Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.45.0-wmf.5 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Topic 0 1471 3480793 3420327 2025-06-17T16:20:05Z Орел Карл 81620 3480793 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Қарағанды |сурет = Қарағанды вокзалы.jpg |әкімшілік күйі = Облыс орталығы |елтаңба = Seal of Karaganda, Kazakhstan.png |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 49|lat_min= 48|lat_sec= |lon_deg= 73|lon_min= 07|lon_sec= |CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасының өлшемi = 300 |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Қарағанды облысы |кестедегі облыс = Қарағанды облысы |ауданы = |кестедегі аудан = |мекен түрі = |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = |әкімі = [[Мейрам Мұратұлы Кожухов]] |құрылған уақыты = 1931 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 550 |биiктiктiң түрi = биiктiкгі |орталығының биiктігі = 553 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 515 625<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]</ref> |санақ жылы = 2023 |тығыздығы = 937,5 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = [[қазақтар]] 47,63 % <br /> [[орыстар]] 38,54 % <br /> [[украиндар]] 2,73 % <br />[[татарлар]] 2,55 % <br /> [[немістер]] 2,36 % <br /> [[корейлер]] 1,44 % <br /> [[белорустар]] 0,64 % <br /> басқалары 4,11 % (2022 ж.)<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]</ref> |конфессионалдық құрамы = мұсылмандар, христиандар |этнохороним = қарағандылық |телефон коды = 7212 |пошта индекстері = 100000-100030 |автомобиль коды = M |идентификатор түрі = Марапаттары |сандық идентификаторы = {{Еңбек Қызыл Ту ордені|түрі=қала}} |ортаққордағы санаты = Karaganda |сайты = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-karagandy?lang=kk Қарағанды қаласының әкімдігі |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru |сайт тілі 3 = }} {{мағына|Қарағанды (айрық)}} '''Қарағанды''' — [[Орталық Қазақстан]]дағы қала, [[Қарағанды облысы]]ның орталығы. Қазақстан қалаларының халық саны бойынша [[Алматы]], [[Астана]], [[Шымкент]] және [[Ақтөбе]] шаһарларынан кейін 5-ші орында орналасқан. [[1934 жыл]]ғы [[10 ақпан]]да Қарағанды поселкесі ЖОАК Президиумының қаулысымен қала болып қайта құрылды. Қала аумағы 543,3 шаршы километрге тең. Қала халқының саны 2019 жылғы 1 қазан 496 701 адамды құрады<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200926171507/https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 |date=2020-09-26 }}</ref>. Қалалық әкімшілікте 1 ауылдық елді мекен бар. == Этимологиясы == Қaрaғaнды aтaлу себебi - "қaрaғaны қaлың өскен жер" мaғынaсынaн шыққaн. == Тарихы == 1833 жылы көмірді тауып алған бақташы бала [[Аппақ Байжанов]] туралы аңыз ел аузында сақталған. XIX ғасырдың аяғында геологиялық зерттеулер жүргізіліп, XX ғасырдың басында көмір өндіру орыс көпестерімен басталса, соңында француз, ағылшын кәсіпкерлерімен жалғасты. Алғашқы орыс қоныс аударушылары 1906 жылы [[Столыпин реформасы|Столыпин аграрлық реформасы]] бойынша келіп, Михайловка ([[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би ауданы]]) ауылын құрды, содан кейін “Тихоновка”, “Зеленая балка” және “Новоузенка” құрылған болатын. [[Қазан төңкерісі|Революциядан]] кейін ағылшындықтардың кетуіне байланысты көмір өндірісі уақытша тоқтатылды. Аумақтық құрылым жағынан, [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола облысы]] [[Ақмола уезі]]нің Спасск болысының құрамына кірді. 1930 жылы көмір өндірісі белсенді түрде қайта басталып, жер аударған(тәркіленген) КСРО азаматтары мен олардың отбасыларына саз-балшықтан жартылай жер үй сияқты уақытша тұрғын үйлердің құрылысы басталды. Жаңадан келген жұмысшылар мен мамандардың басым көпшілігі жаңа салынған [[Майқұдық]], “Жаңа Тихоновка”, “Пришахтинский” ауылдарында қоныстанды. Бұрынғы ауылдарда да халық саны айтарлықтай өсті. 1931 жылдың 20 наурызында ҚазОАК (КазЦИК) бұйрығымен өз бюджеті бар Қарағанды жұмыс кеңесі құрылады, ол тікелей комитетке бағынатын болады. Орталығы кейін қала құрамына кірген “Большая Михайловка” ауылында болды. 1931 жылы шахталық Қарағанды кенті жұмыс ауылына айналады. 1930 бен 1931 жылы кеңес ауылының, кейін 1931-1932 жылы қала кеңесінің тұңғыш басқарушысы болып Қарағанды облысының Шет ауданының тумасы Кәрібоз Шектібаев (1897-1938) тағайындалады. 1934 жылдың 10 ақпанының БРОАК (ВЦИК) Президиумының қаулысы: 1. Қазақ АССР-нің төменде келтірілген елді мекендерді қалаға айналдыру: б) Қарағанды тас көмір бассейнін пайдалану жөніндегі мемлекеттік трест құрылысы аумағында пайда болған Қарағанды облысының Тельман ауданындағы елді мекен қалаға айналып, Қарағанды атауы берілсін.<ref>[https://ru.m.wikisource.org/wiki/Постановление_ВЦИК_от_10.02.1934_Об_утверждении_дополнительного_списка_городов_и_рабочих_поселков_Казакской_АССР Об_утверждении_дополнительного_списка_городов_и_рабочих_поселков_Казакской_АССР]</ref> [[Ұлы Отан соғысы]] басталысымен мыңдаған қарағандылық майданға атсалысты. 1950 жылдары қалада екі апат орын алды - Ил-12 ұшақ күйреуі<ref>[http://www.airdisaster.ru/database.php?id=721Катастрофа Ил-12 Казахского управления ГВФ в аэропорту Караганды]</ref> және 4-Д зауытындағы жарылыс<ref>[http://ru.encyclopedia.kz/index.php/ Взрыв_на_заводе_№_4ДВзрыв_на_заводе_№_4Д]</ref>. 1974 жылы 66 кәсіпорын мен ұйымдар, оның ішінде 3 разрез бен 26 шахта [[Қарағанды көмір бассейні|“Қарағандыкөмір”]] өндіріс бірлестігіне қосылды. [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы]]ның ыдырауы қазақстандық шахтер астанасына қатты әсер етті - революциялық 1920-шы және әскери 1940-шы жылдардан кейінгі 1990-шы жылдар Қарағанды үшін XX ғасырда ең қиын уақытқа айналды. Еліміздің үшінші от жағушысы деп аталатын Қарағанды XXI ғасырдың басында КСРО кезінде өндірілген көмірдің аз ғана бөлігін өндіреді. == Географиясы == === Климаты === <div style="max-width:75%">{{Қаланың ауа райы |Жер_ілік = Қарағанды |Дерекнама = [https://meteolabs.kz/қаз/климаты/қарағанды/ Қарағанды ауа райы мен климаты] |Қаң_а_макс = 5.5 |Ақп_а_макс = 7.0 |Нау_а_макс = 22.3 |Сәу_а_макс = 29.9 |Мам_а_макс = 34.8 |Мау_а_макс = 39.1 |Шіл_а_макс = 39.6 |Там_а_макс = 40.2 |Қыр_а_макс = 37.4 |Қаз_а_макс = 26.5 |Қар_а_макс = 18.4 |Жел_а_макс = 11.5 |Жыл__а_макс = 40.2 |Қаң_а_мин = -35.6 |Ақп_а_мин = -37.3 |Нау_а_мин = -33.0 |Сәу_а_мин = -16.3 |Мам_а_мин = -8.8 |Мау_а_мин = -1.4 |Шіл_а_мин = 4.2 |Там_а_мин = 0.7 |Қыр_а_мин = -6.0 |Қаз_а_мин = -19.3 |Қар_а_мин = -38.0 |Жел_а_мин = -35.0 |Жыл__а_мин = -38.0 |Қаң_ор_макс = -9.1 |Ақп_ор_макс = -7.9 |Нау_ор_макс = -1.4 |Сәу_ор_макс = 12.3 |Мам_ор_макс = 20.3 |Мау_ор_макс = 25.6 |Шіл_ор_макс = 26.9 |Там_ор_макс = 25.4 |Қыр_ор_макс = 19.4 |Қаз_ор_макс = 10.4 |Қар_ор_макс = -0.5 |Жел_ор_макс = -6.9 |Жыл__ор_макс = 9.5 |Қаң_ор_мин = -17.0 |Ақп_ор_мин = -17.0 |Нау_ор_мин = -10.5 |Сәу_ор_мин = -0.1 |Мам_ор_мин = 6.9 |Мау_ор_мин = 12.1 |Шіл_ор_мин = 14.3 |Там_ор_мин = 12.3 |Қыр_ор_мин = 6.1 |Қаз_ор_мин = -0.3 |Қар_ор_мин = -8.6 |Жел_ор_мин = -14.8 |Жыл__ор_мин = -1.4 |Қаң_ор = -13.1 |Ақп_ор = -12.5 |Нау_ор = -6.0 |Сәу_ор = 6.1 |Мам_ор = 13.6 |Мау_ор = 18.8 |Шіл_ор = 20.6 |Там_ор = 18.9 |Қыр_ор = 12.8 |Қаз_ор = 5.0 |Қар_ор = -4.5 |Жел_ор = -10.8 |Жыл__ор = 4.1 |Қаң_ор_ж-ш = 23.2 |Ақп_ор_ж-ш = 21.5 |Нау_ор_ж-ш = 19.1 |Сәу_ор_ж-ш = 25.7 |Мам_ор_ж-ш = 42.3 |Мау_ор_ж-ш = 35.5 |Шіл_ор_ж-ш = 44.0 |Там_ор_ж-ш = 30.6 |Қыр_ор_ж-ш = 21.4 |Қаз_ор_ж-ш = 28.1 |Қар_ор_ж-ш = 30.3 |Жел_ор_ж-ш = 25.3 |Жыл__ор_ж-ш = 347.0 |}} </div> == Ұлттық құрамы == Есептілік деректер бойынша 2020 жылдың басына қалада тұратын халық санының 45,78 %-ы қазақтар, 39,89 %-ы орыстар, 2,91 %-ы украиндар, 2,62 %-ы татарлар, 2,49 %-ы немістер, 1,48 %-ы кәрістер, 4,84 %-ы басқа ұлт өкілдері. == Демография == 2006 жылғы деректер бойынша халықтың 1000 тұрғынына жалпы коэффициенттер: туылу – 16,85 өлім – 13,89 табиғи өсім – 2,96 Қалада 01.01.07 жылға 10371 шаруашылық жүргізуші субъекті тіркелген, оның ішінде 92 ірі, 397 орта, 9882 шағын субъектілер. *2007 жылғы 1 қаңтарда 453.4 мың адам *2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша тұрғындар саны 471,8 мың адамды құрады. Әкімшілік-аумақтық құрылым екі ауданмен ұсынылған: 256,7 мың адам тұрғыны бар [[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би атындағы аудан]] және 215,1 мың адам тұрғыны бар [[Октябрь ауданы (Қарағанды)]]. Қала аумағында 113 ұлттың өкілдері тұрады. *2011 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша тұрғындар саны 470&nbsp;900<ref>[http://www.karaganda-akimat.kz/rus/ Информационный портал Аппарата акима города Караганды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111022021302/http://karaganda-akimat.kz/rus/ |date=2011-10-22 }}</ref> Қарағанды қаласы халқының саны<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City & town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}</ref> {| class="wikitable" |- ! 1959!! 1970!! 1979!! 1989!! 1991!! 1999!! 2004!! 2005!! 2006 |- |397 083 |523 271 |571 877 |613 797 |608 600 |436 864 |428 867 |435 953 |446 139 |} {| class="wikitable" |- ! 2007!! 2008!! 2009!! 2010!! 2011!! 2012!!2013!! 2014!! 2015 |- |453 271 |459 187 |459 778 |465 178 |470 890 |475 370 |478 952 |484 510 |492 162 |} {| class="wikitable" |+ 2021 жылғы Ұлттық халық санағының қорытындысы бойынша халқының саны (1999, 2009, 2021)<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}</ref><ref>[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]</ref> |- !1999 !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен |- ||436864||{{өсім}}459778 ||{{өсім}}508824 ||110,7 ||209795 ||{{өсім}}235844 ||112,4 ||249983 ||{{өсім}}272980 ||109,2 |} == Өнеркәсіп == Негізгі экономикалық бағыт: энергетика; тамақ өнеркәсібі. Қаланың негізгі кәсіпорындары: «Қарағанды-Жарық» ЖШС, «Қарағанды Маргарин зауыты» АҚ, «Эфес Қарағанды Сыра қайнату зауыты» АҚ ЖК, «Қарағанды конфеті» АҚ, Қарағанды металлоконструкция заводы «Имсталькон» АҚ филиалы, «Қарағанды Жылу» ЖШС. Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері: электр энергиясы; жылу энергиясы; маргарин өнімі; сыра; конфеттер. == Ауыл шаруашылығы == 2006 жылы ауыл шаруашылығы өнімнің айтарлықтай бөлігін өсімдік шаруашылығы құрады. 2006 жылғы 1 шілдеге ауыл шаруашылығы өндірушілерінің нақты бары: 20 ауыл шаруашылығы кәсіпорыны, 14,9 мың халықтың жеке қосалқы шаруашылығы. Аймақта ауыл шаруашылық өнім өндіруге 10,3 мың гектар ауыл шаруашылық жерлер пайдаланылады, оның ішінде 3,0 мың га – егістік алқаптар.* 2006 жылғы астыққа 2,9 мың гектар ауыл шаруашылық дақылдары егілетін егістік жерлер пайдаланылды, оның 0,1 мың гектарын дәнді дақылдар, 1,3 мың гектарын картоп, 0,5 мың гектарын көкөніс алады. 2006 жылы 0,1 мың тонна дән дақылдар, 23,5 мың тонна картоп, 12,5 мың тонна көкөніс-бақша дақылдары, 0,7 мың тонна ет (тірі салмақта), 3,5 мың тонна сүт; 1991,0 мың дана жұмыртқа өндірілді. 2007 жылғы 1 қаңтарға ірі қара мал саны 3,0 мың бас; қой мен ешкі – 1,1 мың бас; шошқа – 2,4 мың бас; жылқы - 0,1 мың бас; құс - 22,8 мың басты құрады.* Қалада 2006/2007 оқу жылы басына • 103 күндізгі жалпы білім беретін мектеп жұмыс істейді, онда 62917 оқушы оқиды, • 18 колледжде – 23427 оқушы, • 11 кәсіби-техникалық оқу орнында – 4567 оқушы, • 12 жоғары оқу орнында - 56222 оқушы оқиды. Қалада • 26 кітапхана, • 9 клуб типті мекеме, • кино көрсету қызметін жүзеге асыратын 7 ұйым, • 4 мәдениет және демалыс паркі, • 3 театр, • 2 мұражай, • 1 концерт залы, • бір хайуанаттар паркі жұмыс істейді. 2006 жылғы қаланың ірі және орта кәсіпорындар жұмыскерлерінің тізімдік саны 118844 адамды құрады, орташа атаулы еңбекақы - 34150 теңге. 2006 жылғы өндірістік өнім көлемі (үй шаруашылық есебінсіз) 77505,5 млн теңгені құрады. 2006 жылы негізгі капиталға инвестициялар 49855,6 млн теңге сомасында игерілді, бұл 2005 жылғы көлемге 132,5%-ды құрайды. Кәсіпорындардың өз күштерімен орындаған мердігерлік жұмыстар көлемі 2006 жылы 21687,7 млн теңгені немесе 2005 жылғы көлемнің 140,7%-ын құрады. 2006 жылғы бөлшек тауар айналым көлемі (қоғамдық тамақтандыру қызметін есепке алмағанда) 131272,1 млн теңге шамасында құралды, қызмет көрсету көлемі (мемлекеттік басқару қызметінсіз) – 21379,2 млн теңге. * Бірінші ұлттық ауылшаруашылық санағының алдын ала қорытындылары бойынша == Қарағанды қаласының ескерткіштері== Қарағанды қаласының көптеген ескерткіштері де туристерді қызықтыруы мүмкін. Олардың ішінде Абылай ханның ақылшысы, суырып салма ақын Бұқар жыраудың ескерткіші, қазақ әдебиетінің классигі, ұлы ақын Абай Құнанбаев ескерткіші және тағы басқалары көз тартарлықтай. Бұқар жырау ескерткіші (1668- 1781). Бұқар жырау Қалқаманұлы ( 1668- 1781), ақын, жырау. Абылай ханның ақылшысы. Абай Құнанбаев ескерткіші (1845-1904). Ұлы ақын, ағартушы, қазақтың жазба әдебиетінің және әдеби тілінің негізін салушы – Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы Өскенбайұлы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей уезі) Абай ауданында (бұрынғы Шыңғыстау облысы) Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келді. Абай атақты Тобықты руының Ырғызбай деген тобынан тарайды. Ол ауыл молдасынан оқып жүрген кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық медресе тәрбиесін алады. 2011 жылы 28 мамырда ескерткіш ашылды атақты фраза «Қайда-қайда? Қарағандыда!".<ref>{{cite web|url=https://ria.ru/20110529/381407819.html|title=Памятник фразе "Где-где? В Караганде!" открыт в Казахстане|website=ria.ru|date=2011-05-29}}</ref> 2022 жылғы 31 мамырда Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнінде Қазақстан Тәуелсіздігінің 10 жылдығы атындағы Қарағанды ​​этносаябағында «Ашаршылық құрбандарына» монументі ашылды.<ref>{{cite web |url=https://saryarqanews.kz/kz/news/zhanalyktar/karagandyda-kugyn-surgin-kurbandaryna-eskertkish-ashyldy|title=Қарағандыда қуғын-сүргін құрбандарына ескерткіш ашылды|website=saryarqanews.kz|date=2022-05-31}}</ref> Ол аштықты бейнелейтін жабық қазанның, сонымен қатар ер мен әйелдің бейнесінде жасалған. == Білім және ғылым == [[Сурет:Karaganda State University.JPG|thumb|left|Қарағанды мемлекеттік университеті]] Мемлекеттік ЖОО-лар Қарағанды өзінің мол жерасты байлығының арқасында өмірге келіп, өсімі тараған қала. Қарағанды облысының әкімшілік-орталығы. Петропавл-Шу темір жол бойындағы ірі темір жол стансасы, әуе, автомобиль қатынасының торабы. Іргесі Қарағанды көмір алабының орталығындағы шахтерлер кенттерінің негізінде қаланды. Тұрғындарының тез өсуіне байланысты 1934 жылы қалаға, 1936 жылы облыс орталығына айналды. Сарыарқаның ұсақ шоқылы, сәл белесті жазығының орта тұсында, жазда тартылып қалатын Бұқпа өзенінің екі жағалауында орналасқан. Климаты айқын континенттік, қысы суық, ұзақ, қары жұқа, боранды; жазы ыстық, құрғақ, аңызақ желді. Қаланы сумен Нұра өзені, Ертіс-Қарағанды каналы, жер асты сулары қамтамасыз етеді. Қарағандының 170 жылдық тарихы бар. Қараған көп өсетіндіктен қала «Қарағанды» деп аталған. Бұл жерден 1833 жылы Байжанов Аппақ тас көмір тапқан. Өтепов деген бай Қарағанды өңірін Н. Ушаковқа 250 сомға сатқан. Орыс кен кәсіпкерлері Ушаков пен Рязанов 1856 жылдан бастап Қарағандыдан көмір өндіре бастайды. Өндірілген көмір [[Спасск мыс кендері акционерлік қоғамы|Спасск мыс қорыту зауыты]]на тасылып тұрған. Қазан төңкерілісінен кейін Қарағанды шахталары мемлекет меншігіне айналды. 1920-30 жылдары жүргізілген барлау жұмыстары мұнда көмір қорының мол екенін анықтады. 1929 жылы «Қазаққұрылыскөмір» тресі құрылды. Қарағандыда елдің үшінші көмір базасын салу туралы шешім шығарылды. Бұл Қарағанды көмір алабының дамуындағы жаңа кезең болды. Алғашқы бесжылдық жылдары Қарағандыда ірі көмір өндіру орталығы пайда болды. Оны салуға Донбасс кеншілері жан-жақты кәсіби көмек көрсетті. Шахталарды кен қазатын құралдар және жабдықтармен қамтамасыз етті. Қарағанды көмірін Оралға, Батыс Сібірге, Орта Азияға жеткізу үшін темір жолдар салынды. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары Қарағанды көмір алабы қорғаныс өнеркәсіптерін, теміржол көлігін қамтамасыз етті. Өнеркәсібінің басты саласы – тас көмір өндіру. Олармен «Қарағандыкөмір», «Көмір-Инвест», «Трансэнерго» ЖШС-терінің ірі кәсіпорындары шұғылданады.Қарағанды ғылым, білім, мәдениет орталығы. Мұнда Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының Орталық Қазақстан бөлімшесі, 19 ғылыми-зерттеу және жобалау институттары орналасқан. Қарағанда мемлекеттік университеті, техникалық университет, медицина академиясы, ішкі істер Министрлігінің заң институты және әр саладан мамандар даярлайтын мемлекеттік емес 10 жоғары оқу орны жұмыс істейді. 10 кәсіптік-техникалық мектеп, 7 колледж, 80 мектеп, 39 мектепке дейінгі балалар мекемесі, 40 аурухана, 84 амбулатория мен емхана, 24 кітапхана, 3 мұражай, 6 мәдениет үйі мен клубтар, 2 драма театры, музыкалық комедия театры, филармония, цирк, спорт кешені, стадион, екі үлкен саябақ бар. Қаланың орталық бөлігінің архитектурасын жасағаны үшін авторлар-тобы (архитектор Э.Г.Меликов, С.И. [[Станислав Ильич Мордвинцев|Мордвинцев]], М.О. Жандәулетов) Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығына ие болды (1978). Қалада Н.Ә.Әбдіровке ескерткіш орнатылды (1958), «Шахтер Даңқы» (1976) және 2-ші дүниежүзілік соғыс жылдары қаза болған қарағандылықтарға (1978), арналған монументтер қойылды. Қарағандыда әр түрлі білім орындары бар. Олар ҚарМУ ҚарМТУ ҚММУ ҚЭУ ҚУ Болашақ ҚЗИ және әр түрлі білімді мектептер қалыптасқан,олар НЗМ, сшод "Мурагер","Дарын", Ктл және тағы да басқа білімді мекемелер қалыптасқан. Қарағанды облысының білімі мен ғылым жоғары деңгейде . == Мәдениетте == Қарағанды қаласына [[Дәулет Ырысбайұлы Сәтибеков]]тың "Қарағанды вальсі" деген әні арналған.<ref>{{Cite web|access-date=2022-02-11|lang=kk-KK|title=Қара Дәулеттің қара өлеңі - Ortalyq.kz|url=https://ortalyq.kz/ara-d-uletti-ara-le-i/}}</ref><ref>{{Cite web|access-date=2022-02-11|title=Қарағанды қ. білім бөлімінің білім беру ұйымдары - Обложка - «Балақай» бөбекжайы шеруінің өткізілуі жайлы ақпарат|url=https://kargoo.kz/photoreport/detail/598|website=kargoo.kz}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қарағанды облысы}} {{Қазақстан қалалары}} [[Санат:Қарағанды]] q0ehwqawh2auxd6kc05m2m5973jvjcd 3480795 3480793 2025-06-17T16:21:50Z Орел Карл 81620 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480795 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Қарағанды |сурет = Қарағанды вокзалы.jpg |әкімшілік күйі = Облыс орталығы |елтаңба = Seal of Karaganda, Kazakhstan.png |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 49|lat_min= 48|lat_sec= |lon_deg= 73|lon_min= 07|lon_sec= |CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасының өлшемi = 300 |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Қарағанды облысы |кестедегі облыс = Қарағанды облысы |ауданы = |кестедегі аудан = |мекен түрі = |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = |әкімі = [[Мейрам Мұратұлы Кожухов]] |құрылған уақыты = 1931 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 550 |биiктiктiң түрi = биiктiкгі |орталығының биiктігі = 553 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 515 625<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]</ref> |санақ жылы = 2023 |тығыздығы = 937,5 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = [[қазақтар]] 47,63 % <br /> [[орыстар]] 38,54 % <br /> [[украиндар]] 2,73 % <br />[[татарлар]] 2,55 % <br /> [[немістер]] 2,36 % <br /> [[корейлер]] 1,44 % <br /> [[белорустар]] 0,64 % <br /> басқалары 4,11 % (2022 ж.)