамай суыды. Спарта әскері Амфиполисте тұра берді және оны Афинаға қайтаруға еш ниеттенген жоқ. Сол уақытта Афина да Пилос бекінісін босатпады.

Бұған қоса, Спартаның одақтастары — әсіресе [[Коринф]] пен [[Фивы (Грекия)|Фивы]] — өз мүдделері келісімде ескерілмегеніне ренжіді. Бұл Пелопоннес одағы ішінде елеулі шиеленіс тудырды. Осыған байланысты Спарта, Никийдің делдалдығымен, Афинамен жаңа одақ құрды, бірақ оның іс жүзінде ешқандай мәні болмады. 

Бұл кезде Спарта белсенді әскери әрекеттерден бас тартты, бірақ оның кейбір одақтастары Пелопоннес одағынан шығу қажет деп есептеді. Олар Пелопоннес шығысындағы Спартаға тәуелсіз болған, демократиялық бағыттағы қуатты [[Аргос]] қаласының айналасына шоғырлана бастады. Себебі Аргос — өзі демократиялық қала және Спартаның ежелгі жауы — Спартаға қарсы одақты ұйымдастыра бастады. Соңында Аргос Афинамен де келісім жасап, амбициясы зор және ежелгі ақсүйек тектен шыққан [[Алкивиад]] Афинада Спартаға қарсы жаңа соғысқа дайындық жасап, Никийдің тепе-теңдік саясатын бұзды. Спарта бұған жауап ретінде Фивы мен Коринфпен одағын нығайтты; екеуі де Аргос одағына қосылмады. Осылайша, Аргос, [[Мантинея]] және [[Элида]] (оларда да Никий бейбітшілігіне наразылық нәтижесінде демократиялық күштер билікке келген) жаңа одақ құрды. Бастапқыда оған [[Коринф]] те қосылды, бірақ Афинамен даулардың жалғасуына байланысты Спарта жағына өтті. Бұл одаққа Афина аздап қолдау көрсетті және Пелопоннесте үстемдікке жетуге тырысты. Алайда б.з.д. 418 жылы [[Аргос]], [[Мантинея]], [[Аркадия]] және Афинаның біріккен күштері Мантинея шайқасында күйрей жеңілді; [[Мантинея шайқасы]] Пелопоннес соғысы кезінде Грекиядағы ең үлкен құрлықтағы шайқас болды. Шайқаста одақтастар бастапқыда сәттілікке жеткен, бірақ оны дамыта алмай, Спартаның таңдаулы күштеріне жеңіліп қалды. Бұл Спарта үшін толық жеңіс болды және қаланы стратегиялық жеңілістен құтқарды. Пелопоннес қалаларында Спарта одағының жақтастары жеңіске жетіп, [[олигархия]] орнады. Демократиялық альянс ыдырап, оның мүшелерінің көпшілігі қайтадан Пелопоннес одағына қосылды.

Б.з.д. 416 жылдың жазында, Спартамен бітім кезінде, Афина бейтарап [[Милос]] аралына басып кіріп, одан Спартаға қарсы одақтас болуды немесе жойылуды талап етті. Милостықтар бұл талапты қабылдамады, сондықтан афиналық әскер олардың қаласын қоршап, қыста басып алды. Қала құлағаннан кейін афиналықтар ересек еркектердің бәрін өлтіріп, әйелдер мен балаларды [[Ежелгі Грекиядағы құлдық|құлдыққа]] сатты - Афинаның Милос аралын бағындыруы және оның халқын жазалау әрекеті (барлық еркектерін өлтіріп, әйелдер мен балаларды құлдыққа сату) адамзатқа қарсы қылмыс ретінде саналды. Бұл қылмысты алғаш [[Диагор Милостік]] әшкерелеп айтса, кейінірек [[Фукидид]] өзінің атақты &quot;[[Милос диалогы|Милос диалогында]]&quot; баяндап берді.&lt;ref&gt;[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200:book=5 &quot;Thucydides, The Peloponnesian War, Book 5&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Wolfgang Will: ''Der Untergang von Melos. Machtpolitik im Urteil des Thukydides und einiger Zeitgenossen.'' Bonn 2006, ISBN 3-7749-3441-X. S. 59–75 und 95–123&lt;/ref&gt;

== Сицилия жорығы ==
Құрлықтағы  Грекияда жеңіліске ұшыраған соң, афиналықтар назарын Сицилияға аударды. Бұл жерде орналасқан грек қалалары өте бай болатын, ал аралдың басты қаласы — Сиракузы — Афинадан аса кішкентай емес еді. 

Соғыстың 17-ші жылында Афинаға Сицилиядағы одақтастары Сиракузы қаласының шабуылына ұшырағаны туралы хабар жетті. Сицилияны бағындыру Афинаға Пелопоннес одағынан үлкен артықшылық беріп, Афинаға орасан зор байлық әкелмек болды, әрі Спартаның ең маңызды одақтасы — [[Коринф|Коринфтің]] саудасына ауыр соққы тигізер еді. Бұған дейінгі соғыстың кезеңінде [[Пилос]], [[Керкира]] мен [[Навпакт]] маңында нығайған афиналықтар енді бұл бағытқа елеулі жорық әскерін жіберуді ойластыра бастады. [[Сиракузы]] — Сицилиядағы ең ірі қала еді. Оның халқы этникалық жағынан [[Дорийлықтар|дорийліктер]] болатын (спарталықтар сияқты), ал афиналықтар және олардың Сицилиядағы одақтастары [[Ионийлықтар|ионийліктер]] еді. Әскер жіберуге себеп — афиналықтардың одақтасы болған [[Сегеста]] (кей әдебиеттерде Эгеста) қаласының Селинунтпен соғыста көмек сұрауы еді, ал [[Селинунт]] Сиракузының қолдауына ие болатын.

Афиналықтар одақтастарына көмек көрсетуге міндеттіміз деп санады. Сонымен қатар, олар Сицилияны түгел жаулап алуды армандады — бұл идеяны әсіресе [[Алкивиад]] қолдады және ол жорыққа қолбасшылық етті. Жорыққа қолбасшы ретінде [[Никий]], [[Ламах]] және Алкивиад тағайындалды. Жорыққа соңғы дайындықтар барысында Афина қаласындағы [[герма]] (діни мүсіндер) белгісіз адамдар тарапынан бүлінген. Осы оқиғадан кейін Алкивиад дінге қарсы қылмыс жасады деп айыпталды. Алкивиад өзін дереу соттауын талап етті, сол арқылы жорыққа шықпас бұрын өз кінәсіздігін дәлелдемек болды. Алайда, афиналықтар оны соттамай жатып жорыққа жіберді (көпшілік оны осылайша оңай құлату үшін істелді деп есептеді). Алкивиад Сицилияға келген соң, Афинаға сотқа шақырылды. Ол әділетсіз жазаға тартылудан қорқып, Спартаға қашып кетті. Сицилиядағы жорыққа енді [[Никий]] қолбасшылық ететін болды. Қашқан соң Алкивиад спарталықтарға афиналықтар Сицилияны [[Италия]] мен [[Карфаген|Карфагенді]] жаулап алуға арналған тірек алаңы ретінде пайдалануды, ал кейін сол жерлерден жиналған әскер мен байлықты Пелопоннеске қарсы соғысқа бағыттауды көздеп отыр деп хабарлады.

Афина әскері 100-ден астам [[Трирема|триремадан]] және шамамен 5000 жаяу әскер мен жеңіл қаруланған жауынгерлерден тұрды. Атты әскер саны небәрі 30-ға жуық болғандықтан, үлкен әрі жақсы дайындалған сиракузылық атты әскерге төтеп бере алмады.

Сицилияға түскеннен кейін бірнеше қала Афина жағына өтті. Бірақ шабуыл жасаудың орнына, Никий кейінге шегінді. Осылайша, б.з.д. 415 ж. әскери маусым Сиракузыға айтарлықтай зиян келтірместен аяқталды. Қыс келген соң, афиналықтар қысқы тұрақтарына оралып, одақтастарды тартуға көшті. Бұл кідіріс Сиракузыға Спартадан көмек сұрауға мүмкіндік берді. Спарта қолбасшысы [[Гилипп|Гилиппты]] көмекке жіберіп, ол Сицилияға келген соң бірнеше қала-мемлекеттерден әскер жинап, Сиракузыға көмекке келді. Ол сиракузылық әскердің басына өтіп, бірнеше шайқаста афиналықтарды жеңіп, қаланы басып кіруден қорғап қалды.

Никий Афинаға қосымша күш сұрап хат жіберді. Демосфен бас қолбасшы ретінде жіберіліп, өз әскерімен Сицилияға келіп, Никийдің күштерімен бірікті. Тағы да шайқастар болды, бірақ афиналықтар жеңілді. Демосфен кері қайту керек екенін ұсынған, бірақ Никий бас тартты. Соңында ол келісіп еді, бірақ [[Айдың тұтылуы|ай тұтылуы]] сияқты жаман ырым кері шегінуді кейінге шегерді. Бұл кешігу ауыр соқты: афиналықтар Сиракузының Үлкен айлағында ірі теңіз шайқасына түсуге мәжбүр болды. Олар толық жеңіліс тапты. Никий мен Демосфен қалған әскерлерімен құрлық арқылы шегінбек болған, бірақ сиракузылық атты әскер оларды аяусыз қуып, қалғандарын қырып-жойды немесе құлдыққа түсірді. Сицилия жорығының тас-талқаны шығуы Афина үшін нағыз апатқа айналды. Қала қоя алатын гоплит жасағының үштен біріне жуығы мен флоттың үштен екісі қырылды, қаржылық ресурстар сарқылды. Грекиядағы афиналықтардың беделі күрт төмендеді, ал Афина ішінде Спартаға бүйрегі бұратын [[олигархия]] жақтастары бас көтере бастады; олигархиялық құпия ұйымдар — [[Гетерия|гетериялардың]] ықпалы арта түсті. Бұл жеңіліс соғыстың бетбұрыс нүктесіне айналды, дегенмен соғыс аяқталуға әлі алыс еді.

== Екінші соғыс (б.з.д. 413-404 жылдар) ==
Лакедемондықтар Сицилияға көмек жіберумен шектелмей, соғысты Афинаға ауыстыруға шешім қабылдады. Алкивиадтың кеңесімен олар Афина маңындағы [[Декелея|Декелеяны]] бекіндіріп, афиналықтардың жыл бойы өз жерлерін пайдалануларына кедергі келтірді. Декелеяны бекіту Афинаға құрлық арқылы азық-түлік жеткізуге тосқауыл болып, барлық жабдықты теңіз арқылы жеткізуге мәжбүрледі, бұл едәуір қымбатқа түсті. Бұдан да маңыздысы – жақын маңдағы күміс шахталары толығымен істен шығып, Спарта гоплиттері Декелеяда 20 000-ға дейін афиналық құлды босатты. Қазына мен 1000 таланттық төтенше қор сарқыла бастаған соң, Афина бағынышты одақтастарынан одан да көп алым-салық талап ете бастады, бұл Империя ішіндегі наразылық пен көтеріліс қаупін күшейтті.

Коринф, Спарта және Пелопоннес одағының басқа мүшелері Афинаны қуып шығу үшін Сиракузыға қосымша қол жіберді; бірақ Афина кері шегінудің орнына Сицилияға тағы жүз кеме мен 5000 жауынгер жіберді. Гилипп басқарған сиракузылықтар мен олардың одақтастары афиналықтарды құрлықта күйрете жеңді; Гилипп сиракузылықтарды флот жасауға итермелеп, олар Афина флотын шегінбек болған кезде талқандады. Афина әскері Сицилиядағы достас қалаларға құрлықпен шегінуге тырысты, бірақ бөлініп, жеңіліске ұшырады. Афина флоты толық жойылды, ал дерлік бүкіл Афина әскері құлдыққа сатылды.

Афиналықтардың Сицилияда жеңілгенінен кейін, Афина империясының күйреуі таяу қалды деген сенім кең тарады. Афинаның қазынасы дерлік бос, айлақтары жабылып, көптеген жас афиналықтар шетелде өлтірілді немесе түрмеге қамалды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ежелгі Грекия соғыстары]]
[[Санат:Пелопоннес соғысы]]</text>
      <sha1>6gwmdvry8g1cm4rcgx5l78d2brrq27h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480348</id>
      <parentid>3480347</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T18:27:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <origin>3480348</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79843" sha1="8gkxb1ecjfyiqn1a30v40rt8v2638qz" xml:space="preserve">{{Қарулы қақтығыс
 |қақтығыс    = Пелопоннес соғысы
 |бөлім       = Ежелгі Грекия соғыстары
 |сурет       = Пелопоннес соғысы бзд 431ж.png
 |сурет атауы = Б.з.д. 431 жылы одақтар: [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]] – сарғылт түспен, [[Пелопоннес одағы]] – жасыл түспен көрсетілген.
 |дата        = Б.з.д. 431 – 404 жылдар
 |орын        = Құрлықтағы [[Ежелгі Грекия|Грекия]], [[Эгей теңізі|Эгей теңізінің]] аралдары, [[Кіші Азия]], [[Сицилия]]
 |себеп       = 
 |нәтиже      = [[Спарта|Спартаның]] жеңісі
 |статусы     = 
 |өзгерістер  = 
 |қарсылас1   = [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]]
 |қарсылас2   = [[Пелопоннес одағы]]
 |қарсылас3   = 
 |қарсылас4   = 
 |командир1   = [[Перикл]]
 |командир2   = [[Архидам]]
 |командир3   = [[Клеон]]
 |командир4   = [[Брасид]]
 |командир5   = [[Никий]]
 |командир6   = [[Лисандр]]
 |командир7   = [[Алкивиад]]
 |командир8   = 
 |күштер1     = 
 |күштер2     = 
 |күштер3     =  
 |күштер4     = 
 |шығындар1   = Кем дегенде 18 070 жауынгер&lt;ref&gt;Strauss, Barry S. (1987). ''Athens After the Peloponnesian War: Class, Faction, and Policy, 403–386 BC''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-1942-3.&lt;/ref&gt;
}}
'''Екінші Пелопоннес соғысы''' (б.з.д. 431–404), көбінесе жай ғана '''Пелопоннес соғысы''' ([[Ежелгі грек тілі|көне грекше]]: Πόλεμος τῶν Πελοποννησίων, транслитерациясы: Pólemos tō̃n Peloponnēsíōn) деп аталады, бұл [[Ежелгі Грекия|грек әлеміндегі]] үстемдік үшін [[Ежелгі Афина|Афина]] мен [[Спарта]] және олардың одақтастары арасында болған соғыс. Соғыс [[Ахемен әулеті|Парсы империясының]] Спартаға қолдау көрсету арқылы араласқанға дейін шешілмей тұрды. [[Лисандр]] бастаған Спарта флоты (Парсыдан алынған субсидиялармен салынған) ақырында Афинаны жеңіп, Грекиядағы [[Спартаның гегемониясы|Спартаның гегемония]] кезеңін бастады.
Ежелгі Афина мен Спарта сияқты [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасында ежелден бері қайшылықтар болған. Бұл қайшылықтардың едәуір бөлігі мемлекеттердің [[Саяси жүйе|саяси құрылымдарының]] айырмашылығынан туындады. Ежелгі Афина [[демократия]] ретінде танылса, Спартада билік [[Олигархия|олигархияның]] қолында болды. Одақтас [[Полис (ежелгі қала)|полистерде]] екі жақ та өздеріне ұқсас мемлекеттік жүйені орнықтыруға тырысты. Саяси қайшылықтарды тіпті халықтың шығу тегі де ушықтырды: афиналықтар (сондай-ақ олардың көптеген одақтастары) [[Ионийлықтар|ионийліктер]] болса, ал спарталықтар мен олардың одақтастары негізінен [[Дорийлықтар|дорийліктер]] еді.
Тарихшылар әдетте соғысты үш кезеңге бөледі.&lt;ref&gt;[https://academic.mu.edu/meissnerd/thucydides.html Thucydides and the Peloponnesian War] ''academic.mu.edu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Deepak Malhotra. [https://www.library.hbs.edu/working-knowledge/what-historys-biggest-wars-teach-us-about-leading-in-peace What History's Biggest Wars Teach Us About Leading in Peace] ''HBS Working Knowledge''.&lt;/ref&gt; 

Бірінші кезеңі (б.з.д. 431–421) Спарта патшасы [[Архидам II|Архидам II-нің]] атымен аталған Он жылдық соғыс немесе [[Архидам соғысы]] деп аталды; ол [[Пелопоннес одағы|Пелопоннес лигасының]] (Спартаның одақтастары желісі) толық [[гоплит]] әскерімен [[Аттика|Аттикаға]] бірнеше рет басып кірді. Афинаның [[Ұзын қабырғалар|Ұзын қабырғалары]] бұл стратегияны тиімсіз етті, ал [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасындағы]] Афинаның қуатты флоты Пелопоннес жағалауына шабуыл жасап, Спартаға қарсы көтерілістерді өршітуге тырысты. Б.з.д. 421 жылы [[Никий бітімі]] жасалып, ол б.з.д. 413 жылға дейін созылды. Бұл уақытта бірнеше делдалдық шайқастар болды, оның ішінде б.з.д. 418 жылы Спарта [[Элида]], [[Мантинея]] (екеуі де бұрынғы Спарта одақтастары), [[Аргос]] және Афинадан құралған біріккен әскерді жеңген [[Мантинея шайқасы]]. Ең маңызды оқиға — б.з.д. 415–413 жылдар аралығындағы [[Сицилия жорығы]] болды, онда Афина Спартаның одақтасы [[Сиракузы|Сиракузыны]] басып алмақ болып, өзінің флотын дерлік толықтай жоғалтты.

Сицилия апаты соғыстың үшінші кезеңін (б.з.д. 413–404), яғни [[Декелея соғысы|Декелея соғысы немесе Иония соғысы]] деп аталатын кезеңді бастады. Бұл кезде Парсы империясы Спартаны қолдап, [[Грек-парсы соғыстары|Парсы соғыстары]] аяқталғаннан кейін Делос лигасына қосылған [[Кіші Азия|Кіші Азиядағы]] грек қалаларының үстемдігін қайтарып алмақ болды. Парсы қаржысының көмегімен Спарта Лисандр басқарған үлкен флот жасақтап, Эгей теңізінде, әсіресе б.з.д. 405 жылы [[Эгоспотамос шайқасы|Эгоспотамоста]], бірқатар шешуші жеңістерге жетті. Келесі жылы Афина берілу актісіне қол қойып, бүкіл империясынан айырылды. Лисандр [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасының]] бұрынғы мүшелеріне, соның ішінде Афинаға, қуыршақ [[Олигархия|олигархияларды]] орнатып, Афинада бұл режим «[[Отыз тиран]]&lt;nowiki/&gt;» деп аталды. Пелопоннес соғысынан кейін он жылдан соң [[Коринф соғысы]] (б.з.д. 394–386) басталды; ол нақты шешімсіз аяқталғанымен, Афинаның Спартадан тәуелсіздігін қалпына келтіруге көмектесті.

Пелопоннес соғысы ежелгі грек әлемін өзгертті. Соғысқа дейін Грекияның ең күшті қала-мемлекеті болған Афина дерлік толық бағындырылған күйге түсті, ал Спарта Грекияның жетекші билеуші мемлекет ретінде орнықты. Соғыстың экономикалық шығындары бүкіл Грекияға әсер етті, Пелопоннес аймағында кедейшілік жайлап, Афина күйреп, соғысқа дейінгі дәуірдегі әл-ауқатын ешқашан қалпына келтіре алмады.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Kagan, Donald (2003). ''The Peloponnesian War''. New York: Viking Press. ISBN 978-0-670-03211-2.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Fine, John V. A. (1983). ''The Ancient Greeks: A Critical History''. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press. ISBN 978-0-674-03314-6.&lt;/ref&gt; Сонымен қатар, соғыс грек қоғамына да астарлы өзгерістер әкелді. Демократиялық Афина мен олигархиялық Спарта арасындағы қақтығыс, олардың әрқайсысы басқа мемлекеттердегі өздеріне ыңғайлы саяси топтарды қолдағандықтан, грек әлемінде соғысты жиі оқиғаға айналдырды. [[Ежелгі Грекия әскери ісі|Ежелгі грек соғысы]] бастапқыда шектелген әрі формалды сипатта болғанымен, Пелопоннес соғысы [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасындағы жаппай қырғынға айналып, зорлық-зомбылыққа толы болды. Діни және мәдени тыйымдарды бұзып, ауыл шаруашылығын күйретіп, бүтіндей қалаларды қиратып, Пелопоннес соғысы б.з.д. V ғасырдың және Грекияның [[Классикалық Грекия|алтын дәуірінің]] қайғылы аяқталуын көрсетті.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Тарихи дереккөздер ==
Пелопоннес соғысы — замандастарының айтарлықтай көп куәгерлік деректері сақталған алғашқы әскери қақтығыс. Бұл соғыстың негізгі тарихи дереккөзі — [[Фукидид|Фукидидтің]] «''[[Тарих (Фукидид)|Пелопоннес соғысының тарихы]]''» атты еңбегі. Оның еңбегі тарихи ғылымның дамуына зор ықпал етіп, Пелопоннес соғысын және сол кездегі әлемді қазіргі заманда қалай қабылдайтынымызға айтарлықтай әсер етті.&lt;ref&gt;''Дж. В. А. Файн'' Древние греки: критическая история, с. 442&lt;/ref&gt; Ол бұл еңбегін соғыс басталысымен жаза бастағанын, деректерін тікелей куәгерлерден алғанын және өзі де көрген оқиғаларды қамтығанын атап көрсетеді. Соғыстың алғашқы кезеңінде шайқасқан афиналық болған Фукидид б.з.д. 423 жылы жер аударылып, өмірінің қалған бөлігін Пелопоннес аймағында өткізіп, деректер жинап, еңбегін жазумен айналысты. Ғалымдар Фукидидті сенімді әрі екі жаққа да бейтарап деп санайды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Бір ерекшелігі — оның еңбегіндегі ұзақ баяндамалар, олардың өзі де бұл сөздердің дәлме-дәл жазбасы емес, жалпы айтылған ойларды өз түсінігімен жеткізгенін мойындайды.&lt;ref&gt;Morley, Neville (13 September 2021).  [https://books.google.kz/books?id=mPk_EAAAQBAJ&amp;dq=thucydides+reliability&amp;pg=PA43&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=thucydides%20reliability&amp;f=false &quot;Thucydides Legacy in Grand Strategy&quot;.] In Balzacq, Thierry; Krebs, Ronald R. (eds.). ''The Oxford Handbook of Grand Strategy''. Oxford University Press. pp. 41–56. ISBN 978-0-19-257662-0.&lt;/ref&gt; Еңбек соғысқа дейінгі бірнеше жылды қамтып, оның басталу себептерін түсіндіріп, содан кейін оқиғаларды жыл сайын баяндайды. Фукидид еңбегінің басты кемшілігі — оның толық аяқталмағаны: мәтін б.з.д. 411 жылы соғыстың аяқталуынан жеті жыл бұрын үзіліп қалады.

Бұл оқиғаны Фукидидтің замандасы [[Ксенофонт]] жалғастырды, оның «[[Грек тарихы]]&lt;nowiki/&gt;» еңбегінің бірінші кітабында баяндалды. Ксенофонттың еңбегі — Фукидидтің дәстүрлі түсінігіндегі «тарих» емес, керісінше оқиғалармен таныс оқырманға арналған [[Естеліктер|естеліктерге]] ұқсайды. Бұл еңбек Фукидидтің соңғы сөйлемінен бірден басталып, соғыстың аяқталуы мен оның салдарын баяндайды. Афинада дүниеге келген [[Ксенофонт]] әскери қызметін [[Жалдамалы сарбаз|жалдамалы]] [[Жалдамалы сарбаз|сарбаз]] ретінде [[Ахемен әулеті|Парсы империясында]] және [[Кіші Азия]], [[Фракия]] мен Грекияда Спарта жағында соғысып өткізді. Осы әрекеттері үшін Афинадан қуылып, Спартада өмір сүрді, онда соғыстан шамамен 40 жыл өткен соң «[[Грек тарихы|Грек тарихын]]&lt;nowiki/&gt;» жазды. Оның еңбегі әдетте Спартаға бүйрегі бұрады деп есептеледі.&lt;ref&gt;Gatto, Martina. [https://bmcr.brynmawr.edu/2022/2022.04.23/ &quot;Review of: Xenophon and Sparta&quot;.] ''Bryn Mawr Classical Review''. ISSN 1055-7660&lt;/ref&gt; Ксенофонттың еңбегі өте біржақты және өзіне жағымсыз ақпаратты жиі елемейді; мысалы, Эллада тарихында үлкен рөл атқарған [[Пелопид]] пен [[Эпаминонд]] туралы мүлдем дерлік айтпайды. Сондықтан тарихшылар оның еңбегін аса сақтықпен пайдаланады.

Қалған көне еңбектер соғыс туралы кейінірек жазылған және бізге тек үзінділер күйінде жеткен. Сицилиялық тарихшы [[Диодор Сицилиялық]] өзінің «[[Тарихи кітапхана|Тарихи кітапханасының]]&lt;nowiki/&gt;» 12 және 13-кітаптарында соғыс туралы қысқаша баяндама ұсынады. Б.з.д. I ғасырда жазылған бұл еңбектердің дереккөзі соғыстан кейінгі ғасырда жазылған [[Эфор Кималық|Эфордың]] әмбебап тарихы болған деген пікір бар, бірақ бұл еңбек қазіргі уақытта [[Жоғалған ежелгі шығармалар|жоғалған]]. Оның еңбегі тарихшылар тарапынан түрліше бағаланады, бірақ оның басты құндылығы — [[Ксенофонт|Ксенофонттың]] баяндауынан бөлек оқиғалардың өзге қырын ұсынатын жалғыз шығарма болуы.

Рим-грек тарихшысы [[Плутарх]] өзінің «[[Салыстырмалы өмірнамалар (Плутарх)|Салыстырмалы өмірнамалар]]&lt;nowiki/&gt;» соғыстағы төрт ірі қолбасшының ([[Перикл]], [[Никий]], [[Алкивиад]] және [[Лисандр]]) өмірбаянын жазды. Плутархтың басты назары осы адамдардың мінезі мен адамгершілігіне аударылғанымен, ол соғыс барысына қатысты басқа дереккөздерде кездеспейтін кейбір мәліметтерді де келтіреді. Плутарх бірінші кезекте өмірбаяншы және моралист болғанымен, қазіргі заманғы тарихшылар оның еңбектерінен пайдалы ақпарат алады. Б.з. I ғасырында жазылған бұл еңбегін Плутарх қазіргі кезде жоғалып кеткен деп есептелетін ертеректегі еңбектерге сүйене отырып жазған.

Соғыс туралы мәліметтердің шектеулі бөлігі [[эпиграфика]] мен [[Археология|археологиядан]] алынады, мысалы, [[Амфиполь]] қабырғалары мен [[Брасид|Брасидтың]] қабірі, олар XX ғасырда қазылып алынған. Соғыс кезінде салынған кейбір ғимараттар мен өнер туындылары біздің заманымызға дейін сақталған, мысалы, Афинадағы [[Эрехтейон]] ғибадатханасы мен Гегесоның құлпытасы. Бұлар әскери әрекеттер туралы ақпарат бермегенімен, соғыс кезіндегі азаматтық өмірді көрсетеді. Афиналық [[Аристофан|Аристофанның]] бірнеше пьесалары (әсіресе «[[Бейбітшілік (комедия)|Бейбітшілік]]&lt;nowiki/&gt;» пен «[[Лисистрата]]&lt;nowiki/&gt;») соғыс кезінде жазылып, сол дәуірде қойылған, бірақ олар тарихи емес, сатиралық шығарма ретінде саналады.

== Пентеконтаэтия (елужылдық кезең) ==
[[Фукидид]] Спарта Пелопоннес соғысын б.з.д. 431 жылы «афиналықтардың күшеюінен қорыққаны үшін» бастаған деп есептеді, өйткені ол кезде «Афина Элладаның көп бөлігін бағындырып үлгерген еді».&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200&amp;redirect=true &quot;Thucydides, The Peloponnesian War, Book 1, chapter 1&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Шынында да, Пелопоннес соғысы басталар алдындағы елу жылдық кезең Афинаның Жерорта теңізіндегі ең күшті мемлекетке айналуымен ерекшеленді. Афина империясы бастапқыда Делос аралында қазынасы орналасқан Делос лигасы деп аталатын шағын полистер тобы ретінде құрылды — бұл лига грек-парсы соғыстарының аяқталғанын қамтамасыз ету мақсатында құрылған еді. Б.з.д. 480 жылы [[Парсылардың Грекияға екінші басып кіруі|парсылардың Грекияға басып кіруін]] тойтарып, [[Ежелгі Афина|Афина]] тез арада [[Иония]] мен [[Эгей аралдары|Эгей]] [[Эгей аралдары|архипеллагында]] парсыларға тәуелді аймақтарда [[Ахемен әулеті|Парсыларға]] қарсы соғысты жалғастырған грек мемлекеттерінің одағының көшбасшысына айналды. Мұның соңы Афинаның бірте-бірте империяға айналу кезеңімен аяқталды. Бұл кезең Фукидид атаған [[Пентеконтаэтия]] («елу жылдық») деп аталады. Афина парсыларға қарсы агрессивті соғыс жүргізіп, басқа қалаларға үстемдік ете бастады - Афина бастапқыда [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасында]] көшбасшы рөлінде болса, кейінірек ол өз билігіне Спарта мен оның одақтастарынан басқа бүкіл Грекияны қаратты да, тарихта «Афиналық империя» деп аталатын кезең басталды.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Ғасырдың ортасында парсылар [[Эгей теңізі]] жағалауындағы иеліктерінен бас тартуға мәжбүр болып, олар Афинаға тәуелді болды. Сонымен қатар, Афинаның күші едәуір өсті: бұрынғы тәуелсіз одақтастары тәуелді мемлекеттерге айналып, алым-салық төлеуге міндетті болды. Бұл қаражат Афинаға қуатты флот ұстауға мүмкіндік берді, ал ғасырдың ортасынан бастап ол қаладағы ауқымды қоғамдық ғимараттар салуға және қаланы көріктендіруге де пайдаланылды, бұл өз кезегінде наразылық туғызды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Афина мен Пелопоннес мемлекеттері (оның ішінде Спарта) арасындағы қайшылықтар Пентеконтаэтияның басында-ақ басталды. Парсылар Грекиядан кеткеннен кейін, Спарта Афина қабырғаларын қалпына келтіруге жол бермеуге тырысты (қабырғасыз Афина құрлықтық шабуылдарға осал болып, Спартаға тез бағынар еді), бірақ бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Фукидидтің айтуынша, спартандықтар сол кезде ешқандай шара қолданбағанымен, олар «өз мақсаттарына жете алмағандарына іштей қатты қапаланды».