<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]</ref> |конфессионалдық құрамы = мұсылмандар, христиандар |этнохороним = қарағандылық |телефон коды = 7212 |пошта индекстері = 100000-100030 |автомобиль коды = M |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Karaganda |сайты = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-karagandy?lang=kk Қарағанды қаласының әкімдігі |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru |сайт тілі 3 = |add1n = Марапаттары |add1 = {{Еңбек Қызыл Ту ордені|түрі=қала}} |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Қарағанды (айрық)}} '''Қарағанды''' — [[Орталық Қазақстан]]дағы қала, [[Қарағанды облысы]]ның орталығы. Қазақстан қалаларының халық саны бойынша [[Алматы]], [[Астана]], [[Шымкент]] және [[Ақтөбе]] шаһарларынан кейін 5-ші орында орналасқан. [[1934 жыл]]ғы [[10 ақпан]]да Қарағанды поселкесі ЖОАК Президиумының қаулысымен қала болып қайта құрылды. Қала аумағы 543,3 шаршы километрге тең. Қала халқының саны 2019 жылғы 1 қазан 496 701 адамды құрады<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200926171507/https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 |date=2020-09-26 }}</ref>. Қалалық әкімшілікте 1 ауылдық елді мекен бар. == Этимологиясы == Қaрaғaнды aтaлу себебi - "қaрaғaны қaлың өскен жер" мaғынaсынaн шыққaн. == Тарихы == 1833 жылы көмірді тауып алған бақташы бала [[Аппақ Байжанов]] туралы аңыз ел аузында сақталған. XIX ғасырдың аяғында геологиялық зерттеулер жүргізіліп, XX ғасырдың басында көмір өндіру орыс көпестерімен басталса, соңында француз, ағылшын кәсіпкерлерімен жалғасты. Алғашқы орыс қоныс аударушылары 1906 жылы [[Столыпин реформасы|Столыпин аграрлық реформасы]] бойынша келіп, Михайловка ([[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би ауданы]]) ауылын құрды, содан кейін “Тихоновка”, “Зеленая балка” және “Новоузенка” құрылған болатын. [[Қазан төңкерісі|Революциядан]] кейін ағылшындықтардың кетуіне байланысты көмір өндірісі уақытша тоқтатылды. Аумақтық құрылым жағынан, [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола облысы]] [[Ақмола уезі]]нің Спасск болысының құрамына кірді. 1930 жылы көмір өндірісі белсенді түрде қайта басталып, жер аударған(тәркіленген) КСРО азаматтары мен олардың отбасыларына саз-балшықтан жартылай жер үй сияқты уақытша тұрғын үйлердің құрылысы басталды. Жаңадан келген жұмысшылар мен мамандардың басым көпшілігі жаңа салынған [[Майқұдық]], “Жаңа Тихоновка”, “Пришахтинский” ауылдарында қоныстанды. Бұрынғы ауылдарда да халық саны айтарлықтай өсті. 1931 жылдың 20 наурызында ҚазОАК (КазЦИК) бұйрығымен өз бюджеті бар Қарағанды жұмыс кеңесі құрылады, ол тікелей комитетке бағынатын болады. Орталығы кейін қала құрамына кірген “Большая Михайловка” ауылында болды. 1931 жылы шахталық Қарағанды кенті жұмыс ауылына айналады. 1930 бен 1931 жылы кеңес ауылының, кейін 1931-1932 жылы қала кеңесінің тұңғыш басқарушысы болып Қарағанды облысының Шет ауданының тумасы Кәрібоз Шектібаев (1897-1938) тағайындалады. 1934 жылдың 10 ақпанының БРОАК (ВЦИК) Президиумының қаулысы: 1. Қазақ АССР-нің төменде келтірілген елді мекендерді қалаға айналдыру: б) Қарағанды тас көмір бассейнін пайдалану жөніндегі мемлекеттік трест құрылысы аумағында пайда болған Қарағанды облысының Тельман ауданындағы елді мекен қалаға айналып, Қарағанды атауы берілсін.<ref>[https://ru.m.wikisource.org/wiki/Постановление_ВЦИК_от_10.02.1934_Об_утверждении_дополнительного_списка_городов_и_рабочих_поселков_Казакской_АССР Об_утверждении_дополнительного_списка_городов_и_рабочих_поселков_Казакской_АССР]</ref> [[Ұлы Отан соғысы]] басталысымен мыңдаған қарағандылық майданға атсалысты. 1950 жылдары қалада екі апат орын алды - Ил-12 ұшақ күйреуі<ref>[http://www.airdisaster.ru/database.php?id=721Катастрофа Ил-12 Казахского управления ГВФ в аэропорту Караганды]</ref> және 4-Д зауытындағы жарылыс<ref>[http://ru.encyclopedia.kz/index.php/ Взрыв_на_заводе_№_4ДВзрыв_на_заводе_№_4Д]</ref>. 1974 жылы 66 кәсіпорын мен ұйымдар, оның ішінде 3 разрез бен 26 шахта [[Қарағанды көмір бассейні|“Қарағандыкөмір”]] өндіріс бірлестігіне қосылды. [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы]]ның ыдырауы қазақстандық шахтер астанасына қатты әсер етті - революциялық 1920-шы және әскери 1940-шы жылдардан кейінгі 1990-шы жылдар Қарағанды үшін XX ғасырда ең қиын уақытқа айналды. Еліміздің үшінші от жағушысы деп аталатын Қарағанды XXI ғасырдың басында КСРО кезінде өндірілген көмірдің аз ғана бөлігін өндіреді. == Географиясы == === Климаты === <div style="max-width:75%">{{Қаланың ауа райы |Жер_ілік = Қарағанды |Дерекнама = [https://meteolabs.kz/қаз/климаты/қарағанды/ Қарағанды ауа райы мен климаты] |Қаң_а_макс = 5.5 |Ақп_а_макс = 7.0 |Нау_а_макс = 22.3 |Сәу_а_макс = 29.9 |Мам_а_макс = 34.8 |Мау_а_макс = 39.1 |Шіл_а_макс = 39.6 |Там_а_макс = 40.2 |Қыр_а_макс = 37.4 |Қаз_а_макс = 26.5 |Қар_а_макс = 18.4 |Жел_а_макс = 11.5 |Жыл__а_макс = 40.2 |Қаң_а_мин = -35.6 |Ақп_а_мин = -37.3 |Нау_а_мин = -33.0 |Сәу_а_мин = -16.3 |Мам_а_мин = -8.8 |Мау_а_мин = -1.4 |Шіл_а_мин = 4.2 |Там_а_мин = 0.7 |Қыр_а_мин = -6.0 |Қаз_а_мин = -19.3 |Қар_а_мин = -38.0 |Жел_а_мин = -35.0 |Жыл__а_мин = -38.0 |Қаң_ор_макс = -9.1 |Ақп_ор_макс = -7.9 |Нау_ор_макс = -1.4 |Сәу_ор_макс = 12.3 |Мам_ор_макс = 20.3 |Мау_ор_макс = 25.6 |Шіл_ор_макс = 26.9 |Там_ор_макс = 25.4 |Қыр_ор_макс = 19.4 |Қаз_ор_макс = 10.4 |Қар_ор_макс = -0.5 |Жел_ор_макс = -6.9 |Жыл__ор_макс = 9.5 |Қаң_ор_мин = -17.0 |Ақп_ор_мин = -17.0 |Нау_ор_мин = -10.5 |Сәу_ор_мин = -0.1 |Мам_ор_мин = 6.9 |Мау_ор_мин = 12.1 |Шіл_ор_мин = 14.3 |Там_ор_мин = 12.3 |Қыр_ор_мин = 6.1 |Қаз_ор_мин = -0.3 |Қар_ор_мин = -8.6 |Жел_ор_мин = -14.8 |Жыл__ор_мин = -1.4 |Қаң_ор = -13.1 |Ақп_ор = -12.5 |Нау_ор = -6.0 |Сәу_ор = 6.1 |Мам_ор = 13.6 |Мау_ор = 18.8 |Шіл_ор = 20.6 |Там_ор = 18.9 |Қыр_ор = 12.8 |Қаз_ор = 5.0 |Қар_ор = -4.5 |Жел_ор = -10.8 |Жыл__ор = 4.1 |Қаң_ор_ж-ш = 23.2 |Ақп_ор_ж-ш = 21.5 |Нау_ор_ж-ш = 19.1 |Сәу_ор_ж-ш = 25.7 |Мам_ор_ж-ш = 42.3 |Мау_ор_ж-ш = 35.5 |Шіл_ор_ж-ш = 44.0 |Там_ор_ж-ш = 30.6 |Қыр_ор_ж-ш = 21.4 |Қаз_ор_ж-ш = 28.1 |Қар_ор_ж-ш = 30.3 |Жел_ор_ж-ш = 25.3 |Жыл__ор_ж-ш = 347.0 |}} </div> == Ұлттық құрамы == Есептілік деректер бойынша 2020 жылдың басына қалада тұратын халық санының 45,78 %-ы қазақтар, 39,89 %-ы орыстар, 2,91 %-ы украиндар, 2,62 %-ы татарлар, 2,49 %-ы немістер, 1,48 %-ы кәрістер, 4,84 %-ы басқа ұлт өкілдері. == Демография == 2006 жылғы деректер бойынша халықтың 1000 тұрғынына жалпы коэффициенттер: туылу – 16,85 өлім – 13,89 табиғи өсім – 2,96 Қалада 01.01.07 жылға 10371 шаруашылық жүргізуші субъекті тіркелген, оның ішінде 92 ірі, 397 орта, 9882 шағын субъектілер. *2007 жылғы 1 қаңтарда 453.4 мың адам *2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша тұрғындар саны 471,8 мың адамды құрады. Әкімшілік-аумақтық құрылым екі ауданмен ұсынылған: 256,7 мың адам тұрғыны бар [[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би атындағы аудан]] және 215,1 мың адам тұрғыны бар [[Октябрь ауданы (Қарағанды)]]. Қала аумағында 113 ұлттың өкілдері тұрады. *2011 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша тұрғындар саны 470&nbsp;900<ref>[http://www.karaganda-akimat.kz/rus/ Информационный портал Аппарата акима города Караганды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111022021302/http://karaganda-akimat.kz/rus/ |date=2011-10-22 }}</ref> Қарағанды қаласы халқының саны<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City & town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}</ref> {| class="wikitable" |- ! 1959!! 1970!! 1979!! 1989!! 1991!! 1999!! 2004!! 2005!! 2006 |- |397 083 |523 271 |571 877 |613 797 |608 600 |436 864 |428 867 |435 953 |446 139 |} {| class="wikitable" |- ! 2007!! 2008!! 2009!! 2010!! 2011!! 2012!!2013!! 2014!! 2015 |- |453 271 |459 187 |459 778 |465 178 |470 890 |475 370 |478 952 |484 510 |492 162 |} {| class="wikitable" |+ 2021 жылғы Ұлттық халық санағының қорытындысы бойынша халқының саны (1999, 2009, 2021)<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}</ref><ref>[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]</ref> |- !1999 !! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен |- ||436864||{{өсім}}459778 ||{{өсім}}508824 ||110,7 ||209795 ||{{өсім}}235844 ||112,4 ||249983 ||{{өсім}}272980 ||109,2 |} == Өнеркәсіп == Негізгі экономикалық бағыт: энергетика; тамақ өнеркәсібі. Қаланың негізгі кәсіпорындары: «Қарағанды-Жарық» ЖШС, «Қарағанды Маргарин зауыты» АҚ, «Эфес Қарағанды Сыра қайнату зауыты» АҚ ЖК, «Қарағанды конфеті» АҚ, Қарағанды металлоконструкция заводы «Имсталькон» АҚ филиалы, «Қарағанды Жылу» ЖШС. Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері: электр энергиясы; жылу энергиясы; маргарин өнімі; сыра; конфеттер. == Ауыл шаруашылығы == 2006 жылы ауыл шаруашылығы өнімнің айтарлықтай бөлігін өсімдік шаруашылығы құрады. 2006 жылғы 1 шілдеге ауыл шаруашылығы өндірушілерінің нақты бары: 20 ауыл шаруашылығы кәсіпорыны, 14,9 мың халықтың жеке қосалқы шаруашылығы. Аймақта ауыл шаруашылық өнім өндіруге 10,3 мың гектар ауыл шаруашылық жерлер пайдаланылады, оның ішінде 3,0 мың га – егістік алқаптар.* 2006 жылғы астыққа 2,9 мың гектар ауыл шаруашылық дақылдары егілетін егістік жерлер пайдаланылды, оның 0,1 мың гектарын дәнді дақылдар, 1,3 мың гектарын картоп, 0,5 мың гектарын көкөніс алады. 2006 жылы 0,1 мың тонна дән дақылдар, 23,5 мың тонна картоп, 12,5 мың тонна көкөніс-бақша дақылдары, 0,7 мың тонна ет (тірі салмақта), 3,5 мың тонна сүт; 1991,0 мың дана жұмыртқа өндірілді. 2007 жылғы 1 қаңтарға ірі қара мал саны 3,0 мың бас; қой мен ешкі – 1,1 мың бас; шошқа – 2,4 мың бас; жылқы - 0,1 мың бас; құс - 22,8 мың басты құрады.* Қалада 2006/2007 оқу жылы басына • 103 күндізгі жалпы білім беретін мектеп жұмыс істейді, онда 62917 оқушы оқиды, • 18 колледжде – 23427 оқушы, • 11 кәсіби-техникалық оқу орнында – 4567 оқушы, • 12 жоғары оқу орнында - 56222 оқушы оқиды. Қалада • 26 кітапхана, • 9 клуб типті мекеме, • кино көрсету қызметін жүзеге асыратын 7 ұйым, • 4 мәдениет және демалыс паркі, • 3 театр, • 2 мұражай, • 1 концерт залы, • бір хайуанаттар паркі жұмыс істейді. 2006 жылғы қаланың ірі және орта кәсіпорындар жұмыскерлерінің тізімдік саны 118844 адамды құрады, орташа атаулы еңбекақы - 34150 теңге. 2006 жылғы өндірістік өнім көлемі (үй шаруашылық есебінсіз) 77505,5 млн теңгені құрады. 2006 жылы негізгі капиталға инвестициялар 49855,6 млн теңге сомасында игерілді, бұл 2005 жылғы көлемге 132,5%-ды құрайды. Кәсіпорындардың өз күштерімен орындаған мердігерлік жұмыстар көлемі 2006 жылы 21687,7 млн теңгені немесе 2005 жылғы көлемнің 140,7%-ын құрады. 2006 жылғы бөлшек тауар айналым көлемі (қоғамдық тамақтандыру қызметін есепке алмағанда) 131272,1 млн теңге шамасында құралды, қызмет көрсету көлемі (мемлекеттік басқару қызметінсіз) – 21379,2 млн теңге. * Бірінші ұлттық ауылшаруашылық санағының алдын ала қорытындылары бойынша == Қарағанды қаласының ескерткіштері== Қарағанды қаласының көптеген ескерткіштері де туристерді қызықтыруы мүмкін. Олардың ішінде Абылай ханның ақылшысы, суырып салма ақын Бұқар жыраудың ескерткіші, қазақ әдебиетінің классигі, ұлы ақын Абай Құнанбаев ескерткіші және тағы басқалары көз тартарлықтай. Бұқар жырау ескерткіші (1668- 1781). Бұқар жырау Қалқаманұлы ( 1668- 1781), ақын, жырау. Абылай ханның ақылшысы. Абай Құнанбаев ескерткіші (1845-1904). Ұлы ақын, ағартушы, қазақтың жазба әдебиетінің және әдеби тілінің негізін салушы – Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы Өскенбайұлы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей уезі) Абай ауданында (бұрынғы Шыңғыстау облысы) Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келді. Абай атақты Тобықты руының Ырғызбай деген тобынан тарайды. Ол ауыл молдасынан оқып жүрген кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық медресе тәрбиесін алады. 2011 жылы 28 мамырда ескерткіш ашылды атақты фраза «Қайда-қайда? Қарағандыда!".<ref>{{cite web|url=https://ria.ru/20110529/381407819.html|title=Памятник фразе "Где-где? В Караганде!" открыт в Казахстане|website=ria.ru|date=2011-05-29}}</ref> 2022 жылғы 31 мамырда Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнінде Қазақстан Тәуелсіздігінің 10 жылдығы атындағы Қарағанды ​​этносаябағында «Ашаршылық құрбандарына» монументі ашылды.<ref>{{cite web |url=https://saryarqanews.kz/kz/news/zhanalyktar/karagandyda-kugyn-surgin-kurbandaryna-eskertkish-ashyldy|title=Қарағандыда қуғын-сүргін құрбандарына ескерткіш ашылды|website=saryarqanews.kz|date=2022-05-31}}</ref> Ол аштықты бейнелейтін жабық қазанның, сонымен қатар ер мен әйелдің бейнесінде жасалған. == Білім және ғылым == [[Сурет:Karaganda State University.JPG|thumb|left|Қарағанды мемлекеттік университеті]] Мемлекеттік ЖОО-лар Қарағанды өзінің мол жерасты байлығының арқасында өмірге келіп, өсімі тараған қала. Қарағанды облысының әкімшілік-орталығы. Петропавл-Шу темір жол бойындағы ірі темір жол стансасы, әуе, автомобиль қатынасының торабы. Іргесі Қарағанды көмір алабының орталығындағы шахтерлер кенттерінің негізінде қаланды. Тұрғындарының тез өсуіне байланысты 1934 жылы қалаға, 1936 жылы облыс орталығына айналды. Сарыарқаның ұсақ шоқылы, сәл белесті жазығының орта тұсында, жазда тартылып қалатын Бұқпа өзенінің екі жағалауында орналасқан. Климаты айқын континенттік, қысы суық, ұзақ, қары жұқа, боранды; жазы ыстық, құрғақ, аңызақ желді. Қаланы сумен Нұра өзені, Ертіс-Қарағанды каналы, жер асты сулары қамтамасыз етеді. Қарағандының 170 жылдық тарихы бар. Қараған көп өсетіндіктен қала «Қарағанды» деп аталған. Бұл жерден 1833 жылы Байжанов Аппақ тас көмір тапқан. Өтепов деген бай Қарағанды өңірін Н. Ушаковқа 250 сомға сатқан. Орыс кен кәсіпкерлері Ушаков пен Рязанов 1856 жылдан бастап Қарағандыдан көмір өндіре бастайды. Өндірілген көмір [[Спасск мыс кендері акционерлік қоғамы|Спасск мыс қорыту зауыты]]на тасылып тұрған. Қазан төңкерілісінен кейін Қарағанды шахталары мемлекет меншігіне айналды. 1920-30 жылдары жүргізілген барлау жұмыстары мұнда көмір қорының мол екенін анықтады. 1929 жылы «Қазаққұрылыскөмір» тресі құрылды. Қарағандыда елдің үшінші көмір базасын салу туралы шешім шығарылды. Бұл Қарағанды көмір алабының дамуындағы жаңа кезең болды. Алғашқы бесжылдық жылдары Қарағандыда ірі көмір өндіру орталығы пайда болды. Оны салуға Донбасс кеншілері жан-жақты кәсіби көмек көрсетті. Шахталарды кен қазатын құралдар және жабдықтармен қамтамасыз етті. Қарағанды көмірін Оралға, Батыс Сібірге, Орта Азияға жеткізу үшін темір жолдар салынды. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары Қарағанды көмір алабы қорғаныс өнеркәсіптерін, теміржол көлігін қамтамасыз етті. Өнеркәсібінің басты саласы – тас көмір өндіру. Олармен «Қарағандыкөмір», «Көмір-Инвест», «Трансэнерго» ЖШС-терінің ірі кәсіпорындары шұғылданады.Қарағанды ғылым, білім, мәдениет орталығы. Мұнда Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының Орталық Қазақстан бөлімшесі, 19 ғылыми-зерттеу және жобалау институттары орналасқан. Қарағанда мемлекеттік университеті, техникалық университет, медицина академиясы, ішкі істер Министрлігінің заң институты және әр саладан мамандар даярлайтын мемлекеттік емес 10 жоғары оқу орны жұмыс істейді. 10 кәсіптік-техникалық мектеп, 7 колледж, 80 мектеп, 39 мектепке дейінгі балалар мекемесі, 40 аурухана, 84 амбулатория мен емхана, 24 кітапхана, 3 мұражай, 6 мәдениет үйі мен клубтар, 2 драма театры, музыкалық комедия театры, филармония, цирк, спорт кешені, стадион, екі үлкен саябақ бар. Қаланың орталық бөлігінің архитектурасын жасағаны үшін авторлар-тобы (архитектор Э.Г.Меликов, С.И. [[Станислав Ильич Мордвинцев|Мордвинцев]], М.О. Жандәулетов) Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығына ие болды (1978). Қалада Н.Ә.Әбдіровке ескерткіш орнатылды (1958), «Шахтер Даңқы» (1976) және 2-ші дүниежүзілік соғыс жылдары қаза болған қарағандылықтарға (1978), арналған монументтер қойылды. Қарағандыда әр түрлі білім орындары бар. Олар ҚарМУ ҚарМТУ ҚММУ ҚЭУ ҚУ Болашақ ҚЗИ және әр түрлі білімді мектептер қалыптасқан,олар НЗМ, сшод "Мурагер","Дарын", Ктл және тағы да басқа білімді мекемелер қалыптасқан. Қарағанды облысының білімі мен ғылым жоғары деңгейде . == Мәдениетте == Қарағанды қаласына [[Дәулет Ырысбайұлы Сәтибеков]]тың "Қарағанды вальсі" деген әні арналған.<ref>{{Cite web|access-date=2022-02-11|lang=kk-KK|title=Қара Дәулеттің қара өлеңі - Ortalyq.kz|url=https://ortalyq.kz/ara-d-uletti-ara-le-i/}}</ref><ref>{{Cite web|access-date=2022-02-11|title=Қарағанды қ. білім бөлімінің білім беру ұйымдары - Обложка - «Балақай» бөбекжайы шеруінің өткізілуі жайлы ақпарат|url=https://kargoo.kz/photoreport/detail/598|website=kargoo.kz}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қарағанды облысы}} {{Қазақстан қалалары}} [[Санат:Қарағанды]] lxwubmw41d3qrbwxen307ctcvs36rm4 0 1837 3480957 3318408 2025-06-18T08:24:19Z Қатысушы Апельсин 121973 3480957 wikitext text/x-wiki {{Shortcut1|Грамматика}} '''Көптік жалғау''' — жалғанған сезіне көптік мағына беретін қосымша. Көптік жалғауының [[дыбыс]] үндестігіне қарай алты варианты қолданылады: ''-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер(қала-лар, мекеме-лер, ғалым-дар, езен-дер, ат-тар, шөп- тер)''. Көптік ұғымды білдіру үшін жалғанатын бұдан басқа екі түрлі [[морфология]]лық форма бар. Оның бірі ''-ыз (-із, -з)'' формасы қазіргі тілімізде кене заманнан қалған сарқыншақ ретінде бірен-саран сөздерде кездеседі. Мысалы, ''"мен"'' сөзінің көпше түрі ''"біз"'' есімдігіндегі ''-з'' формасы сөздің бөлінбейтін бөлшегіне айнапған. Екіншісі жүрді-к, айтты-қ, кетті-к, жетті-к дегендегі -к, ''-қ'' формасы да ерте кездегі көптік мағынаны білдерген қосымшалар. Көптік жалғау көптік мағынаға қосымша мынандай әр алуан ұғымды білдіреді. # Біртекті нәрселердің жиынтығын, белгілі бір адамдар тобын (мектеп''-тер'', үй-лер, жас-тар''); # Сын есім мен есімшені субстантивтендіреді (жақсы-ларды, ақылды-ларды, оқыған-дарды); # Сан есімге, мезгіл үстеуге жалғанып, болжалдау, шамалау, мелшерлеуді білдіреді (жасы отыз-дарда, са-ғат үш-терде, былтыр-лар); # Бір нәрсенің жалпыға бірдей ортақтығын, меншіктеуші адамның көптігін білдіреді (жалғыз қыз-дарың, Сапар әке-лерің, мектеп-терің). Көптік жалғау бірыңғай мүшенің соңғысына ғана жалғанады. Көптік мағына Көптік жалғауның қатысынсыз [[Лексикалық мағына|лексикассыз]], [[морфология]]сыз, [[синтаксис]]тік тәсілдер арқылы берілетін сөздер де бар (түз, ұн, құрт-құмырсқа, мәдениет, феодапизм, ақыл, достық, бала-шаға, кәрі-жас, жолдас-жора, ыдыс-аяқ). Көптік ұғымның сөз тіркесінен аңғарылатын тұстары аз емес. Мысалы, онсыз да көптік ұғымды білдіретіндіктен: барлық, көптеген, қанша, әр, бірнеше, сантүрлі, санмың, біраз сөздерімен, сондай-ақ сан есіммен тіркәсіп келгенде көптік жалғауы қажет болмайды: 5 адам, барлық адам, көп адам.