Мемлекеттер арасындағы қақтығыс б.з.д. 465 жылы Спартада [[Илоттар|илоттардың]] көтерілісі кезінде қайтадан басталды. Спартандықтар бұл көтерілісті басуға барлық одақтастарынан, оның ішінде афиналықтардан да көмек сұрады. Афина 4000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын әскер жіберді, бірақ олар келгеннен кейін Спарта «көмек қажет емес» деп, афиналықтарды үйлеріне қайтарып жіберді (қалған одақтастар қала берді). Фукидидтің айтуынша, спартандықтар афиналықтардың көтерілісшілер жағына өтіп кетуінен қауіптеніп, олардан бас тартты. Бұған ашынған Афина Спартамен одағын бұзды. Ақыры көтерілісші илоттар өлтірілмеу және жер аударылу шартымен берілуге мәжбүр болды; Афина оларды [[Коринф шығанағы|Коринф шығанағының]] ең тар жерінде орналасқан стратегиялық маңызды [[Навпакт]] қаласына қоныстандырды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Бұл оқиғалардың нәтижесінде ашынған афиналықтар Спартамен одақтан шығып, оның ежелгі қарсыласы [[Аргос|Аргоспен]] және [[Фессалия|Фессалиямен]] одақ құрды.

Б.з.д. 459 жылы Афина Пелопоннес одағына кіретін көршілері — [[Мегара]] мен [[Коринф]] арасындағы соғысты пайдаланып, Мегарамен одақ келісімін жасады. Осылайша, афиналықтар Коринф мойнағы мен Коринф шығанағында стратегиялық маңызды тірекке ие болды; бұған қоса, Афинаның [[Беотия|Беотиядағы]] ықпалы артты. Мұның бәрі Спартаның соғысқа кіруіне әкеліп соқты және «[[Бірінші Пелопоннес соғысы]]&lt;nowiki/&gt;» деп аталатын 15 жылдық қақтығыс басталды. Бұл соғыста Афина Аттиканың сыртындағы құрлықтық Грекияда өз иеліктерінен (оның ішінде Мегара мен Беотия) бас тартып, Спартаның бақылауына беруге мәжбүр болды, дегенмен Афина одағы құрамында [[Эгина]] аралы қала берді. Б.з.д. 446/445 жылғы қыста қол қойылған «[[Отыз жылдық бейбітшілік|Отыз жылдық бейбітшілікпен]]&lt;nowiki/&gt;» ресми түрде аяқталды&lt;ref&gt;Bagnall, Nigel (2006). ''The Peloponnesian War: Athens, Sparta and the Struggle for Greece''. New York: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-34215-9.&lt;/ref&gt; және екі мемлекетке де өз одақтастарына бақылау жүргізу құқығын мойындады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Бейбітшілік келісімін бұзылуы ==
Афина Эгей теңізі алабында өз үстемдігін орнатып, Қара теңіз маңындағы ықпалын күшейтіп жатқанда, Спарта мен оның одақтастары афиналықтардың іс-әрекеттеріне әзірге төзімділік танытты. Алайда, қуатты флоты мен мол ресурстары бар Афина [[Ұлы Грекия|Ұлы Грекияға]] (Оңтүстік Италия мен Сицилияға) ықпалын күшейте бастады. Афинаның батысқа қарай жылжуы Коринф үшін өлім қаупін төндірді, өйткені оның бүкіл саудасы батыс бағытында жүргізіліп келді, бұл Спартаның оқшаулануына және жалпы Пелопоннес одағына ауыр соққы болып тиді. Бұған не Спарта, не Коринф шыдай алмай, Афина экспансиясына қарсы барынша күшті шаралар қолдана бастады.

Отыз жылдық бітім алғаш рет б.з.д. 440 жылы сынға түсті. Сол жылы Афинаның қуатты одақтасы [[Самос]] [[Самос соғысы|Афинаға қарсы көтеріліс жасады]]. Көтерілісшілер тез арада парсы [[Сатрап|сатрапынан]] қолдау тапты, ал Афина империясы бойынша көптеген көтерілістер шығу қаупіне тап болды. Спарта, егер араласпақ болса, империя тағдырын шешетін үлкен соғыстың басталуына себепші болар еді. Сондықтан Спарта өз одақтастарының құрылтайын шақырып, Афинамен соғыс мүмкіндігін талқылады. Спартаның қуатты одақтасы Коринф соғысқа араласуға қарсы болды, құрылтай Афинаға қарсы соғыс ашпауға дауыс берді. Афиналықтар көтерілісті басты, сондықтан бейбітшілік сақталды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Соғысқа тікелей себеп болған оқиғалар Афина мен Коринф арасындағы қатынастарға байланысты еді. Коринф өз отары — Керкирадан жеңілгеннен кейін, [[Керкира]] ешбір жаққа одақтас болмаған теңіз алпауыты болғандықтан, Коринф одақтас флот құра бастады. Бұл Афинаны алаңдатты, Керкира Афинадан көмек сұрап одақтасуды ұсынды. Афина [[Керкира]] мен Коринфпен келіссөздер жүргізіп, Керкирамен қорғаныс одағына кірді. [[Сибота шайқасы|Сибота шайқасында]] Афинаның бірнеше кемесі Коринф флотына Керкирааны басып алуға жол бермей, маңызды рөл атқарды. Отыз жылдық бейбітшілікті сақтау үшін Афина кемелеріне Коринф Керкираға басып кірмейінше соғысқа араласпауға бұйрық берді. Алайда Афина кемелері шайқасқа араласып, қосымша афиналық [[Трирема|триремалардың]] келуі Коринфті өз жеңісін пайдаланып кетуден бас тартуға мәжбүр етті, сол арқылы Керкира мен Афина флотын түгелдей құтқарды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Осыдан кейін Афина өзінің одақтасы әрі Коринфтың отары болған [[Халкидики]] түбегіндегі [[Потидея|Потидеяға]] қабырғаларын бұзуды, кепілдікке адамдарды Афинаға жіберуді, Коринф магистраттарын қызметтен босатып, Коринфтен жаңа магистраттарды қабылдамауды бұйырды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Бұған ашынған Коринф Потидеяны көтеріліске шақырып, көтерілсе оларды қолдайтынын айтты. [[Потидея шайқасы]] кезінде Коринф Потидеяға жасырын әскер жіберіп көмек көрсетті. Бұл іс жүзінде Отыз жылдық бейбітшілікті бұзу еді, өйткені ол келісім бойынша Делос лигасы мен Пелопоннес лигасы бір-бірінің ішкі ісіне араласпауы тиіс болатын.

Бұдан әрі жағдайды ушықтырған оқиға Афинаның б.з.д. 433/2 жылы Мегара азаматтарына (бірінші Пелопоннес соғысынан кейін Спартаға қайтадан қосылған одақтас қала) сауда [[Санкция|санкцияларын]] енгізуі болды. Мегаралықтардың Гиера Оргас жерін қорлады деген айып тағылған еді. Бұл санкциялар, [[Мегаралық псефизм]] деп аталады, [[Фукидид]] тарапынан назарға алынбаған, алайда кейбір заманауи экономикалық тарихшылар Мегараның гүлденген Афина империясымен сауда жасауына тыйым салу Мегараға экономикалық күйреу әкелетінін айтып, бұл санкцияларды соғыстың негізгі себептерінің бірі ретінде қарастырады.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Афинаны соғыстың басталуына кінәлі деп санайтын тарихшылар осы оқиғаны басты себеп ретінде көрсетеді.&lt;ref&gt;Buckley, Terry (2010).  ''[https://search.worldcat.org/title/428731372 Aspects of Greek History 750–323 BC: A Source-Based Approach]'' New York: Routledge. ISBN 978-0-415-54976-9.&lt;/ref&gt; Мәселе мынада еді: енді Афина мегаралық прецедентті пайдаланып, кез келген сылтаумен басқа мемлекеттердің кемелеріне өз порттарын жаба алатын еді. Осылайша, соғыссыз-ақ, Афина қалаған қалаға өз шарттарын қабылдатқызып, жеңілдіктерге қол жеткізе алатын еді. Спарта үшін кеме қатынасы еркіндігін сақтау аса маңызды болды, өйткені оның күшті флоты жоқ болатын. Спартадан келген бірнеше делегация бір ғана мәселені қайта-қайта көтеріп отырды — мегаралық псефизманы дереу жоюды талап етті. Спартаға қарсы мегаралық декретті ресми түрде жою емес, тек оның орындалмауы да жеткілікті еді. Бұл жағдайда бұл ақылға қонымды ымыралы шешім болар еді. Дәл осы кезеңде белгісіз жағдайда Мегарада Спартаға жіберілген афиналық елші қаза тапты. Содан кейін Афина халық жиналысы Мегараға соғыс жариялау туралы шешім қабылдады, ал мегаралық псефизманы жою мәселесі енді қозғалмады.&lt;ref&gt;Александр Кравчук. [https://www.goodreads.com/book/show/5380157 Перикл и Аспазия]&lt;/ref&gt;

Коринфтің өтінішімен 432 жылы Спартада Пелопоннес лигасының мүшелері, әсіресе Афинаға наразылық білдіргендер, Спарта жиналысына шақырылып, өз шағымдарын жеткізді. Бұл жиында шақырылмаған Афина делегациясы да сөз сөйлеуге рұқсат сұрап, ақыры Афиналықтар мен Коринфтіктер арасындағы пікірталасқа ұласты. Фукидидтің айтуынша, Коринфтіктер Спартаның осы уақытқа дейін әрекетсіздігін айыптап, егер Спарта әрекетсіз қала берсе, оның өзіне одақтассыз қалып, Афинаның ықпалына түсуі мүмкін екенін ескертті.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.68.1&amp;redirect=true &quot;Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 68&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Бұған жауап ретінде Афиналықтар Спарталықтарға Афинаның соғыс кезіндегі жетістіктері мен Парсыға қарсы күресін еске салып, мұндай қуатты мемлекетпен соғысудың қауіпті екенін айтып, Отыз жылдық бейбітшілікте көзделгендей аралық сотқа жүгінуді ұсынды.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.73.1&amp;redirect=true &quot;Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 73&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt; Осыдан кейін барлық одақтас елдердің елшілері жиналыстан шығып кетті. Спартандықтар өзара соғыстың артықшылықтары мен кемшіліктерін саралай бастады. Патша [[Архидам ІІ]] бірінші дәрежелі әскери алпауытымен соғыстың нәтижесі бұлыңғыр болғандықтан, абайлап саясат ұстануға шақырды. Ол қуатты флот болмаған жағдайда дипломатиялық жолмен әрекет етуге, одақтың экономикалық және әскери күшін арттыруға кеңес берді. Ол соғысқа қарсы шықса да, соғысқа құмар [[эфор]] [[Сфенелаид|Сфенелаидтың]] пікірі Спарта [[Экклезия (Спарта)|экклезиясында]] басым түсті - ол дереу соғыс жариялап, күтпеген жерден жеңіске жетуді, сөйтіп одақтық борышын орындауды ұсынды.&lt;ref&gt;De Sainte Croix, Geoffrey Ernest Maurice (1989). ''The Origins of the Peloponnesian War''. London: Duckworth Books. ISBN 978-0-7156-1728-1.&lt;/ref&gt; Ақыры, Спарта жиналысы Афиналықтардың бейбітшілікті бұзды деп айыптап, соғыс жариялады.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Афинаға бірнеше ультиматум қойылды, олардың ішінде әдейі орындалмайтын талаптар болды: [[Алкмеонидтер]] әулетін қуып жіберу ([[Перикл|Периклдің]] анасы осы әулеттен шыққан, оған үнемі «Килон қарғысы» деп аталатын оқиға еске салынып отырды), Афина теңіз одағын тарату, [[Потидея]] қоршауын тоқтату, Эгина тәуелсіздігін мойындау және Мегараға Афинамен сауда жасауға тыйымды алып тастау.

== Архидам соғысы ==
Қақтығыстың алғашқы кезеңі (б.з.д. 431–421 жылдар) тарихнамада дәстүрлі түрде [[Архидам соғысы]] деп аталады. Бұл атау Пелопоннес одағының біріктірілген әскерлеріне қолбасшылық жасаған спартан патшасы Архидам II-нің есімімен байланысты.

Спарта мен оның одақтастары (Коринфтен басқа) негізінен құрлықта соғыс жүргізуге қабілетті еді және оларды жеңу өте қиынға соғатын (әсіресе аңызға айналған [[Спарта әскері]] арқасында). Олар өте үлкен әскер жинай алатын еді; одақ көшбасшысы ретінде спартандықтар керемет жауынгерлер ретінде танымал еді. Ал Пелопоннес одағының флоты афиндық флоттың үштен бір бөлігіне ғана тең болып, оған қарсы тұра алмайтын.

Афина империясы Аттика түбегінде, яғни Грекияның құрлықтық бөлігінде орналасса да, [[Эгей теңізі|Эгей теңізіндегі]] аралдарға дейін таралған еді. Осыған байланысты олар басқа стратегия дайындады. Афина өз байлығын осы аралдардан алынатын алым-салықтан жинады. Афина империясы теңіз флоты арқылы өз билігін сақтап тұрды. Сондықтан екі жақтың да шешуші шайқас жүргізуге мүмкіндігі аз болды.

[[Архидам соғысы]] кезінде Спартаның стратегиясына сәйкес алдымен Аттикаға басып кіріп, Афина маңындағы жерлерге шабуыл жасап, жерлерді ойрандап, шешуші шайқаста афиндік әскерді талқандауды көздеді. Бұл шабуылдар Афинаның айналасындағы егістік жерлерді қиратты, бірақ Афина теңізге шығатын жолдарын сақтап қалды да, айтарлықтай зардап шеккен жоқ. Аттика халқы өз фермаларын тастап, Афинаны порт [[Пирей|Пиреймен]] жалғайтын [[Ұзын қабырғалар]] ішіне көшті. Соғыстың алғашқы жылының соңында [[Перикл]] өзінің әйгілі «[[Периклдің жерлеу сөзі|Жерлеу сөзін]]&lt;nowiki/&gt;» айтты (431 ж. б.з.д.).

Соғыс Спарта одақтастары — [[Фивы (Грекия)|Фивылықтардың]] — [[Платея]] атты шағын қалаға 431 жылы 4 сәуірде күтпеген шабуылынан басталды.&lt;ref&gt;[https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.73095/page/n513/mode/2up?view=theater &quot;Peloponnesian War&quot;] The Encyclopaedia Britannica Vol Xvii&lt;/ref&gt; Бұл қала [[Беотия|Беотияда]] орналасқанымен, ежелден Афинаның одақтасы еді. Ал фивылықтар Платеяны өз бақылауына өткізіп алмаса да, ең болмағанда оны [[Беотия одағы|беотиялық қалалар одағына]] қайтаруды көздеді. Қала қабырғалары соғыссыз уақыттағыдай күзетсіз болғандықтан, фивылықтардың 300-ден аса жауынгері мен екі [[беотарх]] басшылық еткен жасақ жасырын кіріп, платеяліктерді басқа беотиялық қалалармен одақтас болуға шақырды. Шабуылдаушылар бастапқыда тым агрессивті әрекет жасамады, тек базар алаңын басып алып, жергілікті жақтастарының қолдауына сенім артқандай болды. Дегенмен, олардың есебі дұрыс шықпады: платеяліктер қайта топтасып, беотиялықтардың саны аз екенін білген соң шабуылға шықты. Қысқа түнгі ұрыста фивылықтардың бір бөлігі жойылды, бір бөлігі қаладан шығып кете алды, ал қалған көпшілігі (180 адам) тұтқынға алынды. Негізгі фивы күштері кейінірек келіп жеткенде, олар қаланың айналасын тастап кетуге мәжбүр болды, бірақ тұтқындардың өмірі сақталады деген шарт қойылды. Фивылықтар кеткеннен кейін платеяліктер келісімді бұзып, тұтқындарды түгелдей өлтіріп тастады.

Б. з. д. 431 жылдың мамыр айында пелопоннес әскерінің алпыс мыңдық жасағы Аттикаға басып кіріп, Афинаның айналасындағы жерлерді ойрандады. Б. з. д. 427 жылға дейін осындай шабуылдар жыл сайын (б. з. д. 429 жылдан басқа жылдары) қайталанып отырды, бірақ олардың әрқайсысы шамамен үш аптаға ғана созылды; ең ұзақ шабуыл (б. з. д. 430 жылы) қырық күнге ғана жалғасты. Оның себебі пелопоннес әскері бұрынғы [[гоплит]] соғыстарының дәстүріне сай негізінен азаматтық жасақ болғандықтан, сарбаздар үйіне оралып, егін жинауға қатысуы тиіс еді. Бұған қоса, спарталықтардың илоттарды (құлдарды) үнемі бақылауда ұстауы қажет болды, өйткені Спарта әскерлерінің ұзақ уақыт бойы болмауы олардың көтерілісіне әкеліп соғуы мүмкін еді.

Афиналықтардың стратегиясын бастапқыда [[стратег]] [[Перикл]] басқарды. Ол Афиналықтарға Спартаның әлдеқайда көп әрі жақсы дайындалған [[Гоплит|гоплиттерімен]] ашық шайқастан аулақ болып, оның орнына Афина қарсыласынан айтарлықтай көп және жақсы дайындалған флотын соғыстың негізгі құралы ретінде пайдалануы тиіс болды. Жау шапқыншылығы болған жағдайда Аттикадағы ауылдық аймақтардың тұрғындары үйлерін тастап, Афина қорғандарының артына жасырынуы керек еді, ал азық-түлік пен басқа да тауарлар қалаға тек теңіз арқылы жеткізілуі тиіс болатын. Афинаның қаржылық жағдайы, ең алдымен одақтастары төлеген алымдардан құралғандықтан, олар мұндай тактиканың сәтті болатынына сенді. Афиналық флот — Грекияның ең қуатты теңіз күштері өзінің пелопоннес флотынан басым екенін дәлелдеп, екі шайқаста — [[Рион мүйісіндегі шайқас|Рион мүйісі]] мен [[Навпакттағы шайқас|Навпакт түбіндегі шайқастарда]] (б.з.д. 429 жыл) жеңіске жетіп, Пелопоннес жағалауына шабуыл жасай бастады.

Спартандықтардың шабуылы афиналықтарды өздерінің бастапқы жоспарына сәйкес Аттика халқының барлығын қаланың қорғандарына эвакуациялауға мәжбүр етті. Қаланың ішінде босқындардың көптеп келуі халықтың тығыз орналасуына және халықтың көпшілігінің қарапайым баспанасының жоқтығына әкелді.

Б.з.д. 430 жылы босқындарға лық толған Афинада індет өршіді (Фукидидтің мұқият сипаттап жазған белгілері бұл ауруды, бәлкім, [[Бөрітпе сүзек|сүзек ауруы]] деп көрсетеді; кейбір ғалымдар бұл ауруды [[оба]] ауруы деп те есептейді&lt;ref&gt;История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 199&lt;/ref&gt;; қазіргі молекулалық-генетикалық әдістер аурудың [[Іш сүзегі|іш сүзегінің]] қоздырғышы ([[Salmonella enterica subsp. enterica|Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi]]&lt;ref&gt;''Papagrigorakis, Manolis J.; Yapijakis, Christos; Synodinos, Philippos N.; Baziotopoulou-Valavani, Effie.''[https://www.ijidonline.com/article/S1201-9712%2805%2900178-5/fulltext DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens]  // International Journal of Infectious Diseases : journal. — 2006. — Vol. 10, no. 3. — P. 206—214. &lt;/ref&gt;) арқылы таралғанын дәлелдеді). [[Оба]] халық тығыз орналасқан қалада тез таралып, ұзақ мерзімде Афинаның жеңілуіне айтарлықтай әсер етті. Ауру 30 000-нан астам азаматты, теңізшілер мен сарбаздарды, соның ішінде Перикл мен оның ұлдарын қырып кетті. Афинаның халқының шамамен үштен бірі мен екіден екісі аралығында адам шығыны болды. Соған сәйкес, Афинаның адам ресурсы күрт азайды, тіпті жалдамалы әскерлер індет жайлаған қалаға жалданудан бас тартты. Аурудан қорыққандықтан, Спартаның Аттикаға басып кіруі тоқтатылды, өйткені олардың сарбаздары індет жұқтырған дұшпанмен байланысудан бас тартты.

[[Перикл]] қайтыс болғаннан кейін, афиналықтар оның консервативті, қорғаныс стратегиясынан біраз алыстап, Спарта мен оның одақтастарына соғыс ашу бағытында агрессивті стратегияға көшті. Дәл осы уақытта Афина демократиясында агрессивті топтардың көсемі [[Клеон]] ерекше рөл атқара бастады. Соғысты неғұрлым агрессивті жүргізуді және Периклдің қорғанысқа бағытталған саясатын доғаруды жақтаған Клеонның ықпалы айтарлықтай артты. Клеон ең алдымен Афина қоғамындағы радикалды-демократиялық элементтерге, әсіресе қалалық сауда мен қолөнер топтарына сүйенді. Жер иелері мен Аттикалық шаруаларға сүйенген және соғысты тоқтатып, бейбіт келісім жасауға ұмтылған бай жер иесі [[Никий]] басқарған қалыпты партия болды. Афинаның жағдайы біртіндеп жақсара бастағандықтан, Клеонның тобы біртіндеп Халық жиналысында үлкен ықпалға ие бола бастады.&lt;ref&gt;История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 201&lt;/ref&gt; 

Афина көптеген қиындықтарға қарамастан, соғыстың алғашқы кезеңіндегі ауыр соққыларға төтеп бере алды. Қулыққа толы жаңа стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] (кейінгі атақты шешен [[Демосфен|Демосфенмен]] шатастырмау керек) әскери қолбасшылығымен Афиналықтар Пелопоннес жағалауын теңізден шауып, бірнеше жеңістерге жетті. Б.з.д. 429 жылы [[Митилена көтерілісі|көтеріліс]] жасаған Потидеяны ақырында басып алды. 427 жылы [[Лесбос]] аралындағы көтеріліс те сәтсіз аяқталды, сол кезде афиналықтар аралдың басты қаласы — [[Митилена|Митиленаны]] басып алды. Сол бекіністердің бірі [[Пилос|Пилостың]] жанындағы [[Сфактирия]] аралында орналасқан болатын, онда соғыстың бірінші кезеңінде Афина бағы ашылды. Клеонның ұсынысымен Афинаның Халық жиналысы тіпті аралдағы барлық ересек ерлерді өлтіру және әйелдер мен балаларды құлдыққа сату туралы шешім қабылдады; дегенмен, келесі күні бұл шешім өзгертіліп, тек [[Олигархия|олигархияны]] қолдаған мың адамды өлім жазасына кесу туралы шешім қабылданды.

Б.з.д. 427 жылы [[Керкира]] аралында қанды қақтығыстар басталды. Себебі, Лесбос аралындағыдай, жергілікті ақсүйектер мен [[Демократия|демократияны]] жақтаушылар арасындағы өшпенділік еді. Азамат соғысында демократтар жеңіске жетіп, қарсыластарын қырып-жойды; арал Афина алпауыт мемлекетінің құрамында қалды, бірақ ол қатты әлсіреді. Сол жылы, б.з.д. 427 жылы, ұзаққа созылған [[Платея қоршауы|қоршаудан кейін]] Пелопоннес әскерлері мен Фивы әскерлері Платеяны басып алды. Қалған қорғаушылар өлім жазасына кесіліп, ал қала қиратылып тасталды.

Б.з.д. 426 жылдан бастап Афина соғыс барысында бастаманы өз қолына алды. Бұған 427 жылы [[Форос|форостың]] (одақтастардан алынатын алым-салық) шамамен екі есе көбеюі ықпал етті. Сонымен қатар, 427 жылы шағын афиналық эскадра [[Сицилия|Сицилияға]] жіберіліп, одақтас қалалардың (әсіресе Регияның) көмегімен ондағы спарталық одақтастарға қарсы сәтті әскери әрекеттер жүргізді. Қайратты стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] басшылығымен Афина Грекияның өз ішінде де бірқатар жетістіктерге жетті: соғыс [[Беотия]] мен [[Этолия]] жеріне ауыстырылды — Ольпы түбінде 3000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын пелопоннес әскері [[Ольпы шайқасы|талқандалды]]; [[Никий]] Лаконикадан оңтүстікке қарай орналасқан [[Китира]] аралын басып алды; Пелопоннес жағалауында тірек бекеттерінің желісі құрылды. Б.з.д. 424 жылы афиналық әскерлер ел ішіндегі өз жақтастары — демократтардың қолдауына үміттеніп, екі жақтан Беотияға басып кіруді жоспарлады.

Пилос маңындағы пост Спартаның құлдарға (илоттарға) тәуелділігін шебер пайдаланды; спарталық азаматтар сарбаз болуға дайындалып жатқанда, егін егіп, шаруа істейтін солар еді. Пилостың посты илоттардың қашып келетін жеріне айналды. Сондай-ақ, Афина постының маңында тұрған илоттардың көтеріліс шығара ма деген қорқыныш Спартаны бұл бекініске шабуыл жасауға итермеледі. Б.з.д. 425 жылы [[Пилос шайқасы|Пилос түбіндегі шайқаста]] [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфен]] спарталықтарды алдап, [[Сфактирия]] аралындағы спарталық әскерді қоршауға алды. Ол оларды берілуге көндірмекші болды. Бірақ бірнеше аптадан кейін ол оларды тізе бүктіре алмады. Оның орнына тәжірибесіз [[Клеон]] бұл істі өзі аяқтаймын деп халық жиналысында мақтанып шығып, [[Сфактирия шайқасы|Сфактирия түбіндегі шайқаста]] үлкен жеңіске жетті. Күтпеген оқиғада Афина әскері қоршап алған 300 спарталық [[гоплит]] берілуге мәжбүр болды солардың ішінде 120 асыл [[спартиаттар]] . Осылайша Спартаның жеңілмейтіндігі туралы аңызға үлкен соққы тиді. Спартаға жасалған соққы күшті болғаны сонша, сондықтан спартандықтар бітім келісімін ұсынды. Алайда, Афиналықтар жақын арада түпкілікті жеңіске жетеміз деп күтіп, келісімге келмеді. Бұл шешімге Сфактирия құлағаннан кейін соғысты жалғастыруды жақтайтын партияның басшысы [[Клеон|Клеонның]] Афинаның ең ықпалды саясаткеріне айналуы да өз әсерін тигізді. Афиналықтар Сфактириядағы тұтқындарды Афинаға әкеліп, егер Пелопоннес әскері Аттикаға тағы басып кірсе, оларды өлтіреміз деп шешті.

Дегенмен, көп ұзамай Афина Пелопоннес одағының күшін бағаламағаны белгілі болды. Спартандықтар Аттиканы тонауды тоқтатқанымен, афиналықтар сәтсіздіктерге ұшырай берді: Коринфке жасалған [[Солигея шайқасы|қону әрекеті]] қарсылас тарапынан тойтарылды, Сицилияда жергілікті полистердің бірлесуі афиналықтарды елге [[Гела конгрессі|қайтуға мәжбүр етті]]. Беотияны соғыстан шығару әрекеті де сәтсіз аяқталды: беотиялық билік демократтардың көтерілісін алдын ала білді де, Афинаның екі әскерінің бірін жеңіп, екіншісін Делий түбінде талқандады, сол шайқаста афиналық әскербасы [[Гиппократ (қолбасшы)|Гиппократ]] қаза тапты. Афиналықтар үшін ең үлкен сәтсіздік Фракияда күтіп тұрды: спартаның қолбасшысы [[Брасид]] өзіне одақтастар мен илоттардан құралған әскер жинап, бүкіл Грекияны кесіп өтіп, Афинаның Фракиядағы отары — Амфипольге жорық жасады. Амфиполь маңайындағы бірнеше [[күміс]] кеніштерін бақылап отырған болатын, ал ол Афинаның әскери қорын толтыруда маңызды рөл атқарды. Афиналықтар [[Фукидид|Фукидидтің]] басқаруымен жасақ жібергенімен, ол кешігіп келіп, Брасидтің Амфипольді басып алуына тосқауыл бола алмады. Сол себепті Фукидид айыпталып, жер аударылды. Бұл жағдай оның екі тараппен де сұхбаттасып, соғыстың тарихын жазуына түрткі болды. Афиналықтар Амфипольді қайтарып алмақ болғанда, [[Брасид]] пен [[Клеон]] екеуі де қаза тапты (қараңыз: [[Амфиполь шайқасы]]). Спарталықтар мен афиналықтар тұтқындарды Брасид басып алған қалаларға айырбастауға келісіп, уақытша бітімге келді.

== Никий бітім келісімі ==
Соғысты қолдаған басты қайраткерлердің бірі [[Клеон]] мен [[Брасид|Брасидтың]]  өлімімен бірге соғыс аяқталды. Дегенмен, бейбітшілік шарттарына қарамастан, тараптар бір-біріне басып алған аумақтарды қайтарған жоқ, тек тұтқындарды босатты. Елу жылға жасалған  [[Никий бітім келісімі]] бар болғаны алты жылға ғана созылды. Бұл уақыт Пелопоннестің айналасында үздіксіз шағын қақтығыстармен өтті.