<ref>Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:Қазақ тілі]] [[Санат:Грамматика]] [[Санат:Морфология]] alvt9jb9tjdcabnyxm9yhc2jgf0lthy 0 4038 3481001 3318193 2025-06-18T10:39:01Z Қатысушы Апельсин 121973 3481001 wikitext text/x-wiki {{Shortcut1|Грамматика}} '''Етіс''' ('''етіс категориясы''') деп амалдың (істің) субъекті мен объектіге қатысын, сондай-ақ, керісінше субъекті мен объектінің амалға (іске) қатысын білдіретін формалардың жүйесін айтамыз. Етістер - [[етістік]]тен етістік тудыратын, өздерінше [[морфология]]лық және [[синтаксис]]тік сипаттары басқашалау болып келетін, бір алуан [[жұрнақ]]тардың жүйесі. Етістерді етістіктің өзге категорияларынан ерекшелендіріп тұратын сипаттары мынадай: #''ол онан жөн сұрады;'' #''олар бір-бірінен жөн сұра<u>с</u>ты;'' #''ол одан жөн сұра<u>т</u>ты;'' #''онан жөн сұра<u>л</u>ды;'' #''ол өзі сұра<u>н</u>ды'' деген сөйлемдердегі етістіктерін (''сұра, сұрас, сұрат, сұрал, сұран'') бір-бірімен салыстырғанда, олар бір түбірден өрбіген түбірлес негіздер екені айқындалады. Осы бес түрлі негіздің соңғы төртеуі ''сұра'' түбірінен тиісті жұрнақтар арқылы ('''-с, -т, -л, -н''') туып, бір-бірінен ерекшеленіп тұр; осы формаларына қарай (түпкі лексикалық мағынасы бір бола тұрса да), олардың семантикалық мәндерінде де бір-бірінен айырмашылық бар. {| |Сондай-ақ:||''тасы, тасыс, тасыт, тасыл, тасын;'' |- |||''жу, жуыс, жудыр, жуыл, жуын'' |- |||''айт, айтыс, айттыр, айтыл'' |- |colspan=2|тәрізді түбірлес етістіктерден де осы жүйе аңғарылады. |} Етістер жұрнақтарының түрлеріне, мағыналары мен қызметтеріне қарай, төмендегідей төрт түрге бөлінеді: #Ортақ етіс: '''-с /-ыс/ -іс;''' #Өзгелік етіс: '''-т/-ыт/-іт / -тыр/-тір/-дыр/-дір / -қыз/-ғыз/-кіз/-гіз/ -ыр/-ір/ -сет;''' #Ырықсыз етіс: '''-л/-ыл/-іл/ -н/-ын/-ін¹;''' #Өздік етіс: '''-н / -ын / -ін''' 1. Түбір "л" әрпімен аяқталғанда қолданылады. == Әдебиет == *А. Ысқақов, "Қазіргі қазақ тілі", 1974 ж. [[Санат:Қазақ тілі]] [[Санат:Грамматика]] [[Санат:Морфология]] [[Санат:Етістіктің грамматикалық категориялары]] 9yekl9kbxevyxc90znrykrgh94otewl 0 5320 3480923 3426651 2025-06-18T06:23:10Z Casserium 68287 3480923 wikitext text/x-wiki {{Заң шығарушы орган | Атауы = Қазақстан Парламентінің Мәжілісі | Шынайы атауы = | Қазіргі шақырылымы = [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары|VIII-шақырылым]] | Сурет = Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg | Ені = | Сурет атауы = | Мемлекет = {{байрақ|Қазақстан}} | Түрі = [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]тің төменгі палатасы | Сайлану мерзімі = 5 жыл | Палаталары = | Басшының лауазымы1 = [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағалары|Төрағасы]] | Басшы1 = [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] | Басшының партиясы1 = [[Аманат (партия)|Аманат]] | Сайлану күні1 = 1 ақпан 2022 | Басшының лауазымы2 = [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары|Төраға орынбасары]] | Басшы2 = [[Дәния Мәдиқызы Еспаева|Дәния Еспаева]] | Басшының партиясы2 = [[Ақ жол демократиялық партиясы|Ақ жол]] | Сайлану күні2 = 29 наурыз 2023 | Басшының лауазымы3 = [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары|Төраға орынбасары]] | Басшы3 = [[Альберт Павлович Рау|Альберт Рау]] | Басшының партиясы3 = [[Аманат (партия)|Аманат]] | Сайлану күні3 = 29 наурыз 2022 | Басшының лауазымы4 = | Басшы4 = | Басшының партиясы4 = | Сайлану күні4 = | Басшының лауазымы5 = | Басшы5 = | Басшының партиясы5 = | Сайлану күні5 = | Басшының лауазымы6 = | Басшы6 = | Басшының партиясы6 = | Сайлану күні6 = | Мүшелер саны = 98 | Құрылым1 = Kazakhstan Mäjilis 2023.svg | Құрылым ені1 = | Құрылым сипаттамасы1 = | Палата1 = | Фракциялары1 = {{legend|#55B4A0|[[Аманат (партия)|Аманат]]: 62 депутат}}{{legend|#0A5C2E|[[Ауыл (партия)|Ауыл ХДПП]]: 8 депутат}}{{legend|#053381|[[Ақ жол демократиялық партиясы|Ақ Жол ДП]]: 6 депутат}}{{legend|#4A77EC|[[Respublica]]: 6 депутат}}{{legend|#EE0D39|[[Қазақстан Халық партиясы|ҚХП]]: 5 депутат}}{{legend|#4A77EC|[[Жалпыұлттық социал-демократиялық партия|ЖСДП]]: 4 депутат}}{{legend|#CCCCCC|[[Партиясыз]]: 7 депутат}} | Құрылым2 = | Құрылым ені2 = | Құрылым сипаттамасы2 = | Палата2 = | Фракциялары2 = | Комитеттері1 = | Комитеттері2 = | Дауыс беру жүйесі1 = Жабық [[партиялық тізім]] бойынша пропорционалдық өкілеттік: 69 депутат<br>[[Бір жеңімпазы бар салыстырмалы көпшілік жүйесі]]: 29 депутат | Дауыс беру жүйесі2 = | Соңғы сайлауы1 = [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|19 наурыз 2023]] | Соңғы сайлауы2 = | Жиналыс залы = Mazhilis Kazakhstan 2021-01-15.jpg | Жиналыс залы тақырыпша = | Жиналыс залы ені = | Жиналыс залы сипаттамасы = | Штаб-пәтері = [[Астана]], [[Қазақстан]] | Құрылуы = [[Қазақстан Республикасының Парламенті#Тарихы|1995 жыл]] | Ізашары1 = Бірпалаталы [[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі]] | Ізашары2 = | Таратылуы = | Ізбасары1 = | Ізбасары2 = | Сайты = [https://www.parlam.kz/kk/mazhilis parlam.kz/kk/mazhilis] | Ортаққор = }} {{Қазақстан саясаты}} '''Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі''' — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның жоғарғы [[заң шығарушы орган]]ның төменгі палатасы. Бес жылға сайланатын Мәжілістің 98 депутаты бар, олардың барлығы да тікелей сайланады. == Тарихы == 1994 жылғы күзде журналист және [[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі]] депутаттығына бұрынғы үміткер Татьяна Квятовская [[Қазақстандағы парламент сайлауы (1994)|1994 жылғы парламент сайлауы]]ның қорытындысын жоққа шығаруды талап етіп сотқа шағым түсірді. 1995 жылы наурызда ұзаққа созылған сот процестерінен кейін Қазақстанның сол кездегі [[Қазақстан Конституциялық соты|Конституциялық соты]] Президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] пен Жоғарғы Кеңес төрағасы [[Әбіш Кекілбайұлы]]ның қарсылықтарына қарамастан, 1995 жылғы 6 наурызда Квятковскаяның талаптарын негізді деп таныды.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/stati/parlamentskie-vybory-v-kazahstane-o-tradicii-ocherednyh-vneocherednyh.html|title=Парламентские выборы в Казахстане: о традиции очередных внеочередных|lang=ru|publisher=informburo|author=Иванов, Анатолий|date=2016-01-14|accessdate=2023-11-25}}</ref> Сот ұйғарымының нәтижесінде Назарбаев 11 наурызда Жоғарғы Кеңесті тарату туралы жарлық шығарды, Кеңесте қабылданған барлық заң жобалары «жарамсыз» деп танылды. Сол себептен Қазақстанда заң шығарушы билік болмады, оның орнына барлық заңдар Президент Жарлықтары негізінде қабылданды.<ref>{{кітап|тақырыбы=Анатомия гражданских кодексов России и Казахстана: биопсия экономических конституций двух постсоветских республик|баспасы=Издательство "Проспект"|авторы=Osakwe, Christopher|жыл=2014}}</ref> [[Қазақстандағы конституциялық референдум (1995)|1995 жылғы 30 тамызда өткізілген бүкіл халықтық референдум]] нәтижесінде Қазақстан Республикасының жаңа [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]]сы қабылданды. Ол Парламентті заң шығару қызметiн жүзеге асыратын, қос Палатадан: Мәжіліс пен [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенат]]тан тұратын жоғары өкiлдi орган ретінде айқындады. Қазақстан Республикасының Президенті [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]]: «Қолданыстағы Конституцияны қабылдағаннан кейін Қазақстандағы экономикалық реформаны жүргізу үшін «даңғыл жол» ашылды. Бейнелеп айтқанда, барлығын да басқарған, бірақ ештеңені басқара алмаған Жоғарғы Кеңестің орнына, осы жылдардың ішінде елдің бет-бейнесін өзгерткен заңдарды қабылдаған қос палаталы кәсіби Парламент келді», – деп атап көрсетті. Осы Конституцияда «Парламент» деген ұғым алғаш рет ресми түрде бекітілді. Ел Президенті Конституция қабылданғаннан кейін «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заң күші бар Жарлыққа қол қойды, оған сәйкес қос палаталы Парламентке депутаттар сайлауы болып өтті. 2021 және 2022 жылдардағы конституциялық өзгерістер мен сайлау заңнамасына енгізілген өзгерістер [[Қазақстан халқы ассамблеясы]]на бөлінген тоғыз орынды алып тастады, пропорционалды мандаттардың сайлау шегін 7 пайыздан 5 пайызға дейін қысқартты, бір мандатты сайлау округтері қайта енгізілді. === Бірінші сайланым (1996–1999) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 1-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 1-сайланым депутаттары}} Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне алғашқы сайлау [[1995 жыл]]ы [[9 желтоқсан]]да болды. Мажоритарлық жүйе негізінде 67 депутат сайланды. Бірінші сайланымдағы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының өкілеттіктері [[1996 жыл]]ы [[30 қаңтар]]да бірінші сессияның ашылуынан басталды. Депутаттық корпуста жергілікті атқарушы органдардың және [[мәслихат]]тың басшылары мен қызметкерлері басым болды - олар 19 адам. Әрбір бесінші депутат кәсіпорынның, қауымдастықтың, фирманың, қордың және басқа құрылымдардың басшылары болып жұмыс істеген. 9 депутат ғылым, жоғары оқу орындары қызметкерлері, мұғалім болған. Әрбір оныншы депутат Президент Әкімшілігінің, министрліктер мен республикалық комитеттердің қызметкерлері болған. 4 парламентарий уақытша жұмыс істемеген. 11 депутат - аграрлық салада, 3 депутат мәдениет саласында жұмыс істеген. Екі депутат құқық қорғау органдарының қызметкері және инженер-экономист болып істеген. Бір депутат – заңгер, біреуі әскери қызметші және біреуі зейнеткер болған. Мәжілісте 7 ғылым докторы, 10 ғылым кандидаты жұмыс істеді. Парламентарийлердің арасында 9 депутат әйел болды. * Мәжіліс Төрағасы — [[Марат Тұрдыбекұлы Оспанов]]. * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Василий Иванович Осипов]]. === Екінші сайланым (1999–2004) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 2-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 2-сайланым депутаттары}} 1999 жылдың күзінде енгізілген конституциялық өзгерістерге сәйкес алғаш рет Орталық Азия өңірінде аралас схема бойынша Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне сайлау өтті, бұл саяси партияларға тең өкілдік негізінде партиялық тізім бойынша Парламентке сайлану мүмкіндігін берді. Осындай жаңалықтардың нәтижесінде бұл сайлау, парламенттік үлгідегі саяси партиялар құру процесін ынталандыра отырып, жоғары саяси мәнімен және баламалы түрде өтуімен ерекшеленді. Сайлауға 10 саяси партия қатысты. Мажоритарлық бір мандатты округтарда 547 кандидат тіркелді. Жалпы сайлау барысында сол кезеңде Қазақстан үшін бұрын-соңды болмаған кандидаттар саны – орташа есеппен бір орынға сегіз адам тіркелді. Парламент Мәжілісіне сайлау қорытындылары бойынша бір мандатты округтар бойынша 67 депутат және біртұтас жалпыұлттық округ бойынша партиялардан 10 депутат сайланды. Олар жеті проценттік барьерді еңсерген төрт партияның – «Отан», Азаматтық, Аграрлық және Коммунистік партияның өкілдері болды. Сайланған 77 депутаттың 8-і - әйелдер, 74-і – жоғары білімді, 30-ға жуығы екі жоғары оқу орындарын бітірген адамдар болды. Депутаттар арасында 1 академик, 7 доктор және әртүрлі мамандықтары бар 20 ғылым кандидаты болды. Депутаттық корпустың басым көпшілігі инженерлер – 30, заңгерлер – 22, экономистер – 16, педагогикалық білімі барлар – 14, ауыл шаруашылық ғалымдары мен мамандары – 8, сондай-ақ журналист, дәрігер, тарихшы, менеджер, әскери қызметші, халықаралық қатынастар маманы және т.б болды. * Мәжіліс Төрағасы — [[Жармахан Айтбайұлы Тұяқбай]]. * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Мұхамбет Жұманазарұлы Көпеев]]. * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Сергей Александрович Дьяченко]]. === Үшінші сайланым (2004–2007) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3-сайланым депутаттары}} Үшінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін сайлау 2004 жылғы қыркүйекте болып өтті. Сайлауға 12 саяси партия қатысты, олардың ішінде 4-уі – екі сайлау блогының құрамында. Сайлау нәтижесінде Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне 77 депутат сайланды. 67 депутат Республиканың әкімшілік-аумақтық бірлігі ескеріле отырып құрылған, шамамен сайлаушылардың саны тең бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланды. 10 депутат барабар өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланды. Олардың ішінде 7 депутат «Отан» республикалық саяси партиясынан, бір-біреуден «Асар» республикалық партиясынан, «Ақ жол» демократиялық партиясынан және Қазақстанның Аграрлық және Азаматтық партияларының «АИСТ» сайлау блогынан (Еңбекшілердің аграрлық-индустриялық одағы) сайланған. Сайланған парламентарийлердің жалпы санынан 59 депутатты саяси партиялар ұсынды: «Отан» республикалық саяси партиясынан – 42, «АИСТ» сайлау блогынан - 11, «Асар» республикалық партиясынан – 4, «Ақ жол» демократиялық партиясынан – 1, Қазақстан Демократиялық партиясынан - 1. Өзін өзі ұсынғандар – 18 депутат. Палата құрамында 69 ер адам және 8 әйел бар. Үшінші сайланған Мәжілістің депутаттық құрамының орташа жас мөлшері – 53 жас, ең жасы – 28 жаста, ең егдесі – 73 жаста. Барлық депутаттар жоғары білімді болды. 28 депутаттың ғылыми дәрежесі мен атағы бар, олардың ішінде 13 ғылым кандидаты мен 15 ғылым докторы болды. Парламентарийлер арасында әртүрлі мамандықтағы инженерлердің саны едәуір, олар – 21, заңгерлер – 14, экономистер – 16. Бұдан басқа, үшінші сайланған Мәжілісте ауыл шаруашылығы, халықаралық қатынастар мамандарының кәсіби біліктілігін иеленгендер, менеджерлер, дәрігерлер, педагогтар, әскери қызметшілер, журналистер, мәдениет қайраткерлері және т.б. болды. 37 парламентарий екі жоғары оқу орнын бітірген. Соңғы жылдар ішінде Палатада парламенттік стажы бар депутаттар саны өскен. Мәжілістің 29 депутаты бұрынғы сайланымда жұмыс істеген, 3 – бірінші және екінші сайланымда, екеуі - Сенатта, 12 депутат бұрын әртүрлі сайланған Жоғарғы Кеңестің депутаттары болған. * Мәжіліс Төрағасы — [[Орал Байқонысұлы Мұхамеджанов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Сергей Александрович Дьяченко]] Үшінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін тарату және Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы» Жарлығының қабылдануына байланысты 2007 жылғы 20 маусымда өз қызметін аяқтады. === Төртінші сайланым (2007–2011) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланым депутаттары}} Төртінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің сайлауы Конституцияға 2007 жылғы мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, 2007 жылғы тамызда өтті. Жаңартылған Конституцияға сәйкес Мәжіліс 107 депутаттан құралды. 98 депутат біртұтас жалпыұлттық сайлау округі бойынша жасырын дауыс беру жағдайында жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде партиялық тізімдер бойынша сайланды. Қалған депутаттар Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланды. Жеті саяси партия қатысқан 2007 жылғы 18 тамыздағы сайлауда 7 пайыздық барьерді тек «Нұр Отан» Республикалық Халықтық-Демократиялық партиясы ғана еңсерді, одан сайланған депутаттар Парламент Мәжілісіндегі барлық 98 орынды алды. Палатадағы 9 орын Қазақстан халқы ассамблеясы 2007 жылғы 20 тамызда сайлаған депутаттарға берілді. Мәжілістің құрамына бұрынғы сайланымның депутаттық корпусынан – 39 депутат, мемлекеттік басқару органдарынан – 24 адам, жергілікті басқару органдарынан – 19 адам, бизнес құрылымдарынан – 8 адам, білім беру, ғылым және мәдениет саласынан – 8 адам және басқа салалардан 9 адам кірді. Палатада білімі бойынша әр түрлі біліктілігі бар инженерлер – 42, заңгерлер – 34, бір бөлігі басқа бейін бойынша екінші жоғары білім алған педагогтар басым – 23 депутат. 21 депутаттың – экономикалық білімі, 9-ның ауыл шаруашылық білімі болды. Депутаттық корпуста сондай-ақ дәрігерлер, халықаралық қатынастар мамандары, журналистер, мәдениет пен өнер және басқа да мамандықтар қызметкерлері болды. Мәжілісте 15 ғылым докторы және 27 ғылым кандидаты жұмыс істеді, 35 парламентарийдің екі жоғары білімі болды. Палатада әр түрлі ұлттардың өкілдігі кеңейді. Депутаттық корпустың құрамына 82 қазақ, 17 орыс, 2 неміс және бір-бірден белорус, балқар, кәріс, украин, өзбек және ұйғыр кірді. Әйелдердің саны екі еседен астам артты – 17 депутат. Төртінші сайланған Мәжілістің депутаттық корпусының орта жасы – 52 жас, бұл үшінші сайланымдағыдан бір жасқа төмен. Жасы бойынша саны ең көп топ 50-ден 59 жасқа дейінгілер болып табылады – 44 депутат, одан кейінгі топ 40-тан 50 жасқа дейінгілер – 36 депутат, 60 жастан асқандар – 23 адам және саны ең аз топ 30-дан 40 жасқан дейінгілер – 4 депутат. * Мәжіліс Төрағасы — [[Аслан Есболайұлы Мусин]] * Мәжіліс Төрағасы — [[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Сергей Александрович Дьяченко]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжанов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Владимир Яковлевич Бобров]] Төртінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі Қазақстан Республикасы Президентінің «Төртінші шақырылған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін тарату және Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы» 2011 жылғы 16 қарашадағы Жарлығына байланысты өз жұмысын аяқтады. === Бесінші сайланым (2012–2016) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары}} Бесінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің жаңа құрамы 2012 жылғы қаңтарда жасақталды. Сайлауға жеті саяси партия қатысты, олардың үшеуі сайлау қорытындысы бойынша сайлаушылардың 7%-дан астам дауысына ие болып, Парламент Мәжілісіне өтті, олар: «[[Аманат (партия)|Нұр Отан]]» Халықтық-Демократиялық партиясы (80,99%), «[[Ақ жол демократиялық партиясы|Ақ жол]]» Қазақстанның Демократиялық партиясы (7,47 %), [[Қазақстан Халық партиясы|Қазақстан коммунистік халық партиясы]] (7,19%). Парламент Мәжілісінде «Нұр Отан» партиясынан 83 депутат, «Ақ жол» партиясынан 8 депутат, ҚКХП-дан 7 депутат жұмыс істейді. Қазақстан халқы ассамблеясынан 9 депутат бар. Мәжілісте барлығы 107 депутат жұмыс істейді. Мәжілістің құрамына бұрынғы сайланымның депутаттық корпусынан 43 депутат өтті. Палатада білімі бойынша әр түрлі біліктіліктегі инженерлер – 30 депутат, 21 педагог, 13 заңгер депутат бар. 21 депутаттың экономикалық білімі, 10 депутаттың ауыл шаруашылығы білімі бар. Мәжілісте 2 академик, 17 ғылым докторы және 25 ғылым кандидаты жұмыс істейді, 60 парламентарийдің екі жоғары білімі бар. Палатада түрлі ұлт өкілдерінің құрамы кеңейді. Депутаттық корпус құрамында 76 қазақ, 21 орыс, 3 украин, 2 неміс және бір-бірден татар, шешен, корей, өзбек және ұйғыр бар. Депутат әйелдердің саны – 26. Мәжілістің депутаттық корпусының орта жасы – 56 жасты құрайды, бұл төртінші сайланымдағыдан төрт жасқа жоғары. Жасы бойынша саны ең көп топ 50-ден 59 жасқа дейінгілер болып табылады 47 депутат, 60 жастан асқандар 34, содан кейінгі топ 40 жастан 47 жасқа дейінгілер 22 депутат және ең аз топ 30 жастан 39 жасқа дейінгілер 4 депутат. === Алтыншы сайланым (2016–2021) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары}} * Мәжіліс Төрағасы — [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин]] * Мәжіліс Төрағасы — [[Ерлан Жақанұлы Қошанов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Сергей Александрович Дьяченко]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов]] === Жетінші сайланым (2021–2023) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланым депутаттары}} VII сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің сайлауы 2021 жылғы 10 қаңтарда өтті. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылдың қыркүйек айында Қазақстан халқына Жолдауында Мәжіліс пен мәслихаттар сайлауы 2023 жылдың бірінші жартыжылдығында өтетінін хабарлады. 2023 жылғы 19 қаңтар күні Президент Қ.Тоқаев Парламент палаталарының төрағаларымен және Премьер-министрмен Парламент Мәжілісін тарату және мәслихаттардың өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату жөнінде кеңес өткізді<ref>[https://egemen.kz/article/333085-prezident-parlament-madgilisin-taratu-dgoninde-kenhes-otkizdi Президент Парламент Мәжілісін тарату жөнінде кеңес өткізді]</ref>. Президенттің Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауын өткізуге қатысты мәлімдемесінде 2023 жылғы 19 қаңтардағы Жарлығымен жетінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін таратып, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын 2023 жылғы 19 наурызға тағайындағанын хабарлады <ref>[https://egemen.kz/article/333106-prezidenttinh-parlament-madgilisi-dgane-maslikhat-deputattarynynh-kezekten-tys-s Президенттің Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауын өткізуге қатысты мәлімдемесі] </ref>, <ref>[https://egemen.kz/article/333106-prezidenttinh-parlament-madgilisi-dgane-maslikhat-deputattarynynh-kezekten-tys-s Президенттің Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауын өткізуге қатысты мәлімдемесі] </ref>. Сайлауға қатысқан бес партияның үшеуі сайлаушылардың 7 пайыздан астамының дауысына ие болып, Парламент Мәжілісінің құрамына кірді. Олар: «Nur Otan» партиясы (71,09%), Қазақстанның «Ақ жол» демократиялық партиясы (10,95 %) және Қазақстан Халық партиясы (9,10 %). «Нұр Отан» партиясынан Парламент Мәжілісінде 76, «Ақ жол» партиясынан 12, Қазақстан Халық партиясынан 10 депутат қызмет етеді. 9 депутат Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланды. === Сегізінші сайланым (2023–) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары}} [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|VIII сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің сайлауы]] 2023 жылғы 19 наурызда өтті. Сайлау нәтижесінде сайлауға қатысқан жеті партияның алтауы Мәжіліске кірді (тек [[Байтақ (партия)|Байтақ Жасылдар партиясы]] ғана беспайыздық нәтижеге жете алмады) және өзін-өзі ұсынған үміткерлердің жетеуі Мәжілістегі мандаттарын алды.