Б.з.д. 421 жылы жасалған [[Никий бітім келісімі]] деп аталатын келісімде негізінен бұрынғы жағдайды қалпына келтіру көзделді: Спарта өз тұтқындарын қайтарып алуы, сондай-ақ Фракиядағы тірек бекеттерінен кетуі тиіс еді. Оның орнына Афина Пелопоннес жағалауындағы бекіністерін тапсырып, бірақ Мегараның екі айлағының бірін өзінде қалдыруға рұқсат алды. Алайда, тараптар шарттардың барлығын орындамағандықтан, екі жақтың да көңілі көп ұзамай суыды. Спарта әскері Амфиполисте тұра берді және оны Афинаға қайтаруға еш ниеттенген жоқ. Сол уақытта Афина да Пилос бекінісін босатпады.

Бұған қоса, Спартаның одақтастары — әсіресе [[Коринф]] пен [[Фивы (Грекия)|Фивы]] — өз мүдделері келісімде ескерілмегеніне ренжіді. Бұл Пелопоннес одағы ішінде елеулі шиеленіс тудырды. Осыған байланысты Спарта, Никийдің делдалдығымен, Афинамен жаңа одақ құрды, бірақ оның іс жүзінде ешқандай мәні болмады. 

Бұл кезде Спарта белсенді әскери әрекеттерден бас тартты, бірақ оның кейбір одақтастары Пелопоннес одағынан шығу қажет деп есептеді. Олар Пелопоннес шығысындағы Спартаға тәуелсіз болған, демократиялық бағыттағы қуатты [[Аргос]] қаласының айналасына шоғырлана бастады. Себебі Аргос — өзі демократиялық қала және Спартаның ежелгі жауы — Спартаға қарсы одақты ұйымдастыра бастады. Соңында Аргос Афинамен де келісім жасап, амбициясы зор және ежелгі ақсүйек тектен шыққан [[Алкивиад]] Афинада Спартаға қарсы жаңа соғысқа дайындық жасап, Никийдің тепе-теңдік саясатын бұзды. Спарта бұған жауап ретінде Фивы мен Коринфпен одағын нығайтты; екеуі де Аргос одағына қосылмады. Осылайша, Аргос, [[Мантинея]] және [[Элида]] (оларда да Никий бейбітшілігіне наразылық нәтижесінде демократиялық күштер билікке келген) жаңа одақ құрды. Бастапқыда оған [[Коринф]] те қосылды, бірақ Афинамен даулардың жалғасуына байланысты Спарта жағына өтті. Бұл одаққа Афина аздап қолдау көрсетті және Пелопоннесте үстемдікке жетуге тырысты. Алайда б.з.д. 418 жылы [[Аргос]], [[Мантинея]], [[Аркадия]] және Афинаның біріккен күштері Мантинея шайқасында күйрей жеңілді; [[Мантинея шайқасы]] Пелопоннес соғысы кезінде Грекиядағы ең үлкен құрлықтағы шайқас болды. Шайқаста одақтастар бастапқыда сәттілікке жеткен, бірақ оны дамыта алмай, Спартаның таңдаулы күштеріне жеңіліп қалды. Бұл Спарта үшін толық жеңіс болды және қаланы стратегиялық жеңілістен құтқарды. Пелопоннес қалаларында Спарта одағының жақтастары жеңіске жетіп, [[олигархия]] орнады. Демократиялық альянс ыдырап, оның мүшелерінің көпшілігі қайтадан Пелопоннес одағына қосылды.

Б.з.д. 416 жылдың жазында, Спартамен бітім кезінде, Афина бейтарап [[Милос]] аралына басып кіріп, одан Спартаға қарсы одақтас болуды немесе жойылуды талап етті. Милостықтар бұл талапты қабылдамады, сондықтан афиналық әскер олардың қаласын қоршап, қыста басып алды. Қала құлағаннан кейін афиналықтар ересек еркектердің бәрін өлтіріп, әйелдер мен балаларды [[Ежелгі Грекиядағы құлдық|құлдыққа]] сатты - Афинаның Милос аралын бағындыруы және оның халқын жазалау әрекеті (барлық еркектерін өлтіріп, әйелдер мен балаларды құлдыққа сату) адамзатқа қарсы қылмыс ретінде саналды. Бұл қылмысты алғаш [[Диагор Милостік]] әшкерелеп айтса, кейінірек [[Фукидид]] өзінің атақты &quot;[[Милос диалогы|Милос диалогында]]&quot; баяндап берді.&lt;ref&gt;[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200:book=5 &quot;Thucydides, The Peloponnesian War, Book 5&quot;] ''www.perseus.tufts.edu''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Wolfgang Will: ''Der Untergang von Melos. Machtpolitik im Urteil des Thukydides und einiger Zeitgenossen.'' Bonn 2006, ISBN 3-7749-3441-X. S. 59–75 und 95–123&lt;/ref&gt;

== Сицилия жорығы ==
Құрлықтағы  Грекияда жеңіліске ұшыраған соң, афиналықтар назарын Сицилияға аударды. Бұл жерде орналасқан грек қалалары өте бай болатын, ал аралдың басты қаласы — Сиракузы — Афинадан аса кішкентай емес еді. 

Соғыстың 17-ші жылында Афинаға Сицилиядағы одақтастары Сиракузы қаласының шабуылына ұшырағаны туралы хабар жетті. Сицилияны бағындыру Афинаға Пелопоннес одағынан үлкен артықшылық беріп, Афинаға орасан зор байлық әкелмек болды, әрі Спартаның ең маңызды одақтасы — [[Коринф|Коринфтің]] саудасына ауыр соққы тигізер еді. Бұған дейінгі соғыстың кезеңінде [[Пилос]], [[Керкира]] мен [[Навпакт]] маңында нығайған афиналықтар енді бұл бағытқа елеулі жорық әскерін жіберуді ойластыра бастады. [[Сиракузы]] — Сицилиядағы ең ірі қала еді. Оның халқы этникалық жағынан [[Дорийлықтар|дорийліктер]] болатын (спарталықтар сияқты), ал афиналықтар және олардың Сицилиядағы одақтастары [[Ионийлықтар|ионийліктер]] еді. Әскер жіберуге себеп — афиналықтардың одақтасы болған [[Сегеста]] (кей әдебиеттерде Эгеста) қаласының Селинунтпен соғыста көмек сұрауы еді, ал [[Селинунт]] Сиракузының қолдауына ие болатын.

Афиналықтар одақтастарына көмек көрсетуге міндеттіміз деп санады. Сонымен қатар, олар Сицилияны түгел жаулап алуды армандады — бұл идеяны әсіресе [[Алкивиад]] қолдады және ол жорыққа қолбасшылық етті. Жорыққа қолбасшы ретінде [[Никий]], [[Ламах]] және Алкивиад тағайындалды. Жорыққа соңғы дайындықтар барысында Афина қаласындағы [[герма]] (діни мүсіндер) белгісіз адамдар тарапынан бүлінген. Осы оқиғадан кейін Алкивиад дінге қарсы қылмыс жасады деп айыпталды. Алкивиад өзін дереу соттауын талап етті, сол арқылы жорыққа шықпас бұрын өз кінәсіздігін дәлелдемек болды. Алайда, афиналықтар оны соттамай жатып жорыққа жіберді (көпшілік оны осылайша оңай құлату үшін істелді деп есептеді). Алкивиад Сицилияға келген соң, Афинаға сотқа шақырылды. Ол әділетсіз жазаға тартылудан қорқып, Спартаға қашып кетті. Сицилиядағы жорыққа енді [[Никий]] қолбасшылық ететін болды. Қашқан соң Алкивиад спарталықтарға афиналықтар Сицилияны [[Италия]] мен [[Карфаген|Карфагенді]] жаулап алуға арналған тірек алаңы ретінде пайдалануды, ал кейін сол жерлерден жиналған әскер мен байлықты Пелопоннеске қарсы соғысқа бағыттауды көздеп отыр деп хабарлады.

Афина әскері 100-ден астам [[Трирема|триремадан]] және шамамен 5000 жаяу әскер мен жеңіл қаруланған жауынгерлерден тұрды. Атты әскер саны небәрі 30-ға жуық болғандықтан, үлкен әрі жақсы дайындалған сиракузылық атты әскерге төтеп бере алмады.

Сицилияға түскеннен кейін бірнеше қала Афина жағына өтті. Бірақ шабуыл жасаудың орнына, Никий кейінге шегінді. Осылайша, б.з.д. 415 ж. әскери маусым Сиракузыға айтарлықтай зиян келтірместен аяқталды. Қыс келген соң, афиналықтар қысқы тұрақтарына оралып, одақтастарды тартуға көшті. Бұл кідіріс Сиракузыға Спартадан көмек сұрауға мүмкіндік берді. Спарта қолбасшысы [[Гилипп|Гилиппты]] көмекке жіберіп, ол Сицилияға келген соң бірнеше қала-мемлекеттерден әскер жинап, Сиракузыға көмекке келді. Ол сиракузылық әскердің басына өтіп, бірнеше шайқаста афиналықтарды жеңіп, қаланы басып кіруден қорғап қалды.

Никий Афинаға қосымша күш сұрап хат жіберді. Демосфен бас қолбасшы ретінде жіберіліп, өз әскерімен Сицилияға келіп, Никийдің күштерімен бірікті. Тағы да шайқастар болды, бірақ афиналықтар жеңілді. Демосфен кері қайту керек екенін ұсынған, бірақ Никий бас тартты. Соңында ол келісіп еді, бірақ [[Айдың тұтылуы|ай тұтылуы]] сияқты жаман ырым кері шегінуді кейінге шегерді. Бұл кешігу ауыр соқты: афиналықтар Сиракузының Үлкен айлағында ірі теңіз шайқасына түсуге мәжбүр болды. Олар толық жеңіліс тапты. Никий мен Демосфен қалған әскерлерімен құрлық арқылы шегінбек болған, бірақ сиракузылық атты әскер оларды аяусыз қуып, қалғандарын қырып-жойды немесе құлдыққа түсірді. Сицилия жорығының тас-талқаны шығуы Афина үшін нағыз апатқа айналды. Қала қоя алатын гоплит жасағының үштен біріне жуығы мен флоттың үштен екісі қырылды, қаржылық ресурстар сарқылды. Грекиядағы афиналықтардың беделі күрт төмендеді, ал Афина ішінде Спартаға бүйрегі бұратын [[олигархия]] жақтастары бас көтере бастады; олигархиялық құпия ұйымдар — [[Гетерия|гетериялардың]] ықпалы арта түсті. Бұл жеңіліс соғыстың бетбұрыс нүктесіне айналды, дегенмен соғыс аяқталуға әлі алыс еді.

== Екінші соғыс (б.з.д. 413-404 жылдар) ==
Лакедемондықтар Сицилияға көмек жіберумен шектелмей, соғысты Афинаға ауыстыруға шешім қабылдады. Алкивиадтың кеңесімен олар Афина маңындағы [[Декелея|Декелеяны]] бекіндіріп, афиналықтардың жыл бойы өз жерлерін пайдалануларына кедергі келтірді. Декелеяны бекіту Афинаға құрлық арқылы азық-түлік жеткізуге тосқауыл болып, барлық жабдықты теңіз арқылы жеткізуге мәжбүрледі, бұл едәуір қымбатқа түсті. Бұдан да маңыздысы – жақын маңдағы күміс шахталары толығымен істен шығып, Спарта гоплиттері Декелеяда 20 000-ға дейін афиналық құлды босатты. Қазына мен 1000 таланттық төтенше қор сарқыла бастаған соң, Афина бағынышты одақтастарынан одан да көп алым-салық талап ете бастады, бұл Империя ішіндегі наразылық пен көтеріліс қаупін күшейтті.

Коринф, Спарта және Пелопоннес одағының басқа мүшелері Афинаны қуып шығу үшін Сиракузыға қосымша қол жіберді; бірақ Афина кері шегінудің орнына Сицилияға тағы жүз кеме мен 5000 жауынгер жіберді. Гилипп басқарған сиракузылықтар мен олардың одақтастары афиналықтарды құрлықта күйрете жеңді; Гилипп сиракузылықтарды флот жасауға итермелеп, олар Афина флотын шегінбек болған кезде талқандады. Афина әскері Сицилиядағы достас қалаларға құрлықпен шегінуге тырысты, бірақ бөлініп, жеңіліске ұшырады. Афина флоты толық жойылды, ал дерлік бүкіл Афина әскері құлдыққа сатылды.

Афиналықтардың Сицилияда жеңілгенінен кейін, Афина империясының күйреуі таяу қалды деген сенім кең тарады. Афинаның қазынасы дерлік бос, айлақтары жабылып, көптеген жас афиналықтар шетелде өлтірілді немесе түрмеге қамалды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ежелгі Грекия соғыстары]]
[[Санат:Пелопоннес соғысы]]</text>
      <sha1>8gkxb1ecjfyiqn1a30v40rt8v2638qz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Aweworthy</title>
    <ns>3</ns>
    <id>760935</id>
    <revision>
      <id>3480484</id>
      <parentid>3479582</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:13:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aweworthy</username>
        <id>169180</id>
      </contributor>
      <comment>Жауап беру</comment>
      <origin>3480484</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="617" sha1="tqzdxxb8u85s6kn644nr61xcs7t2x0x" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Aweworthy}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 11:37, 2025 ж. маусымның 13 (+05)

:Рахмет!
:&quot;Мыстангер&quot; жайлы ақпаратты қалай жарияласа болады? [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 13:13, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>tqzdxxb8u85s6kn644nr61xcs7t2x0x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480490</id>
      <parentid>3480484</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T08:54:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <comment>Жауап беру</comment>
      <origin>3480490</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="892" sha1="mguxxofj61prdnqadu01edfppbozldt" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Aweworthy}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 11:37, 2025 ж. маусымның 13 (+05)

:Рахмет!
:&quot;Мыстангер&quot; жайлы ақпаратты қалай жарияласа болады? [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 13:13, 2025 ж. маусымның 16 (+05)
::Қайырлы күн! Мақала жариялау үшін сізге 100 өңдеме жасау қажет. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 13:54, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>mguxxofj61prdnqadu01edfppbozldt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орындалмас миссия: Соңғы есеп</title>
    <ns>0</ns>
    <id>760966</id>
    <revision>
      <id>3480410</id>
      <parentid>3479996</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T00:02:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <comment>/* Рөлдерде */</comment>
      <origin>3480410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42042" sha1="217zdkx5ftleo7h78zni4jy9e36tzkg" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Орындалмас миссия: Соңғы есеп
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Mission: Impossible – The Final Reckoning}}
 |Суреті           = Mission- Impossible – The Final Reckoning.jpg
 |Сурет ені        = 280
 |Сурет атауы      = Фильмнің постері
 |Жанры            = [[тыңшылық фильм|тыңшылық]], [[экшн|экшн]]
 |Режиссёрі        = [[Кристофер Маккуорри]]
 |Продюсері        = [[Том Круз]], Кристофер Маккуорри
 |Сценарист        = Кристофер Маккуорри, Эрик Йендерсен
 |Актерлер         = [[Том Круз]], [[Винг Рэймс]], [[Саймон Пегг]], [[Хейли Этвелл]], [[Эсай Моралес]], [[Генри Черни]], [[Пом Клементьефф]], [[Шей Уигем]]
 |Операторы        = Фрайзер Таггерт
 |Композиторы      = [[Лорн Балф]]
 |Компания         = [[Skydance Media]], TC Productions
 |Дистрибьютор     = [[Paramount Pictures]]
 |Ұзақтығы         = 169 мин
 |Бюджеті          = $300–400 млн&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/tom-cruise-days-of-thunder-sequel-paramount-1236051723/|title=Tom Cruise Eyeing Days of Thunder Sequel for Paramount (Exclusive)|first=Kim and James|last=Masters and Hibberd|work=[[The Hollywood Reporter]]|date=2024-11-01|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/box-office-lilo-stitch-wild-mission-impossible-final-reckoning-1236409244/|title=Summer Bound For $4.2B After Record $326M Memorial Day Weekend: Lilo &amp; Stitch Dances To $183M Holiday High, Mission: Impossible 8 $77M+ Monday Box Office Update|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-26|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $450.4 млн&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl1913226753/?ref_=bo_we_table_2|title=Mission: Impossible The Final Reckoning|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.the-numbers.com/movie/Mission-Impossible-The-Final-Reckoning-(2025)#tab=box-office|title=Mission: Impossible The Final Reckoning (2025)|work=[[The Numbers]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = [[Орындалмас миссия: Өлімді есеп]]
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 9603208
 |Сайты            = 
}}
'''«Орындалмас миссия: Соңғы есеп»''' ({{Lang-en|Mission: Impossible – The Final Reckoning}}) — режиссер [[Кристофер Маккуарри]] түсірген [[АҚШ кинематографиясы|америкалық]] [[Тыңшылық фильм|тыңшылық]] [[атыс-шабыс фильм]], ол оны [[Том Круз]]бен бірге шығарады. Фильм режиссер [[Брюс Геллер]]дің «[[Орындалмас миссия (телехикая, 1966)|Орындалмас миссия]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясына негізделген, сонымен қатар «[[Орындалмас миссия: Өлімді есеп]]&lt;nowiki/&gt;» фильмінің жалғасы болып табылады. Сонымен қатар, бұл «[[Орындалмас миссия]]&lt;nowiki/&gt;» фильмдер сериясындағы сегізінші және соңғы негізгі фильм. [[Том Круз]] сегізінші фильмде 29 жыл бойы ойнаған Итана Хант сериясының басты кейіпкері ретінде оралды ([[Орындалмас миссия (фильм, 1996)|алғашқы фильм]] шыққаннан бері). [[Генри Черни]], [[Саймон Пегг]], [[Хейли Атвелл]], [[Шей Уигам]] және [[Пом Клементиеф]] сериалдың алдыңғы фильмдеріндегі рөлдеріне қайта оралады. Эсай Моралес жетінші фильмнен антагонист ретінде де оралды.

«Соңғы есеп» әлемдік премьерасы [[Токио]]да 2025 жылдың 5 мамырында өтті. 14 мамырда ол [[Канн кинофестивалі 2025|78-Канн кинофестивалі]]нде байқаудан тыс көрсетіліп, 23 мамырда [[Paramount Pictures]] [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та прокатқа шықты. Фильм сыншылардың оң пікірлерін алды.

== Сюжеті ==
Фильм «[[Орындалмас миссия: Өлімді есеп]]&lt;nowiki/&gt;» фильмінде айтылған оқиғалардан кейін түсірілген. «Севастопольден» негізгі камераны алып тастағаннан кейін екі ай өткен соң, агенттер Итан Хант пен Грейс бұрын жұмыс істеген агент Габриэльді қуады жасанды интеллект, нысан ретінде белгілі. [[Лондон]]дағы [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] елшілігінде, Габриэль оларды ұстап алып, Итанды оған негізгі модульді шығаруға мәжбүр етеді, ол «Севастопольдің» батып кеткен ресейлік сүңгуір қайығынан табылған «қоянның аяғы» екені анықталды. Бұл модуль оған нысанның бастапқы кодын басқаруға мүмкіндік береді. Итан мен Грейс ОМН агенті Бенджи Данн мен жаңа жалдаушылар — Париж мен Тео Деганың көмегімен қашып кетеді. Олар Габриэль Итанға алдағы ядролық апокалипсис туралы көзқарасын көрсететін Субъектімен байланысу үшін қолданған саркофагты ашады. Ол тіршілік етуін қамтамасыз ету үшін субъектілерге [[Оңтүстік Африка]]дағы қорғалған цифрлық бункерге қол жеткізу қажет екенін түсінеді.

Итан өз командасын «Севастополь» координаттарына жібереді, ал ол Лондонда Габриэль орнатқан ядролық құрылғыны залалсыздандыру үшін ауыр науқас Лютер Стикеллмен қайта қауышады. Лютер «улы таблетка» деп аталатын нысанға зиянды бағдарлама жасағанын, бірақ Габриэль оны ұрлап кеткенін айтады. Өзін құрбан еткеннен кейін Лютер бомбаны тоқтату үшін қалады. Итанды Джаспер Бриггс бастаған [[Орталық барлау агенттігі|ОБА]] жедел уәкілдері тұтқындады (ол өзін Джеймс Фелпс, Кіші-Итан командасының бастапқы жетекшісі Джим Фелпстің ұлы деп санайды) және АҚШ-тың тереңіндегі құпия бункерге апарады, онда ол [[АҚШ президенті]], ОБА бұрынғы [[Орталық барлау басқармасының директоры|директоры]] Эрика Слоунға жүгінеді, ол субъектінің әлемдік ядролық қаруға бақылауының күшеюіне байланысты ынтымақтастыққа шақырады. жүйелер (бақылау [[Ресей]]де, [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та, [[Қытай]]да және [[Ұлыбритания]]да қалады). Жаһандық соққылар басталардан төрт күн бұрын Итан Слоан мен [[АҚШ Ұлттық қауіпсіздік кеңесі|Ұлттық қауіпсіздік кеңесі]] ОБА-ның қазіргі директоры Евгений Киттридждің қарсылықтарына қарамастан, «Севастопольді» іздеу үшін тәуелсіз әрекет етуге мүмкіндік беруге көндіреді.

Итанның экипажы [[Беринг теңізі]]ндегі [[Сент-Матвей]] аралына барады, онда «Севастополь» апатқа ұшыраған жерді ашқан [[Қырғи қабақ соғысы|қырғи қабақ соғыс]] сонары орналасқан. Онда олар ОБА штаб-пәтерін Итан бұзып, агенттер тізімін ұрлап алғаннан кейін ондаған жылдар бұрын аралға жер аударылған бұрынғы ОБА талдаушысы Уильям Донлоуды табады. Донлоу сонардың қолтаңбасын тану арқылы «Севастопольдің» координаттарын көрсетеді. Отряд ресейлік арнайы күштерді ұстап тұрғанда, Донлоу сүңгуір қайықтың координаттарын береді.

Итан [[USS George H. W. Bush (CVN-77)|USS George H. W. Bush]] тасымалдаушысына қосылады, ол оны [[Тынық мұхит|Тынық мұхиты]]ның солтүстігіндегі USS «Ohio» сүңгуір қайығына батып кеткен «Севастопольге» сүңгу үшін жеткізеді. Технологиялық су костюмінің көмегімен ол сүңгуір қайыққа жасырынып, модульді шығарады, бірақ кездейсоқ оны іске қосады және қайық континенттік қайраңнан баяу сырғып кетеді. Қауіптен әрең құтылып, декомпрессиялық аурудан аман қалды — оны Грейс пен Таписа портативті декомпрессиялық камераның көмегімен құтқарады — Итан командамен қайта қауышты. ОЛ нысанды сыртқы әлемнен құлыптау арқылы физикалық тасымалдаушыға жүктеу және оқшаулау үшін «улы таблетканы» пайдалану жоспарын алға тартады. Итан Габриэль осы модульмен бірге Оңтүстік Африка бункерінде Нысанды бақылауға алу үшін күтіп тұр деп күдіктенеді.

Команда Оңтүстік Африкадағы бункерге келеді, бірақ оны тастап кеткен деп санайды — тек Габриэль мен оның командасы бар. Ол жиырма минуттық кері санақпен Лондондағы Лютерді қарусыздандыруға тырысқан тағы бір ядролық құрылғыны көрсетеді және қажет модуль. Итан келіседі, бірақ трансмиссияны сол жерге келген Киттридж тоқтатады — ол АҚШ-тағы субъектіні басқарғысы келеді. Нәтижесінде атыс кезінде бомба іске қосылады; Габриэль қашып кетеді, Итан оны қуады. Париж ауыр жараланған Бенджи Даннды құтқару үшін шұғыл операция жасайды; сонымен қатар, Грейс нысанды ұстап алу үшін бункер жүйелерін қайта жүктейді. Донлоу командаға бомба жарылғанға дейін уақыт ұтып алуға көмектеседі.

Итан Хант Габриэльді екі ұшақпен қуып, оның ұшағына ауада көтеріледі. Габриэль Итаннан құтыла алмайды және парашютпен секіреді — ұшақтың құйрығына соғылған кезде өледі. Итан екінші парашютті тауып, «улы таблеткамен» қашып, оны жүктеу модулімен біріктіреді; Грейс процесті аяқтайды. Киттридж мен Бриггс Итанды табады: біріншісі Итанның жойылған «Севастополь» модулін бергеніне ренжіді, ал екіншісі онымен бейбітшілік орнатады.

Финалда ОМН командасы Лондонда жиналады, Грейс Итанға мәні бар оқшауланған дискіні береді. Топ мүшелері мұны бақылап, алшақтайды, ал Титан көпшілікке ериді.

== Рөлдерде ==
{{РөлдердеҮсті}}
{{Рөлдерде|[[Том Круз]]|IMF агенті&lt;ref&gt;Impossible Missions Force (Миссия: Мүмкін емес жасағы)&lt;/ref&gt;|Итан Хант}}
{{Рөлдерде|[[Хейли Этвелл]]||Грейс}}
{{Рөлдерде|[[Саймон Пегг]]|IMF техникалық агенті|Бенджи Данн}}
{{Рөлдерде|[[Винг Рэймс]]|IMF компьютер маманы|Лютер Стикелл}}
{{Рөлдерде|[[Эсай Моралес]]||Габриэль}}
{{Рөлдерде|[[Пом Клементьефф]]||Пэрис}}
{{Рөлдерде|[[Генри Черни]]|IMF бұрынғы директоры, [[Орталық барлау басқармасы|ОББ]] директоры|Юджин Киттридж}}
{{Рөлдерде|[[Анджела Бассетт]]|бұрынғы ОББ директоры, қазіргі [[АҚШ президенті]]|Эрика Слоун}}
{{Рөлдерде|[[Шей Уигем]]|АҚШ барлау агенті|Джаспер Бриггс / Джим Фелпс-кіші}}
{{Рөлдерде|{{нп3|Дэвис, Грег Тарзан|Грег Тарзан Дэвис|en|Greg Tarzan Davis}}|Бриггстің серіктесі|Дэгас}}
{{Рөлдерде|[[Холт Маккэлани]]|қорғаныс министрі|Серлинг Бернстайн}}
{{Рөлдерде|[[Джанет Мактир]]|мемлекеттік хатшы|Уолтерс}}
{{Рөлдерде|[[Ник Офферман]]|генерал|Сидни}}
{{Рөлдерде|{{нп3|Парнелл, Чарльз|Чарльз Парнелл|en|Charles Parnell (actor)}}|ҰҚК басшысы|Ричардс}}
{{Рөлдерде|[[Марк Гэтисс]]|ҰҚА басшысы|Ангстром}}
{{Рөлдерде|[[Ханна Уоддингем]]|авианосецтік соққы тобының қолбасшысы, контр-адмирал|Нили}}
{{Рөлдерде|[[Трэмелл Тиллман]]|USS Ohio сүңгуір қайығының капитаны|Джек Бледсоу}}
{{Рөлдерде|{{нп3|Саксон, Рольф|Рольф Саксон|en|Rolf Saxon}}|ОББ аналитигі|Уильям Данлоу}}
{{Рөлдерде|{{нп3|Тулугарджук, Люси|Люси Тулугарджук|en|Lucy Tulugarjuk}}|Данлоудың әйелі|Таписса}}
{{Рөлдерде|[[Павел Лычников]]|капитан|Кольцов}}
{{Рөлдерде|[[Кэти О'Брайн]]|USS Ohio құрамындағы АҚШ ӘТК сүңгуірі|Кодиак}}
{{Рөлдерде|{{нп3|Оянг, Стивен|Стивен Оянг|en|Stephen Oyoung}}|USS Ohio құрамындағы сүңгуір|Пиллс}}
{{Рөлдерде|[[Пол Бульон]]|USS Ohio құрамындағы сүңгуір|Ширли}}
{{Рөлдерде|Томас Паредес|USS Ohio құрамындағы сүңгуір|Хагар}}
{{Рөлдерде|[[Марцин Дороциньский]]|Севастополь кемесінің капитаны|}}
{{Рөлдерде|[[Кэри Элвес]]|[[Ұлттық барлау директоры]]|Денлингер (мұрағаттық кадрлар)}}
{{Рөлдерде|{{нп3|Гаррига, Мариэла|Мариэла Гаррига|en|Mariela Garriga}}|Итанның өткендегі сүйіктісі|Мари (мұрағаттық кадрлар)}}
{{РөлдердеАсты}}

== Өндірісі ==
2019 жылдың 14 қаңтарында Том Круз «[[Орындалмас миссия|Орындалмас]] [[Орындалмас миссия|миссия]]&lt;nowiki/&gt;» [[Медиафраншиза|франшиза]]сының жетінші және сегізінші фильмі [[Параллельді кино түсіру|бір уақытта түсірілетіні]]н жариялады, ал Маккуорри 2021 жылдың 23 шілдесінде және 2022 жылдың 5 тамызында шығатын екі фильмге де сценарий жазады.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.thewrap.com/fallout-christopher-mcquarrie-direct-next-2-mission-impossible-films/|title='Fallout' Director Christopher McQuarrie to Write, Direct Next 2 'Mission: Impossible' Films|date=2019-01-14|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2019-01-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190115043809/https://www.thewrap.com/fallout-christopher-mcquarrie-direct-next-2-mission-impossible-films/}}&lt;/ref&gt; Ақпан айында Фергюсон фильмнің жетінші бөлімінде оралғанын растады,&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en|url=https://metro.co.uk/2019/02/06/rebecca-ferguson-confirms-shell-back-mission-impossible-7-8453457/|title=Rebecca Ferguson confirms she’ll be back for Mission: Impossible 7|author=Adam Starkey|website=Metro|date=2019-02-06|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2019-04-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190410162230/https://metro.co.uk/2019/02/06/rebecca-ferguson-confirms-shell-back-mission-impossible-7-8453457/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.slashfilm.com/rebecca-ferguson-back-for-mission-impossible-7/|title=Rebecca Ferguson Back for Mission Impossible 7 /Film|website=web.archive.org|date=2019-02-08|access-date=|url-status=unfit|accessdate=2022-01-19|archivedate=2019-02-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190208231856/https://www.slashfilm.com/rebecca-ferguson-back-for-mission-impossible-7/|lang=en}}&lt;/ref&gt; ал Хейли Этвелл мен Пом Клементьефф қыркүйек айында фильмнің актерлік құрамына қосылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movie-adds-hayley-atwell-1237580/|title=Hayley Atwell Joins Tom Cruise in Next ‘Mission: Impossible’ Movie|author=Aaron Couch,Borys Kit, Aaron Couch, Borys Kit|website=The Hollywood Reporter|date=2019-09-06|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211202203235/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movie-adds-hayley-atwell-1237580/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movie-adds-pom-klementieff-1256229/|title=Next ‘Mission: Impossible’ Movies Cast ‘Guardians’ Star Pom Klementieff|author=Aaron Couch, Aaron Couch|website=The Hollywood Reporter|date=2019-11-19|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211202210813/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movie-adds-pom-klementieff-1256229/}}&lt;/ref&gt; Желтоқсан айында Саймон Пегг фильмге оралғанын растады, ал Шей Уигем де құрамға қайта оралуы керек еді.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://collider.com/will-simon-pegg-return-mission-impossible-7/|title=Simon Pegg's Mission: Impossible 7 Return Possibly Confirmed|website=Collider|date=2020-01-18|archive-date=|accessdate=2022-01-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200201172803/https://collider.com/will-simon-pegg-return-mission-impossible-7/|archivedate=2020-02-01}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movies-cast-shea-whigham-1264584/|title=Next ‘Mission: Impossible’ Movies Cast Shea Whigham|author=Aaron Couch, Aaron Couch|website=The Hollywood Reporter|date=2019-12-20|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211202194235/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movies-cast-shea-whigham-1264584/}}&lt;/ref&gt;