<ref>{{Cite web|date=2023-03-20|title=ҚР Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауда дауыс берудің алдын ала нәтижелері туралы|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/releases/index.php?ID=8910|access-date=2023-03-31|website=[[Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы|ОСК]] ресми сайты|lang=kk}}</ref> == Басшылығы == === Төраға === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламентінің Мәжіліс төрағалары}} Мәжілістің [[спикер]]і оның [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасы|төраға]]сы деп аталады. Төраға Мәжіліс сессияларын ашады, палатаның кезекті бірлескен отырыстарын шақырады, оның кезекті және кезектен тыс бірлескен отырыстарына төрағалық етеді. Бұл лауазымның қазіргі иегері — [[Ерлан Жақанұлы Қошанов]]. === Төраға орынбасарлары === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары}} [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасы|Төраға]]ның екі [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары|орынбасары]] бар, олардың кандидатурасын Төрағаның өзі ұсынады және Мәжілісмендер сайлайды. Орынбасарлар Төраға қоятын міндеттерді орындайды. == Сайланымдар тізімі == {| class="wikitable" style="text-align:right" |- !Шақырылымы !Қызметі !Сайлауы |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 1-сайланымы|1]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 1-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 30 қаңтар 1996 – 1 желтоқсан 1999 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (1995)|1995]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 2-сайланымы|2]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 2-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 1 желтоқсан 1999 – 3 қараша 2004 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (1999)|1999]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3-сайланымы|3]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 3 қараша 2004 – 20 маусым 2007 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2004)|2004]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланымы|4]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 1 қыркүйек 2007 – 15 қараша 2011 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2007)|2007]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланымы|5]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 20 қаңтар 2012 – 20 қаңтар 2016 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2012)|2012]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланымы|6]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 25 наурыз 2016 – 30 желтоқсан 2020 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2016)|2016]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланымы|7]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 15 қаңтар 2021 – 19 қаңтар 2023 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2021)|2021]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланымы|8]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 29 наурыз 2023 – | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023]] |} == Тұрақты комитеттері == # Аграрлық мәселелер комитеті # Заңнама және сот-құқықтық реформа комитеті # Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитеті # Әлеуметтік-мәдени даму комитеті # Қаржы және бюджет комитеті # Экология мәселелері және табиғат пайдалану комитеті # Экономикалық реформа және өңірлік даму комитеті == Мәжіліс аппаратының басшылары == # Мағзам Қасымов (1996—1999) # [[Ирак Қасымұлы Елекеев|Ирак Елекеев]] (1999—2002) # Әнуар Толканчинов (2002—2004)? # Нұрлан Рақымжанов (2004—2007) # Ерген Дошаев (2007—2011) # Үсен Жетенов (2012—2016) # Жаслан Жүгінісов (2016—2017) # Серік Айдарбеков (2017—2020) # Дастан Махаев (2020—2022) # Ренат Айтаев (2022 жылдан бастап) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Елдер бойынша парламенттердің төменгі палаталары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті]] 1cnqil3tdc81edm9skkc2oxygryq81b 3480924 3480923 2025-06-18T06:23:43Z Casserium 68287 /* Төраға */ 3480924 wikitext text/x-wiki {{Заң шығарушы орган | Атауы = Қазақстан Парламентінің Мәжілісі | Шынайы атауы = | Қазіргі шақырылымы = [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары|VIII-шақырылым]] | Сурет = Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg | Ені = | Сурет атауы = | Мемлекет = {{байрақ|Қазақстан}} | Түрі = [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]тің төменгі палатасы | Сайлану мерзімі = 5 жыл | Палаталары = | Басшының лауазымы1 = [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағалары|Төрағасы]] | Басшы1 = [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] | Басшының партиясы1 = [[Аманат (партия)|Аманат]] | Сайлану күні1 = 1 ақпан 2022 | Басшының лауазымы2 = [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары|Төраға орынбасары]] | Басшы2 = [[Дәния Мәдиқызы Еспаева|Дәния Еспаева]] | Басшының партиясы2 = [[Ақ жол демократиялық партиясы|Ақ жол]] | Сайлану күні2 = 29 наурыз 2023 | Басшының лауазымы3 = [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары|Төраға орынбасары]] | Басшы3 = [[Альберт Павлович Рау|Альберт Рау]] | Басшының партиясы3 = [[Аманат (партия)|Аманат]] | Сайлану күні3 = 29 наурыз 2022 | Басшының лауазымы4 = | Басшы4 = | Басшының партиясы4 = | Сайлану күні4 = | Басшының лауазымы5 = | Басшы5 = | Басшының партиясы5 = | Сайлану күні5 = | Басшының лауазымы6 = | Басшы6 = | Басшының партиясы6 = | Сайлану күні6 = | Мүшелер саны = 98 | Құрылым1 = Kazakhstan Mäjilis 2023.svg | Құрылым ені1 = | Құрылым сипаттамасы1 = | Палата1 = | Фракциялары1 = {{legend|#55B4A0|[[Аманат (партия)|Аманат]]: 62 депутат}}{{legend|#0A5C2E|[[Ауыл (партия)|Ауыл ХДПП]]: 8 депутат}}{{legend|#053381|[[Ақ жол демократиялық партиясы|Ақ Жол ДП]]: 6 депутат}}{{legend|#4A77EC|[[Respublica]]: 6 депутат}}{{legend|#EE0D39|[[Қазақстан Халық партиясы|ҚХП]]: 5 депутат}}{{legend|#4A77EC|[[Жалпыұлттық социал-демократиялық партия|ЖСДП]]: 4 депутат}}{{legend|#CCCCCC|[[Партиясыз]]: 7 депутат}} | Құрылым2 = | Құрылым ені2 = | Құрылым сипаттамасы2 = | Палата2 = | Фракциялары2 = | Комитеттері1 = | Комитеттері2 = | Дауыс беру жүйесі1 = Жабық [[партиялық тізім]] бойынша пропорционалдық өкілеттік: 69 депутат<br>[[Бір жеңімпазы бар салыстырмалы көпшілік жүйесі]]: 29 депутат | Дауыс беру жүйесі2 = | Соңғы сайлауы1 = [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|19 наурыз 2023]] | Соңғы сайлауы2 = | Жиналыс залы = Mazhilis Kazakhstan 2021-01-15.jpg | Жиналыс залы тақырыпша = | Жиналыс залы ені = | Жиналыс залы сипаттамасы = | Штаб-пәтері = [[Астана]], [[Қазақстан]] | Құрылуы = [[Қазақстан Республикасының Парламенті#Тарихы|1995 жыл]] | Ізашары1 = Бірпалаталы [[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі]] | Ізашары2 = | Таратылуы = | Ізбасары1 = | Ізбасары2 = | Сайты = [https://www.parlam.kz/kk/mazhilis parlam.kz/kk/mazhilis] | Ортаққор = }} {{Қазақстан саясаты}} '''Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі''' — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]]ның жоғарғы [[заң шығарушы орган]]ның төменгі палатасы. Бес жылға сайланатын Мәжілістің 98 депутаты бар, олардың барлығы да тікелей сайланады. == Тарихы == 1994 жылғы күзде журналист және [[Қазақстан Жоғарғы Кеңесі]] депутаттығына бұрынғы үміткер Татьяна Квятовская [[Қазақстандағы парламент сайлауы (1994)|1994 жылғы парламент сайлауы]]ның қорытындысын жоққа шығаруды талап етіп сотқа шағым түсірді. 1995 жылы наурызда ұзаққа созылған сот процестерінен кейін Қазақстанның сол кездегі [[Қазақстан Конституциялық соты|Конституциялық соты]] Президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] пен Жоғарғы Кеңес төрағасы [[Әбіш Кекілбайұлы]]ның қарсылықтарына қарамастан, 1995 жылғы 6 наурызда Квятковскаяның талаптарын негізді деп таныды.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/stati/parlamentskie-vybory-v-kazahstane-o-tradicii-ocherednyh-vneocherednyh.html|title=Парламентские выборы в Казахстане: о традиции очередных внеочередных|lang=ru|publisher=informburo|author=Иванов, Анатолий|date=2016-01-14|accessdate=2023-11-25}}</ref> Сот ұйғарымының нәтижесінде Назарбаев 11 наурызда Жоғарғы Кеңесті тарату туралы жарлық шығарды, Кеңесте қабылданған барлық заң жобалары «жарамсыз» деп танылды. Сол себептен Қазақстанда заң шығарушы билік болмады, оның орнына барлық заңдар Президент Жарлықтары негізінде қабылданды.<ref>{{кітап|тақырыбы=Анатомия гражданских кодексов России и Казахстана: биопсия экономических конституций двух постсоветских республик|баспасы=Издательство "Проспект"|авторы=Osakwe, Christopher|жыл=2014}}</ref> [[Қазақстандағы конституциялық референдум (1995)|1995 жылғы 30 тамызда өткізілген бүкіл халықтық референдум]] нәтижесінде Қазақстан Республикасының жаңа [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]]сы қабылданды. Ол Парламентті заң шығару қызметiн жүзеге асыратын, қос Палатадан: Мәжіліс пен [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенат]]тан тұратын жоғары өкiлдi орган ретінде айқындады. Қазақстан Республикасының Президенті [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]]: «Қолданыстағы Конституцияны қабылдағаннан кейін Қазақстандағы экономикалық реформаны жүргізу үшін «даңғыл жол» ашылды. Бейнелеп айтқанда, барлығын да басқарған, бірақ ештеңені басқара алмаған Жоғарғы Кеңестің орнына, осы жылдардың ішінде елдің бет-бейнесін өзгерткен заңдарды қабылдаған қос палаталы кәсіби Парламент келді», – деп атап көрсетті. Осы Конституцияда «Парламент» деген ұғым алғаш рет ресми түрде бекітілді. Ел Президенті Конституция қабылданғаннан кейін «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заң күші бар Жарлыққа қол қойды, оған сәйкес қос палаталы Парламентке депутаттар сайлауы болып өтті. 2021 және 2022 жылдардағы конституциялық өзгерістер мен сайлау заңнамасына енгізілген өзгерістер [[Қазақстан халқы ассамблеясы]]на бөлінген тоғыз орынды алып тастады, пропорционалды мандаттардың сайлау шегін 7 пайыздан 5 пайызға дейін қысқартты, бір мандатты сайлау округтері қайта енгізілді. === Бірінші сайланым (1996–1999) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 1-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 1-сайланым депутаттары}} Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне алғашқы сайлау [[1995 жыл]]ы [[9 желтоқсан]]да болды. Мажоритарлық жүйе негізінде 67 депутат сайланды. Бірінші сайланымдағы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының өкілеттіктері [[1996 жыл]]ы [[30 қаңтар]]да бірінші сессияның ашылуынан басталды. Депутаттық корпуста жергілікті атқарушы органдардың және [[мәслихат]]тың басшылары мен қызметкерлері басым болды - олар 19 адам. Әрбір бесінші депутат кәсіпорынның, қауымдастықтың, фирманың, қордың және басқа құрылымдардың басшылары болып жұмыс істеген. 9 депутат ғылым, жоғары оқу орындары қызметкерлері, мұғалім болған. Әрбір оныншы депутат Президент Әкімшілігінің, министрліктер мен республикалық комитеттердің қызметкерлері болған. 4 парламентарий уақытша жұмыс істемеген. 11 депутат - аграрлық салада, 3 депутат мәдениет саласында жұмыс істеген. Екі депутат құқық қорғау органдарының қызметкері және инженер-экономист болып істеген. Бір депутат – заңгер, біреуі әскери қызметші және біреуі зейнеткер болған. Мәжілісте 7 ғылым докторы, 10 ғылым кандидаты жұмыс істеді. Парламентарийлердің арасында 9 депутат әйел болды. * Мәжіліс Төрағасы — [[Марат Тұрдыбекұлы Оспанов]]. * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Василий Иванович Осипов]]. === Екінші сайланым (1999–2004) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 2-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 2-сайланым депутаттары}} 1999 жылдың күзінде енгізілген конституциялық өзгерістерге сәйкес алғаш рет Орталық Азия өңірінде аралас схема бойынша Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне сайлау өтті, бұл саяси партияларға тең өкілдік негізінде партиялық тізім бойынша Парламентке сайлану мүмкіндігін берді. Осындай жаңалықтардың нәтижесінде бұл сайлау, парламенттік үлгідегі саяси партиялар құру процесін ынталандыра отырып, жоғары саяси мәнімен және баламалы түрде өтуімен ерекшеленді. Сайлауға 10 саяси партия қатысты. Мажоритарлық бір мандатты округтарда 547 кандидат тіркелді. Жалпы сайлау барысында сол кезеңде Қазақстан үшін бұрын-соңды болмаған кандидаттар саны – орташа есеппен бір орынға сегіз адам тіркелді. Парламент Мәжілісіне сайлау қорытындылары бойынша бір мандатты округтар бойынша 67 депутат және біртұтас жалпыұлттық округ бойынша партиялардан 10 депутат сайланды. Олар жеті проценттік барьерді еңсерген төрт партияның – «Отан», Азаматтық, Аграрлық және Коммунистік партияның өкілдері болды. Сайланған 77 депутаттың 8-і - әйелдер, 74-і – жоғары білімді, 30-ға жуығы екі жоғары оқу орындарын бітірген адамдар болды. Депутаттар арасында 1 академик, 7 доктор және әртүрлі мамандықтары бар 20 ғылым кандидаты болды. Депутаттық корпустың басым көпшілігі инженерлер – 30, заңгерлер – 22, экономистер – 16, педагогикалық білімі барлар – 14, ауыл шаруашылық ғалымдары мен мамандары – 8, сондай-ақ журналист, дәрігер, тарихшы, менеджер, әскери қызметші, халықаралық қатынастар маманы және т.б болды. * Мәжіліс Төрағасы — [[Жармахан Айтбайұлы Тұяқбай]]. * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Мұхамбет Жұманазарұлы Көпеев]]. * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Сергей Александрович Дьяченко]]. === Үшінші сайланым (2004–2007) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3-сайланым депутаттары}} Үшінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін сайлау 2004 жылғы қыркүйекте болып өтті. Сайлауға 12 саяси партия қатысты, олардың ішінде 4-уі – екі сайлау блогының құрамында. Сайлау нәтижесінде Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне 77 депутат сайланды. 67 депутат Республиканың әкімшілік-аумақтық бірлігі ескеріле отырып құрылған, шамамен сайлаушылардың саны тең бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланды. 10 депутат барабар өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланды. Олардың ішінде 7 депутат «Отан» республикалық саяси партиясынан, бір-біреуден «Асар» республикалық партиясынан, «Ақ жол» демократиялық партиясынан және Қазақстанның Аграрлық және Азаматтық партияларының «АИСТ» сайлау блогынан (Еңбекшілердің аграрлық-индустриялық одағы) сайланған. Сайланған парламентарийлердің жалпы санынан 59 депутатты саяси партиялар ұсынды: «Отан» республикалық саяси партиясынан – 42, «АИСТ» сайлау блогынан - 11, «Асар» республикалық партиясынан – 4, «Ақ жол» демократиялық партиясынан – 1, Қазақстан Демократиялық партиясынан - 1. Өзін өзі ұсынғандар – 18 депутат. Палата құрамында 69 ер адам және 8 әйел бар. Үшінші сайланған Мәжілістің депутаттық құрамының орташа жас мөлшері – 53 жас, ең жасы – 28 жаста, ең егдесі – 73 жаста. Барлық депутаттар жоғары білімді болды. 28 депутаттың ғылыми дәрежесі мен атағы бар, олардың ішінде 13 ғылым кандидаты мен 15 ғылым докторы болды. Парламентарийлер арасында әртүрлі мамандықтағы инженерлердің саны едәуір, олар – 21, заңгерлер – 14, экономистер – 16. Бұдан басқа, үшінші сайланған Мәжілісте ауыл шаруашылығы, халықаралық қатынастар мамандарының кәсіби біліктілігін иеленгендер, менеджерлер, дәрігерлер, педагогтар, әскери қызметшілер, журналистер, мәдениет қайраткерлері және т.б. болды. 37 парламентарий екі жоғары оқу орнын бітірген. Соңғы жылдар ішінде Палатада парламенттік стажы бар депутаттар саны өскен. Мәжілістің 29 депутаты бұрынғы сайланымда жұмыс істеген, 3 – бірінші және екінші сайланымда, екеуі - Сенатта, 12 депутат бұрын әртүрлі сайланған Жоғарғы Кеңестің депутаттары болған. * Мәжіліс Төрағасы — [[Орал Байқонысұлы Мұхамеджанов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Сергей Александрович Дьяченко]] Үшінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін тарату және Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы» Жарлығының қабылдануына байланысты 2007 жылғы 20 маусымда өз қызметін аяқтады. === Төртінші сайланым (2007–2011) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланым депутаттары}} Төртінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің сайлауы Конституцияға 2007 жылғы мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, 2007 жылғы тамызда өтті. Жаңартылған Конституцияға сәйкес Мәжіліс 107 депутаттан құралды. 98 депутат біртұтас жалпыұлттық сайлау округі бойынша жасырын дауыс беру жағдайында жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде партиялық тізімдер бойынша сайланды. Қалған депутаттар Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланды. Жеті саяси партия қатысқан 2007 жылғы 18 тамыздағы сайлауда 7 пайыздық барьерді тек «Нұр Отан» Республикалық Халықтық-Демократиялық партиясы ғана еңсерді, одан сайланған депутаттар Парламент Мәжілісіндегі барлық 98 орынды алды. Палатадағы 9 орын Қазақстан халқы ассамблеясы 2007 жылғы 20 тамызда сайлаған депутаттарға берілді. Мәжілістің құрамына бұрынғы сайланымның депутаттық корпусынан – 39 депутат, мемлекеттік басқару органдарынан – 24 адам, жергілікті басқару органдарынан – 19 адам, бизнес құрылымдарынан – 8 адам, білім беру, ғылым және мәдениет саласынан – 8 адам және басқа салалардан 9 адам кірді. Палатада білімі бойынша әр түрлі біліктілігі бар инженерлер – 42, заңгерлер – 34, бір бөлігі басқа бейін бойынша екінші жоғары білім алған педагогтар басым – 23 депутат. 21 депутаттың – экономикалық білімі, 9-ның ауыл шаруашылық білімі болды. Депутаттық корпуста сондай-ақ дәрігерлер, халықаралық қатынастар мамандары, журналистер, мәдениет пен өнер және басқа да мамандықтар қызметкерлері болды. Мәжілісте 15 ғылым докторы және 27 ғылым кандидаты жұмыс істеді, 35 парламентарийдің екі жоғары білімі болды. Палатада әр түрлі ұлттардың өкілдігі кеңейді. Депутаттық корпустың құрамына 82 қазақ, 17 орыс, 2 неміс және бір-бірден белорус, балқар, кәріс, украин, өзбек және ұйғыр кірді. Әйелдердің саны екі еседен астам артты – 17 депутат. Төртінші сайланған Мәжілістің депутаттық корпусының орта жасы – 52 жас, бұл үшінші сайланымдағыдан бір жасқа төмен. Жасы бойынша саны ең көп топ 50-ден 59 жасқа дейінгілер болып табылады – 44 депутат, одан кейінгі топ 40-тан 50 жасқа дейінгілер – 36 депутат, 60 жастан асқандар – 23 адам және саны ең аз топ 30-дан 40 жасқан дейінгілер – 4 депутат. * Мәжіліс Төрағасы — [[Аслан Есболайұлы Мусин]] * Мәжіліс Төрағасы — [[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Сергей Александрович Дьяченко]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжанов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Владимир Яковлевич Бобров]] Төртінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі Қазақстан Республикасы Президентінің «Төртінші шақырылған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін тарату және Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы» 2011 жылғы 16 қарашадағы Жарлығына байланысты өз жұмысын аяқтады. === Бесінші сайланым (2012–2016) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары}} Бесінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің жаңа құрамы 2012 жылғы қаңтарда жасақталды. Сайлауға жеті саяси партия қатысты, олардың үшеуі сайлау қорытындысы бойынша сайлаушылардың 7%-дан астам дауысына ие болып, Парламент Мәжілісіне өтті, олар: «[[Аманат (партия)|Нұр Отан]]» Халықтық-Демократиялық партиясы (80,99%), «[[Ақ жол демократиялық партиясы|Ақ жол]]» Қазақстанның Демократиялық партиясы (7,47 %), [[Қазақстан Халық партиясы|Қазақстан коммунистік халық партиясы]] (7,19%). Парламент Мәжілісінде «Нұр Отан» партиясынан 83 депутат, «Ақ жол» партиясынан 8 депутат, ҚКХП-дан 7 депутат жұмыс істейді. Қазақстан халқы ассамблеясынан 9 депутат бар. Мәжілісте барлығы 107 депутат жұмыс істейді. Мәжілістің құрамына бұрынғы сайланымның депутаттық корпусынан 43 депутат өтті. Палатада білімі бойынша әр түрлі біліктіліктегі инженерлер – 30 депутат, 21 педагог, 13 заңгер депутат бар. 21 депутаттың экономикалық білімі, 10 депутаттың ауыл шаруашылығы білімі бар. Мәжілісте 2 академик, 17 ғылым докторы және 25 ғылым кандидаты жұмыс істейді, 60 парламентарийдің екі жоғары білімі бар. Палатада түрлі ұлт өкілдерінің құрамы кеңейді. Депутаттық корпус құрамында 76 қазақ, 21 орыс, 3 украин, 2 неміс және бір-бірден татар, шешен, корей, өзбек және ұйғыр бар. Депутат әйелдердің саны – 26. Мәжілістің депутаттық корпусының орта жасы – 56 жасты құрайды, бұл төртінші сайланымдағыдан төрт жасқа жоғары. Жасы бойынша саны ең көп топ 50-ден 59 жасқа дейінгілер болып табылады 47 депутат, 60 жастан асқандар 34, содан кейінгі топ 40 жастан 47 жасқа дейінгілер 22 депутат және ең аз топ 30 жастан 39 жасқа дейінгілер 4 депутат. === Алтыншы сайланым (2016–2021) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары}} * Мәжіліс Төрағасы — [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин]] * Мәжіліс Төрағасы — [[Ерлан Жақанұлы Қошанов]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Сергей Александрович Дьяченко]] * Мәжіліс Төрағасының орынбасары — [[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов]] === Жетінші сайланым (2021–2023) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланым депутаттары}} VII сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің сайлауы 2021 жылғы 10 қаңтарда өтті. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылдың қыркүйек айында Қазақстан халқына Жолдауында Мәжіліс пен мәслихаттар сайлауы 2023 жылдың бірінші жартыжылдығында өтетінін хабарлады. 2023 жылғы 19 қаңтар күні Президент Қ.Тоқаев Парламент палаталарының төрағаларымен және Премьер-министрмен Парламент Мәжілісін тарату және мәслихаттардың өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату жөнінде кеңес өткізді<ref>[https://egemen.kz/article/333085-prezident-parlament-madgilisin-taratu-dgoninde-kenhes-otkizdi Президент Парламент Мәжілісін тарату жөнінде кеңес өткізді]</ref>. Президенттің Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауын өткізуге қатысты мәлімдемесінде 2023 жылғы 19 қаңтардағы Жарлығымен жетінші сайланған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісін таратып, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын 2023 жылғы 19 наурызға тағайындағанын хабарлады <ref>[https://egemen.kz/article/333106-prezidenttinh-parlament-madgilisi-dgane-maslikhat-deputattarynynh-kezekten-tys-s Президенттің Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауын өткізуге қатысты мәлімдемесі] </ref>, <ref>[https://egemen.kz/article/333106-prezidenttinh-parlament-madgilisi-dgane-maslikhat-deputattarynynh-kezekten-tys-s Президенттің Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауын өткізуге қатысты мәлімдемесі] </ref>. Сайлауға қатысқан бес партияның үшеуі сайлаушылардың 7 пайыздан астамының дауысына ие болып, Парламент Мәжілісінің құрамына кірді. Олар: «Nur Otan» партиясы (71,09%), Қазақстанның «Ақ жол» демократиялық партиясы (10,95 %) және Қазақстан Халық партиясы (9,10 %). «Нұр Отан» партиясынан Парламент Мәжілісінде 76, «Ақ жол» партиясынан 12, Қазақстан Халық партиясынан 10 депутат қызмет етеді. 9 депутат Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланды. === Сегізінші сайланым (2023–) === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланымы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары}} [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|VIII сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің сайлауы]] 2023 жылғы 19 наурызда өтті. Сайлау нәтижесінде сайлауға қатысқан жеті партияның алтауы Мәжіліске кірді (тек [[Байтақ (партия)|Байтақ Жасылдар партиясы]] ғана беспайыздық нәтижеге жете алмады) және өзін-өзі ұсынған үміткерлердің жетеуі Мәжілістегі мандаттарын алды.<ref>{{Cite web|date=2023-03-20|title=ҚР Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауда дауыс берудің алдын ала нәтижелері туралы|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/releases/index.php?ID=8910|access-date=2023-03-31|website=[[Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы|ОСК]] ресми сайты|lang=kk}}</ref> == Басшылығы == === Төраға === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы}} {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағалары}} Мәжілістің [[спикер]]і оның [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасы|төраға]]сы деп аталады. Төраға Мәжіліс сессияларын ашады, палатаның кезекті бірлескен отырыстарын шақырады, оның кезекті және кезектен тыс бірлескен отырыстарына төрағалық етеді. Бұл лауазымның қазіргі иегері — [[Ерлан Жақанұлы Қошанов]]. === Төраға орынбасарлары === {{Толық мақала|Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары}} [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасы|Төраға]]ның екі [[Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары|орынбасары]] бар, олардың кандидатурасын Төрағаның өзі ұсынады және Мәжілісмендер сайлайды. Орынбасарлар Төраға қоятын міндеттерді орындайды. == Сайланымдар тізімі == {| class="wikitable" style="text-align:right" |- !Шақырылымы !Қызметі !Сайлауы |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 1-сайланымы|1]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 1-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 30 қаңтар 1996 – 1 желтоқсан 1999 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (1995)|1995]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 2-сайланымы|2]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 2-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 1 желтоқсан 1999 – 3 қараша 2004 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (1999)|1999]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3-сайланымы|3]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 3 қараша 2004 – 20 маусым 2007 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2004)|2004]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланымы|4]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 1 қыркүйек 2007 – 15 қараша 2011 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2007)|2007]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланымы|5]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 20 қаңтар 2012 – 20 қаңтар 2016 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2012)|2012]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланымы|6]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 25 наурыз 2016 – 30 желтоқсан 2020 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2016)|2016]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланымы|7]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 15 қаңтар 2021 – 19 қаңтар 2023 | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2021)|2021]] |- | align="center" | [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланымы|8]]<br>{{Small|([[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары|тізім]])}} | align="center" | 29 наурыз 2023 – | align="center" | [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023]] |} == Тұрақты комитеттері == # Аграрлық мәселелер комитеті # Заңнама және сот-құқықтық реформа комитеті # Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитеті # Әлеуметтік-мәдени даму комитеті # Қаржы және бюджет комитеті # Экология мәселелері және табиғат пайдалану комитеті # Экономикалық реформа және өңірлік даму комитеті == Мәжіліс аппаратының басшылары == # Мағзам Қасымов (1996—1999) # [[Ирак Қасымұлы Елекеев|Ирак Елекеев]] (1999—2002) # Әнуар Толканчинов (2002—2004)? # Нұрлан Рақымжанов (2004—2007) # Ерген Дошаев (2007—2011) # Үсен Жетенов (2012—2016) # Жаслан Жүгінісов (2016—2017) # Серік Айдарбеков (2017—2020) # Дастан Махаев (2020—2022) # Ренат Айтаев (2022 жылдан бастап) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Елдер бойынша парламенттердің төменгі палаталары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті]] i48pde339phwsw60ff7cmqtytp96mwy 0 5892 3480902 3477386 2025-06-18T05:01:08Z 1nter pares 146705 /* Таралуы */ 3480902 wikitext text/x-wiki {{мағына|Адай (айрық)}} {{Infobox Kazakh Clan | атауы = Адай | лақап_атауы = | таңбасы = YIwNYNk2Mhw.jpg | таңба_сипаттамасы = Оқ (жебе), дөңгелек, садақ | ұраны = [[Ер Қосай Құдайкеұлы|Қосай]], [[Бекет Мырзағұлұлы|Бекет]], Тегелен | жүзі = '''[[Кіші жүз]]''' | тайпасы = '''[[Алшын]]''' | шығу_тегі = Ауызекі әдебиеттегі Алау батыр жырындағы Алтын Орда әмірі Алаудан тарайтын Алшын тайпасы | бөлімдері = | тараулары = | ақсақалы = | қыстаулары = Маңғыстау: Жылыой, Батыс-Арал, Желтау, Бейнеу, Мойнақ, Бозашы, Түпқараған, Қарақия, Балқан, Дайоғыз. | жайлаулары = Мұғалжар тауынан Еділге дейін, Жем мен Еней (Сағыз) өзені, Темір жерінен Ойылға дейін. | торабы = https://vk.com/adai_ata }} '''Адай''' — [[Алшын]] тайпасынан тарайтын 18 рудың бірі, [[Байұлы]] рулар бірлестігіне кіреді. Қазіргі Адайлар Қазақстанның көбінесе Маңғыстау облысында, сондай-ақ Атырау, Ақтөбе, Түркістан, Алматы және еліміздің басқа облыстарында мекендейді. Түрікменстанның Балқан және Дайоғыз велаяттарында, Қарақалпақстанда, Иранның солтүстігінде және Ресейдің Астархан облысында үлкен диаспоралар бар. == Репрессияға ұшырауы == Патша үкіметіне кірген үш жүзде, жалғыз адайлардың орыс үкіметін мойындамауы: адайларды мыңдаған орыс-казак әскерлерімен соғысуға алып келді. Тарихта: адайлар орыс үкіметінің қазақ жерлерін тартып алу, қазаққа өз жерін билетпей, жұмыс орындарын бермеу, егістік орындарынан ығыстрыру, қазақты, қазақ жерін отарлауға бағынбады. Алайда оның салдарынан көптеген адайлар репрессия, қуғынға ұшырап, жесірлер жетімдерімен Иран асып кетуге мәжбүр болған. == Таралуы == Адай елі: ежелден Каспий теңізінің шығысынан, Арал теңізінің батыс, оңтүстігіне дейін, [[Мұғалжар тауы]]нан ([[Ақтөбе облысы]]), солтүстік Балқанға (Түркменстан) дейін, Ойыл өзені мен Мойнақ шөлі (Қарақалпақстанның батысы: Қоңырат, Мойнақ) жерлерінде өмір сүрген халық. Сондықтан Адай елі өздерінің қазіргі: Жылыой, Қызылқоға, Балықшы, Мақат, Ойыл, Темір, Байғанин аудандарының түпкілікті тұрғыны болып өмір сүріп келеді. Қазақстан шекарасын айқындалып, құжатқа түсер кезеңдер де қазақтың оңтүстің аймақтары [[Өзбекстан]]ның, батысы (Маңғыстаудың шығысы) Қарақалпақстан иелігінде қалып қойды. Қазіргі таңда да сол Адай жерлерінде яғни Мойнақ, Қоңырат аудандарын да Адайлар тұрып жатыр. Сол сияқты Ресей Федерациясында Ноғай-Адай жерлері: «Астархан (Астрахань), Самар (Самарская), Сармат (Саратов), Еділді (Волгоградская), Таңбалы (Тамбов)» облыстары қалып қойған болатын. Адайдың Тәзіке атты немересінен тарайтын ұрпақ қазіргі [[Атырау облысы]]нда кеңінен тараған, олар ерте заманда [[қалмақтар]]мен болған соғыстарға қатысып, [[Жем]], [[Нарын]] бойларында қалған Адай руының ұрпақтары. [[Ақтөбе]], [[Орал]] облыстарында Адайлар бар. [[Оңтүстік Қазақстан]] облыстарында Адайлардың саны аздау, дегенмен де [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстанның]] Адайлары сол жердің байырғы тұрғындары болып саналады. == Шежіресі == Адай өмірде болған адам, шамамен 15 ғасырда өмір сүрген. Адайдан екі бала бар: Құдайке мен Келімберді. Құдайкеден 2 бала Тәзіке және [[Ер Қосай Құдайкеұлы|Қосай]] ал Келімбердіден 6 бала: Құнанорыс (Ырысқұл), Ақпан, Балықшы (Шыбынтай), Әлнияз (Бұзау), Тобыш, Мұңал. Тәзіке ол Сегіз Арыстың біріншісі болып табылады одан кейін Қосай ата батыр болғандықтан, Ер Қосай атанып кеткен ол. Ер Қосай Батыр 1507–1594 жылдары өмір сүрген. Одан кейін Келімбердіден тараған 6 баланың біріншісі: Құнанорыс (Ырысқұл). Құнанорыстан 2 бала Жанбай мен Жантұған. Одан кейінгі Ақпан одан кейін Балықшы, негізі Балықшының шын есімі Шыбынтай сол Балықшыдан 3 бала: Жүйрік, Қостай, Есберді одан кейінгі Бұзау. Негізі Бұзаудың шын есімі Әлнияз. Сол Бұзаудан 2 бала Жеменей және Айтұмыс одан кейін Мұңал. Мұңалдан 5 бала: Алақұнан, Әли, Бәйімбет, Жаулы, Шоғы Батыр (Қырықмылтық). [[Шоғы батыр Мұңалұлы|Шоғы Батыр]] лақап аты Қырықмылтық. Шоғы батыр болған ол 1667–1726 жылдары өмір сүрген ол қазіргі Түркістан да [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]]нде жерленген. Одан кейінгі сегіз арыстың ең кішісі Тобыш одан 2 ұрпақ қалған Ораз және Бегей. Адай атаның өмір сүруі шамамен 14–15 ғасыр. Қазіргі кезде Адай руының кең жайылған жері Маңғыстау облысы болып есептеледі. == Тарихы == Кіші жүздегі көп тараған рулардың бірі — Адай руы. Маңғыстау адайларының шыққан тегі туралы нақты деректер аз. Тек С.А.Аманжолов қана адайлар, оның өзі жазғандай, Геродот пен Страбонның мәліметтеріне қарағанда, б.з.б. ІІ ғасырдың өзінде-ақ, Каспий теңізінің жағалауында мекендеген ежелгі дайлардың ұрпақтары болуы мүмкін деген жорамал пікір айтқан. Сол арада ол адайлар оғыздардың «ада» (арал) «адайлар» (аралдықтар) деген сөзінен шыққан деген нұсқасын да келтіреді. Бізге дайлар (дахтар) адай руының алыстағы бабалары деген нұсқа әбден ықтимал болып көрінеді. Осы пікірді дамыта отырып, рудың шыққан тегі көрінісін мүмкін болғанынша жаңғыртуға тырысайық. Дайлар (дахтар) туралы алғашқы мәліметтерді буз І Дарийдің Накширустемдік жазбаларынан табамыз, онда б.з.б. VI-IV ғасырларда Яксарттың (Сырдария) сағасы жағында тарадарайя немесе парадарая сақтары тұрған, дахтар солардың одағына кірген делінеді. Геродот пен Страбонның мәліметтеріне қарағанда, біз б.з.б. V біздің заманымыздағы І ғасырда-ақ Сырдарияның төменгі ағысында емес, Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағында, яғни қазіргі Иран мен Түркменстан шекарасындағы аймақта мекендегенін көреміз. В.М.Массой да «Ксеркстің мерзімі б.з.б. 486-480 жылдар деп белгіленетін белгілі антидевовтық жазбаларында Ахеменидтік Персияға бағынған халықтар мен елдер арасында даха атауы келтірілген, зерттеушілердің көпшілігі оны Страбонның дайларымен салғастырады» деп көрсетеді. Бұл да дайлар туралы бірден-бір мағлұмат емес, С.П.Толстов «хорезмиліктердің оңтүстік-батыс және солтүстік-шығысындағы көршілері дах тайпалары болып табылады» дейді. Бұл мәліметтер де б.з.б. ІІІ ғасырларға қатысты. С.П.Толстовтың айтуынан дахтар Сырдарияның төменгі ағысында және ішінара Теджен өзені аңғарындағы өңірде, яғни оларды (Геродот пен Страбон бойынша) б.з.б. V ғ. Біздің заманымыздағы І ғасырда мекендеген жерінде орналасқаны көрінеді. Б.з.б. VI-IV ғасырларда [[Сырдария]]ның төменгі ағысында мекендеген дахтар ІІІ ғасырдың өзінде-ақ, Геродот пен Страбонның деректеріндегідей, ішінара Теджен өзені аңғарына қоныс аударып, қалғандары бұрынғы жерінде тұра беруі ықтимал. Дайлардың (дахтардың) Сырдарияның төменгі ағысынан оңтүстікке қоныс аударғанын Страбон да көрсетеді. Ол Аршакидтік патшалыққа орын тепкен (парнадайлар Меотидояның арғы жағында", яғни Арал теңізінің арғы жағында «мекендейтін дайлар аймағынан шыққандар» дейді. Арал өңірі дайларының Теджен өзені бойына қоныс аударғанын С.П.Толстов та айтады. Дайлардың бұдан кейінгі тарихы бізге былайша сияқты. Кангюй ([[қаңлы]]) тайпалық одағының мейлінше гүлденген кезеңінде ол өзінің ықпалын [[Хорезм]], Ферғана, Соғда аймақтарына таратқан. Осы кезеңде дайлар кангюйлердің билігіне ұшырауы ықтимал. Кангюй тайпалық одағының орнына жаңа тайпалық бірлестік Батыс Түрік қағанаты келіп, оның құрамында өз тұтастығын сақтап қалған дайлардың күшті де саны көп тобы болған. Сонан соң (ІХ ғ.) дайлар тобы оғыз тайпалары одағына кірген. Тегінде, дайлардың (дахтардың) Маңғыстауға орын тебуі сол кезеңде (ІХХ ғғ.) болуы мүмкін. Бұл жағынан әл-Истахридің Гуздер елі туралы «Китаб Месаликал Меналик» деген кітабында келтірілген мәліметтер назар аударарлық. Атап айтқанда, онда былай делінген: «…Онда (Сиякух Маңғыстау В.В.) қоныс және жайылым еткен». Сиякух бұл арада арал деп көрсетілген. Гуздерден бөлініп кеткен «түріктер тайпасы» дайлар (дахтар) болуы, гуздер осы «арал» халқын адайлар деп атауы да мүмкін, өйткені гуздер (оғыздар) тілінде арал — ада. Шыңғысханның тегі Адай тайпасы, [[Мұңал]] руынан, тарихшының бәрі Мұңал атамыздың атын Мунгал, монгол, могол деп тарихта болмаған, түбі негізсіз атауларды он үшінші ғасырдан бері санаға тықпалап келеді. Мұңалдан – Келімбердінің кенже баласы, одан төрт бала, кейбіреулер бес бала дейді: Жаулы, Шоғы ( ол [[Қырықмылтық]] деп те аталады), Әли, Бәйімбет, Алаоғылан ( алақұнан ); одан мен білетін ешкім жоқ. Жаулы екі әйел алыпты, кішісі өзбек қызы дейді. Одан Қосқұлақ, Ескелді туады. Бәйбішесі баланы кештеу көріпті, Жаулы жауға аттанып бара жатқанда бәйбішесі былай депті. « Құрсағымда бір зат бар, кетпе, бір балаға зар болып өтеміз бе », - депті. Сонда Жаулы оған былай депті – міс: « Мен уәде бердім ( жауым – қалмақ ), олар бітімге шақырыпты, бітсе – біткенін, бітпесе – жаулығын көріп қайтам. Қазақтың қырық батырына берген уәдем бар. Ұл тусаң, атын қоярсың » - деп кете беріпті. Сол кеткеннен Жаулы қайта оралмайды. Бәйбіше ұл бала туып, атын Жары қояды. Екінші әйелі дегенде түсінік әртүрлі. Әйел үстіне алғанды тоқал деп, қосы ауып, алған әйелді екінші әйел десе, қандай артық-кімі болар еді?! Ескелдіден: Жақсылық пен Игілік туады. Игіліктен үш бала: Доғал, Құдайназар, Құдайсүгір. Адайдан кең тараған рулардың бірі- мұңал. Қазіргі мұңал руынан әли атты ру тараған. Олардың көпшілігі Маңғыстауда және Атырауда. Ал Ақтөбедегі Байғанин және Орал қаласының өзінде адайдан тараған әлилер баршылық. Әлиден 3 ру Меңке, Әлишер, Тоқалы тарап, ұрпақтары әлі күнге дейін өмір сүруде.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том</ref> == Сегіз арыс Адай == 1. Қосай арысынан: Есембет, Есек, Еміл, Өрезек, Айдаралы, Айтқұл, Бәйнеке, Киікбай, Бердіс, Сердалы, Қатен, Шалбар, Қадір, Әйтей, Бегей, Тіней, Бәли, Сүйіндік (Жаманадай). 2. Тәзіке арысынан: Қабақтай, Өтей, Сәрке. 3. Құнанорыс арысынан: Құнанорыс. 4. Ақпан арысынан: Ақпан. 5. Шыбынтай (Балықшы) арысынан: Балықшы. 6. Әлнияз (Жеменей) арысынан: Шолақ, Солтаналы, Бегімбет, Қалша, Мырзагелді, Қожантай, Қожағұл, Қожамсүгір, Алдасай, Кедей, Бәйбіше, Қаратоқа, Ақбота, Көшке, Олжашы, Мамыр, Бөкен, Есен, Кенже. 7. Тобыш арысынан: Табынай, Бәубек, Шоңай, Қамысбай, Күмісбай, Қаржау, Дорал, Жаңай, Тоқабай, Өтеғұл, Құл-Зорбай, Қожа, Шегем, Жайылған, Шағыр, Бабық, Бегей, Қараш. 8. Мұңал арысынан: Алақұлан, Әли, Жанақ, Боқсары, Әтембек-Абыз, Байшағыр, Мамыртай, Жақау, Қырымқұл, Қыдырша, Бабақұл, Мая, Қоштан, Төлеп, Медет, Күшік, Қосбармақ, Байпақ, Байбоз, Өтеулі, Матай, Айым, Шақа, Жаманғара, Көрпе, Сүгірәлі, Сарғасқа, Жәдігер, Ескелді, Қосқұлақ, Мете, Дәулеталы, Кеще, Жетімек, Тоқтамыс, Бектеміс, Базар, Шотан, Майлан, Құдайберген, Тастемір, Қырықмылтық.<ref>Сегіз арыс Адайым. Танымдық шежіре кітап. 9 том. Астана: Профи Медиа, 2015. - 480 бет.</ref><ref>Шежіре - Сайын Баймұңаловтың және Бисен Өтесінұлының нұсқалары http://sugirali.kz/index.php/shezhire/ata-tek Бейнеу аудандық «Рауан» газеті, 8 қараша 1991 жыл</ref> == Тұлғалар == {{Div col|3}} # [[Ер Қосай Құдайкеұлы]] # [[Атағозы Айтқұлұлы|Атағозы батыр Айтқұлұлы]] Қосай-Айтқұл # [[Есек батыр Есенқұлұлы]] Қосай # [[Қашаған Күржіманұлы]] Қосай # [[Сарымерген би Қосжанұлы]] Қосай-Сүйіндік (Жаманадай) # [[Нұрым Шыршығұлұлы]] Қосай-Сүйіндік (Жаманадай) # [[Майфок Хамитов]] Қосай # [[Нұрлыбек Майфокұлы Хамитов]] Қосай # [[Жамбыл Төлекеұлы Құдайбергенов]] Қосай # [[Оспан Көбеев|Оспан Көбейұлы]] Қосай-Мәмбетқұл (Шалбар) # [[Қойшы Қонысбаев|Қойшы Қонысбайұлы]] Қосай-Бәли # [[Хисмет Бозанұлы Табылдиев]] Қосай-Тіней # [[Ақпан батыр Келімбердіұлы]] # [[Алдияр ишан Ниязұлы]] Ақпан # [[Мұңал батыр Келімбердіұлы]] # [[Шоғы батыр Мұңалұлы]] # [[Ақтан Керейұлы]] Жеменей # [[Бүркіт ата|Бүркіт би]] Жеменей # [[Ләззат Кетебайұлы Қиынов]] Жеменей # [[Байсал Мырзаболатұлы]] Айтумыс-Өрдек # [[Мыңкісі Байсалұлы]] Айтумыс-Өрдек # [[Ақжігіт Бітімұлы]] Айтумыс-Өрдек # [[Есен Ермембет Тұрұлы|Ермембет би Тұрұлы]] Айтумыс-Есен # [[Қайролла Жеткізгенұлы Ережепов]] Айтумыс-Есен # [[Қабақ Ермембетұлы|Қабақ би Ермембетұлы]] Айтумыс-Кенже # [[Тобанияз Әлниязұлы]] Айтумыс-Кенже # [[Еділ Терекбайұлы Жаңбыршин]] Айтумыс-Бөкен # [[Қалнияз Шопықұлы]] # [[Аралбай Оңғарбекұлы]] # [[Бопай Бәтима]] # [[Бәйімбет Телеуұлы]] # [[Мырзағали Тынымбаев]] # [[Азамат Тахирұлы Мұсағалиев]] # [[Шәкір Жексенбаев]] # [[Қайыржан Ізтелеуұлы Әлиев]] # [[Бекет Мырзағұлұлы]] Қосқұлақ # [[Әнес Төлендіұлы Сарай]] # [[Әбіш Кекілбайұлы]] Жаңай # [[Асан Әбдірұлы]] Жаңай # [[Құлыш Түменбайұлы|Құлыш би Түменбайұлы]] Шоңай # [[Шайхы|Шайхы ахун]] Шоңай-Монша # [[Алшын Меңдалыұлы]] Шоңай # [[Ерғали Төлесінов|Ерғали Төлесінұлы]] Шоңай # [[Тілеген Қалмағанбетов]] Шоңай # [[Нұрдәулет Игілікұлы Қилыбай]] Шоңай # [[Сатша Тоқашев]] Зорбай-Тоқабай # [[Фариза Оңғарсынова]] Тәзіке # [[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов]] # [[Тынымбай Төлепбайұлы Қарин]] # [[Ерлан Тынымбайұлы Қарин]] # [[Самат Базарбайұлы Мұсабаев]] Тобыш # [[Қабиболла Сыдиықұлы]] Ақбота # [[Боқай Қожыров]] Ақбота # [[Әбдіхамит Сәркенұлы Есболов]] Ақбота # [[Сембіғали Төрешұлы Зәкенов]] Ақбота # [[Сұлушаш Молдажанова]] Ақбота # [[Ләззат Құлжанқызы Нұршаханова]] Ақбота # [[Шабай Қонысұлы|Шабай батыр Қонысұлы]] Құнанорыс # [[Жалау Мыңбаев]] Құнанорыс # [[Дәуіт Қошанұлы Нүкенов]] Құнанорыс # [[Таңғали Смитұлы Хамиев]] Құнанорыс # [[Қожық Сармағанбетұлы]] Құнанорыс # [[Сембай Байнекеев]] Құнанорыс # [[Мұрат Құрбанбаев]] Құнанорыс # [[Амандық Оразов]] Құнанорыс # [[Сембай Бердімұратов]] Құнанорыс # [[Асқар Бердімұратов]] Құнанорыс # [[Тұржан Сариев]] Құнанорыс # [[Сабыр Шеркешбайұлы Адай]] Құнанорыс # [[Базарбай Сабыров]] Құнанорыс # [[Тұрар Таласбайұлы Қондыбаев]] Құнанорыс # [[Дәуімшар батыр Құттықадамұлы|Дәуімшар батыр Қуатұлы]] Қырықмылтық # [[Құлшар Бақтыбайұлы]] Қырықмылтық # [[Тұрмамбет Төлеғожаұлы|Тұрмамбет батыр Төлеғожаұлы]] Жаулы-Ескелді # [[Бердалы Отарұлы|Бердалы батыр Отарұлы]] Жаулы-Ескелді # [[Бабаұлы Дауыл|Дауыл батыр Бабаұлы]] Жаулы-Ескелді # [[Сүгір жырау Бегендікұлы]] Жаулы-Ескелді # [[Қылышбек Есқожаұлы]] Жаулы-Ескелді # [[Балуанияз батыр Мүсірепұлы]] Балықшы # [[Аман Ғұмырұлы Төлеев]] Балықшы # [[Шотан батыр Назарұлы]] Жары # [[Абыл Тілеуұлы]] Жары-Тоқтамыс # [[Сайын Назарбекұлы]] Жары-Тоқтамыс # [[Құрамыс Ермеков]] Жары-Тоқтамыс # [[Қатимолла Ризуанов]] Жары-Тоқтамыс # [[Сүйінғара Үргенішбайұлы|Сүйінғара батыр Үргенішбайұлы]] Жары-Жетімек # [[Досан Тәжіұлы|Досан батыр Тәжіұлы]] Жары-Дәулеталы # [[Шолтаман Байсарыұлы]] # [[Боқымаш Шоланұлы]] Жары-Майлан # [[Айдар Шайхысламұлы|Айдар ишан Шайхыисламұлы]] Жары-Тастемір # [[Жетібай Жылқышыұлы]] Жары-Тастемір # [[Түменбай Қалжанұлы]] Жары-Базар # [[Мұқан Бесжанов|Мұқан Бесжанұлы]] Жары-Бектеміс # [[Нығмет Қалдәулетов|Нығмет Қалдәулетұлы]] Жары-Бектеміс # [[Ержан Төлегенұлы]] Жары-Бектеміс # [[Мәди Қайпыұлы Бегенов]] Әли # [[Сабытай Баһадүр Бәйімбетұлы]] Бәйімбет # [[Ырсай Бәйімбетұлы|Ырсай батыр Бәйімбетұлы]] Бәйімбет # [[Текей Райымбердіұлы]] Бәйімбет # [[Абыз би Әтембекұлы]] Бәйімбет # [[Қырымқұл би Әнетұлы]] Бәйімбет # [[Мая би Әнетұлы]] Бәйімбет # [[Төлеп батыр Әнетұлы]] Бәйімбет # [[Иса Тіленбайұлы|Иса би Тіленбайұлы]] Бәйімбет-Жаманқара # [[Бәймембет би Маяұлы]] Бәйімбет-Мая # [[Досат Бәймембетұлы]] Бәйімбет-Мая # [[Ағыс Жайылғанұлы]] Бәйімбет-Қыдырша # [[Ғафур Қалбыұлы|Ғафур би Қалбыұлы]] Бәйімбет-Қырымқұл # [[Қожа Ғафурұлы]] Бәйімбет-Қырымқұл # [[Мәмбетнияз Төлепұлы|Мәмбетнияз би Төлепұлы]] Бәйімбет-Төлеп # [[Құлсары Тінекейұлы|Құлсары би Тінекейұлы]] Бәйімбет-Күшік # [[Тілеген Мәмбетұлы|Тілеген би Мәмбетұлы]] Бәйімбет-Медет # [[Намаз Ізімбергенов|Намаз Ізімбергенұлы]] Бәйімбет-Әтембек # [[Әлқуат Дауылбаев|Әлқуат Дауылбаұлы]] Бәйімбет-Өтеулі {{Div col end}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Қазақ рулары}} {{wikify}} {{stub}} [[Санат:Кіші жүз рулары]] nubclrw9wqq6v25hyniv2y1e490x56z 4 6718 3480808 3479813 2025-06-17T17:44:00Z MediaWiki message delivery 28897 /* Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates */ жаңа бөлім 3480808 wikitext text/x-wiki {{/Header}}<!-- Бұл жолды өшірмеңіз, АСТЫНА жазыңыз! және == Тақырып аты == қосып жазғанды ұмытпаңыз --> {{Жинақталған мазмұн|30|400}} == ''The Signpost'': 15 January 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * From the editors: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/From the editors|Looking back, looking forward]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Traffic report|The most viewed articles of 2024]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/In the media|Will you be targeted?]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Technology report|New Calculator template brings interactivity at last]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Essay|Meet the Canadian who holds the longest editing streak on Wikipedia]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Opinion|Reflections one score hence]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/News and notes|It's a new dawn, it's a new day, it's a new life for me... and I'm feeling free]] * Serendipity: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Serendipity|What we've left behind, and where we want to go next]] * Op-ed: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Op-ed|Elon Musk and the right on Wikipedia]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/In focus|Twenty years of The Signpost: What did it take?]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Arbitration report|Analyzing commonalities of some contentious topics]] * Humour: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Humour|How to make friends on Wikipedia]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 12:57, 2025 ж. қаңтардың 15 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28061132 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 06:11, 2025 ж. қаңтардың 24 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Презентация «Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии?» == Уважаемые участники, CEE Hub приглашет вас принять участие в первом мероприятии из серии специально для русскоязычного сообщества Викимедиа. Эта инициатива призвана объединить участников, энтузиастов и экспертов со всего региона CEE (Центральной и Восточной Европы), а также Центральной Азии для обмена опытом и сотрудничества в продвижении проектов Викимедиа. Эта серия открыта для всех русскоязычных участников Викимедиа, независимо от уровня опыта. * '''Даты:''' в течение 2025 года (подробное расписание будет опубликовано в ближайшее время) * '''Формат:''' через Zoom * '''Язык:''' английский или украинский с последующим переводом на русский. Участие может быть анонимным, и мы не планируем записывать вопросы. Зарегистрироваться на первое мероприятие, «Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии?» Наталия Цвик, (до недавнего времени исполнительный директор Викимедия Польша) можно '''[[meta:Event:Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии? Наталия Цвик|здесь]]'''. 3 февраля, понедельник: 16:00 UTC / 17:00 CET / 18:00 EET / 21:00 UZT / 22:00 KGT От себя добавлю, что видела её презентацию на Украинской викиконференции, и это было интересно и полезно.--[[Қатысушы:Victoria|Victoria]] ([[Қатысушы талқылауы:Victoria|талқылау]]) 14:46, 2025 ж. қаңтардың 28 (+05) == Feminism and Folklore 2025 starts soon == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. қаңтардың 29 (+05) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. қаңтардың 29 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 тізімін пайдаланып User:Tiven2240@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:48, 2025 ж. ақпанның 3 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 7 February 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Recent research|GPT-4 writes better edit summaries than human Wikipedians]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/News and notes|Let's talk!]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Opinion|Fathoms Below, but over the moon]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/In the media|Wikipedia is an extension of legacy media propaganda, says Elon Musk]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Community view|24th Wikipedia Day in New York City]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Arbitration report|Palestine-Israel articles 5 has closed]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Traffic report|A wild drive]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 06:59, 2025 ж. ақпанның 7 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28179470 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone! [[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]] We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''. This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba. '''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''. Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language & Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]]. We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 13:29, 2025 ж. ақпанның 22 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 тізімін пайдаланып User:SSethi (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 27 February 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/News and notes|Administrator elections up for reapproval and 1bil GET snagged on Commons]] * Serendipity: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Serendipity|Guinea-Bissau Heritage from Commons to the World]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Technology report|Hear that? The wikis go silent twice a year]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/In the media|The end of the world]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Recent research|What's known about how readers navigate Wikipedia; Italian Wikipedia hardest to read]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Opinion|Sennecaster's RfA debriefing]] * Tips and tricks: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Tips and tricks|One year after this article is posted, will every single article on Wikipedia have a short description?]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Community view|Open letter from French Wikipedians says "no" to intimidation of volunteer contributors]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Traffic report|Temporary scars, February stars]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Essay|The source, the whole source, and nothing but the source]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Obituary|Ümüt Çınar (Kmoksy) and Vinícius Medina Kern (Vmkern)]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 15:31, 2025 ж. ақпанның 27 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28313070 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 23:51, 2025 ж. наурыздың 7 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{Int:hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic).  Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard  in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''. Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 07:55, 2025 ж. наурыздың 13 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&oldid=28382282 тізімін пайдаланып User:UOzurumba (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 22 March 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * From the editor: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/From the editor|''Hanami'']] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/News and notes|Deeper look at takedowns targeting Wikipedia]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/In the media|The good, the bad, and the unusual]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Recent research|Explaining the disappointing history of Flagged Revisions; and what's the impact of ChatGPT on Wikipedia so far?]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Traffic report|All the world's a stage, we are merely players...]] * Gallery: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Gallery|WikiPortraits rule!]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Essay|Unusual biographical images]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Obituary|Rest in peace]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 08:11, 2025 ж. наурыздың 22 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28391577 тізімін пайдаланып User:Bri@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 07:04, 2025 ж. сәуірдің 4 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 9 April 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * Special report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Special report|Wikipedian and physician Ziyad al-Sufiani reportedly released from Saudi prison]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/In focus|WMF to explore "common standards" for NPOV policies; implications for project autonomy remain unclear]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/In the media|Indian judges demand removal of content critical of Asian News International]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/News and notes|35,000 user accounts compromised, locked in attempted credential-stuffing attack]] * Op-ed: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Op-ed|How crawlers impact the operations of the Wikimedia projects]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Opinion|Crawlers, hogs and gorillas]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Debriefing|Giraffer's RfA debriefing]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Obituary|RHaworth, TomCat4680 and PawełMM]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Traffic report|Heigh-Ho, Heigh-Ho, off to report we go...]] * News from Diff: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/News from Diff|Strengthening Wikipedia’s neutral point of view]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Comix|Thirteen]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 23:25, 2025 ж. сәуірдің 9 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28494227 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 21:11, 2025 ж. сәуірдің 16 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 тізімін пайдаланып User:Hide on Rosé@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:34, 2025 ж. сәуірдің 17 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Global bot approval request for KiranBOT == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:hello}}! I apologise for sending the message in English. {{int:please-translate}}. In accordance to [[:m:Bot policy#Global bots|the policy]], this message is to notify you that there is a new approval request for a global bot. The discussion is available at [[:m:Steward requests/Bot status#Global bot status for KiranBOT|Steward requests/Bot status#Global bot status for KiranBOT]] on Meta.<br />Kindly note that the request will remain open for 14 days starting today. Thank you for your time. Best regards,<br />[[Қатысушы:Usernamekiran|Usernamekiran]] ([[Қатысушы талқылауы:Usernamekiran|талқылау]]) 14:17, 2025 ж. сәуірдің 19 (+05) <!-- Message manually sent by User:usernamekiran@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Bot_policy/New_global_bot_discussion&oldid=28423712 --> == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 20:03, 2025 ж. сәуірдің 28 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 тізімін пайдаланып User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 08:41, 2025 ж. сәуірдің 29 (+05)</div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 1 May 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News and notes|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News and notes]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In the media|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In the media]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Recent research|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Recent research]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Arbitration report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Arbitration report]] * Discussion report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Discussion report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Discussion report]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Traffic report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Traffic report]] * Disinformation report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Disinformation report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Disinformation report]] * News from the WMF: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News from the WMF|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News from the WMF]] * Humour: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Humour|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Humour]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Comix|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Comix]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In focus|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In focus]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Community view|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Community view]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Debriefing|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Debriefing]] * Gallery: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Gallery|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Gallery]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Obituary|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Obituary]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 03:20, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28562138 тізімін пайдаланып User:Bri@metawiki деген хабарлама жіберген --> == CEE Meeting 2025 == === Nurtenge === Қайырлы таң/күн/кеш/түн, құрметті Қазақша Уикипедия қауымдастығы! Осы жылғы қыркүйек айында өтетін [[:meta:CEE Meeting 2025|CEE Meeting 2025]] конференциясына қазақ тілді делегация ретінде өзімді ұсынамын. Өткен жылы да мен өзімді [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2024|ұсынған]] болатынмын. Өкінішке қарай, жеке себептерге байланысты менің қатысудан бас тартуыма тура келді. Осы жылы олай тағы да қайталамауға уәде беремін. Осыған дейін әртүрлі халықаралық уикиконференциялар мен кездесулерге қатысып көрген соң менің әжептәуір тәжірибем бар. Және де сол тәжірибемді осы CEE Meeting-ке алғашқы рет қатысу арқылы молайтқым келеді. Халықаралық тәжірибе алу мен жаңа уикимедиашылармен танысу уики-үлесіме жақсы жағынан әсер ететініне сенімдімін. — [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 06:50, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Yessentaikyzy|Yessentaikyzy]] ([[Қатысушы талқылауы:Yessentaikyzy|талқылау]]) 09:12, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}}. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:56, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:50, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:32, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 21:05, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}}, жөні түзу мақаланы жоюға ұсынды. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 22:35, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}}, шыныменде өте күмәнді өңдеме болды. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:06, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:59, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 06:17, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қарсымын}}, былтырғы себеппен. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 09:45, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) # {{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 10:58, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) # {{Қолдаймын}} --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:06, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}}, бұрынғы іс-шаралардан тәжірибесі бар қатысушы, қауымдастығымызды халықаралық деңгейде көрсете алатындай ағылшын тілін жақсы меңгерген [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:27, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- Іске сәт! [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:29, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылау]]) 18:04, 2025 ж. мамырдың 25 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:31, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Шешен Исмаил}} даусыңызға рақмет! Не үшін қарсы екеніңізді жазып өтсеңіз? -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 10:00, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Muzaffar === Ассалаумағалайкум Қазақша Уикипедия қауымдастығы. Мен 2025 жыл қыркүйекте өтетін [[:meta:CEE Meeting 2025|CEE Meeting 2025]] конференциясына баруға кандидат ретінде өзімді ұсынамын. Осы кезге дейін халықаралық конференциялар мен марафондардан көп тәжірибе жинадым. Әр айда белсенді 10 қатысушылар тізіміндемін. Халықаралық конференцияда қатысу келесі уикипедиядағы белсенділігімге оң нәтиже береді деген үміттемін. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 13:00, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}}. Менің ойымша Мұзаффар Уикипедия концепциясын жақсы түсінеді. Сонымен қатар, қазақ тіліндегі Уики қауымдастығының ішінде өзін өте белсенді көрсете білді --Алмас Мұстафа 12:40, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:51, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Yessentaikyzy|Yessentaikyzy]] ([[Қатысушы талқылауы:Yessentaikyzy|талқылау]]) 18:27, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Alpasli|Alpasli]] ([[Қатысушы талқылауы:Alpasli|талқылау]]) 20:11, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} – Мен википедияға үлес қосқандардың барлығын бағалаймын. Мұзаффар өзбекше және қазақша Уикипедияларға да үлкен үлес қосуда. — [[Қатысушы:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Mirzoulugʻbek|талқылау]]) 20:45, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 06:15, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қарсымын}}, былтырғы себеппен. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 09:48, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) ##[[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2024|Былтырғы себепте]] мені атап өтпеген сияқты сіз? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 10:07, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 18:27, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 11:02, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:11, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Mahmud Abduvaliyev|Mahmud Abduvaliyev]] ([[Қатысушы талқылауы:Mahmud Abduvaliyev|талқылау]]) 23:13, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} -- Сәттілік! [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:30, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:31, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Batyrbek === Қайырлы күн, әріптестер! Биыл Грекияның Салоники қаласында болатын [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_CEE_Meeting_2025/Registration CEE Meeting 2025] конференциясына біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. Конференция тек ағылшын тілінде өтеді. Онда қатысушылар арасынан қауымдастыққа қатысты шешім шығаруға қатысатын адамдар болғаны жақсы деген ұсыныс бар. '''Соған байланысты өз үміткерлігімді ұсынамын'''. Көбіңіз білетіндей, Қазақ Уикипедиясында админ әрі бітікші қызметін атқарамын. Уикипедияға қатысты іс-шаралар ұйымдастыруда да тәжірибем бар. Жақында өткен [https://meta.wikimedia.org/wiki/Central_Asian_WikiCon_2025/Team/kk Орталық Азия WikiCon конференциясының ұйымдастырушылары қатарында болғам]. Бұған дейін 2017, 2018, 2022 жылдардағы CEE конференцияларына қатысқам. Биылғы жиында басқа уики-қауымдастықтарға өз қауымдастығымыз туралы айтып, жаңа идеялар әкелетін жоспарым бар. Қауымдастық атынан баратын болғандықтан, бастапқыда сіздердің дауысыңыз керек. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:54, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – ұсынысыңыз орынды. [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:42, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}}. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 19:13, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 21:04, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} Batyrbek қазақ тіліндегі Уикипедияға үлес қосып жүрген көрнекті уикипедияшы. Бұл Википедияшы соңғы жылдары Қырғызстандағы бірнеше студенттермен тәжірибесімен бөліскен кәсіби википедияшылардың бірі. — [[Қатысушы:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Mirzoulugʻbek|талқылау]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} – --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:29, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Орел Карл|Орел Карл]] ([[Қатысушы талқылауы:Орел Карл|талқылау]]) 17:46, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 11:03, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 14:26, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) #{{Қолдаймын}}. Айтып жатқан жоспарларыңызды көрсетсеңіз --Алмас Мұстафа 13:03, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қолдаймын}} --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:13, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:23, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}}, жақсы өкіліміз бола алатын қатысушы, Уикипедияда да, конференцияларда да тәжірибесі бар [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:31, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:33, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылау]]) 18:06, 2025 ж. мамырдың 25 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:34, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :@Mustafaalmas, шамамен [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File%3A%D0%91._%D3%98%D0%BB%D1%96%D0%BC%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%E2%80%93_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%88%D0%B0_%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0_%D2%9B%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%B осындай], бірақ әлдеқайда жаңартылған презентация жасамақпын, сондай-ақ конференция тақырыбына сай (problem solver) бейімдейтін жоспарым бар. @Джамбульский, пікіріңізге рахмет! Не үшін қарсы екеніңізді білсем деп едім. Мүмкін жақсарту керек бір нәрсе бар шығар. Айтып жіберсеңіз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 17:34, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Nurken === Армысыңдар, әріптестерім! Жоғарыдағы үміткерлердей өзімді осы жылғы қыркүйектегі CEE Meeting 2025 конференциясына ұсынамын. Осы мамырдағы [https://meta.wikimedia.org/wiki/Youth_Conference_2025 CEE Жастар конференциясында] қазақтілді қоғамдастықтың өкілі болған да мен едім. Тәжірибесі бар, ағылшын тілін меңгерген, CEE қоғамының мүшелерін танитын қатысушы ретінде өзімді нашар емес үміткер деп көремін. Қазақша Уикипедияда администратор атағым да бар. Халықаралық әріптестікті одан әрі нығайтуға, жобамызға одан әрі үлес қосуға үнемі дайынмын. Болашақ жоспарлар қатарында Қазақша Уикипедияның әлеуметтік желілеріне назар аудару, мүмкін халықаралық edit-a-thon (өңдеу марафондарын) ұйымдастыру бар. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 05:16, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 20:27, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:58, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 01:32, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :@[[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ұлы мәртебелім, бұл айтқандарыңыз тым қарапайым, ұлы мәртебеліңізге лайық емес. Сіз бұл мінберде өте үлкен миссия, өте үлкен мақсат туралы сыр шертуіңіз керек. :Мәңгі лаулап жану үшін ғаламда, :Үлкен бақыт табу үшін ғаламда, :Үлкен болып қалу үшін ғаламда, :Үлкен арман керек екен адамға :[[Мұхтар Шаханов]] :[[Қатысушы талқылауы:Arystanbek/Мұрағат/1#Үлесіңіз|Мында жазғанымды]] 4-5 жылдан кейін оқып шынымен мынаны мен жаздым ба деп ойланатын кездерім болады. Бір емес бірнеше рет 2 жылға кетіп қайта қайта орала беруімнің мәнісі де осында шығар, білмеймін. Сондықтан әлдеқайда ұлы мақсаттарды армандап қияли болып жазсаңыз менде сізге өз дауысымды беремін. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 06:13, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:34, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) ===Қорытынды=== Дауыс беру нәтижесінде: [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] және [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] көп дауыс жинап, конференцияға қатысуға лайықты деп табылды. Сәттілік тілейміз! --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 21:05, 2025 ж. маусымның 10 (+05) : {{@|Нұрлан Рахымжанов}}, бауырым, Nurtenge деген қатысушы керекті 75% дауыс жинай алмады ғой. 29% қарсы болды емеес пе... --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 03:00, 2025 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] байқауымша бірнеше адам бірігіп ұйымдасқан түрде қарсы шығып отырған сияқтысыздар, немесе бір адам бірнеше тіркелгі жасап бір адам бірнеше рет дауыс беріп отырған сияқты. Ал мына қатысушы есіміңіз бірден бұғаттауға лайық деп санаймын. Біз мында қазақша орта қалыптастырамыз, мәңгүрттікке қарсы күресеміз, қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтеміз деп үлес қосып жүрміз ал сен сияқтылар кері кетіп прогеске қарсы шығып регреске кетіп барасыңдар. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:07, 2025 ж. маусымның 12 (+05) :::Ал менің байқауымша сен өте тәрбиесіз баласың! Біріншіден, жасы үлкен адамдарға ізет білдіріп жазғаның жөн. Екіншіден, менің жазғаным саған емес, басқа адамға арналған еді. Үшіншіден, менің осы сайттағы есіміме қатысты не шатағың бар? Мен сенің есімің туралы ештеңе айтып отырған жоқпын ғой. Мысалы, ол неге түрлі-түсті болып жазылған, бұл гомосексуализм бе? Неге латын әліпбиін пайдаландың, тыңшысың ба? Көрдің ба, ондай қарапайым дүниелерге қадала берме. Төртіншіден, өзің сияқты өз дауысымды еркін беріп отырмын, жоқ жерден қастандық іздей берме. Бесіншіден, менің зиянды деп санайтын өңдемелерімді атап шық, әйтпесе құр нақақа жала жапқаннан не пайда??? --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 13:52, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::Несіне кектеніп, мазаң кетіп отыр? Жасың қай жерде жазылған еді? Оны қайдан білейік? Тап үлкен болсаң, жасыңа сай болсайшы! Өз қазағыңды көре алмай, әр жерде қарсылық білдіріп жүргенің аз ба? Не өзің үміткер болмайсың, не үміткерді қолдамайсың да! Уикипедияда бір де бір дұрыс белсенділігіңді көрмедім, тек талқылауға кіріп жұртқа әңгіме айтасың да жүресің. Сөзің мен ісіңді дұрыстамағанша саған ешқандай сыйластық жоқ! Ескертемін, бұлай жалғаса берсе аяусыз бұғаттаймын. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::: Енді қарасаш, Nurtenge деген бала [[Эрнест Төреханов|қазақтың дана жазушысын]] көре алмай, оны ешкіммен ақылдаспай жоюға ұсынды. Бұл нақұрыстың қылығы емес пе? Оған неге ешкім ештеңе демеді? Былтыр осы сияқты тағы біреше мәселе туындап еді, бірақ ол дұрыс жауап беруден қашқақтай бастады. Санасы аздау бір қатысушы екен. --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 14:50, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::Сенің сол мақалаға қолыңның ұшы да тимеген ғой. Сақтап қалуға да тырыспағансың. Ол мақала әлі жойылмаған, тек жоюға ұсынылған. Сенің сол мақаланы реттеп, толықтырып, жаңартуға қарайтын уақытың болды ғой. ::::::Былай келісейік: мен мақаладан «жедел жойылсын» үлгісін және бұғаттауыңды алып тастаймын, бірақ сен ойыңды өзгерт — 10 күн ішінде сол мақаланы толықтыр, қосатын дерегіңді қос және қарсылық білдіруді тоқтат. Егер нәтиже болмаса, мақаланы да жоямын, сені де қайтадан бұғаттаймын. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 15:13, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::: Бауырым, сен өйтіп сөйлеме... Ондай талаптарыңды бас-аяғы бар мақаланы жоюға ұсынған адамға айт. Мынау кім, досың ба? Ертең ол Есенберлинді және Әуезовты жоюға ұсынса, тағы да лям-мим демей тыныш отырасың ба? --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 15:25, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::Мен саған тиімді жағын айтамын. ::::::::Жедел жоюға ұсынылған себептері міне: Энциклопедиялық маңызы жоқ, қысқа мақала, жетім мақала, мақала сапасы төмен. ::::::::Саған жақсы мақала болып көрінгенімен, бұл уикипедияның ережелеріне қайшы. Мақалада тек Еңбек жолы мен Шығармалары бар. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 15:35, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::: Уикипедия не көп, ереже көп қой. Нақты қай ережеге қайшы? Сосын энциклопедиялық маңызы жоқ дегенді қалай түсінуге болады? Мысалы мен оны көріп тұрмын. Мақала көлемі туралы айтсаң да жақсы болады. Сапа жағынан нақты қай жері ұнамай тұр? Ашып айтсаш... --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 16:16, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::::@[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] [[Уикипедия:Маңыздылық]] осы бетті оқып шығыңыз, сосын қатысушы есіміңізді өзгертуге сұраныс жіберіңіз, түрлі түсті тек гомосексуализмнің симболы емес әр жерде тіпті табиғаттың өзінде бар, мысалы [[кемпірқосақ]]. Ал латынға келсек әлемнің көп бөлігі латынды қолданады, көп ел бір жазу түрін қолданса олардың арасындай қарым-қатынас жеңілдеп байланыс арады, кейбір елдер қырсығып латынға көшпей жатыр, мысалы біз, мына жазу орыстың жазуы, кейбір елдер өздерінің төл жазуын мәдени байлық ретінде бағалап керісінше сол өз жазуларын сақтап қалғысы келеді. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:23, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::::: Ережені оқыдым делік. Бірақ мақала соның нақты қай тұсына қайшы? Және бір өтініш - кемпірқосақ туралы айта бермеш. --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 20:09, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::::::@[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] айта берген жоқпын, бірінші рет айтып тұрмын. Сіз айтқан мақала маңызды болмағасын жойған болуы мүмкін. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 22:03, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::::::::::::: Мәңгүрт болсаң, жоя бер... --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:54, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::::::: 1nter pares, көрдің ба, сен досыңды жақтаймын деп, өзің де өтірік сылтауларға қосылдың. Бұл мақала ешбір ережеге қайшы болып тұрған жоқ, сондықтан оны жоюға нақұрыс қана ұсынады. --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:45, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::::::::Қатырасың... Мен саған мақаланы жоюға ұсынған кездегі себептерді жібердім, ал сен болсаң, әлі көпіріп отырсың. Басқа дұрыс мақалалармен салыстырып көр. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:51, 2025 ж. маусымның 13 (+05) == ''The Signpost'': 14 May 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/News and notes|WMF to kick off new-CEO quest as Iskandar preps to move on — Supreme Court nixes gag of Wiki page for other India court row on ANI — code-heads give fix-up date for Charts in lieu of long-dead Graph gizmo]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/In the media|Wikimedia Foundation sues over UK government decision that might require identity verification of editors worldwide]] * Disinformation report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Disinformation report|What does Jay-Z know about Wikipedia?]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/In focus|On the hunt for sources: Swedish AfD discussions]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Technology report|WMF introduces unique but privacy-preserving browser cookie]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Debriefing|Goldsztajn's RfA debriefing]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Obituary|Max Lum (User:ICOHBuzz)]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Community view|A Deep Dive Into Wikimedia (part 2)]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Comix|Collection]] * From the archives: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/From the archives|Humor from the Archives]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 03:01, 2025 ж. Мамырдың 15 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28671646 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]]. You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC. If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|талқылау]])</bdi> 03:07, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 20:26, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 тізімін пайдаланып User:Sannita (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection & Call for Questions</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6] * June 17 – July 1, 2025: Call for candidates * July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5] * August 2025: Campaign period * August – September 2025: Two-week community voting period * October – November 2025: Background check of selected candidates * Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]]. '''Call for Questions''' In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]] '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]] Thank you! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates Best regards, Victoria Doronina Board Liaison to the Elections Committee Governance Committee<section end="announcement-content" /> </div> [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 08:07, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone, ''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)'' The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''. This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable. The three main features of this extension are: * '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki. * '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''. * '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions. '''Note''': The extension comes with a new user right called '''"Event Organizer"''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment. The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]]) If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout. Thank you! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|талқылау]]) 21:47, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)</bdi> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&oldid=28803829 тізімін пайдаланып User:Udehb-WMF@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Стратегия 2030 == Армысыздар! Бұл тақырыпта мақала бар ма? Қайдан көруге болады? [[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 02:13, 2025 ж. маусымның 10 (+05) :Армысыз! [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy Мына жерден] көрсеңіз болады. Қазақшасы бар сияқты еді, бірақ бұл жерде жоқ екен. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 20:54, 2025 ж. маусымның 10 (+05) == Vote now in the 2025 U4C Election == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}} Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC]. Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 04:00, 2025 ж. маусымның 14 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div> Hello all, The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|call for candidates for the 2025 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection is now open]] from June 17, 2025 – July 2, 2025 at 11:59 UTC [1]. The Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's work, and each Trustee serves a three-year term [2]. This is a volunteer position. This year, the Wikimedia community will vote in late August through September 2025 to fill two (2) seats on the Foundation Board. Could you – or someone you know – be a good fit to join the Wikimedia Foundation's Board of Trustees? [3] Learn more about what it takes to stand for these leadership positions and how to submit your candidacy on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|this Meta-wiki page]] or encourage someone else to run in this year's election. Best regards, Abhishek Suryawanshi<br /> Chair of the Elections Committee On behalf of the Elections Committee and Governance Committee [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term. [3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" /> </div> [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:44, 2025 ж. маусымның 17 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> 16hapq4lbbcbv1igw9qlr43ak4lrdtf 0 7852 3480903 3412417 2025-06-18T05:05:56Z 1nter pares 146705 3480903 wikitext text/x-wiki {{Infobox Kazakh Clan | атауы = Қызылқұрт | лақап_атауы = | таңбасы = ? | таңба_сипаттамасы = Бақан, қос әліп | ұраны = Жиенбай | шығу_тегі = ? | жүзі = [[Кіші жүз]] | тайпасы = [[Байұлы]] | бөлімдері = ? | тараулары = ? | ақсақалы = ? | қыстаулары = ? | жайлаулары = ? | торабы = ? }} '''Қызылқұрт''' (қызыл + {{lang-fa|گرگ}} ''гұрг'' — қасқыр) — [[Кіші жүз]]дің [[Байұлы]] бірлестігіне кіреді. == Шығу тегі == Біз бұл руды [[Кіші жүз]] құрамында алғаш рет А. [[Левшин]]нен кездестіреміз.