Николас Холт актерлік құрамға 2020 жылдың қаңтарында Генри Чернимен бірге қосылды, ол 1996 жылғы алғашқы фильмнен кейін алғаш рет Юджина Китридж рөлін сомдайды.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://variety.com/2020/film/news/nicholas-hoult-mission-impossible-tom-cruise-1203404084/|title=Nicholas Hoult Joins Tom Cruise in Next ‘Mission: Impossible’|author=Justin Kroll, Justin Kroll|website=Variety|date=2020-01-09|url-status=live|accessdate=2020-01-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200109212842/https://variety.com/2020/film/news/nicholas-hoult-mission-impossible-tom-cruise-1203404084/|archivedate=2020-01-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/mission-impossible-classic-character-return-sequels-1275562/|title=Classic ‘Mission: Impossible’ Character Returning for Sequels|author=Aaron Couch, Aaron Couch|website=The Hollywood Reporter|date=2020-02-01|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211202194256/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/mission-impossible-classic-character-return-sequels-1275562/}}&lt;/ref&gt; Ванесса Кирби сонымен қатар жетінші және сегізінші фильмге оралатынын мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.glamourmagazine.co.uk/article/vanessa-kirby-baftas-interview-2020|title=Vanessa Kirby shares her powerful thoughts on self-doubt, quietening her self-critic and learning the art of self-forgiveness|website=web.archive.org|date=2020-06-11|access-date=|url-status=unfit|accessdate=2022-01-19|archivedate=2020-06-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200611033900/https://www.glamourmagazine.co.uk/article/vanessa-kirby-baftas-interview-2020|lang=en}}&lt;/ref&gt; Алайда, кестедегі қақтығыстарға байланысты Холтты екі фильмде де Эсай Моралес алмастырды.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://variety.com/2020/film/news/mission-impossible-7-esai-morales-nicholas-hoult-1234613115/|title=‘Mission: Impossible 7’: Esai Morales Replaces Nicholas Hoult as Villain|author=Dave McNary,Justin Kroll, Dave McNary, Justin Kroll|website=Variety|date=2020-05-21|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2020-06-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200624122131/https://variety.com/2020/film/news/mission-impossible-7-esai-morales-nicholas-hoult-1234613115/}}&lt;/ref&gt;

=== Түсірілімі ===
2021 жылдың ақпанында [[Deadline Hollywood]] фильм енді серияның [[Орындалмас миссия: Өлімді есеп|жетінші фильмі]]мен бір уақытта түсірілмейтінін хабарлады.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://deadline.com/2021/02/mission-impossible-7-8-no-longer-shooting-back-to-back-1234693984/|title=‘Mission: Impossible 7’ &amp; ‘8’ No Longer Shooting Back-To-Back|author=Tom Grater, Tom Grater|website=Deadline|date=2021-02-15|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-02-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210215181141/https://deadline.com/2021/02/mission-impossible-7-8-no-longer-shooting-back-to-back-1234693984/}}&lt;/ref&gt; Қараша айында режиссер фильмнің сценарийін қайта жазу процесінде болғаны белгілі болды&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://screenrant.com/mission-impossible-8-henry-cavill-villain-return-possible/|title=Mission: Impossible 8 Director Teases Return Of Henry Cavill’s Villain|website=ScreenRant|date=2021-11-10|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111010007/https://screenrant.com/mission-impossible-8-henry-cavill-villain-return-possible/}}&lt;/ref&gt; және түсірілім сериядағы жетінші фильмнің өндірісі аяқталғаннан кейін көп ұзамай басталды.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.foxnews.com/entertainment/tom-cruise-airplane-stunt-filming-mission-impossible-8|title=Tom Cruise spotted dangling from airplane wing while filming 'Mission: Impossible 8'|author=Lauryn Overhultz|website=Fox News|date=2021-11-27|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-11-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211127215254/https://www.foxnews.com/entertainment/tom-cruise-airplane-stunt-filming-mission-impossible-8}}&lt;/ref&gt; 2022 жылдың 24 наурызында [[Collider]] жұмыс атауымен түсірілімнің басталғаны туралы хабарлады ''Орындалмас миссия: Өлімді есеп. Екінші бөлім.''&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Malhotra|first=Rahul|date=2022-03-24|title='Mission Impossible: 8' Begins Filming, as Budget For 'M:I 7' Hits Nearly $300 Million|url=https://collider.com/mi8-filming-budget-mission-impossible/|url-status=live|access-date=|website=Collider|accessdate=2022-04-15|archivedate=2022-03-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220324182555/https://collider.com/mi8-filming-budget-mission-impossible/|lang=en}}&lt;/ref&gt; 2022 жылдың желтоқсанында [[Ұлыбритания]]&lt;nowiki/&gt;да түсірілім аяқталғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Daniels|first=Nia|date=2022-12-16|title=Mission: Impossible – Dead Reckoning Part Two wraps shoot in UK|url=https://www.kftv.com/news/2022/12/16/mission-impossible-dead-reckoning-part-two-wraps-shoot-in-uk|url-status=live|access-date=|website=KFTV.com|accessdate=2022-12-20|lang=en|archivedate=2022-12-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221220184326/https://www.kftv.com/news/2022/12/16/mission-impossible-dead-reckoning-part-two-wraps-shoot-in-uk}}&lt;/ref&gt; Содан кейін түсірілім тобы ''«[[USS George H. W. Bush (CVN-77)|Джордж Буш]]&lt;nowiki/&gt;тың»'' бортында түсірілімді жалғастыру үшін [[Апулия]]&lt;nowiki/&gt;ға көшті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Vivarelli|first=Nick|date=2023-03-02|title=Tom Cruise Shooting 'Mission: Impossible 8' on U.S. Aircraft Carrier Off Italian Coast|url=https://variety.com/2023/film/global/tom-cruise-mission-impossible-8-filming-location-italy-aircraft-carrier-1235540776/|website=Variety|accessdate=2023-03-11|archivedate=2023-03-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230311020939/https://variety.com/2023/film/global/tom-cruise-mission-impossible-8-filming-location-italy-aircraft-carrier-1235540776/|lang=en}}&lt;/ref&gt; 2023 жылдың шілдесінде [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|АҚШ киноактерлер гильдиясының ереуі]]&lt;nowiki/&gt;ліне байланысты түсірілім тоқтатылды.&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Gonzalez|first1=Umberto|title=Here Are All The Movies Affected by the SAG-AFTRA Strike From ''Deadpool 3'' to ''Mission: Impossible 8'' (Photos)|url=https://www.thewrap.com/sag-aftra-strike-movies-affected-deadpool-3-mi8/|website=[[TheWrap]]|access-date=|date=2023-07-14|url-status=live|accessdate=2023-07-14|archivedate=2023-07-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230714014112/https://www.thewrap.com/sag-aftra-strike-movies-affected-deadpool-3-mi8/|lang=en}}&lt;/ref&gt; 2023 жылдың қазан айында фильмнің атауы «Өлімді есеп. Екінші бөлім».&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://deadline.com/2023/10/mission-impossible-dead-reckoning-part-2-quiet-place-day-one-actors-strike-1235580981/|title=‘Mission: Impossible 8’ Jumps To 2025; ‘A Quiet Place: Day One’ Goes To Summer In 2024 Theatrical Shake-Up Due To Actors Strike|lang=en|author=Anthony D'Alessandro|website=[[Deadline Hollywood]]|date=2023-10-23|url-status=live|accessdate=2023-10-24|archivedate=2023-11-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231119172435/https://deadline.com/2023/10/mission-impossible-dead-reckoning-part-2-quiet-place-day-one-actors-strike-1235580981/}}&lt;/ref&gt; Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың наурыз айында қайта басталды.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Grealish|first=Rachael|date=2024-03-07|title=Tom Cruise in Bakewell: Mission Impossible star spotted in Derbyshire|url=https://www.yorkshirepost.co.uk/lifestyle/food-and-drink/tom-cruise-in-bakewell-mission-impossible-star-spotted-in-derbyshire-4546064|website=The Yorkshire Post|accessdate=2024-03-13|lang=en}}&lt;/ref&gt; 2024 жылдың қарашасында [[The Hollywood Reporter]] жариялаған Круз және Paramount сұхбатына сәйкес, фильмнің түсірілімі аяқталды және қазіргі уақытта өндірістен кейінгі сатыда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/tom-cruise-days-of-thunder-sequel-paramount-1236051723/|title=Tom Cruise Eyeing 'Days of Thunder' Sequel for Paramount (Exclusive)|last1=Masters|first=Kim|last2=Hibberd|first2=James|date=2024-11-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2024-11-01|lang=en}}&lt;/ref&gt;

=== Трюктары ===
Круздың кейіпкері құлап қалмас үшін бипланның қанатына жабысып, оған көтеріліп бара жатқан сахнаға актер [[TikTok]] бейнесінен шабыт алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vm.ru/news/1234556-tryuk-toma-kruza-iz-vosmoj-missii-nevypolnima-poyavilsya-iz-za-video-v-tiktok|title=Трюк Тома Круза из восьмой «Миссии невыполнима» появился из-за видео в TikTok|publisher=[[Вечерняя Москва]]|lang=ru|accessdate=2025-06-08}}&lt;/ref&gt;

Том Круз [[Гиннесс рекордтар кітабы]]на бір адам жасаған ең көп жанып тұрған парашютпен секіру үшін кірді-ол осы трюкпен 16 рет түсірді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.forbes.ru/forbeslife/539072-tom-kruz-popal-v-knigu-rekordov-ginnessa-za-truk-s-pryzkom-s-gorasim-parasutom|title=Том Круз попал в Книгу рекордов Гиннесса за трюк с прыжком с горящим парашютом|publisher=[[Forbes]]|lang=ru|accessdate=2025-06-08}}&lt;/ref&gt;

== Премьерасы ==
Бастапқыда 2022 жылдың 5 тамызына жоспарланған премьера [[COVID-19 пандемиясы]]на байланысты үш рет кейінге қалдырылды: 2022 жылдың 4 қарашасында, 2023 жылдың 7 шілдесінде және 2024 жылдың 28 маусымында [[Paramount Pictures]] пен [[Skydance]] 2022 жылдың 21 қаңтарында жариялады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://variety.com/2019/film/news/tom-cruise-mission-impossible-movies-2021-2022-1203126749/|title=Tom Cruise 'Mission: Impossible' Movies Dated for Summers of 2021, 2022|author=McNary|first=Dave|website=[[Variety]]|date=2019-02-01|publisher=Penske Media Corporation|access-date=|url-status=live|accessdate=2019-02-01|archivedate=2019-02-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190202060808/https://variety.com/2019/film/news/tom-cruise-mission-impossible-movies-2021-2022-1203126749/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://variety.com/2020/film/box-office/mission-impossible-sequels-get-pushed-back-1234589362/|title='Mission: Impossible' Sequels Get Pushed Back|author=Rubin|first=Rebecca|website=Variety|date=2020-04-24|url-status=live|accessdate=2020-04-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200425065250/https://variety.com/2020/film/box-office/mission-impossible-sequels-get-pushed-back-1234589362/|archivedate=2020-04-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en|url=https://deadline.com/2022/01/mission-impossible-movies-new-release-dates-covid-1234917458/|title=‘Mission: Impossible’ Release Dates Pushed (Again), This Time To 2023 And 2024|author=Patrick Hipes,Anthony D'Alessandro, Patrick Hipes, Anthony D'Alessandro|website=Deadline|date=2022-01-21|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-21|archivedate=2022-01-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220122024412/https://deadline.com/2022/01/mission-impossible-movies-new-release-dates-covid-1234917458/}}&lt;/ref&gt;

«Соңғы есеп» кинотеатрларда 2025 жылдың 23 мамырында шықты.&lt;ref&gt;[https://people.com/how-to-watch-mission-impossible-movies-in-order-11738222 How to Watch All the Mission: Impossible Movies in Order (Plus, Where to Stream Them!)]&lt;/ref&gt;

== Қабылдауы ==

=== Кассалық түсімдері ===
Құрама Штаттары мен Канадада «Соңғы есеп» «[[Лило мен Стич (фильм)|Лило мен Стич]]пен» бір уақытта шығарылды және еске алу күнінің төрт күнінде 80–110 миллион доллар жинады деп болжануда. Фильм бірінші күні 24,8 миллион доллар жинады, оның ішінде бейсенбіде алдын ала кассалар да бар, бұл франчайзингтің рекорды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://deadline.com/2025/05/lilo-stitch-box-office-advance-ticket-sales-1236388406/|title=‘Lilo &amp; Stitch’ Presales Ahead Of ‘A Minecraft Movie’; Best First Day For PG Title YTD|lang=en-US|first=Anthony|last=D'Alessandro|website=Deadline|date=2025-05-07|accessdate=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;

=== Сыны ===
[[Rotten Tomatoes]] шолуларының агрегатор сайтында сыншылардың 298 шолуларының 80 % оң. Сайттың консенсусында: «іс — әрекет, уақыт және масштаб бойынша алып, „Соңғы есеп“ — Этан Хантпен сентименталды қоштасу, ол өз миссиясын мүмкін емес нәрсеге тән талантпен орындайды».&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.rottentomatoes.com/m/mission_impossible_the_final_reckoning|title=Mission: Impossible - The Final Reckoning {{!}} Rotten Tomatoes|lang=en|website=www.rottentomatoes.com|accessdate=2025-05-25}}&lt;/ref&gt; Орташа өлшемді қолданатын [[Metacritic]] фильмге сыншылардың 56 шолуы негізінде 100-ден 67-ге баға берді, бұл «жалпы қолайлы» шолуларды көрсетеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.metacritic.com/movie/mission-impossible-the-final-reckoning/|title=Mission: Impossible – The Final Reckoning Reviews|lang=en|website=www.metacritic.com|accessdate=2025-05-25}}&lt;/ref&gt; [[CinemaScore]] сауалнамасына қатысқан көрермендер фильмге A+–F шкаласы бойынша «A-» орташа бағасын берді, ал PostTrak сауалнамасына қатысқандар оған жалпы оң бағаның 89 % берді, 79 % фильмді міндетті түрде ұсынатынын айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://deadline.com/2025/05/box-office-lilo-stitch-wild-mission-impossible-final-reckoning-1236409244/|title=Summer Bound For $4.2B After Record $322M Memorial Day Weekend: ‘Lilo &amp; Stitch’ Dancing To $180M Holiday High, ‘Mission: Impossible 8’ $77M – Early Sunday Box Office Update|lang=en-US|first=Anthony|last=D'Alessandro|website=Deadline|date=2025-05-25|accessdate=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;

=== Рекордтары ===
2025 жылдың 4 маусымында басты рөлді сомдаушы [[Том Круз]] бір адам жасаған ең көп өртенген парашютпен секіру үшін [[Гиннесс рекордтар кітабы|Гиннес рекордтар кітабы]]на енгізілді. Фильмнің түсірілімінде актер фильмнің соңғы нұсқасына енген ең жақсы дубльді алу үшін бұл трюкті 16 рет орындады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7793185?ysclid=mbkzhkungj294433995|title=Том Круз попал в Книгу рекордов Гиннесса за прыжки с горящим парашютом|publisher=www.kommersant.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-08}}&lt;/ref&gt; Сондай-ақ франшизаның кезекті сериясының кассалық жиынының қорытындысы бойынша кассада 100 миллион доллардан астам қаражат жинағандардың ішіндегі ең ұзақ киносерияға қатысу бойынша Круз рекорды тіркелді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rg.ru/2025/06/06/tom-kruz-popal-v-knigu-rekordov-ginnessa.html?ysclid=mbkzhiktdq380558128|title=Том Круз попал в Книгу рекордов Гиннесса|publisher=rg.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-08}}&lt;/ref&gt;

== Болашақ ==
2023 жылдың маусымында Кристофер Маккуорри ''[[Fandango]]''-ға [[Орындалмас миссия: Өлімді есеп|алдыңғы]] және берілген фильм серияның соңы болмайтынын және олар болашақ бөліктерге арналған идеяларды әзірлеп жатқанын айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Dick|first=Jeremy|title=Christopher McQuarrie Says Mission: Impossible Series Won't End With Dead Reckoning|url=https://movieweb.com/mission-impossible-not-ending-dead-reckoning/|website=MovieWeb|date=2023-06-18|accessdate=2023-06-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230620001207/https://movieweb.com/mission-impossible-not-ending-dead-reckoning/|archivedate=2023-06-20|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=«Миссия невыполнима 8» не будет последним фильмом серии|url=https://www.soyuz.ru/news/25532|access-date=|website=soyuz.ru|url-status=live|accessdate=2023-06-19|archivedate=2023-06-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230619112448/https://www.soyuz.ru/news/25532|lang=en}}&lt;/ref&gt; 2023 жылдың шілдесінде жетінші фильмді жарнамалау кезінде Круз екі фильм де кейіпкермен қоштасу ретінде жарияланғанына қарамастан, Этан Хант рөліндегі сериядағы басқа фильмдерде түсірілімді жалғастыруға қызығушылық білдірді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.smh.com.au/culture/movies/tom-cruise-celebrates-birthday-at-australian-premiere-of-mission-impossible-20230703-p5dlch.html|title=‘Oppenheimer then Barbie’: Tom Cruise picks side in box office battle|publisher=The Sydney Morning Herald|last=Mitchell|first=Thomas|date=2023-07-03|access-date=|language=en|url-status=live|accessdate=2023-07-05|archivedate=2023-07-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230704132725/https://www.smh.com.au/culture/movies/tom-cruise-celebrates-birthday-at-australian-premiere-of-mission-impossible-20230703-p5dlch.html}}&lt;/ref&gt; 2025 жылдың мамырында Нью-Йоркте осы фильмнің премьерасы кезінде Круз The Hollywood Reporter басылымына бұл фильм франчайзингтің соңғысы екенін айтып, фильмнің «Соңғы есеп» деп аталатыны бекер емес екенін айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/tom-cruise-making-movies-into-100s-mission-impossible-1236220928/|title=Tom Cruise Intends to Keep Making Movies Into His 100s: “I Will Never Stop”|lang=en-US|first=Kirsten|last=Chuba|website=The Hollywood Reporter|date=2025-05-19|accessdate=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:АҚШ атыс-шабыс фильмдері]]
[[Санат:АҚШ триллер фильмдері]]
[[Санат:Paramount Pictures фильмдері]]</text>
      <sha1>217zdkx5ftleo7h78zni4jy9e36tzkg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нанғұдай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761007</id>
    <revision>
      <id>3480299</id>
      <parentid>3480123</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:27:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографиясы */</comment>
      <origin>3480299</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3660" sha1="e2yevsrnkfher6excj7t60o5ekdxfdd" xml:space="preserve">'''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни [[Алтын Орда]]ның ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. [[Өзбек хан]]ның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ [[қоңырат]]тарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған.

== Биографиясы ==
[[Шыңғыс хан]]ның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған.

&quot;Искандердің анонимі&quot; атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған (жалған тақ иеленуші) болған.

Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, &quot;Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған&quot; деген де дерек бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Алтын Орда билері]]
[[Санат:Қазақ руларының арғы аталары]]</text>
      <sha1>e2yevsrnkfher6excj7t60o5ekdxfdd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Michael 23573</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761018</id>
    <revision>
      <id>3480221</id>
      <timestamp>2025-06-15T12:16:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480221</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="355" sha1="0pll7jk6kluevl8oar21lctfya778wx" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Michael 23573}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:16, 2025 ж. маусымның 15 (+05)</text>
      <sha1>0pll7jk6kluevl8oar21lctfya778wx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Κλυτίος</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761019</id>
    <revision>
      <id>3480222</id>
      <timestamp>2025-06-15T12:20:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480222</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="299" sha1="kc53yro39vxz3zvagnql5mwiszjzu56" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Κλυτίος}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  17:20, 2025 ж. маусымның 15 (+05)</text>
      <sha1>kc53yro39vxz3zvagnql5mwiszjzu56</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Austin.gochua</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761020</id>
    <revision>
      <id>3480224</id>
      <timestamp>2025-06-15T12:39:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480224</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="355" sha1="4g93y9qhqi94rfe3oez7mqtmr50gkem" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Austin.gochua}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 17:39, 2025 ж. маусымның 15 (+05)</text>
      <sha1>4g93y9qhqi94rfe3oez7mqtmr50gkem</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бадахшан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761021</id>
    <revision>
      <id>3480225</id>
      <timestamp>2025-06-15T12:47:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Бадахшан''' (парсыша: بدخشان‎, тәжікше: Бадахшон, қытайша: 巴達克山 — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадах...</comment>
      <origin>3480225</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1785" sha1="brsuvy0m8u0o1u6vlwhabbwhbjrtw52" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' (парсыша: بدخشان‎, тәжікше: Бадахшон, қытайша: 巴達克山 — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.</text>
      <sha1>brsuvy0m8u0o1u6vlwhabbwhbjrtw52</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480227</id>
      <parentid>3480225</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T12:49:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <origin>3480227</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3189" sha1="dkuy4ffv8f1yvn29mdqi74j544niekv" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' (парсыша: بدخشان‎, тәжікше: Бадахшон, қытайша: 巴達克山 — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.
== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған</text>
      <sha1>dkuy4ffv8f1yvn29mdqi74j544niekv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480228</id>
      <parentid>3480227</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T12:51:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <origin>3480228</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4209" sha1="95bw7b43rlku1hoj4t6mkwvpdro78ez" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' (парсыша: بدخشان‎, тәжікше: Бадахшон, қытайша: 巴達克山 — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.
== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.</text>
      <sha1>95bw7b43rlku1hoj4t6mkwvpdro78ez</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480239</id>
      <parentid>3480228</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:17:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халқы */</comment>
      <origin>3480239</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4265" sha1="snxljxkgu18ih8unseunr28dngve79l" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' (парсыша: بدخشان‎, тәжікше: Бадахшон, қытайша: 巴達克山 — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.
== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>snxljxkgu18ih8unseunr28dngve79l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480241</id>
      <parentid>3480239</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:19:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480241</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4254" sha1="3ukaaj9vxq1ywqigvae0i5i32ufd91f" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tj|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>3ukaaj9vxq1ywqigvae0i5i32ufd91f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480242</id>
      <parentid>3480241</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:20:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480242</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4254" sha1="6qpovab4wcr178uzf9qokf14yge3gyd" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-to|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>6qpovab4wcr178uzf9qokf14yge3gyd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480243</id>
      <parentid>3480242</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:20:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480243</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4254" sha1="gpw9xe3pkjofnm6fw9euq6adyrsmvm1" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tc|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>gpw9xe3pkjofnm6fw9euq6adyrsmvm1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480248</id>
      <parentid>3480243</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:24:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480248</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4254" sha1="aonqnzdqqmdk1vv3fsi0iceazw34qz2" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — Памир өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>aonqnzdqqmdk1vv3fsi0iceazw34qz2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480249</id>
      <parentid>3480248</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:26:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480249</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4258" sha1="i5f50ux36j3n302p9l5kxzk9okgw049" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол Тәжікстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>i5f50ux36j3n302p9l5kxzk9okgw049</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480250</id>
      <parentid>3480249</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:26:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480250</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4262" sha1="l4d9oehvprw6vw5eke4uh0rl5ps0g7l" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>l4d9oehvprw6vw5eke4uh0rl5ps0g7l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480251</id>
      <parentid>3480250</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:26:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480251</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4266" sha1="3znvx5hlec2bcdrnt774729wuudlty7" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі Ресей империясына, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>3znvx5hlec2bcdrnt774729wuudlty7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480253</id>
      <parentid>3480251</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:27:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480253</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4270" sha1="1cyar3liw9m9jbozbdgbau8wm4iermp" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және Британ империялары арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>1cyar3liw9m9jbozbdgbau8wm4iermp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480254</id>
      <parentid>3480253</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:28:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480254</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4270" sha1="bd84c3x29eu0gp2lhehcmjwhu8f85bv" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таулы-Бадахшан автономиялық облысы мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>bd84c3x29eu0gp2lhehcmjwhu8f85bv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480255</id>
      <parentid>3480254</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:29:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480255</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4272" sha1="ro187tgio1qakphi3i6qrvboqfdhvx6" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді[^2].

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі[^3].

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>ro187tgio1qakphi3i6qrvboqfdhvx6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480269</id>
      <parentid>3480255</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:51:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологиясы */</comment>
      <origin>3480269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4264" sha1="03s53wfu4p13vjxe37uq9tpz3ksq8zo" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>03s53wfu4p13vjxe37uq9tpz3ksq8zo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480270</id>
      <parentid>3480269</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:51:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Памир|Памир]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480270</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4291" sha1="hqkkuxee4mkfc7crw6s3w3cjt8yzwsm" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]</text>
      <sha1>hqkkuxee4mkfc7crw6s3w3cjt8yzwsm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480271</id>
      <parentid>3480270</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:51:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Ауғанстан географиясы|Ауғанстан географиясы]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480271</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4348" sha1="c0x20n87g0x11tl38ce6tu0em9yp5ql" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]</text>
      <sha1>c0x20n87g0x11tl38ce6tu0em9yp5ql</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480272</id>
      <parentid>3480271</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:52:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары|Орталық Азияның тарихи аймақтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480272</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4425" sha1="81ojsm61j2wo02xj4xqwp7wb8tem3ke" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>81ojsm61j2wo02xj4xqwp7wb8tem3ke</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480273</id>
      <parentid>3480272</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:53:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары|Тәжікстанның тарихи аймақтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480273</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4497" sha1="pyy5n6kjbkjg6wxrzz7a3fz8iy9pdqt" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл Әмудария өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>pyy5n6kjbkjg6wxrzz7a3fz8iy9pdqt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480281</id>
      <parentid>3480273</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:06:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологиясы */</comment>
      <origin>3480281</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4501" sha1="qu78ez45nhca8r0goaje59rvhnhh1fy" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«Авеста» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>qu78ez45nhca8r0goaje59rvhnhh1fy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480282</id>
      <parentid>3480281</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:07:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологиясы */</comment>
      <origin>3480282</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4505" sha1="9h7rmbl1bvamdszyvfm25h7s1ybl1tp" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«[[Авеста]]» атты зороастризм дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>9h7rmbl1bvamdszyvfm25h7s1ybl1tp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480283</id>
      <parentid>3480282</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:07:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологиясы */</comment>
      <origin>3480283</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4509" sha1="ncnb5vdekaux2k88seeva3tdmuz4br6" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін тәжіктер мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар өзбектер, қырғыздар, пуштундар сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>ncnb5vdekaux2k88seeva3tdmuz4br6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480284</id>
      <parentid>3480283</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:08:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халқы */</comment>
      <origin>3480284</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4526" sha1="i85spnosbyxqz5sl9fye4e4h28fqr1a" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар.

Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді[^6].

Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам.

Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>i85spnosbyxqz5sl9fye4e4h28fqr1a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480285</id>
      <parentid>3480284</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:09:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халқы */</comment>
      <origin>3480285</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4519" sha1="2hww7u4pp3uuxmyblqs9yl48gkjuyhv" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы.

«[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>2hww7u4pp3uuxmyblqs9yl48gkjuyhv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480286</id>
      <parentid>3480285</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:10:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологиясы */</comment>
      <origin>3480286</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4518" sha1="lbm4n40xrkhsr5kinq4a319kdhp2z8r" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан.

1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті.

Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған.

Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>lbm4n40xrkhsr5kinq4a319kdhp2z8r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480287</id>
      <parentid>3480286</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:11:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480287</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4515" sha1="m7mfy6dq3wcgngpuwid9ehjhzpznc6k" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>m7mfy6dq3wcgngpuwid9ehjhzpznc6k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480288</id>
      <parentid>3480287</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:13:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологиясы */</comment>
      <origin>3480288</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4933" sha1="2b0pij3kqtu6yhnkai8fun52ne3sadt" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;.


Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>2b0pij3kqtu6yhnkai8fun52ne3sadt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480289</id>
      <parentid>3480288</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:13:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологиясы */</comment>
      <origin>3480289</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4931" sha1="gr1rlg2157wo7u9bv8epp7vbnjsyf2w" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>gr1rlg2157wo7u9bv8epp7vbnjsyf2w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480290</id>
      <parentid>3480289</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:14:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Этимологиясы */</comment>
      <origin>3480290</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5403" sha1="oh5si1k69em3s8fxrvvjr4d8sagek91" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |title=Ш. С. Камалиддинов. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX — начала XIII вв. |access-date=2020-04-08 |archive-date=2012-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406204355/http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған
== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>oh5si1k69em3s8fxrvvjr4d8sagek91</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480291</id>
      <parentid>3480290</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:15:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <origin>3480291</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5592" sha1="gaj8x68xkox1iujxbpltemt8y4yygd7" xml:space="preserve">'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |title=Ш. С. Камалиддинов. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX — начала XIII вв. |access-date=2020-04-08 |archive-date=2012-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406204355/http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған.&lt;ref&gt;''Бартольд В. В.'' Сочинения. Т.I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — М.: Наука, 1963. — С. 116.&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>gaj8x68xkox1iujxbpltemt8y4yygd7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480292</id>
      <parentid>3480291</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:16:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480292</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6826" sha1="1vam83bwc3hu26j2eh9g0euix64fluy" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox bordered&quot; style=&quot;width|Бадахшан
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |[[Файл:Badakhshan.svg|thumb|Бадахшан]]&lt;br&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; | [[Файл:Gorno-Badakhshan Autonomous Province in Tajikistan.svg|thumb|{{Флаг Таджикистана}} Таджикский Бадахшан: [[Горно-Бадахшанская автономная область]]]]&lt;br&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;|[[Файл:Badakhshan in Afghanistan.svg|thumb|{{Флаг Афганистана}} Афганский Бадахшан: провинция [[Бадахшан (провинция)|Бадахшан]]]]&lt;br&gt;
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Расположение
|
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Площадь
| ''108159'' км²
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Языки
| [[дари]], [[фарси]], [[памирские языки]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Население
| 1,300,000
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Страны
| {{Флаг Таджикистана}} [[Таджикистан]]&lt;br&gt;{{Флаг Афганистана}} [[Афганистан]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Религия
|  [[Ислам]]
|}
'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |title=Ш. С. Камалиддинов. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX — начала XIII вв. |access-date=2020-04-08 |archive-date=2012-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406204355/http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған.&lt;ref&gt;''Бартольд В. В.'' Сочинения. Т.I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — М.: Наука, 1963. — С. 116.&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>1vam83bwc3hu26j2eh9g0euix64fluy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480293</id>
      <parentid>3480292</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:18:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480293</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6804" sha1="r9plaet1b71t5g7186azs6qbec92xts" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox bordered&quot; style=&quot;width|Бадахшан
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |[[Файл:Badakhshan.svg|thumb|Бадахшан]]&lt;br&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; | [[Файл:Gorno-Badakhshan Autonomous Province in Tajikistan.svg|thumb|{{Флаг Таджикистана}} Таджикский Бадахшан: [[Горно-Бадахшанская автономная область]]]]&lt;br&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;|[[Файл:Badakhshan in Afghanistan.svg|thumb|{{Флаг Афганистана}} Афганский Бадахшан: провинция [[Бадахшан (провинция)|Бадахшан]]]]&lt;br&gt;
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Орналасуы
|
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Аумағы
| ''108159'' км²
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Тілдері
| [[дари]], [[фарси]], [[памирские языки]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Халқы
| 1,300,000
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Елдер
| {{Флаг Таджикистана}} [[Таджикистан]]&lt;br&gt;{{Флаг Афганистана}} [[Афганистан]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Дін
|  [[Ислам]]
|}
'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |title=Ш. С. Камалиддинов. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX — начала XIII вв. |access-date=2020-04-08 |archive-date=2012-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406204355/http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған.&lt;ref&gt;''Бартольд В. В.'' Сочинения. Т.I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — М.: Наука, 1963. — С. 116.&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>r9plaet1b71t5g7186azs6qbec92xts</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480294</id>
      <parentid>3480293</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:19:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480294</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6804" sha1="n5jfidkw9173lv2ec44hsy7ys563jo2" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox bordered&quot; style=&quot;width|Бадахшан
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |[[Файл:Badakhshan.svg|thumb|Бадахшан]]&lt;br&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; | [[Файл:Gorno-Badakhshan Autonomous Province in Tajikistan.svg|thumb|{{Флаг Таджикистана}} Таджикский Бадахшан: [[Горно-Бадахшанская автономная область]]]]&lt;br&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;|[[Файл:Badakhshan in Afghanistan.svg|thumb|{{Ауғанстан байрағы}} Ауғандық Бадахшан: провинция [[Бадахшан (провинция)|Бадахшан]]]]&lt;br&gt;
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Орналасуы
|
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Аумағы
| ''108159'' км²
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Тілдері
| [[дари]], [[фарси]], [[памирские языки]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Халқы
| 1,300,000
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Елдер
| {{Флаг Таджикистана}} [[Таджикистан]]&lt;br&gt;{{Флаг Афганистана}} [[Афганистан]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Дін
|  [[Ислам]]
|}
'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |title=Ш. С. Камалиддинов. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX — начала XIII вв. |access-date=2020-04-08 |archive-date=2012-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406204355/http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған.&lt;ref&gt;''Бартольд В. В.'' Сочинения. Т.I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — М.: Наука, 1963. — С. 116.&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>n5jfidkw9173lv2ec44hsy7ys563jo2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480295</id>
      <parentid>3480294</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:21:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480295</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6690" sha1="cs2gb9l6grtakmh7v4w353vms4gc2i8" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox bordered&quot; style=&quot;width|Бадахшан
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |[[Файл:Badakhshan.svg|thumb|Бадахшан]]&lt;br&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; | [[Файл:Gorno-Badakhshan Autonomous Province in Tajikistan.svg|thumb|{{Флаг Таджикистана}} Таджикский Бадахшан: [[Горно-Бадахшанская автономная область]]]]&lt;br&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;|[[Файл:Badakhshan in Afghanistan.svg|thumb|{{Ауғанстан байрағы}} Ауғандық Бадахшан: провинция [[Бадахшан (провинция)|Бадахшан]]]]&lt;br&gt;
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Орналасуы
|
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Аумағы
| ''108159'' км²
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Тілдері
| [[дари]], [[фарси]], [[памир тілдері]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Халқы
| 1,300,000
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Елдер
| {{TJK}}&lt;br&gt;{{AUG}}
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Дін
|  [[Ислам]]
|}
'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |title=Ш. С. Камалиддинов. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX — начала XIII вв. |access-date=2020-04-08 |archive-date=2012-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406204355/http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған.&lt;ref&gt;''Бартольд В. В.'' Сочинения. Т.I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — М.: Наука, 1963. — С. 116.&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>cs2gb9l6grtakmh7v4w353vms4gc2i8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480296</id>
      <parentid>3480295</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:22:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480296</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6202" sha1="n6kt1uu22p38w59970p9glb97qasc4x" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox bordered&quot; style=&quot;width|Бадахшан
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;|
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Орналасуы
|
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Аумағы
| ''108159'' км²
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Тілдері
| [[дари]], [[фарси]], [[памир тілдері]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Халқы
| 1,300,000
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Елдер
| {{TJK}}&lt;br&gt;{{AUG}}
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Дін
|  [[Ислам]]
|}
'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |title=Ш. С. Камалиддинов. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX — начала XIII вв. |access-date=2020-04-08 |archive-date=2012-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406204355/http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған.&lt;ref&gt;''Бартольд В. В.'' Сочинения. Т.I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — М.: Наука, 1963. — С. 116.&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>n6kt1uu22p38w59970p9glb97qasc4x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480297</id>
      <parentid>3480296</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T14:24:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3480297</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6202" sha1="bokwyurd321s6ruoqsdk6eaqxiy80ib" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox bordered&quot; style=&quot;width|Бадахшан
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;|
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Орналасуы
|
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Аумағы
| ''108159'' км²
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Тілдері
| [[дари]], [[фарси]], [[памир тілдері]]
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Халқы
| 1,300,000
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Елдер
| {{TJK}}&lt;br&gt;{{AFG}}
|-
! style=&quot;text-align: left;&quot; | Дін
|  [[Ислам]]
|}
'''Бадахшан''' ({{lang-fa|بدخشان‎}}, {{lang-tg|Бадахшон}}, {{lang-zh|巴達克山}} — «Бадах таулары») — [[Памир]] өңіріндегі тарихи аймақ. Қазіргі таңда ол [[Тәжікстан]]ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі [[Таулы Бадахшан автономиялы облысы]] мен [[Ауғанстан]]ның солтүстік-шығысындағы Бадахшан уәлаятының аумағында орналасқан. 1895 жылы Ресей және [[Британ империясы]] арасындағы келісім бойынша Бадахшан екіге бөлінді: солтүстік бөлігі [[Ресей империясы]]на, ал оңтүстік бөлігі Британ империясына өтті. Өзбек тарихшысы Шамсуддин Камалиддиновтың пікірінше, Орта ғасырларда &quot;Бадахшан&quot; атауы тек Оңтүстік Бадахшанға – яғни, Ваханнан оңтүстік-батысқа қарай орналасқан, Кокча өзенінің аңғары мен оның солтүстігі мен оңтүстігін қамтитын аумаққа қатысты қолданылған. Қазіргі Тәжікстандағы Таулы-Бадахшан автономиялық облысы &quot;Бадахшан&quot; деп тек кейінгі орта ғасырларда, бұл аумақ Бадахшан бектігінің құрамына енген кезде атала бастаған. Орта ғасырларда бұл аумақта үш жеке аймақ болған: Дарваз, Шуғнан және Вахан.

== Этимологиясы ==
Аймақ атауының шығу тегі жөнінде бірнеше нұсқа бар. Бір нұсқа бойынша, ол авесталық «barź-, bŗź-, barəšnu-» деген сөздерден шыққан, мағынасы — биіктік, шың, биік жер дегенді білдіреді.&lt;ref&gt;В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. Этимологический Словарь Иранских Языков. Том 2. РАН. М., 2003. стр. 116—122: «Сюда же относят топонимы: тадж. Badaxšān, Balaxšān; сарыкольское Varšide (Варшиде) — название центрального селения в Сарыколе».&lt;/ref&gt;

Ең ықтимал нұсқа — көне парсы тіліндегі «patiōxšana» сөзінен шыққан деген жорамал. Бұл сөздің мағынасы — «Вахш өзенінің жоғарғы жағы». Ежелгі заманда «Вахш» атауы бүкіл [[Әмудария]] өзеніне қатысты қолданылған. Бұл өзенді антикалық дереккөздерде «Окс» (Oxos) деп атаған, бұл — «Вахш» атауының грекше нұсқасы. «[[Авеста]]» атты [[зороастризм]] дінінің қасиетті кітабында және көне санскрит мәтіндерінде де бұл өзен мен аймақ «Вахш» немесе «Вахшу» атауларымен кездеседі.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |title=Ш. С. Камалиддинов. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX — начала XIII вв. |access-date=2020-04-08 |archive-date=2012-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406204355/http://www.kroraina.com/casia/kamalid/kamal2_9.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Бадахшан тарихта өте сирек жаулап алынған. Көп жағдайда бұл аймақ саяси автономиясын сақтап отырған.&lt;ref&gt;''Бартольд В. В.'' Сочинения. Т.I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — М.: Наука, 1963. — С. 116.&lt;/ref&gt;

== Халқы ==
Бадахшан этнолингвистикалық және діни құрамы жағынан алуан түрлі аймақ болып табылады. Халықтың басым бөлігін [[тәжіктер]] мен памирлік халықтар құрайды. Сонымен қатар [[өзбектер]], [[қырғыздар]], [[пуштундар]] сияқты шағын этникалық топтар да бар. Сондай-ақ, шығыс-иран тілдер тобына жататын бірнеше памир тілдерін қолданатын этностар да өмір сүреді. Бадахшанның негізгі діндері — исмаилиттік ислам мен сунниттік ислам. Бұл өңірдің тұрғындары бай мәдени мұраға ие, олар музыка, поэзия мен бидің ежелгі және бірегей формаларын бүгінге дейін сақтап келген.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Памир]]
[[Санат:Ауғанстан географиясы]]
[[Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары]]
[[Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары]]</text>
      <sha1>bokwyurd321s6ruoqsdk6eaqxiy80ib</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алекс Баэна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761022</id>
    <revision>
      <id>3480226</id>
      <timestamp>2025-06-15T12:49:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Футболшы | туған күні = 20.7.2001 | сурет = Álex Baena 2019.jpg | бойы = 174 | позиция = жартылай қорғаушы | азаматтығы = {{ту|Испания}} [[Испания]] | клубтары = {{футбол карьерасы |2020—|{{ту|Испания}} [[Вильярреал (футбол клубы)|Вильярреал]]|108 (15) |2021—2022|{{аренда}}{{ту|Испания}} Жирона (футб...</comment>
      <origin>3480226</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1272" sha1="fn5ahkh7em92qm2t5kf38jifdndglxt" xml:space="preserve">{{Футболшы
| туған күні = 20.7.2001
| сурет = Álex Baena 2019.jpg
| бойы = 174
| позиция = жартылай қорғаушы
| азаматтығы = {{ту|Испания}} [[Испания]]
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2020—|{{ту|Испания}} [[Вильярреал (футбол клубы)|Вильярреал]]|108 (15)
|2021—2022|{{аренда}}{{ту|Испания}} [[Жирона (футбол клубы)|Жирона]]|38 (5)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2023—|{{футбол|Испания}} |9 (2)
}}
}}
'''Алехандро Баэна Родригес''' ({{lang-es|Alejandro &quot;Álex&quot; Baena Rodríguez}}; 20 шілде 2001, Рокетас-де-Мар, [[Андалусия]]) — испаниялық футболшы, Испания Ұлттық футбол құрамасы мен &quot;Вильярреал&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 2024 жылы Еуропа чемиионаты мен Олимпиада ойындарының чемпионы атанды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Испания футболшылары]]</text>
      <sha1>fn5ahkh7em92qm2t5kf38jifdndglxt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480229</id>
      <parentid>3480226</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T12:53:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480229</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2607" sha1="bkiq6xmueire0tukkqhkhn15b5n7ni0" xml:space="preserve">{{Футболшы
| туған күні = 20.7.2001
| сурет = Álex Baena 2019.jpg
| бойы = 174
| позиция = жартылай қорғаушы
| азаматтығы = {{ту|Испания}} [[Испания]]
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2020—|{{ту|Испания}} [[Вильярреал (футбол клубы)|Вильярреал]]|108 (15)
|2021—2022|{{аренда}}{{ту|Испания}} [[Жирона (футбол клубы)|Жирона]]|38 (5)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2023—|{{футбол|Испания}} |9 (2)
}}
}}
'''Алехандро Баэна Родригес''' ({{lang-es|Alejandro &quot;Álex&quot; Baena Rodríguez}}; 20 шілде 2001, Рокетас-де-Мар, [[Андалусия]]) — испаниялық футболшы, [[Испания Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Вильярреал (футбол клубы)|Вильярреал]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 2024 жылы [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі|Еуропа чемиионаты]] мен [[2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындарының]] чемпионы атанды.

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===
'''«Вильярреал»'''

* Еуропа Лигасы: 2020/21

'''Испания'''

* Еуропа чемионы: 2024
* Олимпиада чемпионы: 2024
* УЕФА Ұлттар лигасының финалисі: 2024/25

=== Жеке ===

* Испания чемпионатының үздік ассистенті: 2023/24 (14 пас)
* Испания чемпионатының символикалық құрамы: 2024/25

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Испания футболшылары]]
[[Санат:Испания Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]]
[[Санат:Футболдан Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:Испания Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:Вильярреал ФК ойыншылары]]
[[Санат:Жирона ФК ойыншылары]]
[[Санат:Футболдан Еуропа чемпиондары]]</text>
      <sha1>bkiq6xmueire0tukkqhkhn15b5n7ni0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оскар Мингеса</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761023</id>
    <revision>
      <id>3480231</id>
      <timestamp>2025-06-15T12:58:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Футболшы|туған күні=13.5.1999|азаматтығы={{ESP}}|позиция=қорғаушы|бойы=184}}  '''Оскар Мингеса Гарсия''' (исп. ''Óscar Mingueza García''; [[13 мамыр]] [[1999 жыл|1999]], [[Санта-Перпетуа-де-Могода]], [[Каталония]]) — испаниялық футболшы, [[Испания Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Сельта]]&quot; клубының қ...</comment>
      <origin>3480231</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="714" sha1="5yo3gdr1gda0nvlnnhwwuh5v2eqe5jd" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=13.5.1999|азаматтығы={{ESP}}|позиция=қорғаушы|бойы=184}}

'''Оскар Мингеса Гарсия''' (исп. ''Óscar Mingueza García''; [[13 мамыр]] [[1999 жыл|1999]], [[Санта-Перпетуа-де-Могода]], [[Каталония]]) — испаниялық футболшы, [[Испания Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Сельта]]&quot; клубының қорғаушысы. 2020 жылы Жазғы Олимпиада ойындарына қатысты.

== Жетістіктері ==
'''«Барселона»'''

* Испания кубогы: 2020/21

{{Сыртқы сілтемелер}}</text>
      <sha1>5yo3gdr1gda0nvlnnhwwuh5v2eqe5jd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480232</id>
      <parentid>3480231</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T12:59:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Испания футболшылары|Испания футболшылары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480232</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="770" sha1="f53mouytqeol1w14hahacj7zxjeb2ks" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=13.5.1999|азаматтығы={{ESP}}|позиция=қорғаушы|бойы=184}}

'''Оскар Мингеса Гарсия''' (исп. ''Óscar Mingueza García''; [[13 мамыр]] [[1999 жыл|1999]], [[Санта-Перпетуа-де-Могода]], [[Каталония]]) — испаниялық футболшы, [[Испания Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Сельта]]&quot; клубының қорғаушысы. 2020 жылы Жазғы Олимпиада ойындарына қатысты.

== Жетістіктері ==
'''«Барселона»'''

* Испания кубогы: 2020/21

{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Испания футболшылары]]</text>
      <sha1>f53mouytqeol1w14hahacj7zxjeb2ks</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480233</id>
      <parentid>3480232</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:02:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>+ 4 санат ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480233</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1688" sha1="fngl7fi8s1lfuk8ftzxtl45aqer88ok" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=13.5.1999|азаматтығы={{ESP}}|позиция=қорғаушы|бойы=184| клубтары = {{футбол карьерасы
|2018—2020|{{ту|Испания}} [[Барселона B]]|32 (0)
|2020—2022|{{ту|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]|36 (2)
|2022—|{{ту|Испания}} [[Сельта]]|62 (4)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2021—|{{футбол|Испания}} |1 (0)
}}}}

'''Оскар Мингеса Гарсия''' (исп. ''Óscar Mingueza García''; [[13 мамыр]] [[1999 жыл|1999]], [[Санта-Перпетуа-де-Могода]], [[Каталония]]) — испаниялық футболшы, [[Испания Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Сельта]]&quot; клубының қорғаушысы. 2020 жылы Жазғы Олимпиада ойындарына қатысты.

== Жетістіктері ==
'''«Барселона»'''

* Испания кубогы: 2020/21
'''Испания'''
*Олимпиада ойындарының күміс жүлдегері: 2020
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Испания футболшылары]]
[[Санат:Испания Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Барселона ФК ойыншылары]]
[[Санат:Сельта ФК ойыншылары]]
[[Санат:2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері]]</text>
      <sha1>fngl7fi8s1lfuk8ftzxtl45aqer88ok</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дин Хёйсен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761024</id>
    <revision>
      <id>3480234</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:07:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Футболшы  | туған күні = 14.04.2005 | азаматтығы = {{ту|Испания}} [[Испания]]&lt;br&gt;{{ту|Нидерланд}} [[Нидерланд]] | бойы = 195&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.premierleague.com/players/123585/Dean-Huijsen/overview |title=Dean Huijsen |lang=en |website=Premier League}}&lt;/ref&gt; | позиция = қорғаушы | қазіргі клуб = {{ту|Испания}} Реал Мадрид (футбол клу...</comment>
      <origin>3480234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1616" sha1="7i4qt1odumravawtk0fg65kcwlew1d5" xml:space="preserve">{{Футболшы 
| туған күні = 14.04.2005
| азаматтығы = {{ту|Испания}} [[Испания]]&lt;br&gt;{{ту|Нидерланд}} [[Нидерланд]]
| бойы = 195&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.premierleague.com/players/123585/Dean-Huijsen/overview |title=Dean Huijsen |lang=en |website=Premier League}}&lt;/ref&gt;
| позиция = қорғаушы
| қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Реал Мадрид (футбол клубы)|Реал Мадрид]]
| номері = 24
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2023|{{ту|Италия}} [[Ювентус|Ювентус Некст Джен]]|27 (1)
|2023—2024|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|1 (0)
|2024|{{аренда}}{{ту|Италия}} [[Рома (футбол клубы)|Рома]]|13 (2)
|2024—2025|{{ту|Англия}} [[Борнмут (футбол клубы)|Борнмут]]|32 (3)
|2025—|{{ту|Испания}} [[Реал Мадрид]]|0 (0)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2025—|{{ту|Испания}} |4 (0)
}}
}}
'''Дин Донни Хёйсен''' ({{lang-nl|Dean Donny Huijsen}}; [[14 сәуір]] [[2005 жыл|2005]], [[Амстердам]], [[Нидерланд]]) — испаниялық футболщы, [[Испания Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Реал Мадрид]]&quot; клубының қорғаушысы.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Нидерланд футболшылары]]</text>
      <sha1>7i4qt1odumravawtk0fg65kcwlew1d5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480235</id>
      <parentid>3480234</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:09:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480235</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2085" sha1="b0pagwxmxq1dovtor1vj6ewe7snqe3q" xml:space="preserve">{{Футболшы 
| туған күні = 14.04.2005
| азаматтығы = {{ту|Испания}} [[Испания]]&lt;br&gt;{{ту|Нидерланд}} [[Нидерланд]]
| бойы = 195&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.premierleague.com/players/123585/Dean-Huijsen/overview |title=Dean Huijsen |lang=en |website=Premier League}}&lt;/ref&gt;
| позиция = қорғаушы
| қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Реал Мадрид]]
| номері = 24
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2023|{{ту|Италия}} [[Ювентус|Ювентус Некст Джен]]|27 (1)
|2023—2024|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|1 (0)
|2024|{{аренда}}{{ту|Италия}} [[Рома (футбол клубы)|Рома]]|13 (2)
|2024—2025|{{ту|Англия}} [[Борнмут (футбол клубы)|Борнмут]]|32 (3)
|2025—|{{ту|Испания}} [[Реал Мадрид]]|0 (0)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2025—|{{ту|Испания}} |4 (0)
}}
}}
'''Дин Донни Хёйсен''' ({{lang-nl|Dean Donny Huijsen}}; [[14 сәуір]] [[2005 жыл|2005]], [[Амстердам]], [[Нидерланд]]) — испаниялық футболщы, [[Испания Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Реал Мадрид]]&quot; клубының қорғаушысы.

== Жетістіктері ==
'''Испания'''

* УЕФА Ұлттар лигасының күміс жүлдегері: 2024/25

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Нидерланд футболшылары]]
[[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]]
[[Санат:Рома ФК ойыншылары]]
[[Санат:Борнмут ФК ойыншылары]]
[[Санат:Реал Мадрид ФК ойыншылары]]
[[Санат:Испания Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Испания футболшылары]]</text>
      <sha1>b0pagwxmxq1dovtor1vj6ewe7snqe3q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:SKCVKFyh8h</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761025</id>
    <revision>
      <id>3480236</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:10:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480236</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" sha1="sfhxf78ccvdm2i6gnj3ss2arppf7fcg" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=SKCVKFyh8h}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 18:10, 2025 ж. маусымның 15 (+05)</text>
      <sha1>sfhxf78ccvdm2i6gnj3ss2arppf7fcg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Диогу Кошта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761026</id>
    <revision>
      <id>3480237</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:13:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Футболшы  | туған күні = 19.9.1999 | азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]]&lt;br&gt;{{ту|Швейцария}} [[Швейцария]] | бойы = 186 | позиция = қақпашы | қазіргі клуб = {{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]] | номер = 99 | клубтары = {{футбол карьерасы |2016—|{{ту|Португалия}} Порту...</comment>
      <origin>3480237</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1131" sha1="hc9lubg3fcef5hu5tnpoae10urj8aqv" xml:space="preserve">{{Футболшы 
| туған күні = 19.9.1999
| азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]]&lt;br&gt;{{ту|Швейцария}} [[Швейцария]]
| бойы = 186
| позиция = қақпашы
| қазіргі клуб = {{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]
| номер = 99
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2016—|{{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]|80 (−57)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2021—|{{футбол|Португалия}} |32 (−22)
}}
}}
'''Диогу Мейрелиш да Кошта''' ({{lang-pt|Diogo Meireles da Costa}}; [[19 қыркүйек]] [[1999 жыл]]) — португалиялық футболшы, [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;Порту&quot; клубының қақпашысы.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Португалия футбошылары]]</text>
      <sha1>hc9lubg3fcef5hu5tnpoae10urj8aqv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480238</id>
      <parentid>3480237</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:15:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480238</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1801" sha1="4ldwe7wlcaswr74hrl818877bywyz0q" xml:space="preserve">{{Футболшы 
| туған күні = 19.9.1999
| азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]]&lt;br&gt;{{ту|Швейцария}} [[Швейцария]]
| бойы = 186
| позиция = қақпашы
| қазіргі клуб = {{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]
| номер = 99
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2016—|{{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]|80 (−57)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2021—|{{футбол|Португалия}} |32 (−22)
}}
}}
'''Диогу Мейрелиш да Кошта''' ({{lang-pt|Diogo Meireles da Costa}}; [[19 қыркүйек]] [[1999 жыл]]) — португалиялық футболшы, [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;Порту&quot; клубының қақпашысы. 2022 жылы әлем чемпионатына, 2024 жылы Еуропа чемпионатына қатысты.

== Жетістіктері ==
'''«Порту»'''

* Португалия чемиионы ('''2'''): 2019/20, 2021/22
* Португалия кубогы ('''3'''): 2019/20, 2021/22, 2022/23
* Португалия суперкубогы: 2020

'''Португалия-17'''

* Еуропа чемпионы: 2016

'''Португалия'''

* УЕФА Ұлттар лигасы: 2024/25

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Португалия футболшылары]]
[[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Порту ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>4ldwe7wlcaswr74hrl818877bywyz0q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гонсалу Инасиу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761027</id>
    <revision>
      <id>3480244</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:21:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Футболшы|туған күні=25.8.2001|азаматтығы={{POR}}|позиция=қорғаушы}}  '''Гонсалу Бернарду Инасиу''' ([[Португал тілі|порт]]. ''Gonçalo Bernardo Inácio''; [[25 тамыз|25]] [[25 тамыз|тамыз]] [[2001 жыл|2001]], Алмада) — португалиялық футболшы, [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;Спортинг Лисс...</comment>
      <origin>3480244</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="947" sha1="0vz53e02sdadcnqkpdp07weef7ivpna" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=25.8.2001|азаматтығы={{POR}}|позиция=қорғаушы}}

'''Гонсалу Бернарду Инасиу''' ([[Португал тілі|порт]]. ''Gonçalo Bernardo Inácio''; [[25 тамыз|25]] [[25 тамыз|тамыз]] [[2001 жыл|2001]], Алмада) — португалиялық футболшы, [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Спортинг Лиссабон|Спортинг&quot;]] клубының шабуылшысы. 2024 жылы Еуропа чемпионатына қатысты.

== Жетістіктері ==
'''«Спортинг»'''

* Португалия чемпионы ('''3'''): 2020/21, 2023/24, 2024/25
* Португалия кубогы: 2024/25
* Лига кубогы ('''2'''): 2020/21, 2021/22
* Суперкубок: 2021

'''Португалия'''

* УЕФА Ұлттар лигасы: 2024/25</text>
      <sha1>0vz53e02sdadcnqkpdp07weef7ivpna</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480247</id>
      <parentid>3480244</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:24:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>+[[Санат:Португалия футболшылары]]; +[[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]; +[[Санат:Спортинг Лиссабон ФК ойыншылары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>3480247</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1582" sha1="giz6wjk16cwstacfn78olpb4hh9x5z3" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=25.8.2001|азаматтығы={{POR}}|позиция=қорғаушы
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2020—|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]|123 (8)
}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2023—|{{Футбол|Португалия}}|12 (2)}}}}

'''Гонсалу Бернарду Инасиу''' ([[Португал тілі|порт]]. ''Gonçalo Bernardo Inácio''; [[25 тамыз|25]] [[25 тамыз|тамыз]] [[2001 жыл|2001]], Алмада) — португалиялық футболшы, [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;[[Спортинг Лиссабон|Спортинг&quot;]] клубының шабуылшысы. 2024 жылы Еуропа чемпионатына қатысты.

== Жетістіктері ==
'''«Спортинг»'''

* Португалия чемпионы ('''3'''): 2020/21, 2023/24, 2024/25
* Португалия кубогы: 2024/25
* Лига кубогы ('''2'''): 2020/21, 2021/22
* Суперкубок: 2021

'''Португалия'''

* УЕФА Ұлттар лигасы: 2024/25
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Португалия футболшылары]]
[[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Спортинг Лиссабон ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>giz6wjk16cwstacfn78olpb4hh9x5z3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Alex35319</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761028</id>
    <revision>
      <id>3480245</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:21:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480245</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="209" sha1="hji03ys5q44dwyqb5cp02cg6n0yh5ir" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Alex35319}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 18:21, 2025 ж. маусымның 15 (+05)</text>
      <sha1>hji03ys5q44dwyqb5cp02cg6n0yh5ir</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олимпиада ойындарындағы найза лақтыру</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761029</id>
    <revision>
      <id>3480246</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:21:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Сурет:Tapio Rautavaara 1949b.jpg|нобай|1948 жылғы сайыс кезінде.]] '''Найза лақтыру [[Олимпиада ойындары]]нда''' 1908 жылдан бастап өткізіледі. Әйелдер арасындағы жарыстар Олимпиадалардың бағдарламасына 1932 жылы қосылды.  Бұл дисциплинадан олимпиялық рекордты ерлер арасында 202...</comment>
      <origin>3480246</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6751" sha1="nckv5p387ypvisykztm152jc3x7a2pw" xml:space="preserve">[[Сурет:Tapio Rautavaara 1949b.jpg|нобай|1948 жылғы сайыс кезінде.]]
'''Найза лақтыру [[Олимпиада ойындары]]нда''' 1908 жылдан бастап өткізіледі. Әйелдер арасындағы жарыстар Олимпиадалардың бағдарламасына 1932 жылы қосылды.

Бұл дисциплинадан олимпиялық рекордты ерлер арасында 2024 жылы пакистандық [[Аршад Надим]] жаңартқан болатын — ол найзаны 92,97 метрге лақтырған. Әйелдер арасында қазіргі рекордты 2004 жылы кубалық [[Ослейдис Менендес]] орнатқан еді — ол найзаны 71,53 метрге лақтырған.

== Медальдар санағы ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|-
! Орын
! Мемлекет
!style=&quot;background-color:gold&quot;|Алтын
!style=&quot;background-color:silver&quot;|Күміс
!style=&quot;background-color:#cc9966&quot;|Қола
! Барлығы
|-
| 1 ||align=left|{{FIN}} || 7 || 8 || 7 || 22
|-
| 2 ||align=left|{{URS}} || 3 || 2 || 2 || 7
|-
| 3 ||align=left|{{SWE}} || 3 || 1 || 2 || 6
|-
| 4 ||align=left|{{NOR}} || 3 || 1 || 1 || 5
|-
| 5 ||align=left|{{CZE}} || 2 || 1 || 2 || 5
|-
| 6 ||align=left|{{GER}} || 2 || 0 || 0 || 2
|-
| 7 ||align=left|{{HUN}} || 1 || 2 || 4 || 7
|-
| 8 ||align=left|{{USA}} || 1 || 2 || 2 || 5
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |9 || align=left|{{IND}} || 1 || 1 || 0 || 2
|-
|align=left|{{TCH}} || 1 || 1 || 0 || 2
|-
| 11 || align=left|{{TTO}} || 1 || 0 || 1 || 2
|-
| rowspan=2| 12 || align=left|{{FRG}} || 1 || 0 || 0 || 1
|-
|align=left|{{PAK}} || 1 || 0 || 0 || 1
|-
| 14 || align=left|{{GBR}} || 0 || 3 || 1 || 4
|-
| 15 || align=left|{{LAT}} || 0 || 2 || 0 || 2
|-
| rowspan=3|16 || align=left|{{EUA}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{KEN}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{POL}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
| 19 || align=left|{{RUS}} || 0 || 0 || 2 || 2
|-
| rowspan=3|20 ||align=left|{{байрақ|ГДР}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{GRD}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{ROU}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|}
=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|-
! Орын
! Мемлекет
!style=&quot;background-color:gold&quot;|Алтын
!style=&quot;background-color:silver&quot;|Күміс
!style=&quot;background-color:#cc9966&quot;|Қола
! Барлығы
|-
| 1 ||align=left|{{байрақ|ГДР}} || 3 || 1 || 2 || 6
|-
| 2 ||align=left|{{GER}} || 2 || 4 || 4 || 10
|-
| 3 ||align=left|{{URS}} || 2 || 2 || 4 || 8
|-
| rowspan=2|4 ||align=left|{{CUB}} || 2 || 0 || 1 || 3
|-
|align=left|{{CZE}} || 2 || 0 || 1 || 3
|-
| 6 ||align=left|{{FIN}} || 1 || 2 || 0 || 3
|-
| 7 ||align=left|{{GBR}} || 1 || 1 || 2 || 4
|-
| rowspan=3|8 ||align=left|{{HUN}} || 1 || 1 || 0 || 2
|-
|align=left|{{ROU}} || 1 || 1 || 0 || 2
|-
|align=left|{{TCH}} || 1 || 1 || 0 || 2
|-
| 11 ||align=left|{{USA}} || 1 || 0 || 2 || 3
|-
| rowspan=2|12 ||align=left|{{AUT}} || 1 || 0 || 1 || 2
|-
|align=left|{{NOR}} || 1 || 0 || 1 || 2
|-
| rowspan=2|14 ||align=left|{{CHN}} || 1 || 0 || 0 || 1
|-
|align=left|{{CRO}} || 1 || 0 || 0 || 1
|-
| rowspan=2|16 || align=left|{{GRE}} || 0 || 1 || 1 || 2
|-
|align=left|{{POL}} || 0 || 1 || 1 || 2
|-
| rowspan=6|18 || align=left|{{AUS}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{EUN}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{FRG}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{байрақ|ОАР}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{RUS}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{CHI}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
| rowspan=|19 ||align=left|{{DEN}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|}
== Бірнеше дүркін чемпиондар ==
{|  class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
!Орын !! Атлет!! Жылдар!!bgcolor=&quot;gold&quot;| Алтын!!bgcolor=&quot;silver&quot;| Күміс!!bgcolor=&quot;cc9966&quot;| Қола!! Барлығы
|- align=&quot;center&quot;
| 1
| align=&quot;left&quot;| {{Ту|Чехия}} [[Ян Железны]]
| 1988–2000
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |1
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |0
| 4
|- align=&quot;center&quot;
| 2
| align=&quot;left&quot;| {{Ту|Чехия}} [[Барбора Шпотакова]]
| 2008–2016
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |1
| 3
|- align=&quot;center&quot;
| rowspan=&quot;4&quot; | 3
| align=&quot;left&quot; |{{Ту|Швеция}} [[Эрик Лемминг]]
| 1908–1912
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |0
| 2
|- align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot; |{{Ту|Финляндия}} [[Йоонас Мюуря]]
| 1920–1924
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |0
| 2
|- align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot; |{{Ту|ГДР}} [[Рут Фукс]]
| 1972–1976
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |0
| 2
|- align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot; |{{Ту|Норвегия}} [[Андреас Торкильдсен]]
| 2004–2008
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |0
| 2
|-
|}

== Еркін стильмен лақтыру ==
1908 жылы кәдімгі сайыспен қатар найзаны еркін стильмен лақтыру сайысы да өткізілді. Ол осы жалғыз Олимпиадада ғана ойнатылды. Алтын медальді швед спортшысы Эрик Лемминг жеңіп алған болатын.

== Қос қолмен лақтыру ==
1912 жылы кәдімгі сайыспен қатар екі қолды пайдаланып найза лақтыру сайысы да өткізілді. Онда әр спортшы найзаны оң қолымен үш рет және сол қолымен үш рет лақтыруға тиісті болған. Әр қолмен лақтырғандағы үздік екі нәтиже қосылып, спортшының орнын көрсетіп тұрған. Бұл сайыс түрі Олимпиадаларда бір рет қана өткізілді. Үш алдыңғы орынды фин спортшылары жеңіп алған болатын.

== Сілтемелер ==
*Mallon, Bill (2012). [http://www.webcitation.org/6OU97GUCM?url=http://www.trackandfieldnews.com/images/stories/tfn_pdfs/2012_athletics_stats5.pdf TRACK &amp; FIELD ATHLETICS - OLYMPIC RECORD PROGRESSIONS].

{{Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика}}

[[Санат:Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика]]</text>
      <sha1>nckv5p387ypvisykztm152jc3x7a2pw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ренату Вейга</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761030</id>
    <revision>
      <id>3480256</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:31:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Футболшы |туған күні = 29.7.2003 |бойы = 188 |азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]] |позиция = жартылай қорғаушы |қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Ювентус]] |номері = 12 |клубтары = {{футбол карьерасы |2021—2023|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]] II|31 (4) |2022—2023|{{ту|Пор...</comment>
      <origin>3480256</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1456" sha1="b59dxrnnbfdce4e9c4lz1ttyg1jsptr" xml:space="preserve">{{Футболшы
|туған күні = 29.7.2003
|бойы = 188
|азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]]
|позиция = жартылай қорғаушы
|қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Ювентус]]
|номері = 12
|клубтары = {{футбол карьерасы
|2021—2023|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]] II|31 (4)
|2022—2023|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]|0 (0)
|2023|{{аренда}}{{ту|Германия}} [[Аугсбург (футбол клубы)|Аугсбург]]|13 (0)
|2023—2024|{{ту|Швейцария}} [[Базель (футбол клубы)|Базель]]|23 (2)
|2024—|{{ту|Англия}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]]|7 (0)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|0 (0)
}}
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2024—|{{футбол|Португалия}} |1 (0)
}}
}}
'''Ренату Палма Вейга''' ({{lang-pt|Renato Palma Veiga}}; [[29 шілде]] [[2003 жыл|2003]], [[Лиссабон]]) — португалиялық футболшы, жартылай қорғаушы. 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Португалия футболшылары]]</text>
      <sha1>b59dxrnnbfdce4e9c4lz1ttyg1jsptr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480257</id>
      <parentid>3480256</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:32:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480257</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2043" sha1="5704kxc9mc5e8y1rrb27pcqys1n9jkg" xml:space="preserve">{{Футболшы
|туған күні = 29.7.2003
|бойы = 188
|азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]]
|позиция = жартылай қорғаушы
|қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Ювентус]]
|номері = 12
|клубтары = {{футбол карьерасы
|2021—2023|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]] II|31 (4)
|2022—2023|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]|0 (0)
|2023|{{аренда}}{{ту|Германия}} [[Аугсбург (футбол клубы)|Аугсбург]]|13 (0)
|2023—2024|{{ту|Швейцария}} [[Базель (футбол клубы)|Базель]]|23 (2)
|2024—|{{ту|Англия}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]]|7 (0)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|0 (0)
}}
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2024—|{{футбол|Португалия}} |1 (0)
}}
}}
'''Ренату Палма Вейга''' ({{lang-pt|Renato Palma Veiga}}; [[29 шілде]] [[2003 жыл|2003]], [[Лиссабон]]) — португалиялық футболшы, жартылай қорғаушы. 

== Жетістіктері ==
'''«Челси»'''

* УЕФА Конференция лигасы: 2024/25

'''Португалия'''

* УЕФА Ұлттар лигасы: 2024/25

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Португалия футболшылары]]
[[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Спортинг Лиссабон ФК ойыншылары]]
[[Санат:Аугсбург ФК ойыншылары]]
[[Санат:Базель ФК ойыншылары]]
[[Санат:Челси ФК ойыншылары]]
[[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>5704kxc9mc5e8y1rrb27pcqys1n9jkg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480258</id>
      <parentid>3480257</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:33:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480258</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2098" sha1="44fshnsp5887yttmqubzukb0i5q5xyy" xml:space="preserve">{{Футболшы
|туған күні = 29.7.2003
|бойы = 188
|азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]]
|позиция = жартылай қорғаушы
|қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Ювентус]]
|номері = 12
|клубтары = {{футбол карьерасы
|2021—2023|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]] II|31 (4)
|2022—2023|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]|0 (0)
|2023|{{аренда}}{{ту|Германия}} [[Аугсбург (футбол клубы)|Аугсбург]]|13 (0)
|2023—2024|{{ту|Швейцария}} [[Базель (футбол клубы)|Базель]]|23 (2)
|2024—|{{ту|Англия}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]]|7 (0)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|0 (0)
}}
|ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2024—|{{футбол|Португалия}} |1 (0)
}}
}}
'''Ренату Палма Вейга''' ({{lang-pt|Renato Palma Veiga}}; [[29 шілде]] [[2003 жыл|2003]], [[Лиссабон]]) — португалиялық футболшы, жартылай қорғаушы. 

== Жетістіктері ==

=== Клубтық ===
'''«Челси»'''

* УЕФА Конференция лигасы: 2024/25

=== Халықаралық ===
'''Португалия'''

* УЕФА Ұлттар лигасы: 2024/25

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Португалия футболшылары]]
[[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Спортинг Лиссабон ФК ойыншылары]]
[[Санат:Аугсбург ФК ойыншылары]]
[[Санат:Базель ФК ойыншылары]]
[[Санат:Челси ФК ойыншылары]]
[[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>44fshnsp5887yttmqubzukb0i5q5xyy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рафаэл Леан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761031</id>
    <revision>
      <id>3480259</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:38:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Футболшы | туған күні = 10.6.1999 | азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]] | бойы = 188 | позиция = шабуылшы | қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Милан (футбол клубы)|Милан]] | номері = 10 | клубтары = {{футбол карьерасы   |2017—2018|{{ту|Португалия}} Спортинг Лиссабон|Спортинг (Лиссаб...</comment>
      <origin>3480259</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1477" sha1="d3acaxr5fahx6le2apmgeywh6myjfsj" xml:space="preserve">{{Футболшы
| туған күні = 10.6.1999
| азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]]
| бойы = 188
| позиция = шабуылшы
| қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Милан (футбол клубы)|Милан]]
| номері = 10
| клубтары = {{футбол карьерасы
  |2017—2018|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг (Лиссабон)]]|3 (1)
  |2018—2019|{{ту|Франция}} [[Лилль (футбол клубы)|Лилль]]|24 (8)
  |2019—|{{ту|Италия}} [[Милан (футбол клубы)|Милан]]|191 (53)
  }}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
  |2021—|{{футбол|Португалия}}|39 (5)
  }}
}}
'''Рафаэл Алешандре Консейсан Леан''' ({{lang-pt|Rafael Alexandre Conceição Leão}}; [[10 маусым]] [[1999 жыл]], [[Алмада]], [[Португалия]]) — португалиялық футболшы, [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;Милан&quot; клубының шабуылшысы. 2022 жылы әлем чемпионатына, 2024 жылы Еуропа чемпионатына қатысты.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Португалия футболшылары]]</text>
      <sha1>d3acaxr5fahx6le2apmgeywh6myjfsj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480261</id>
      <parentid>3480259</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T13:41:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480261</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2366" sha1="4anvgygeyik0eq4xrddqwgy76b226bg" xml:space="preserve">{{Футболшы
| туған күні = 10.6.1999
| азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]]
| бойы = 188
| позиция = шабуылшы
| қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Милан (футбол клубы)|Милан]]
| номері = 10
| клубтары = {{футбол карьерасы
  |2017—2018|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон|Спортинг (Лиссабон)]]|3 (1)
  |2018—2019|{{ту|Франция}} [[Лилль (футбол клубы)|Лилль]]|24 (8)
  |2019—|{{ту|Италия}} [[Милан (футбол клубы)|Милан]]|191 (53)
  }}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
  |2021—|{{футбол|Португалия}}|39 (5)
  }}
}}
'''Рафаэл Алешандре Консейсан Леан''' ({{lang-pt|Rafael Alexandre Conceição Leão}}; [[10 маусым]] [[1999 жыл]], [[Алмада]], [[Португалия]]) — португалиялық футболшы, [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы]] мен &quot;Милан&quot; клубының шабуылшысы. 2022 жылы әлем чемпионатына, 2024 жылы Еуропа чемпионатына қатысты.

== Жетістіктері ==

=== Командалық ===
'''«Милан»'''

* Италия чемпионы: 2021/22
* Суперкубок: 2024

'''Португалия-17'''

* Еуропа чемпионы: 2016

'''Португалия'''

* УЕФА Ұлттар лигасы: 2024/25

=== Жеке ===

* Италия чемпионатының үздік футболшысы: 2021/22
* Италияның ең қымбат ойыншысы: 2021/22
* Италия А сериясының үздік ойыншысы А ('''3'''): қазан 2022, сәуір 2023, қыркүйек 2023

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Португалия футболшылары]]
[[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Спортинг Лиссабон ФК ойыншылары]]
[[Санат:Лилль ФК ойыншылары]]
[[Санат:Милан ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>4anvgygeyik0eq4xrddqwgy76b226bg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Памир</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761032</id>
    <revision>
      <id>3480275</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:54:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Азия тау жүйелері]]</comment>
      <origin>3480275</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="3rd07w47ltyekuqcsznmmqw62cf81tf" xml:space="preserve">[[Санат:Азия тау жүйелері]]</text>
      <sha1>3rd07w47ltyekuqcsznmmqw62cf81tf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Орталық Азияның тарихи аймақтары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761033</id>
    <revision>
      <id>3480276</id>
      <timestamp>2025-06-15T13:57:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Орталық Азия тарихы]]</comment>
      <origin>3480276</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" sha1="m3wz3dcgnmytwc6lzvol6omof2gchet" xml:space="preserve">[[Санат:Орталық Азия тарихы]]</text>
      <sha1>m3wz3dcgnmytwc6lzvol6omof2gchet</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Тәжікстанның тарихи аймақтары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761034</id>
    <revision>
      <id>3480279</id>
      <timestamp>2025-06-15T14:02:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Тәжікстанның тарихи географиясы]]</comment>
      <origin>3480279</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75" sha1="ewb4demuwcxs34euy8ps46a73hbvzrs" xml:space="preserve">[[Санат:Тәжікстанның тарихи географиясы]]</text>
      <sha1>ewb4demuwcxs34euy8ps46a73hbvzrs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Тәжікстанның тарихи географиясы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761035</id>
    <revision>
      <id>3480280</id>
      <timestamp>2025-06-15T14:04:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sagzhan</username>
        <id>29953</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Тәжікстан географиясы]] [[Санат:Тәжікстан тарихы]]</comment>
      <origin>3480280</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103" sha1="fpbeusg06raywghb898zuwla2kt95er" xml:space="preserve">[[Санат:Тәжікстан географиясы]]
[[Санат:Тәжікстан тарихы]]</text>
      <sha1>fpbeusg06raywghb898zuwla2kt95er</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олимпиада ойындарындағы 1500 метрге жүгіру</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761036</id>
    <revision>
      <id>3480321</id>
      <timestamp>2025-06-15T15:25:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Сурет:Women's 1500 m heats London 2012.jpg|нобай|2012 жылғы квалификациялық жарыс.]] '''1500 метрге жүгіру''' барлық заманауи '''[[Олимпиада ойындары]]ның''' бағдарламасында болды. Ұзақ уақыт бойы сайыстар тек ерлер арасында өткізілді. 1972 жылдан бастап бағдарламаға әйелдер арасындағ...</comment>
      <origin>3480321</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5098" sha1="8204fc23f0bvb7ingldtn8yxinz16j3" xml:space="preserve">[[Сурет:Women's 1500 m heats London 2012.jpg|нобай|2012 жылғы квалификациялық жарыс.]]
'''1500 метрге жүгіру''' барлық заманауи '''[[Олимпиада ойындары]]ның''' бағдарламасында болды. Ұзақ уақыт бойы сайыстар тек ерлер арасында өткізілді. 1972 жылдан бастап бағдарламаға әйелдер арасындағы жарыс та қосылды.

Сайыс квалификациялық раундтан, жартылай финалдан және финалдан тұрады. Финалға әдетте 12 спортшы қатысады.

Бұл дисциплинадан олимпиялық рекордты ерлер арасында америкалық [[Коул Хокер]], ал әйелдер арасында кениялық [[Фейт Кипьегон]] жаңартқан болатын. Екі рекорд та 2024 жылы орнатылды.

== Медальдар санағы ==
=== Ерлер ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|-
! Орын
! Мемлекет
!style=&quot;background-color:gold&quot;|Алтын
!style=&quot;background-color:silver&quot;|Күміс
!style=&quot;background-color:#cc9966&quot;|Қола
! Барлығы
|-
| 1 ||align=left|{{GBR}} || 5 || 6 || 4 || 15
|-
| 2 ||align=left|{{USA}} || 4 || 7 || 5 || 16
|-
| 3 ||align=left|{{KEN}} || 4 || 3 || 2 || 9
|-
| 4 ||align=left|{{NZL}} || 3 || 1 || 3 || 7
|-
| 5 ||align=left|{{FIN}} || 3 || 0 || 1 || 4
|-
| 6 ||align=left|{{ALG}} || 2 || 1 || 0 || 3
|-
| 7 ||align=left|{{AUS}} || 2 || 0 || 1 || 3
|-
| 8 ||align=left|{{MAR}} || 1 || 2 || 1 || 4
|-
| 9 ||align=left|{{ESP}} || 1 || 1 || 1 || 3
|-
| 10 ||align=left|{{SWE}} || 1 || 1 || 0 || 2
|-
| 11 ||align=left|{{ITA}} || 1 || 0 || 1 || 2
|-
| rowspan=3|12 ||align=left|{{IRL}} || 1 || 0 || 0 || 1
|-
|align=left|{{LUX}} || 1 || 0 || 0 || 1
|-
|align=left|{{NOR}} || 1 || 0 || 0 || 1
|-
| 15 ||align=left|{{FRA}} || 0 || 3 || 2 || 5
|-
| rowspan=2|16 || align=left|{{байрақ|ГДР}} || 0 || 1 || 1 || 2
|-
|align=left|{{GER}} || 0 || 1 || 1 || 2
|-
| rowspan=3|18 || align=left|{{BEL}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{TCH}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{SUI}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
| 21 ||align=left|{{FRG}} || 0 || 0 || 2 || 2
|-
| rowspan=8|22 || align=&quot;left&quot; |{{CAN}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{QAT}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{HUN}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{NED}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{POR}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|}
=== Әйелдер ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|-
! Орын
! Мемлекет
!style=&quot;background-color:gold&quot;|Алтын
!style=&quot;background-color:silver&quot;|Күміс
!style=&quot;background-color:#cc9966&quot;|Қола
! Барлығы
|-
| 1 ||align=left|{{KEN}} || 4 || 0 || 0 || 4
|-
| 2 ||align=left|{{URS}} || 3 || 1 || 2 || 6
|-
| 3 ||align=left|{{ALG}} || 2 || 0 || 0 || 2
|-
| 4 ||align=left|{{ROU}} || 1 || 3 || 3 || 7
|-
| 5 ||align=left|{{GBR}} || 1 || 1 || 1 || 3
|-
| 6 ||align=left|{{RUS}} || 1 || 1 || 0 || 2
|-
| 7 ||align=left|{{ITA}} || 1 || 0 || 1 || 2
|-
| 8 ||align=left|{{байрақ|ГДР}} || 0 || 3 || 1 || 4
|-
| rowspan=2|9 || align=&quot;left&quot; |{{UKR}} || 0 || 1 || 1 || 2
|-
|align=left|{{ETH}} || 0 || 1 || 1 || 2
|-
| 11 ||align=left|{{BHR}} || 1 || 0 || 0 || 1
|-
| rowspan=2|12 || align=&quot;left&quot; |{{AUS}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
|align=left|{{EUN}} || 0 || 1 || 0 || 1
|-
| rowspan=4|14 || align=&quot;left&quot; |{{USA}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{AUT}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{CHN}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|align=left|{{NED}} || 0 || 0 || 1 || 1
|-
|}
== Бірнеше дүркін чемпиондар ==
{|  class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
!Орын !! Атлет!! Жылдар!!bgcolor=&quot;gold&quot;| Алтын!!bgcolor=&quot;silver&quot;| Күміс!!bgcolor=&quot;cc9966&quot;| Қола!! Барлығы
|- align=&quot;center&quot;
| 1
| align=&quot;left&quot;| {{Ту|Кения}} [[Фейт Кипьегон]]
| 2016–2024
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |3
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |0
| 3
|- align=&quot;center&quot;
| rowspan=2|2 || align=&quot;left&quot; | {{Ту|КСРО}} [[Татьяна Васильевна Казанкина|Татьяна Казанкина]]
| 1976–1980
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |0
| 2
|- align=&quot;center&quot;
| align=&quot;left&quot;| {{Ту|Ұлыбритания}} [[Себастьян Ньюболд Коу]]
| 1980–1984
| style=&quot;background:#F7F6A8;&quot; |2
| style=&quot;background:#DCE5E5;&quot; |0
| style=&quot;background:#FFDAB9;&quot; |0
| 2
|}

== Сілтемелер ==
*Mallon, Bill (2012). [http://www.webcitation.org/6OU97GUCM?url=http://www.trackandfieldnews.com/images/stories/tfn_pdfs/2012_athletics_stats5.pdf TRACK &amp; FIELD ATHLETICS - OLYMPIC RECORD PROGRESSIONS].

{{Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика}}

[[Санат:Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика]]</text>
      <sha1>8204fc23f0bvb7ingldtn8yxinz16j3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Lucaen</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761037</id>
    <revision>
      <id>3480325</id>
      <timestamp>2025-06-15T16:26:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="302" sha1="fvt5wbcaybda0vpb6hzbzbpwglybk8n" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Lucaen}}

-- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 21:26, 2025 ж. маусымның 15 (+05)</text>
      <sha1>fvt5wbcaybda0vpb6hzbzbpwglybk8n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-12</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761038</id>
    <revision>
      <id>3480336</id>
      <timestamp>2025-06-15T17:59:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: Dragonblood tree in Socotra 2.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480336</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111" sha1="jgs5b3qo4nf0ksgssp2lbxcdyl2m86a" xml:space="preserve">Dragonblood tree in Socotra 2.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>jgs5b3qo4nf0ksgssp2lbxcdyl2m86a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-13</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761039</id>
    <revision>
      <id>3480337</id>
      <timestamp>2025-06-15T17:59:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: Zaaddozen van gewone berenklauw (Heracleum sphondylium). 10-08-2023. (actm.) 02.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480337</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="161" sha1="240clb4a7n36vw55abkzcpgsja1492r" xml:space="preserve">Zaaddozen van gewone berenklauw (Heracleum sphondylium). 10-08-2023. (actm.) 02.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>240clb4a7n36vw55abkzcpgsja1492r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-14</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761040</id>
    <revision>
      <id>3480338</id>
      <timestamp>2025-06-15T17:59:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: Cavalier Garde Républicaine trois-quart dos.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480338</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="126" sha1="sekq7qiidlayypjew736um3oar0d4t1" xml:space="preserve">Cavalier Garde Républicaine trois-quart dos.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>sekq7qiidlayypjew736um3oar0d4t1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-15</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761041</id>
    <revision>
      <id>3480339</id>
      <timestamp>2025-06-15T18:00:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: Raya pelágica (Pteroplatytrygon violacea), Cabo de Palos, España, 2022-07-16, DD 72.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480339</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="167" sha1="putwbphw9pd40n3859cp6kmvh1ray08" xml:space="preserve">Raya pelágica (Pteroplatytrygon violacea), Cabo de Palos, España, 2022-07-16, DD 72.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>putwbphw9pd40n3859cp6kmvh1ray08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-16</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761042</id>
    <revision>
      <id>3480340</id>
      <timestamp>2025-06-15T18:00:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: Audi Sport quattro concept.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480340</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108" sha1="mb6wd8d64epbonvpl14pg2jjjrd2aey" xml:space="preserve">Audi Sport quattro concept.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>mb6wd8d64epbonvpl14pg2jjjrd2aey</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-17</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761043</id>
    <revision>
      <id>3480341</id>
      <timestamp>2025-06-15T18:00:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: Leopard (Panthera pardus pardus) Kruger.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480341</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="121" sha1="e4tzvosaz74d7nrsa9uv3kc8wlxqe5u" xml:space="preserve">Leopard (Panthera pardus pardus) Kruger.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>e4tzvosaz74d7nrsa9uv3kc8wlxqe5u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-18</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761044</id>
    <revision>
      <id>3480342</id>
      <timestamp>2025-06-15T18:01:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: Kühlungsborn, Vorplatz Seebrücke, Laternen -- 2024 -- 5147.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480342</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="142" sha1="7ykim84g6sh4psvjmmfi5kfbb6ojr81" xml:space="preserve">Kühlungsborn, Vorplatz Seebrücke, Laternen -- 2024 -- 5147.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>7ykim84g6sh4psvjmmfi5kfbb6ojr81</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-19</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761045</id>
    <revision>
      <id>3480343</id>
      <timestamp>2025-06-15T18:01:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: STS-135 final flyaround of ISS 1.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480343</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="og9nrcx9zadqqd88o99zvab2r6wnuiz" xml:space="preserve">STS-135 final flyaround of ISS 1.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>og9nrcx9zadqqd88o99zvab2r6wnuiz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Potd/2025-07-20</title>
    <ns>10</ns>
    <id>761046</id>
    <revision>
      <id>3480344</id>
      <timestamp>2025-06-15T18:01:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kasymov</username>
        <id>10777</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: Goëngarijpsterpoelen (Frysk) Goaiïngarypster Puollen (d.j.b.) 20.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>3480344</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="148" sha1="350mhpw6kwxoj8zrn9zv9uumixvxoj5" xml:space="preserve">Goëngarijpsterpoelen (Frysk) Goaiïngarypster Puollen (d.j.b.) 20.jpg&lt;noinclude&gt;[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>350mhpw6kwxoj8zrn9zv9uumixvxoj5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Escj123</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761047</id>
    <revision>
      <id>3480345</id>
      <timestamp>2025-06-15T18:17:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480345</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="439" sha1="hss98j4s7m649t879k4a5uryvwc848b" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Escj123}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 23:17, 2025 ж. маусымның 15 (+05)</text>
      <sha1>hss98j4s7m649t879k4a5uryvwc848b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Қазақстан оппозицияшылары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761048</id>
    <revision>
      <id>3480351</id>
      <timestamp>2025-06-15T18:37:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Қазақстан оппозициясы|оппозицияшы]] [[Санат:Қазақстан саясаткерлері|оппозиция]]</comment>
      <origin>3480351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="159" sha1="n97x5qxd7b8hx17myygii9ggfm338z6" xml:space="preserve">[[Санат:Қазақстан оппозициясы|оппозицияшы]]
[[Санат:Қазақстан саясаткерлері|оппозиция]]</text>
      <sha1>n97x5qxd7b8hx17myygii9ggfm338z6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Marat200</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761049</id>
    <revision>
      <id>3480359</id>
      <timestamp>2025-06-15T19:30:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480359</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="207" sha1="62g7zocp30zq1h8f9v3tcurkmwdzzur" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Marat200}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 00:30, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>62g7zocp30zq1h8f9v3tcurkmwdzzur</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Қазақстан Коммунистік партиясы мүшелері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761050</id>
    <revision>
      <id>3480361</id>
      <timestamp>2025-06-15T20:28:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Қазақстан Коммунистік партиясы]] [[Санат:Қазақстан партиялары мүшелері]]</comment>
      <origin>3480361</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="145" sha1="avajqdyjtufagb7ky0dgstvfi50w5w4" xml:space="preserve">[[Санат:Қазақстан Коммунистік партиясы]]
[[Санат:Қазақстан партиялары мүшелері]]</text>
      <sha1>avajqdyjtufagb7ky0dgstvfi50w5w4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480364</id>
      <parentid>3480361</parentid>
      <timestamp>2025-06-15T20:31:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3480364</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="181" sha1="dlvc9lr9lkvtx4fg495f18v56qdx4mp" xml:space="preserve">[[Санат:Қазақстан Коммунистік партиясы]]
[[Санат:Қазақстан партиялары мүшелері|Коммунистік партия]]</text>
      <sha1>dlvc9lr9lkvtx4fg495f18v56qdx4mp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Қазақстан партиялары мүшелері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761051</id>
    <revision>
      <id>3480362</id>
      <timestamp>2025-06-15T20:30:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurken</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Санаттарға арналған санат}} [[Санат:Қазақстан саясаткерлері]] [[Санат:Елдер бойынша партия мүшелері|Қазақстан]] [[Санат:Қазақстан саяси партиялары|*]]</comment>
      <origin>3480362</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="271" sha1="spdsl7t3dsw59rjgfyawaz52jdgmapt" xml:space="preserve">{{Санаттарға арналған санат}}
[[Санат:Қазақстан саясаткерлері]]
[[Санат:Елдер бойынша партия мүшелері|Қазақстан]]
[[Санат:Қазақстан саяси партиялары|*]]</text>
      <sha1>spdsl7t3dsw59rjgfyawaz52jdgmapt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Панфилов ауданының таратылған ауылдық округтері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761052</id>
    <revision>
      <id>3480378</id>
      <timestamp>2025-06-15T20:55:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]] [[Санат:Жетісу облысының таратылған ауылдық округтері]]</comment>
      <origin>3480378</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="180" sha1="6bgeh2j9gmu1rsrc5q13vdhay8ztfp9" xml:space="preserve">[[Санат:Панфилов ауданы ауылдық округтері]]
[[Санат:Жетісу облысының таратылған ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>6bgeh2j9gmu1rsrc5q13vdhay8ztfp9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санат:Бұланды ауданының таратылған ауылдық округтері</title>
    <ns>14</ns>
    <id>761053</id>
    <revision>
      <id>3480391</id>
      <timestamp>2025-06-15T21:34:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Санат:Бұланды ауданы ауылдық округтері]] [[Санат:Ақмола облысының таратылған ауылдық округтері]]</comment>
      <origin>3480391</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="178" sha1="h7x0pbd3fdpkh05diygdmt14mjnnagc" xml:space="preserve">[[Санат:Бұланды ауданы ауылдық округтері]]
[[Санат:Ақмола облысының таратылған ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>h7x0pbd3fdpkh05diygdmt14mjnnagc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:CAXAPc4AEM</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761054</id>
    <revision>
      <id>3480401</id>
      <timestamp>2025-06-15T22:06:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480401</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="210" sha1="8jzkeji9jgel4bk0jsjwhkughwqfkcq" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=CAXAPc4AEM}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 03:06, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>8jzkeji9jgel4bk0jsjwhkughwqfkcq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Romu-Toope</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761055</id>
    <revision>
      <id>3480405</id>
      <timestamp>2025-06-15T22:45:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="350" sha1="b5cf9blkrwq3n14k6e0p2vxdxqc7i09" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Romu-Toope}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 03:45, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>b5cf9blkrwq3n14k6e0p2vxdxqc7i09</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Каратэ-бала: Аңыздар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761056</id>
    <revision>
      <id>3480411</id>
      <timestamp>2025-06-16T01:03:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Кино  |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар  |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}  |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg  |Сурет ені        =   |Сурет атауы      =   |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]  |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл  |Продюсері        = {{iw|Розенфельт, Карен|...</comment>
      <origin>3480411</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16282" sha1="50zi46wjfzgyvli4rc56szl1ht01034" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Розенфельт, Карен|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = 
* [[Чан, Джеки|Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Стэнли, Сэди|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «[[Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі [[Джон Харвитц]] [ағылш.] фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], [[Сади Стэнли]][ағылш.] және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}</text>
      <sha1>50zi46wjfzgyvli4rc56szl1ht01034</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480412</id>
      <parentid>3480411</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T01:03:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16279" sha1="d5y46acojfs35y0ms5ne4elxe6uj8tt" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Розенфельт, Карен|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Чан, Джеки|Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Стэнли, Сэди|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «[[Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі [[Джон Харвитц]] [ағылш.] фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], [[Сади Стэнли]][ағылш.] және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}</text>
      <sha1>d5y46acojfs35y0ms5ne4elxe6uj8tt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480413</id>
      <parentid>3480412</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T01:22:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері|2024 жылғы АҚШ фильмдері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480413</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16337" sha1="9huxadkibzz5wqpr2oz2yjoyjmoun2k" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Розенфельт, Карен|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Чан, Джеки|Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Стэнли, Сэди|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «[[Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі [[Джон Харвитц]] [ағылш.] фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], [[Сади Стэнли]][ағылш.] және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері]]</text>
      <sha1>9huxadkibzz5wqpr2oz2yjoyjmoun2k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480414</id>
      <parentid>3480413</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T01:34:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:АҚШ сиквел фильмдері|АҚШ сиквел фильмдері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480414</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16391" sha1="ojoozp6rm6ar921wvdnj0arzwvzoapn" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Розенфельт, Карен|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Чан, Джеки|Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Стэнли, Сэди|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «[[Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі [[Джон Харвитц]] [ағылш.] фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], [[Сади Стэнли]][ағылш.] және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері]]
[[Санат:АҚШ сиквел фильмдері]]</text>
      <sha1>ojoozp6rm6ar921wvdnj0arzwvzoapn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480415</id>
      <parentid>3480414</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T01:35:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Columbia Pictures фильмдері|Columbia Pictures фильмдері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480415</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16443" sha1="pc19hmz2okstaqpomqyachriniw4efs" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Розенфельт, Карен|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Чан, Джеки|Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Стэнли, Сэди|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «[[Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі [[Джон Харвитц]] [ағылш.] фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], [[Сади Стэнли]][ағылш.] және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері]]
[[Санат:АҚШ сиквел фильмдері]]
[[Санат:Columbia Pictures фильмдері]]</text>
      <sha1>pc19hmz2okstaqpomqyachriniw4efs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480416</id>
      <parentid>3480415</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T01:36:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:SAG-AFTRA ереуілінен зардап шеккен фильмдер (2023)|SAG-AFTRA ереуілінен зардап шеккен фильмдер (2023)]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480416</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16539" sha1="s0o5b5sacsveerna4kuyi806e85cmwp" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Розенфельт, Карен|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Чан, Джеки|Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Стэнли, Сэди|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «[[Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі [[Джон Харвитц]] [ағылш.] фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], [[Сади Стэнли]][ағылш.] және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері]]
[[Санат:АҚШ сиквел фильмдері]]
[[Санат:Columbia Pictures фильмдері]]
[[Санат:SAG-AFTRA ереуілінен зардап шеккен фильмдер (2023)]]</text>
      <sha1>s0o5b5sacsveerna4kuyi806e85cmwp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480417</id>
      <parentid>3480416</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T01:54:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Бостон туралы фильмдер|Бостон туралы фильмдер]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480417</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16597" sha1="27k07g4wwzfqf7y5lxudgsr750ozzp1" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Розенфельт, Карен|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Чан, Джеки|Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Стэнли, Сэди|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «[[Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі [[Джон Харвитц]] [ағылш.] фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], [[Сади Стэнли]][ағылш.] және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері]]
[[Санат:АҚШ сиквел фильмдері]]
[[Санат:Columbia Pictures фильмдері]]
[[Санат:SAG-AFTRA ереуілінен зардап шеккен фильмдер (2023)]]
[[Санат:Бостон туралы фильмдер]]</text>
      <sha1>27k07g4wwzfqf7y5lxudgsr750ozzp1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480419</id>
      <parentid>3480417</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:13:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480419</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16576" sha1="btaa92x481pl21cynqun52i5hk0wo3o" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Карен Розенфельт|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Сэди Стэнли|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «[[Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі [[Джон Харвитц]] [ағылш.] фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], [[Сади Стэнли]][ағылш.] және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері]]
[[Санат:АҚШ сиквел фильмдері]]
[[Санат:Columbia Pictures фильмдері]]
[[Санат:SAG-AFTRA ереуілінен зардап шеккен фильмдер (2023)]]
[[Санат:Бостон туралы фильмдер]]</text>
      <sha1>btaa92x481pl21cynqun52i5hk0wo3o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480420</id>
      <parentid>3480419</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:15:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сюжеті */</comment>
      <origin>3480420</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16657" sha1="ix8z088juxzf5pvrni3025t0tffb5hy" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Карен Розенфельт|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Сэди Стэнли|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «{{iw|Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт|en|The Karate Kid (franchise)}}», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі {{iw|Джон Харвитц|Джон Харвитц|en|Jon Hurwitz}} фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал [[Карен Розенфельт]] продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], {{iw|Сади Стэнли|Сади Стэнли|en|Sadie Stanley}} және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері]]
[[Санат:АҚШ сиквел фильмдері]]
[[Санат:Columbia Pictures фильмдері]]
[[Санат:SAG-AFTRA ереуілінен зардап шеккен фильмдер (2023)]]
[[Санат:Бостон туралы фильмдер]]</text>
      <sha1>ix8z088juxzf5pvrni3025t0tffb5hy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480421</id>
      <parentid>3480420</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:16:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <comment>/* Құруы */</comment>
      <origin>3480421</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16711" sha1="kllwxvvq0i6aejceckgmd7f4p11degr" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Каратэ-бала: Аңыздар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Karate Kid: Legends}}
 |Суреті           = Karate Kid Legends Poster.jpg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[соғыс өнері туралы фильм]]
 |Режиссёрі        = Джонатан Энтвистл
 |Продюсері        = {{iw|Карен Розенфельт|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}}
 |Сценарист        = Роб Либер
 |Актерлер         = [[Джеки Чан]]&lt;br&gt;[[Ральф Маччио]]&lt;br&gt;Бен Ван&lt;br&gt;[[Джошуа Джексон]]&lt;br&gt;{{iw|Сэди Стэнли|Сэди Стэнли|en|Sadie Stanley}}&lt;br&gt;[[Минг-На Вен]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = 
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]
 |Ұзақтығы         = 
 |Бюджеті          = $45 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/karate-kid-legends-bring-her-back-box-office-previews-1236412196/|title=Karate Kid: Legends Will Provide Kick To Summer Box Office But Wont KO Lilo &amp; Stitchs $60M Second Weekend Preview|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-28|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $73,9 млн &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3470426881/?ref_=bo_we_table_3|title=Karate Kid: Legends|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{USA}}
 |Тілі             = [[ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |Жыл              = 2025
 |Алдыңғы фильм    = «[[Каратэ-бала]]» (2010)
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 
 |Сайты            = 
}}
'''«Каратэ-бала: Аңыздар»''' — [[жекпе-жек өнері туралы фильм]] және франшизаның алтыншы көркем фильмі «{{iw|Каратэші жігіт (медиафраншиза)|Каратэші жігіт|en|The Karate Kid (franchise)}}», бұл түпнұсқа тетралогия мен [[Каратэ-бала|2010 жылғы ремейк]] арасындағы кроссовер. [[Джонатан Энтвистл]] Роб Либердің сценарийі бойынша түсірген. Басты рөлдерде [[Джеки Чан]], [[Ральф Маччио]] және Бен Ван бар.

«[[Каратэші жігіт 4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994) таспасы шыққаннан кейін-франшизаның төртінші фильмі — 2010 жылы ремейк шығарылды. Төрт түпнұсқа фильмнің тікелей жалғасы «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясы болды. 2022 жылдың қыркүйегінде «Кобра Кайға» қатысы жоқ «Каратэші жігіт» франшизасының жаңа фильмі әзірленіп жатқаны белгілі болды.

Картинаның премьерасы АҚШ-та 2025 жылдың 30 мамырында өтті.

== Сюжеті ==
Дарынды жас күрескер Ли Фонг анасымен бірге Қытайдан АҚШ-қа көшеді. Ол Хан мырзаның басшылығымен Қытайда кун-фуды оқыды. Лидің үлкен ағасы көшедегі төбелесте қаза тапты, ал анасы ұлының ешқашан төбелеспейтініне уәде береді. Ол жергілікті көлеңкелі кәсіпкерлерге ақша қарызы бар Қыз Миа мен оның әкесі Виктормен кездеседі. Ли Мианың бұрынғы жігіті, жергілікті каратэ мектебінің өкілі Коннор есімді задирамен кездеседі. Ли өз жолына түскендердің абыройын қорғау үшін уәдесін бұзуы керек.

== Рөлдерде ==

* [[Ральф Маччио]] — ''Дэниэл Ларуссо''
* [[Джеки Чан]] — ''Хан мырза''
* [[Бен Ван]] — ''Ли Фон''
* [[Джошуа Джексон]] — ''Виктор''
* [[Сэди Стэнли]] — ''Миа''
* [[Минг-На Вен]] — ''Ли анасы''

== Құруы ==
«[[Каратэші жігіт (фильм, 1984)|Каратэші жігіт]]&lt;nowiki/&gt;» (1984) фильмінен кейін үш жалғасы болды: «[[Каратэші жігіт 2|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 2|2]]&lt;nowiki/&gt;» (1986), «[[Каратэші жігіт 3|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 3|3]]&lt;nowiki/&gt;» (1989) және «[[Каратэші жігіт 4|Каратэші жігіт]] [[Каратэші жігіт 4|4]]&lt;nowiki/&gt;» (1994). 2010 жылы ұқсас сюжеті бар, бірақ басқа кейіпкерлері бар [[Каратэ-бала|1984 жылғы картинаның ремейкі]] шығарылды. Сондай-ақ, ремейк [[каратэ]]ге емес, [[кунг-фу]]ға арналған, өйткені фильм оқиғалары [[Қытай]]да болған. 2018 жылы [[YouTube Red]]-те «[[Кобра Кай]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының премьерасы болды, ол франчайзингтің түпнұсқа төрт фильмінің жалғасы болды; сонымен қатар сериалда алғашқы үш фильмнің бірнеше актерлері бар.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|title='Cobra Kai' Co-Creator Jon Hurwitz Reveals New 'Karate Kid' Movie Is Not Connected to Series|last=Glynn|first=Jennifer|date=2022-09-18|website=[[Collider]]|url-status=live|accessdate=2022-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230828171002/https://collider.com/cobra-kai-karate-kid-movie-jon-hurwitz-comments/|archivedate=2023-08-28|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2022 жылдың қыркүйегінде «„Каратэші жігіт“ франшизасының түпнұсқасын қайтару деп сипатталған фильм әзірленуде».&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot;&gt;{{Cite web|last=Jirak|first=Jamie|date=2022-09-16|title=Karate Kid: Sony Announces 2024 Release Date for New Movie|url=https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|website=[[ComicBook.com]]|url-status=live|accessdate=2022-09-16|archivedate=2022-09-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220916220423/https://comicbook.com/movies/news/karate-kid-sony-announces-2024-release-date-for-new-movie/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot;&gt;{{cite web|url=https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/|title=New 'Karate Kid' Movie Among Sony Pictures Release Date Adds; 'Kraven The Hunter,' 'Madame Web' Move &amp; More|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2022-09-16|website=[[Deadline Hollywood]]|url-status=live|accessdate=2022-09-17|archivedate=2022-09-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220917002645/https://deadline.com/2022/09/sony-kraven-the-hunter-madame-web-karate-kid-1235121120/}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай «Кобра Кайды» жасаушылардың бірі {{iw|Джон Харвитц|Джон Харвитц|en|Jon Hurwitz}} фильм телехикаямен байланысты болмайтынын хабарлады.&lt;ref name=&quot;HurwitzColliderSep2022&quot; /&gt; 2023 жылдың қарашасында Джонатан Энтвистл Режиссер, Роб Либер сценарист, ал {{iw|Карен Розенфельт|Карен Розенфельт|en|Karen Rosenfelt}} продюсер болғаны белгілі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|title=‘Karate Kid’ Open Casting Call Quickly Lands 10K Submissions for Lead Role in New Film|last=Gajewski|first=Ryan|date=2023-11-22|access-date=|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2023-11-22|archivedate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231123002309/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-open-casting-call-submissions-jackie-chan-ralph-macchio-1235675695/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2023 жылдың тамызында [[Джеки Чан]]ның 2010 жылғы ремейктен Мистер хан рөліне қайта оралатыны туралы ақпарат пайда болды.&lt;ref name=&quot;JackieChan_MB&quot;&gt;{{cite web|url=https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|title=Jackie Chan is Set to Reprise his Role in the New 'Karate Kid' Movie|work=Max Blizz|author=Arun Venugopal|date=2023-08-09|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240608044851/https://maxblizz.com/jackie-chan-is-set-to-reprise-his-role-in-new-karate-kid-movie/|archivedate=2024-06-08|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек, 2023 жылдың қараша айының соңында Джеки Чан мен [[Ральф Маччио]] («Каратэші жігіт» франшизасының алғашқы үш фильмінде Дэниел Ларуссоның рөлін сомдаған) жобаның актерлік құрамына ресми түрде қосылды. 1984 жылғы фильм мен 2010 жылғы ремейк оқиғалары бір ойдан шығарылған ғаламда болатыны белгілі болды;&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot;&gt;{{Cite web|last=Kit|first=Borys|date=2023-11-21|title=Jackie Chan, Ralph Macchio Team for New ‘Karate Kid’ Movie|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|website=The Hollywood Reporter|language=en-US|url-status=live|accessdate=2023-11-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231121185121/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-movie-jackie-chan-ralph-macchio-1235666634/|archivedate=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; бұған дейін Джон Харвитц ремейк «Мияги әлемінің» ({{Lang-en|Miyagi-verse}}).&lt;ref name=&quot;revealsf2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|title='Cobra Kai' Creators Reveal Which Characters Can Return to the Show and What to Expect from Season 4 [Interview]|access-date=|last=Topel|first=Fred|date=2021-01-15|publisher=[[/Film|Slashfilm]]|url-status=live|accessdate=2023-11-23|archivedate=2021-01-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210118192429/https://www.slashfilm.com/cobra-kai-creators-interview-season-3/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейіннен Чан мен Маччио лентадағы басты рөлге — шығыс жағалауға көшіп, жекпе-жек өнерін зерттей бастаған қытайлық жасөспірімге ашық кастинг өткізетіндігін жариялады.&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt; 2024 жылдың ақпанында Бен Ван басты рөлді алды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|title='Karate Kid' Found: 'American Born Chinese' Actor Ben Wang Nabs Lead in Sony Movie (Exclusive)|access-date=|last=Kit|first=Borys|date=2024-02-12|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-02-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240212194856/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-found-ben-wang-1235822729/|archivedate=2024-02-12|lang=en}}&lt;/ref&gt; Наурыз айында [[Джошуа Джексон]], {{iw|Сади Стэнли|Сади Стэнли|en|Sadie Stanley}} және [[Минг-На Вен]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|title=Joshua Jackson Joins Sony's 'Karate Kid' (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-01|archivedate=2024-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240301222401/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/joshua-jackson-joins-sonys-karate-kid-1235840696/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|title='Karate Kid' Casts 'Cruel Summer' Star Sadie Stanley as Romantic Lead (Exclusive)|last=Kit|first=Borys|date=2024-03-06|website=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306185532/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/karate-kid-casts-cruel-summer-star-sadie-stanley-1235844535/|lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|title=Ming-Na Wen Joins Sony's New 'Karate Kid' Film (Exclusive)|last=Stephan|first=Katcy|date=2024-03-06|website=[[Variety]]|url-status=live|accessdate=2024-03-06|archivedate=2024-03-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240306224631/https://variety.com/2024/film/news/ming-na-wen-new-karate-kid-film-sony-1235931666/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың 1 сәуірі мен 3 маусымы аралығында «Victory Boulevard» ({{Tr-en|Жеңіс Бульвары}}).&lt;ref name=&quot;KarateKid6_THR&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=What's Shooting|url=https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|access-date=|website=[[ACTRA]] Montreal|url-status=dead|accessdate=2024-03-04|archivedate=2024-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240304161755/https://www.actramontreal.ca/whats-shooting/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Фильмнің АҚШ-та шығуы 2025 жылдың 30 мамырында өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=D'Alessandro|first=Anthony|date=2024-04-26|title='Kraven The Hunter' Heads To December, 'Karate Kid' To Chop Next Summer: Sony Release Date Changes|url=https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/|url-status=live|website=[[Deadline Hollywood]]|accessdate=2024-04-26|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427001430/https://deadline.com/2024/04/kraven-the-hunter-karate-kid-1235897029/}}&lt;/ref&gt; Бастапқыда премьерасы 2024 жылдың 7 маусымында болуы керек еді, бірақ [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|SAG-AFTRA ереуілі]]не байланысты 15 желтоқсанға ауыстырылды.&lt;ref name=&quot;ComicBookSep2022&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DeadlineSep2022&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Donnelly|first=Matt|date=2023-07-28|title='Beyond the Spider-Verse' Taken Off Sony Release Calendar as Strikes Delay 'Kraven' and 'Ghostbusters' Sequel to 2024|url=https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|url-status=live|website=[[Variety]]|accessdate=2023-07-29|archivedate=2023-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728210719/https://variety.com/2023/film/news/spider-man-beyond-the-spider-verse-kraven-release-date-pushed-2024-strikes-1235682520/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Кейінірек Sony фильмді 2025 жылдың 30 мамырына ауыстырды, ол «[[Кобра Кай]]дың» соңғы маусымымен қиылыспауы үшін.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|title='Kraven the Hunter,' 'Karate Kid' Pushed Back by Sony|last=Couch|first=Aaron|date=2024-04-26|accessdate=2024-04-27|work=[[The Hollywood Reporter]]|url-status=live|archivedate=2024-04-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240427004906/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/kraven-the-hunter-karate-kid-release-dates-1235882877/|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:2024 жылғы АҚШ фильмдері]]
[[Санат:АҚШ сиквел фильмдері]]
[[Санат:Columbia Pictures фильмдері]]
[[Санат:SAG-AFTRA ереуілінен зардап шеккен фильмдер (2023)]]
[[Санат:Бостон туралы фильмдер]]</text>
      <sha1>kllwxvvq0i6aejceckgmd7f4p11degr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:EmporiumBBC</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761057</id>
    <revision>
      <id>3480418</id>
      <timestamp>2025-06-16T01:57:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480418</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="242" sha1="d73dpz924i6mze7vt0v1phwhst6xhvn" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=EmporiumBBC}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 06:57, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>d73dpz924i6mze7vt0v1phwhst6xhvn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Deadline Hollywood</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761058</id>
    <revision>
      <id>3480423</id>
      <timestamp>2025-06-16T02:35:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-са...</comment>
      <origin>3480423</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4617" sha1="75x5fjmdizl38aogyezyojkke0qrw7y" xml:space="preserve">'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}</text>
      <sha1>75x5fjmdizl38aogyezyojkke0qrw7y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480424</id>
      <parentid>3480423</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:36:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Жаңалықтар сайттары|Жаңалықтар сайттары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480424</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4671" sha1="doslp4culm9uqo1dqk6ifyvtmlyq98n" xml:space="preserve">'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]</text>
      <sha1>doslp4culm9uqo1dqk6ifyvtmlyq98n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480425</id>
      <parentid>3480424</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:37:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480425</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5654" sha1="7w9xap6ptq0goz7nsxixe67au64zyd5" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = 
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = 
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = 2006 жылғы наурыз&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]</text>
      <sha1>7w9xap6ptq0goz7nsxixe67au64zyd5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480426</id>
      <parentid>3480425</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:38:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480426</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5643" sha1="jvb2amanrfh6bj5fkodladbdsl49n2t" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = 
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = 
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = наурыз 2006&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]</text>
      <sha1>jvb2amanrfh6bj5fkodladbdsl49n2t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480427</id>
      <parentid>3480426</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:38:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480427</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5686" sha1="givw6pwchkdcfmaubbryyicdx8tta53" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = 
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = 
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = наурыз 2006&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 | орналасқан жері = {{USA}}
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]</text>
      <sha1>givw6pwchkdcfmaubbryyicdx8tta53</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480428</id>
      <parentid>3480427</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:39:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480428</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5650" sha1="bcp8g7sx5mkq7f1qxht4rkeh8prqj6f" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = 
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = {{USA}}
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = наурыз 2006&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]</text>
      <sha1>bcp8g7sx5mkq7f1qxht4rkeh8prqj6f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480429</id>
      <parentid>3480428</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:40:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480429</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5696" sha1="gz1baxfywbki1ym35ge9w2jffsk5sph" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = {{USA}}
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = наурыз 2006&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]</text>
      <sha1>gz1baxfywbki1ym35ge9w2jffsk5sph</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480430</id>
      <parentid>3480429</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:46:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:2006 жылы пайда болған сайттар|2006 жылы пайда болған сайттар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480430</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5764" sha1="3x12k40esuvhm3blfzaya4fc0s3ump6" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = {{USA}}
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = наурыз 2006&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]
[[Санат:2006 жылы пайда болған сайттар]]</text>
      <sha1>3x12k40esuvhm3blfzaya4fc0s3ump6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480431</id>
      <parentid>3480430</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:46:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:АҚШ сайттары|АҚШ сайттары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480431</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5803" sha1="b321k9a45yw4harcfswl6ng010xjhg9" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = {{USA}}
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = наурыз 2006&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]
[[Санат:2006 жылы пайда болған сайттар]]
[[Санат:АҚШ сайттары]]</text>
      <sha1>b321k9a45yw4harcfswl6ng010xjhg9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480437</id>
      <parentid>3480431</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:05:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Апталық журналдар|Апталық журналдар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5852" sha1="c9mxde9f39rth6l565q8taociypqdf8" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = {{USA}}
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = наурыз 2006&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]
[[Санат:2006 жылы пайда болған сайттар]]
[[Санат:АҚШ сайттары]]
[[Санат:Апталық журналдар]]</text>
      <sha1>c9mxde9f39rth6l565q8taociypqdf8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480438</id>
      <parentid>3480437</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:05:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Апталық журналдар|Апталық журналдар]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480438</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5803" sha1="b321k9a45yw4harcfswl6ng010xjhg9" xml:space="preserve">{{Сайт 
 |атауы           = Deadline.com
 |логотипі        = Deadline sitelogo.png
 |URL             = http://www.deadline.com
 |скриншоты       = 
 |тақырыбы        = ТВ және кино жаңалықтары
 |коммерциялық    = иә
 |түрі            = жаңалықтар
 |тіркелу         = 
 |тілдері         = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |кірішулер саны  = 
 |орналасқан жері = {{USA}}
 |иесі            = PMC
 |авторы          = Никки Финке
 |ашылды          = наурыз 2006&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
 |жабылды         = 
 |қазіргі статусы = 
 |айналымы        = 
 |таза табысы     = 
 |телефоны        = 
}}
'''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.&lt;ref name=&quot;deadlineabout&quot;&gt;«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»&lt;/ref&gt;

Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}&lt;/ref&gt; Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}&lt;/ref&gt; Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}&lt;/ref&gt; Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]&lt;nowiki/&gt;» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts &quot;Ignorant&quot; Article Questioning &quot;Ethnic Castings&quot;|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}}

[[Санат:Жаңалықтар сайттары]]
[[Санат:2006 жылы пайда болған сайттар]]
[[Санат:АҚШ сайттары]]</text>
      <sha1>b321k9a45yw4harcfswl6ng010xjhg9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>The Hollywood Reporter</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761059</id>
    <revision>
      <id>3480432</id>
      <timestamp>2025-06-16T02:57:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Журнал  |атауы          = The Hollywood Reporter  |шынайы атауы   =   |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg  |сурет          =   |өлшемі         =   |сурет атауы    =   |бұрынғы атауы  =   |қысқарту       =   |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары  |мерзімділік    = Аптасына бір рет  |тілі           = Ағылшын...</comment>
      <origin>3480432</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2713" sha1="s9mr0sittm41fxq3gmbnwq9xksybi8l" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = 
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}</text>
      <sha1>s9mr0sittm41fxq3gmbnwq9xksybi8l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480433</id>
      <parentid>3480432</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T02:58:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480433</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2747" sha1="76ulg0qsff8b91s9xetc0k9bunq6621" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}</text>
      <sha1>76ulg0qsff8b91s9xetc0k9bunq6621</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480434</id>
      <parentid>3480433</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:03:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Алфавит бойынша журналдар|Алфавит бойынша журналдар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480434</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2812" sha1="fl2gntj9l42cdvvxa3nmq4y6sqgmkm2" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]</text>
      <sha1>fl2gntj9l42cdvvxa3nmq4y6sqgmkm2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480435</id>
      <parentid>3480434</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:04:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары|1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480435</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2888" sha1="pd72yv1c1i0646mp4zd1smpriosflfx" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]
[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]</text>
      <sha1>pd72yv1c1i0646mp4zd1smpriosflfx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480436</id>
      <parentid>3480435</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:04:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Ағылшын тіліндегі журналдар|Ағылшын тіліндегі журналдар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480436</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2956" sha1="iqk096iow3rf97e0c8vde1cdr001ht0" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]
[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]
[[Санат:Ағылшын тіліндегі журналдар]]</text>
      <sha1>iqk096iow3rf97e0c8vde1cdr001ht0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480439</id>
      <parentid>3480436</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:06:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Апталық журналдар|Апталық журналдар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480439</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3005" sha1="lfdcas7lruu4jlnih9wsjp5ucqzvsth" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]
[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]
[[Санат:Ағылшын тіліндегі журналдар]]
[[Санат:Апталық журналдар]]</text>
      <sha1>lfdcas7lruu4jlnih9wsjp5ucqzvsth</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480440</id>
      <parentid>3480439</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:09:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <origin>3480440</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3009" sha1="9ydhcoz4dtw376ziqz0tq8jc4e5et09" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]
[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]
[[Санат:Ағылшын тіліндегі журналдар]]
[[Санат:Апталық журналдар]]</text>
      <sha1>9ydhcoz4dtw376ziqz0tq8jc4e5et09</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480441</id>
      <parentid>3480440</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:09:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Америкалық кино журналдары|Америкалық кино журналдары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3075" sha1="0ypajf4ddq6t0do48wofhzwoewwwk31" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]
[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]
[[Санат:Ағылшын тіліндегі журналдар]]
[[Санат:Апталық журналдар]]
[[Санат:Америкалық кино журналдары]]</text>
      <sha1>0ypajf4ddq6t0do48wofhzwoewwwk31</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480442</id>
      <parentid>3480441</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:11:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:1930 жылы АҚШ-та пайда болды|1930 жылы АҚШ-та пайда болды]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480442</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3138" sha1="b0hdihi4y1eybcsx9zjfquwcegrfkxu" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]
[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]
[[Санат:Ағылшын тіліндегі журналдар]]
[[Санат:Апталық журналдар]]
[[Санат:Америкалық кино журналдары]]
[[Санат:1930 жылы АҚШ-та пайда болды]]</text>
      <sha1>b0hdihi4y1eybcsx9zjfquwcegrfkxu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480443</id>
      <parentid>3480442</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:11:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Телевизиялық журналдар|Телевизиялық журналдар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480443</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3197" sha1="l8ld6aqmcc21j7mwo1l1bea5wjd3z7r" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]
[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]
[[Санат:Ағылшын тіліндегі журналдар]]
[[Санат:Апталық журналдар]]
[[Санат:Америкалық кино журналдары]]
[[Санат:1930 жылы АҚШ-та пайда болды]]
[[Санат:Телевизиялық журналдар]]</text>
      <sha1>l8ld6aqmcc21j7mwo1l1bea5wjd3z7r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480444</id>
      <parentid>3480443</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T03:11:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ShadZ01</username>
        <id>56180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Голливуд|Голливуд]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3480444</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3229" sha1="8yko3ojefwz19ehfyxxdcokcswfnd0m" xml:space="preserve">{{Журнал
 |атауы          = The Hollywood Reporter
 |шынайы атауы   = {{Lang-en|The Hollywood Reporter}}
 |логотипі       = The Hollywood Reporter logo.svg
 |сурет          = 
 |өлшемі         = 
 |сурет атауы    = 
 |бұрынғы атауы  = 
 |қысқарту       = 
 |мамандануы     = Киноиндустрия жаңалықтары
 |мерзімділік    = Аптасына бір рет
 |тілі           = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]]
 |редакция мекен-жайы  = 
 |бас редактор   = Мэттью Беллони
 |құрылтайшылары = 
 |ел             = {{USA}}
 |орны           = 
 |баспашы        = Billboard-Hollywood Reporter Media Group
 |тарихы         = 
 |құрылғаны      = 1930
 |соңғы шығарылымы   = 
 |көлемі         = 
 |жиынтықтылауы  = 
 |таралым        = 74 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |title=media kit 2017 - The Hollywood Reporter |access-date=2018-04-09 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410072131/https://www.hollywoodreporter.com/sites/default/files/custom/ads/THR_Media_Kit_Endemic_2017.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
 |ISSN           = 0018-3660
 |eISSN          = 
 |марапаттары    = 
 |сайты          = http://www.hollywoodreporter.com/
 |ортаққор       = 
}}
'''The Hollywood Reporter''' ({{Tr-en|Голливуд репортері}}) — [[АҚШ кинематографы|АҚШ киноиндустриясы]]ндағы оқиғаларды бақылайтын жетекші [[АҚШ бұқаралық ақпарат құралдары|америкалық]] [[журнал]]. Оның негізін Уильям Уилкерсон қалаған, бірінші нөмірі 1930 жылы қыркүйекте шыққан. Аптасына бір рет шығады. Басылымымен бірге ''[[Variety]]'' соңғы онжылдықта американдық екі ірі кино журналының бірі болды.

Журнал қазіргі уақытта тиесілі [[Prometheus Global Media]], оның штаб-пәтері [[Лос Анжелес|Лос]] [[Лос Анжелес|Анджелес]]те орналасқан. 2010 жылы басылымның бас редакторы {{iw|Дженис Мин|Дженис Мин|en|Janice Min}} болды.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==

* [http://www.hollywoodreporter.com/ Ресми сайты]{{ref-en}}

[[Санат:Алфавит бойынша журналдар]]
[[Санат:1930 жылы шыққан баспа басылымдары]]
[[Санат:Ағылшын тіліндегі журналдар]]
[[Санат:Апталық журналдар]]
[[Санат:Америкалық кино журналдары]]
[[Санат:1930 жылы АҚШ-та пайда болды]]
[[Санат:Телевизиялық журналдар]]
[[Санат:Голливуд]]</text>
      <sha1>8yko3ojefwz19ehfyxxdcokcswfnd0m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Terentev Aleksey</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761060</id>
    <revision>
      <id>3480449</id>
      <timestamp>2025-06-16T04:24:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480449</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="216" sha1="dy69swg1zmmhuzavf5dpdu99me4xeci" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Terentev Aleksey}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 09:24, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>dy69swg1zmmhuzavf5dpdu99me4xeci</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арсен Ержанұлы Әшірбек</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761061</id>
    <revision>
      <id>3480470</id>
      <timestamp>2025-06-16T07:21:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Футболшы|туған күні=22.10.2003|азаматтығы={{KAZ}}|позиция=жартылай қорғаушы}}  '''Арсен Ержанұлы Әшірбек''' ([[22 қазан]] [[2003 жыл]], [[Талас (қала)|Талас]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық футболшы, &quot;[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы.   == Карьера...</comment>
      <origin>3480470</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="962" sha1="qptloqfqfjqnb7hcbzstjo8n9fz7jsy" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=22.10.2003|азаматтығы={{KAZ}}|позиция=жартылай қорғаушы}}

'''Арсен Ержанұлы Әшірбек''' ([[22 қазан]] [[2003 жыл]], [[Талас (қала)|Талас]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық футболшы, &quot;[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 

== Карьерасы ==
&quot;[[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]&quot; футболының түлегі. 2025 жылға дейін &quot;Тараз&quot;, &quot;[[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Талас]]&quot; клубтары сапында өнер көрсетті.

2025 жылы &quot;Оқжетпеске&quot; ауысты. 2 наурыз күні &quot;[[Тұран (футбол клубы, Түркістан)|Тұранға]]&quot; қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты.</text>
      <sha1>qptloqfqfjqnb7hcbzstjo8n9fz7jsy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480471</id>
      <parentid>3480470</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:24:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480471</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1570" sha1="tl0fsjigm3w2ma7mc02mfp78l6xrjy3" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=22.10.2003|азаматтығы={{KAZ}}|позиция=жартылай қорғаушы 
|клубтары          = {{футбол карьерасы
|2021—|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]|48 (2)
|2021—2023|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз Ж]]|21 (3)
|2022|{{ту|Қазақстан}} [[Талас (футбол клубы, Қаратау)| Тараз-Қаратау]]|26 (5)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес]]|1 (0)
}}
}}

'''Арсен Ержанұлы Әшірбек''' ([[22 қазан]] [[2003 жыл]], [[Талас (қала)|Талас]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық футболшы, &quot;[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 

== Карьерасы ==
&quot;[[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]&quot; футболының түлегі. 2025 жылға дейін &quot;Тараз&quot;, &quot;[[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Талас]]&quot; клубтары сапында өнер көрсетті.

2025 жылы &quot;Оқжетпеске&quot; ауысты. 2 наурыз күні &quot;[[Тұран (футбол клубы, Түркістан)|Тұранға]]&quot; қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]</text>
      <sha1>tl0fsjigm3w2ma7mc02mfp78l6xrjy3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480472</id>
      <parentid>3480471</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:25:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480472</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1607" sha1="f93mxk0csir84wav9jqwfe06sbcpanu" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=22.10.2003|азаматтығы={{KAZ}}|позиция=жартылай қорғаушы 
|клубтары          = {{футбол карьерасы
|2021—|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]|48 (2)
|2021—2023|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]|21 (3)
|2022|{{ту|Қазақстан}} [[Талас (футбол клубы, Қаратау)| Тараз-Қаратау]]|26 (5)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес]]|1 (0)
}}
}}

'''Арсен Ержанұлы Әшірбек''' ([[22 қазан]] [[2003 жыл]], [[Талас (қала)|Талас]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық футболшы, &quot;[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 

== Карьерасы ==
&quot;[[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]&quot; футболының түлегі. 2025 жылға дейін &quot;Тараз&quot;, &quot;[[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Талас]]&quot; клубтары сапында өнер көрсетті.

2025 жылы &quot;Оқжетпеске&quot; ауысты. 2 наурыз күні &quot;[[Тұран (футбол клубы, Түркістан)|Тұранға]]&quot; қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]</text>
      <sha1>f93mxk0csir84wav9jqwfe06sbcpanu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480473</id>
      <parentid>3480472</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:27:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480473</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1754" sha1="l0a813yukheoozy6k7akm4ghvux26rp" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=22.10.2003|азаматтығы={{KAZ}}|позиция=жартылай қорғаушы 
|клубтары          = {{футбол карьерасы
|2021—|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]|48 (2)
|2021—2023|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]|21 (3)
|2022|{{ту|Қазақстан}} [[Талас (футбол клубы, Қаратау)| Тараз-Қаратау]]|26 (5)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес]]|1 (0)
}}
}}

'''Арсен Ержанұлы Әшірбек''' ([[22 қазан]] [[2003 жыл]]&lt;ref&gt;[https://qfl.kz/player/6046/ Арсен Әшірбек]&lt;/ref&gt;, [[Талас (қала)|Талас]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық футболшы, &quot;[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 

== Карьерасы ==
&quot;[[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]&quot; футболының түлегі. 2025 жылға дейін &quot;Тараз&quot;, &quot;[[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Талас]]&quot; клубтары сапында өнер көрсетті.

2025 жылы &quot;Оқжетпеске&quot; ауысты. 2 наурыз күні &quot;[[Тұран (футбол клубы, Түркістан)|Тұранға]]&quot; қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[https://kffleague.kz/kz/player/6046 Профилі]
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]</text>
      <sha1>l0a813yukheoozy6k7akm4ghvux26rp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480474</id>
      <parentid>3480473</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:27:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Мықтыбек Оразтайұлы [[Арсен Әшірбек]] бетін [[Арсен Ержанұлы Әшірбек]] бетіне жылжытты</comment>
      <origin>3480473</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1754" sha1="l0a813yukheoozy6k7akm4ghvux26rp" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=22.10.2003|азаматтығы={{KAZ}}|позиция=жартылай қорғаушы 
|клубтары          = {{футбол карьерасы
|2021—|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]|48 (2)
|2021—2023|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]|21 (3)
|2022|{{ту|Қазақстан}} [[Талас (футбол клубы, Қаратау)| Тараз-Қаратау]]|26 (5)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес]]|1 (0)
}}
}}

'''Арсен Ержанұлы Әшірбек''' ([[22 қазан]] [[2003 жыл]]&lt;ref&gt;[https://qfl.kz/player/6046/ Арсен Әшірбек]&lt;/ref&gt;, [[Талас (қала)|Талас]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық футболшы, &quot;[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 

== Карьерасы ==
&quot;[[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]&quot; футболының түлегі. 2025 жылға дейін &quot;Тараз&quot;, &quot;[[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Талас]]&quot; клубтары сапында өнер көрсетті.

2025 жылы &quot;Оқжетпеске&quot; ауысты. 2 наурыз күні &quot;[[Тұран (футбол клубы, Түркістан)|Тұранға]]&quot; қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[https://kffleague.kz/kz/player/6046 Профилі]
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]</text>
      <sha1>l0a813yukheoozy6k7akm4ghvux26rp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480477</id>
      <parentid>3480474</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:28:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480477</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1931" sha1="gg2g0pi4bvoii8d5ck00js1bj32utxe" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=22.10.2003|азаматтығы={{KAZ}}|позиция=жартылай қорғаушы 
|клубтары          = {{футбол карьерасы
|2021—|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]|48 (2)
|2021—2023|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]|21 (3)
|2022|{{ту|Қазақстан}} [[Талас (футбол клубы, Қаратау)| Тараз-Қаратау]]|26 (5)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес]]|1 (0)
}}
}}

'''Арсен Ержанұлы Әшірбек''' ([[22 қазан]] [[2003 жыл]]&lt;ref&gt;[https://qfl.kz/player/6046/ Арсен Әшірбек]&lt;/ref&gt;, [[Талас (қала)|Талас]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық футболшы, &quot;[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 

== Карьерасы ==
&quot;[[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]&quot; футболының түлегі. 2025 жылға дейін &quot;Тараз&quot;, &quot;[[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Талас]]&quot; клубтары сапында өнер көрсетті.

2025 жылы &quot;Оқжетпеске&quot; ауысты. 2 наурыз күні &quot;[[Тұран (футбол клубы, Түркістан)|Тұранға]]&quot; қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[https://kffleague.kz/kz/player/6046 Профилі]
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]
[[Санат:Тараз ФК ойыншылары]]
[[Санат:Талас Қаратау ФК ойыншылары]]
[[Санат:Оқжетпес ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>gg2g0pi4bvoii8d5ck00js1bj32utxe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480478</id>
      <parentid>3480477</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T07:30:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3480478</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2094" sha1="cke92yk09c0prboi0nf1gy6f7mzgtad" xml:space="preserve">{{Футболшы|туған күні=22.10.2003|азаматтығы={{KAZ}}
|позиция=жартылай қорғаушы 
|қазіргі клуб = {{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]
|клубтары          = {{футбол карьерасы
|2021—|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]|48 (2)
|2021—2023|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]|21 (3)
|2022|{{ту|Қазақстан}} [[Талас (футбол клубы, Қаратау)| Тараз-Қаратау]]|26 (5)
|2025—|{{аренда}}{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]|1 (0)
}}
}}

'''Арсен Ержанұлы Әшірбек''' ([[22 қазан]] [[2003 жыл]]&lt;ref&gt;[https://qfl.kz/player/6046/ Арсен Әшірбек]&lt;/ref&gt;, [[Талас (қала)|Талас]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақстандық футболшы, &quot;[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]&quot; клубының жартылай қорғаушысы. 

== Карьерасы ==
&quot;[[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]&quot; футболының түлегі. 2025 жылға дейін &quot;Тараз&quot;, &quot;[[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Талас]]&quot; клубтары сапында өнер көрсетті.

2025 жылы &quot;Оқжетпеске&quot; ауысты. 2 наурыз күні &quot;[[Тұран (футбол клубы, Түркістан)|Тұранға]]&quot; қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[https://kffleague.kz/kz/player/6046 Профилі]
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Қазақстан футболшылары]]
[[Санат:Тараз ФК ойыншылары]]
[[Санат:Талас Қаратау ФК ойыншылары]]
[[Санат:Оқжетпес ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>cke92yk09c0prboi0nf1gy6f7mzgtad</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арсен Әшірбек</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761062</id>
    <redirect title="Арсен Ержанұлы Әшірбек" />
    <revision>
      <id>3480475</id>
      <timestamp>2025-06-16T07:27:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>Мықтыбек Оразтайұлы [[Арсен Әшірбек]] бетін [[Арсен Ержанұлы Әшірбек]] бетіне жылжытты</comment>
      <origin>3480475</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" sha1="l1luki8rqxwnjkej6oyrqg34ydx73dx" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Арсен Ержанұлы Әшірбек]]</text>
      <sha1>l1luki8rqxwnjkej6oyrqg34ydx73dx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талқылау:Натан Гэмбл</title>
    <ns>1</ns>
    <id>761063</id>
    <revision>
      <id>3480476</id>
      <timestamp>2025-06-16T07:27:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mattennut</username>
        <id>114712</id>
      </contributor>
      <comment>/* Есімі */ жаңа бөлім</comment>
      <origin>3480476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="320" sha1="mz1939fuqv80bjh278lz0ys6k7ix7h1" xml:space="preserve">== Есімі ==

Nathan есімі &quot;Нейтан&quot; немесе &quot;Нейтын&quot; деп транслиттерленуі жөн. &quot;Натан&quot; дегені — қате. [[Қатысушы:Mattennut|Mattennut]] ([[Қатысушы талқылауы:Mattennut|талқылау]]) 12:27, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>mz1939fuqv80bjh278lz0ys6k7ix7h1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Rusky Loverino</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761064</id>
    <revision>
      <id>3480480</id>
      <timestamp>2025-06-16T07:50:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480480</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="241" sha1="1r211f15rt6zfbrrrff1fv4qcuijiul" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Rusky Loverino}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 12:50, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>1r211f15rt6zfbrrrff1fv4qcuijiul</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:DarikRauan</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761065</id>
    <revision>
      <id>3480488</id>
      <timestamp>2025-06-16T08:45:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480488</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="209" sha1="474yfm41kby60byjkilmg2bktfba7up" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DarikRauan}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 13:45, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>474yfm41kby60byjkilmg2bktfba7up</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Punne</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761066</id>
    <revision>
      <id>3480497</id>
      <timestamp>2025-06-16T09:09:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480497</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="205" sha1="fs3qijsevk8zqm7gu1zpqfczrhwxdb4" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Punne}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 14:09, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>fs3qijsevk8zqm7gu1zpqfczrhwxdb4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Маркетолог Акку</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761067</id>
    <revision>
      <id>3480507</id>
      <timestamp>2025-06-16T09:44:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480507</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="244" sha1="d98xesnf37fnosx7e8fhr4b25atwm0g" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Маркетолог Акку}}

-- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 14:44, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>d98xesnf37fnosx7e8fhr4b25atwm0g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Kairat Karsybay</title>
    <ns>3</ns>
    <id>761068</id>
    <revision>
      <id>3480514</id>
      <timestamp>2025-06-16T10:07:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3480514</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="246" sha1="sklfkegdiw7q9awh2hk3mx6b85je9mi" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kairat Karsybay}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 15:07, 2025 ж. маусымның 16 (+05)</text>
      <sha1>sklfkegdiw7q9awh2hk3mx6b85je9mi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нанай тілі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>761069</id>
    <revision>
      <id>3480516</id>
      <timestamp>2025-06-16T10:13:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.  == Дереккөздер == {{дереккөздер}}  [[Санат:Ресей тілдері]]</comment>
      <origin>3480516</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="409" sha1="b121kbegy6ti9p7but7k4c40l10i1ri" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>b121kbegy6ti9p7but7k4c40l10i1ri</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480517</id>
      <parentid>3480516</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:14:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <origin>3480517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="636" sha1="lauzmustt08vfxi5kqvrg85694hn8na" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>lauzmustt08vfxi5kqvrg85694hn8na</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480518</id>
      <parentid>3480517</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:24:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <origin>3480518</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2038" sha1="85hyg13c9wimuhm17iqpyfl284dr2lg" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>85hyg13c9wimuhm17iqpyfl284dr2lg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480519</id>
      <parentid>3480518</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:24:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Географиялық таралуы */ дереккөз</comment>
      <origin>3480519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2260" sha1="mxbf41iz6m5b7m5sxhfmbtq199ue2oq" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/sredneamurskiy-nanayskiy-yazyk?ysclid=mbyxtneft6911315255|title=Орта Амур Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>mxbf41iz6m5b7m5sxhfmbtq199ue2oq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480520</id>
      <parentid>3480519</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <origin>3480520</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2832" sha1="ce5pdfueek6nwi2150xk4fnpwqxqarg" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/sredneamurskiy-nanayskiy-yazyk?ysclid=mbyxtneft6911315255|title=Орта Амур Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;
Нанайлардың шағын тобы (хэчжэ) Қытайда, Сунгари мен Уссури өзендерінің арасында тұрады.

== Диалектісі ==
Үш диалектісі бар: жоғарғы, орта және төменгі Амур. кур-урмий жатады.
*Орта Амурға: сикачиалян, найхин, джуен.
*Төменгі Амур: болон, экон, горин диалектілері кіреді. Ең көп қолданыстағы найхин диалектісі - 4000 адам.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>ce5pdfueek6nwi2150xk4fnpwqxqarg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480521</id>
      <parentid>3480520</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:34:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Диалектісі */ дереккөз</comment>
      <origin>3480521</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2996" sha1="lcy94qb5ft06bqywtv563wowtsrn885" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/sredneamurskiy-nanayskiy-yazyk?ysclid=mbyxtneft6911315255|title=Орта Амур Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;
Нанайлардың шағын тобы (хэчжэ) Қытайда, Сунгари мен Уссури өзендерінің арасында тұрады.

== Диалектісі ==
Үш диалектісі бар: жоғарғы, орта және төменгі Амур. кур-урмий жатады.
*Орта Амурға: сикачиалян, найхин, джуен.
*Төменгі Амур: болон, экон, горин диалектілері кіреді. Ең көп қолданыстағы найхин диалектісі - 4000 адам.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/nanai.shtml|title=Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>lcy94qb5ft06bqywtv563wowtsrn885</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480522</id>
      <parentid>3480521</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:36:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <origin>3480522</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3306" sha1="s93llwd06yfl17v9dc3f4lmloplr38k" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/sredneamurskiy-nanayskiy-yazyk?ysclid=mbyxtneft6911315255|title=Орта Амур Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;
Нанайлардың шағын тобы (хэчжэ) Қытайда, Сунгари мен Уссури өзендерінің арасында тұрады.

== Диалектісі ==
Үш диалектісі бар: жоғарғы, орта және төменгі Амур. кур-урмий жатады.
*Орта Амурға: сикачиалян, найхин, джуен.
*Төменгі Амур: болон, экон, горин диалектілері кіреді. Ең көп қолданыстағы найхин диалектісі - 4000 адам.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/nanai.shtml|title=Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Жазуы ==
1931 жылы КСРО-ның нанай халқы үшін латын әліпбиіне негізделген әліпби, ал 1936 жылы орыс әліпбиіне негізделген жазу жүйесі (1963 жылы ішінара реформаланды) жасалды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>s93llwd06yfl17v9dc3f4lmloplr38k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480523</id>
      <parentid>3480522</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:37:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жазуы */ дереккөз</comment>
      <origin>3480523</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3535" sha1="2idi1j8w1jl5qn6kdilsqno54zujap9" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/sredneamurskiy-nanayskiy-yazyk?ysclid=mbyxtneft6911315255|title=Орта Амур Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;
Нанайлардың шағын тобы (хэчжэ) Қытайда, Сунгари мен Уссури өзендерінің арасында тұрады.

== Диалектісі ==
Үш диалектісі бар: жоғарғы, орта және төменгі Амур. кур-урмий жатады.
*Орта Амурға: сикачиалян, найхин, джуен.
*Төменгі Амур: болон, экон, горин диалектілері кіреді. Ең көп қолданыстағы найхин диалектісі - 4000 адам.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/nanai.shtml|title=Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Жазуы ==
1931 жылы КСРО-ның нанай халқы үшін латын әліпбиіне негізделген әліпби, ал 1936 жылы орыс әліпбиіне негізделген жазу жүйесі (1963 жылы ішінара реформаланды) жасалды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/2247691?ysclid=mbyxtj8p6z634216988|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>2idi1j8w1jl5qn6kdilsqno54zujap9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480524</id>
      <parentid>3480523</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:38:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>толықтыру</comment>
      <origin>3480524</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5831" sha1="mqqidd7n2xr7ducogh6jt67r5acdio5" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/sredneamurskiy-nanayskiy-yazyk?ysclid=mbyxtneft6911315255|title=Орта Амур Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;
Нанайлардың шағын тобы (хэчжэ) Қытайда, Сунгари мен Уссури өзендерінің арасында тұрады.

== Диалектісі ==
Үш диалектісі бар: жоғарғы, орта және төменгі Амур. кур-урмий жатады.
*Орта Амурға: сикачиалян, найхин, джуен.
*Төменгі Амур: болон, экон, горин диалектілері кіреді. Ең көп қолданыстағы найхин диалектісі - 4000 адам.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/nanai.shtml|title=Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Жазуы ==
1931 жылы КСРО-ның нанай халқы үшін латын әліпбиіне негізделген әліпби, ал 1936 жылы орыс әліпбиіне негізделген жазу жүйесі (1963 жылы ішінара реформаланды) жасалды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/2247691?ysclid=mbyxtj8p6z634216988|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

{| style=&quot;font-family:Arial; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF&quot;
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | А а
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Б б
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | В в
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Г г
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Д д
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Е е
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ё ё
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ж ж
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | З з
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | И и
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Й й
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | К к
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Л л
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | М м
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Н н
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ӈ ӈ
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | О о
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | П п
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Р р
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | С с
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Т т
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | У у
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ф ф
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Х х
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ц ц
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ч ч
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ш ш
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Щ щ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ъ ъ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ы ы
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ь ь
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Э э
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ю ю
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Я я
|
|
|
|
|
|
|
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>mqqidd7n2xr7ducogh6jt67r5acdio5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480525</id>
      <parentid>3480524</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:39:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>дереккөз</comment>
      <origin>3480525</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6443" sha1="shgf7d9tnnljjjwv2ykgx5rsiuynk1x" xml:space="preserve">'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді; фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=159 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/sredneamurskiy-nanayskiy-yazyk?ysclid=mbyxtneft6911315255|title=Орта Амур Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;
Нанайлардың шағын тобы (хэчжэ) Қытайда, Сунгари мен Уссури өзендерінің арасында тұрады.

== Диалектісі ==
Үш диалектісі бар: жоғарғы, орта және төменгі Амур. кур-урмий жатады.
*Орта Амурға: сикачиалян, найхин, джуен.
*Төменгі Амур: болон, экон, горин диалектілері кіреді. Ең көп қолданыстағы найхин диалектісі - 4000 адам.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/nanai.shtml|title=Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Жазуы ==
1931 жылы КСРО-ның нанай халқы үшін латын әліпбиіне негізделген әліпби, ал 1936 жылы орыс әліпбиіне негізделген жазу жүйесі (1963 жылы ішінара реформаланды) жасалды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/2247691?ysclid=mbyxtj8p6z634216988|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

{| style=&quot;font-family:Arial; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF&quot;
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | А а
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Б б
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | В в
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Г г
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Д д
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Е е
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ё ё
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ж ж
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | З з
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | И и
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Й й
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | К к
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Л л
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | М м
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Н н
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ӈ ӈ
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | О о
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | П п
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Р р
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | С с
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Т т
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | У у
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ф ф
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Х х
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ц ц
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ч ч
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ш ш
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Щ щ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ъ ъ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ы ы
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ь ь
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Э э
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ю ю
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Я я
|
|
|
|
|
|
|
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>shgf7d9tnnljjjwv2ykgx5rsiuynk1x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3480526</id>
      <parentid>3480525</parentid>
      <timestamp>2025-06-16T10:43:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі, толықтыру</comment>
      <origin>3480526</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6954" sha1="3ypx9141e6zpsl96r4xs16c8wyhl8jf" xml:space="preserve">{{Тілдер
|аты=Нанай тілі
|рейтинг=
|ISO2=
|МЕСТ 7.75–97=
|ISO1= 	gld
|жазу=	[[кириллица]]
|классификация= [[Еуразия тілдері]]
:тұңғыс-маньчжур тілдер отбасы
::нанай тобы
|санаты=
|сөйлеушілер саны= 1400 (2010)
|түсі=алтай
|реттейтін мекеме=
|ресми тіл=
|елдер=[[Ресей]]
|айтылуы=
|өз атауы=Nanay language
|Сурет=
|ISO3=
}}
'''Нанай тілі''' (Nanay language) — тұңғыс-маньчжур тілдері отбасына кіреді, фузиясы және номинативті құрылысы бар жұрнақты-жалғамалы (суффиксті-агглютинативті) тілдерге жатады.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=159 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Референтті халық ==
Референтті халық: нанайлар; өз атауы – нанай (ескір. – гольдтар), топтардың бірі самагирлер деп аталды.

== Географиялық таралуы ==
Нанай халқы Хабаровск өлкесінде негізінен Амур және Горин өзендерінің бойындағы ауылдарда, сондай-ақ Бикин өзеніндегі Приморск өлкесінде (Верхний Переваль және Красный Яр ауылдары) тұрады.

Хабаровск өлкесінің негізгі елді мекендері: Хабаровск ауданындағы Сикачи-Алян ауылы, Нанай ауданындағы Синда, Дада, Найхин, Даерга, Троицкое, Джри, Лидога, Жоғарғы Нерген ауылдары, Амур ауданындағы Вознесенское, Ачан, Дуен, Омми ауылдары, Солнечный ауданындағы Кондон ауылы, Комсомол ауданындағы Жоғарғы Экон, Төменгі Халбы, Белго ауылдары, Приморск өлкесіндегі елді мекендер: Пожар ауданындағы Жоғарғы Переваль және Красный Яр ауылдары.

Сонымен қатар, кейбір нанай тілінще сөйлеушілер Хабаровск, Амурдағы Комсомольск, Амурск қалаларында тұрады.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/sredneamurskiy-nanayskiy-yazyk?ysclid=mbyxtneft6911315255|title=Орта Амур Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;
Нанайлардың шағын тобы (хэчжэ) Қытайда, Сунгари мен Уссури өзендерінің арасында тұрады.

== Диалектісі ==
Үш диалектісі бар: жоғарғы, орта және төменгі Амур. кур-урмий жатады.
*Орта Амурға: сикачиалян, найхин, джуен.
*Төменгі Амур: болон, экон, горин диалектілері кіреді. Ең көп қолданыстағы найхин диалектісі - 4000 адам.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/nanai.shtml|title=Нанай тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

== Жазуы ==
1931 жылы КСРО-ның нанай халқы үшін латын әліпбиіне негізделген әліпби, ал 1936 жылы орыс әліпбиіне негізделген жазу жүйесі (1963 жылы ішінара реформаланды) жасалды.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/2247691?ysclid=mbyxtj8p6z634216988|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-16 |lang=}}&lt;/ref&gt;

{| style=&quot;font-family:Arial; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF&quot;
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | А а
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Б б
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | В в
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Г г
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Д д
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Е е
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ё ё
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ж ж
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | З з
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | И и
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Й й
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | К к
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Л л
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | М м
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Н н
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ӈ ӈ
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | О о
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | П п
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Р р
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | С с
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Т т
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | У у
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ф ф
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Х х
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ц ц
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ч ч
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ш ш
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Щ щ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ъ ъ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ы ы
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ь ь
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Э э
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ю ю
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Я я
|
|
|
|
|
|
|
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ресей тілдері]]</text>
      <sha1>3ypx9141e6zpsl96r4xs16c8wyhl8jf</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>