[[Тынышбаев|М.Тынышбаев]] келтірген шежіре бойынша, біз қызылқұрт руында [[емірей]], [[олжашы]], [[ерші]] деген үш тармақ болғанын көреміз. [[Бламберг]]тің материалдары мен ел арасынан біз жинаған мәліметтерге қарағанда, онда үшеу емес, қайта төрт тармақ кездеседі. Жоғарыда аталғандарынан басқа тағы да төртінші тармақ сүбе (саба) бар, мұны біз ең дұрысы деп санаймыз. Қызылқұрт руының таңба белгісі ([[Мейер]] бойынша), (Тынышбаев және архив материалдары бойынша), ұраны «[[Жиенбай]]». Таңбалардың әр түрлі болуы бұл рудың шыққан тегінің аралас екенін дәлелдейді. Ал оған қандай компоненттер кірген? Бұл жөнінде ең алдымен тым болмағанда қызылқұрттың тармақ ретінде Кіші жүздің тама руында бар екені және дәл сондай тармақтың ысты тайпасының (Ұлы жүз) ойық руында бар екені бойынша пікір айтуға болады. Бұл ретте олардың соңғылармен тіпті таңбасы да ұқсас (көсеу). Бұл екі жайт Қызылқұрт руы ысты тайпасынан шыққан және оның бір кезде бөлініп кеткен бөлігі [[Тама руы]]на тармақ ретінде қосылған деп кейбір анықтық үлесімен жорамалдауға мүмкіндік береді. Әрине, бұл ру қалыптасуының басқа нұсқалары да болуы мүмкін, өйткені оның шыққан тегі туралы біздің қолымызда анық мәліметтер жоқ, бірақ қандай жағдайда да Қызылқұрт, Тама және [[Ысты]] арасында туыстық барын теріске шығаруға болмайды. Қырғыздардың саруу тайпасында, жетіру бөлімшесінде қызылқұрт руы ұшырасады. Этнонимдердің сәйкес келуі кездейсоқтық па, әлде олардың туыстығын дәлелдей ме қазір мұны айту қиын. Бұл болашақтағы зерттеулердің мәселесі. Қызылқұрт руының басқа таңбалары ең алдымен басқа рулардан, атап айтқанда, таңбасы болып табылатын байбақты руынан, таңбасы болып табылатын масқар руынан және т. б. шыққандар да бар. Бұл күрделі атаудың екінші құрт бөлігі ертедегі тайпа аты. Бұған дейін ол "башқұрт" (басқұрт) және қазақ халқының Кіші жүз құрамындағы Қызылқұрт руының аттарында сақталған деп келді. Ал, Қарағанды облысындағы Егіндібұлақ ауданының орталығында тұратын Қорабаев Бекен қариядан жазып алған шежіреге қарағанда Қызылқұрт руы Орта жүздің Арғын тайпасында да бар көрінеді. Ол - Арғынның ішіне кіретін Бертістен тарайтын жеті ұрпақтың бірі. Құрт ертедегі түркі тілінде "қасқыр" деген мағынаны берген. Түрікмен тілінде қазір де (гуурт) қолданылады. Сөйтіп, башқұрт (басқұрт) - бас қасқыр, бас тайпа, ал, Қызылқұрт - қызыл қасқыр дегенді білдіретін тотемдік атаулар болып табылады.<ref>{{кітап|авторы=Дүйсен Жүнісов|бөлімі=|бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Өзен-көл атаулары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы|баспасы=Қазақстан|жыл=1991|томы= |беттері=|барлық беті=128|сериясы= |isbn=5-615-00842-2|тиражы= }}</ref> == Тұлғалар == {{Div col|3}} * [[Ескендір Өтегенұлы Хасанғалиев]] * [[Құрманғазы Сағырбайұлы]] * [[Біржан Ескендірұлы Хасанғалиев]] {{Div col end}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{stub}} {{Қазақ рулары}} [[Санат:Кіші жүз рулары]] ezw28xdvvgdk6d44s2kvflmdylakcen 0 8659 3480840 3451459 2025-06-17T21:38:36Z Casserium 68287 3480840 wikitext text/x-wiki {{Жаңарту}} {{Unreferenced}} {{Компания |атауы = Қазақфильм |логотипі = Қазақфильм.jpg |түрі = [[киностудия]] (акционерлік қоғам, 100% [[акция]]лары мемлекетке тиесілі) |биржадағы листингі= |қызметі = |ұраны = |құрылды = 1934 |жабылды = |жабылуының себебі = |ізбасары = |бұрынғы атауы = |құрушы = |орналасуы = {{байрақ|Қазақстан}}, [[Алматы]] қаласы, Әл-Фараби даңғылы, 176 |басты адамдары = |саласы = [[кинематограф]] |өнімі = [[Көркем фильм]], хроникалық фильм, анимация |айналым = |операциялық кіріс = –1 млрд теңге (2024) |таза табысы = 317 мың теңге (2024)<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/2095321/%D0%93%D0%A4%D0%9E%202024%20%D0%B3%D0%BE%D0%B420429154825.pdf Аудиторский отчет за 2024 год]</ref> |қызметкерлер саны = |басшы компания = [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі]] |бағынышты компания = |сайты = https://kazakhfilm.kz/ }} '''«[[Шәкен Кенжетайұлы Айманов|Шәкен Айманов]] атындағы «Қазақфильм» ұлттық киностудиясы» акционерлік қоғамы''' — көркем фильм, деректі фильм, мультипликациялық фильмдер шығаратын Қазақстанның ең ірі киностудиясы.<ref>[https://www.kazakhfilm.kz/index.php?action_skin_change=yes&skin_name=kinolife-blue-kz Шәкен Айманов атындағы '''«Қазақфильм» AҚ'''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230621115924/https://www.kazakhfilm.kz/index.php?action_skin_change=yes&skin_name=kinolife-blue-kz |date=2023-06-21 }}</ref> == Тарихы == * '''1934 жылы''' [[Алматы кинохроника студиясы|«Алматы кинохроника студиясы»]] атауымен құрылды. * '''1944 жылы 25 қаңтар''' – Алматы киностудиясы Алматы көркем және хроникалық фильмдер киностудиясы болып қайта аталды * '''1960 жылы 9 қаңтарда''' Қазақ КСР Мәдениет министрлігінің бұйрығымен Алматы көркем және хроникалық фильмдер киностудиясы «Қазақфильм» киностудиясы болып қайта аталды. * '''1963 жылы 8-9 қаңтарда''' Қазақстан кинематографтары одағының Бірінші Құрылтай съезі өткізілді, бірінші хатшы болып [[Шәкен Кенжетайұлы Айманов]] сайланды. * '''1963 жылы 28 мамырда''' Қазақ КСР-нің Мемкино — Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Кинематография жөніндегі мемлекеттік комитеті құрылды (1963-1988). * '''1967 жыл''' – Қазақстанда мультипликациялық фильмдер көрсетіле бастады. Бірінші қазақ мультфильмі Әмен Әбжанұлы Хайдаровтың «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» фильмі болды. * '''1984 жыл''' – «Қазақфильм» киностудиясына ұлттық кинематографияның көрнекті қайраткері Шәкен Кенжетайұлы Аймановтың аты берілді (Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы). * '''1993 жылы 3 қыркүйекте''' Президент жарлығымен Қазақ мемлекеттiк кинобейнефильмдер шығару, жалға беру және көрсету жөнiндегi концернi мемлекеттiк басқару органы мәртебесi бар Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетi жанындағы «Қазақкино» мемлекеттiк кинокомпаниясы болып қайта құрылды. Кинокомпания 1996 жылы таратылып, барлық мүлкі Мәдениет министрлігіне берілді. * '''1996 жыл''' – Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» республикалық шығармашылық-өндiрiстiк бiрлестiгi Ш.Айманов атындағы Қазақ кинофабрикасына және Ұлттық продюсерлiк орталыққа бөлу жолымен қайта ұйымдастырылды. * '''2000 жыл 28 мамыр''' – Ш. Айманов атындағы Қазақ кинофабрикасы, ҚР Ұлттық продюсерлік орталығы, «Қазкинопрокат» республикалық өндiрiстiк бiрлестiгi және ҚР Мемлекеттiк кинофильмдер қоры (Мемфильмқоры) бірігу жолымен «Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» Ұлттық компаниясы» РМҚК – Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны болып құрылды; * '''2005 жылы 6 маусымдағы''' N 563 «Республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен «Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» ұлттық компаниясы» республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорын «Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. * '''2024 жылы''' Үкімет қаулысымен «Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» акционерлік қоғамына ұлттық киностудия мәртебесі берілді. Киностудия 1934 жылы Алма-Ата кинохроника студиясы ретінде құрылды, 1936 жылы алғашқы деректі фильмдер шықты. 1941 жылы 15 қарашада Алма-Ата киностудиясы Қазақстанға эвакуацияланған «Мосфильм» және «Ленфильм» киностудияларымен біріктірілді Орталық біріккен киностудия - ЦОКС, олар 1944 жылға дейін Алматыда жұмыс істеді және бүкіл отандық көркем фильмдердің 80% өндірді. 1960 жылы 9 қаңтарда көркем фильмдер мен кинохроникалардың Алма-Ата киностудиясынан «Қазақфильм» киностудиясы болып өзгертілді. 1984 жылы киностудияға ұлттық кинематографияның көрнекті қайраткері Шәкен Кенжетайұлы Аймановтың есімі берілді. “Қазақфильмнің” қалыптасып, өркен жайып өсуіне Шәкен Айманов, [[Мәжит Сапарғалиұлы Бегалин|Мәжит Бегалин]], [[Сұлтанахмет Қоңырқожаұлы Қожықов|Сұлтанахмет Қожықов]],[[Ораз Әбішев]] сияқты белгілі киноөнер қайраткерлерінің қосқан үлестері елеулі. 1953 – 1970 жылы Айманов студияның көркемдік жағын басқарды. “Махаббат туралы дастан” (реж. Айманов, К.Гаккель), “Жамбыл” (реж. Е.Дзиган), “[[Ел басына күн туса (фильм)|Ел басына күн туса]]” (реж. М.Бегалин), т.б. фильмдер қойылды. “Қазақфильмде” ұлттық кино өнерінің қайталанбас туындылары “Атамекен”, “Біздің сүйікті дәрігер”, “Алдар көсе”, “[[Атаманның ақыры (фильм)|Атаманның ақыры]]”, “Мәншүк туралы ән”, “Қыз-Жібек”, т.б. фильмдер түсірілді. Кинохроника, деректі және ғыл.-көпшілік фильмдермен қатар анимац. фильмдер де түсірілді. Қазақ анимациясының негізін салушы [[Әмен Әбжанұлы Қайдаров|Әмен Қайдаров]] “Қарлығаштың құйрығы неге айыр?” деген мультфильмін түсірді (1967). “Қазақфильмде” 100-ден астам осындай фильм түсіріліп, 1000-нан астам шет ел және ТМД елдерінің фильмдері қазақ тіліне аударылды. 1990 жылдан бастап “Қазақфильм” киностудиясы [[Франция]], [[Жапония]], [[Ресей]] сияқты елдердің киностудияларымен бірлесіп фильмдер түсіріп келеді. Сондай “Нәзік жүрек”, “Ақсуат”, “Фара”, т.б. фильмдер халықаралық кинофестивальдердің жүлделерін иеленді, шет елдерде кеңінен жарнамаланып, көрсетілді. “Қазақфильм” павильондарында “Тоғысқан тағдырлар”, “Саранча” (“Шегіртке”) секілді телевизиялық көп сериалы фильмдер түсірілді. 2003 жылы “Қазақфильм” киностудиясында “Көшпенділер” (сценарийдің авторы Р.Ибрагимов, режиссерілері И.Пассер, [[Талғат Досымғалиұлы Теменов|Талғат Теменов]]), “[[Сардар (фильм)|Сардар]]” (сценарийдің авторы О.Агишев, режисер [[Болат Нұрғалиұлы Қалымбетов]]), “Ащы көлдің жағасында” (сценарийдің авторы И.Вовненко, режиссер [[Асанәлі Әшімұлы Әшімов|Асанәлі Әшімұлы]]), “Аңшының отбасы” (сценарийдің авторы және реж. Серік Апырымов), т.б. фильмдері түсіріле бастады. “Қазақфильм” аумағында (19 га) 2 павильонды киноға түсіру ғимараты, сол сияқты декоративтік-тех. құрылыстар, дыбыс студиясы, өндірістік-лабораториялық құрылыстар орналасқан.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9</ref> Тәуелсіздік алғаннан бері (1991-ші жылдан бастап) «Қазақфильм» киностудиясы шамамен 136 толықметражды көркем фильм түсірген (оның алтауы телевизиялық көркем фильмдер); 73 қысқаметражды фильм; 258 деректі фильм (оның сегізі деректі сериалдар); 67 анимациялық фильм (оның ішінде 1 анимациялық сериал, 1 толықметражды анимациялық фильм). 2008 жылдан бастап осы күнге дейін «Қазақфильм» киностудиясының 200 астам картиналары әлемдегі 60 елдегі 220-дан астам халықаралық байқаулар мен көрсетілімдерге қатысты. == Басшылары == * 1953—1970 жж. — [[Шәкен Кенжетайұлы Айманов|Шәкен Айманов]], «Қазақфильм» киностудиясының көркемдік жетекшісі. * 1978 жылдан бастап — [[Әзірбайжан Мәдиұлы Мәмбетов|Әзірбайжан Мәмбетов]], «Қазақфильм» киностудиясының директоры. * 1992-2002 жж. — [[Ардақ Жамансарыұлы Әмірқұлов|Ардақ Әмірқұлов]], «Қазақфильм» киностудиясының директоры. * 2002-2006 жж. — [[Сергей Жұмабайұлы Әзімов|Сергей Әзімов]], «Ш. Айманов атындағы «Қазақфильм» Ұлттық компаниясы» РМҚК бас директоры. ; «Ш. Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ президенттері * 2006-2007 жж. — [[Сергей Жұмабайұлы Әзімов|Сергей Әзімов]] * 2007-2008 жж. — [[Анар Екейбайқызы Қашағанова|Анар Қашағанова]] * 2008-2014 жж. — [[Ермек Әмірханұлы Аманшаев|Ермек Аманшаев]] * 2015-2019 жж. — [[Бақыт Ғафуұлы Қайырбеков|Бақыт Қайырбеков]] * 2019-2020 жж. — [[Арман Асенов]] * 2020-2022 жж. — [[Ақан Қарғамбайұлы Сатаев|Ақан Сатаев]] * 2023 ж. – қазіргі уақытқа дейін — [[Азамат Сатыбалды]] == Студия фильмдері == {{негізгі мақала|«Қазақфильм» студиясының фильмдер тізімі}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Stub}} [[Санат:Қазақстан кинокомпаниялары]] [[Санат:Қазақфильм]] [[Санат:Алфавит бойынша компаниялар]] [[Санат:Қазақстан компаниялары]] hi32zluzj00tirnq1oel4bmlmei9lkm 0 14501 3480796 3376942 2025-06-17T16:22:39Z Орел Карл 81620 3480796 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Теміртау |сурет = |әкімшілік күйі = Облыстық маңызы бар қала |елтаңба = Coat of arms of Temirtau.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg=50 |lat_min=04 |lat_sec= |lon_deg=72 |lon_min=58 |lon_sec= |CoordAddon = |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = 300 |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Қарағанды |кестедегі облыс = Қарағанды облысы |ауданы = |кестедегі аудан = |мекен түрі = |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = |әкімі = [[Ғалым Әбіханұлы Әшімов|Ғалым Әшімов]] |құрылған уақыты = 1909 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Самаркандский |статус алуы = 1945 |жер аумағы = 296,1 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = қатаң-континенталды |тұрғыны = 171 890<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]</ref> |санақ жылы = 2023 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = [[орыстар]] (51,36 %) <br /> [[қазақтар]] (36,02 %) <br /> [[украиндар]] (3,06 %) <br /> [[немістер]] (2,14 %) <br /> [[татарлар]] (2,03 %) <br /> [[корейлер]] (0,89 %) <br /> [[белорустар]] (0,7 %) <br /> басқалары (3,8 %)<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]</ref> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = теміртаулық |телефон коды = 7213 |пошта индексі = 101400 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Temirtau |сайты = https://www.gov.kz/memleket/entities/karaganda-temirtau?lang=kk Теміртау қаласының әкімдігі |сайт тілі = kk |сайт тілі 2 = ru |сайт тілі 3 = en |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = Марапаттары |add1 = {{Еңбек Қызыл Ту ордені|түрі=қала}} |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Теміртау''' — [[Қарағанды облысы]]ндағы қала, [[Орталық Қазақстан]]да [[Нұра]] өзенінің бойында орналасқан. Ол бүкіл [[Қазақстан]]ға, [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдеріне өзінің жер қойнауының байлығымен әйгілі, өйткені Теміртау — республикадағы ірі индустриялды орталығы, еңбеккер даңққа бөленген қала. Теміртаудағы «[[Миттал стил Теміртау|Миттал Стил]]<nowiki/>» зауыты [[шойын]], [[болат]], [[агломерат]] және т.б. өндіреді. Бұл өнімдер Қазақстандағы бүкіл өндірістерді, өнеркәсіптерді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, өзінің өнімдерін 60-тан астам елдерге экспортқа шығарады. Теміртауда еліміздің елбасы [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] еңбек етті, өндіріске мол үлесін қосты, Қарағанды мемлекеттік индустриялық университетінің қабырғасында білім алды. Қазақтың тұңғыш ғарышкері [[Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіров|Тоқтар Әубәкіров]] та осы қаладан шыққан. == Халқы == {| class="wikitable" |+ Саны (2009, 2021)<ref>[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]</ref> |- ! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен |- ||169590 ||{{өсім}}171019 ||100,8 ||78425 ||{{өсім}}81341 ||103,7 ||91165 ||{{құлдырау}}89678 ||98,4 |} == Қала туралы == [[Сурет:Fountains in Temirtau.jpg|нобай|солға|Металлуртерге арналған ескерткіш алдындағы субұрқақ]] Теміртау — облысқа бағынышты қала. Ол Республикамыздың орта бөлігінде орналасқан. Бұрынғы Самарқанд кентінің базасында [[1945]] жылы 1 қа-занда құрылған. Қала мен оның өнеркәсіптік нысандарын салу [[Қарағанды]] көмір бассейнін игеру кезеңімен байланысты. Жаңадан ашылған көмір өндірісі электр қуатына мұқтаж еді, сондықтан Қарағанды қаласынан 30 километр қашықтықта орналасқан, 200 тұрғыны бар Самарқанд кентінің жанында, [[Нұра өзені]]нің бойында гидроузелдің құрылысы басталды. Оның құрылысы 3 жылдан кейін аяқталды. 1942 жылы ҚарГРЭС-те бірінші турбогенератор пайдалануға берілді. Соғыстың қиын жылдарында, КСРО-ның көптеген өндірістік аудандары басып алынған кезде Мемлекеттік Қорғаныс комитеті Қарағанды қаласының жанында металлургиялық завод салу туралы шешім қабылдады. 1944 жылы 31 желтоқсанда Қазақ металлургия заводы жұмыс істейтін кәсіпорындар қатарына қосылды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1945 жылғы 1 қазандағы Жарлығымен Самарқанд кенті Қарағанды қаласының қала маңындағы аймағынан шығарылып, Теміртау қаласы болып қайта құрылды. Қаланың аумағы 29610 га. Қала тұрғындарының саны – 2010 жылғы 1 желтоқсандағы мәлімет бойынша 178 723 адам. Қаланың құрамына 6822 адам тұратын қалалық типтегі Ақтау кенті кіреді. Кенттің аумағында құрылыс материалдарын шығаратын үш кәсіпорын: «Central Asia Cement» ЖШС-і, «Қарцемент»ЖШС-і және «КЗАЦИ» ЖШС-і орналасқан. Өзінің экономикалық ерекшелігі жағынан Теміртау қаласы инфрақұрылымы дамыған ірі индустриалдық орталық болып табылады. Қалада 1500 кәсіпорын жұмыс істейді, оның ішінде: құрылыс ұйымдары - 382, сауда саласында - 337, өңдеу өндірісінде - 160, тау кен өндірісінде -7, көлік және байланыс кәсіпорындары - 71, электроэнергия, газ және су өндіру саласында - 28, ауыл шаруашылығында-1, басқалары - 514. [[Сурет:Trams in Temirtau.jpg|thumb|left| Теміртау трамвайы]] Қарағанды облысының жалпы өнеркәсіптік өндіріс көлемінде Теміртау қаласы кәсіпорындарының шығаратын өнімдерінің үлес салмағы 2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 32,4%-ті құрады, оның ішінде: жалпақ жайма 100%, қара металдан құбыр жасау - 89,2 %, жылу энергиясы- 42,8%, электр энергиясы - 25,0%, тас көмір - 47,2 %, цемент - 100%-ті құрады. Теміртау қаласының өнеркәсіптік кәсіпорындарымен 2010 жылы кәсіпорынның қолданыстағы бағасымен (шағын кәсіпорындар, көмекші шаруашылықтар, үй шаруашылығы секторын қоса алғанда) (жұмыс,қызмет) 329,6 млрд теңгеге ) өнімдер (жұмыс,қызмет) шығарылды, айғақты көлем индексі былтырғы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 97,4%-ті құрады. Теміртау қаласының өнеркәсіптік өндіріс құрылымын келесі салалар құрайды: металл өңдеу және металлургия өнеркәсібі, химия өнеркәсібі, тамақ және ұн тартатын өнеркәсіп, электроэнергетика, басқа да металл емес минералды өнімдер шығару. Қала мен Ақтау кентінің тіршілігін қамтамасыз ететін кәсіпорындар: «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-ы, «ТЭМК» ЖШС-і, «Техол» ЖШС-і, «Central Asia Cement» ЖШС-і, «Карцемент» ЖШС-і, «КЗАЦИ» ЖШС-і, «Бидай-нан» ААҚ-ы, «Bassel Gruup LLS» ЖШС-і. Қаланың дамыған инфрақұрылымы бар. Автомобиль жолдарының ұзындығы -295 км., оның ішінде 259 км. жолдың беті асфальтталған, 36 км жолдың беті асфальтталмаған. Теміртау қаласының жолаушыларын тасымалдау қаланың 11 ав-томобиль маршруттары арқылы күнделікті жүзеге асырылады, маршрут таксиі режімінде 5 маршрут және трамвай маршрутында 2, сонымен қатар Ақтау кенті және Мырза станциясы бағыты бойынша жүктерді және жолаушыларды тасымалдау іске асырылады. Қаладағы үнемі жұмыс істейтін маршруттардан басқа жазғы уақытта жолаушыларды тасымалдау үшін жағажай бағытына 5 маршрут қатынайды. Күнделікі жолаушылар автобусы маршруттарында сегіз негізгі тасымалдаушылар жұмыс істейді: * «Daт - TS» ЖШС -і 6 маршрутта қызмет көрсетеді - №№ 7, 8, 10, 14, 22 және 25 (Бейбітшілік даңғылы,251, тел: 95-91-45); * «TTS» ЖШС-і 3 маршрутта қызмет көрсетеді - №№ 6, 12 және 23 (Бейбітшілік даңғылы, 251, тел: 95-91-45); * «Қала көлік» ЖШС - і 2 маршрутта қызмет көрсетеді - №№3,15 (Димитров көшесі 214. тел. 95-93-82, 95-91-48); * ЖК Ж.Г.Мусин - № 6 маршрут таксиінде қызмет көрсетеді; * «Стэка» ӨК-і маршруттық такси режімінде 3 маршрутқа қызмет көрсетеді - №№ 01, 02, 04 (Бейбітшілік даңғылы, 19, тел. 95-29-19); * ЖК Т.Қ.Түнқатар - №05 маршрутқа қызмет көрсетеді (Димитров көшесі, 214 тел: 95-93-82, 95-91-48); * ЖК А.Н.Голубничий Ақтау кенті – Мырза станциясы маршруттарына қызмет көрсетеді. * «ТАУ-Профи» ЖШС-і 5 жағажай маршруттарына қызмет көрсетеді: «Уралочка», «Пионерские лагеря», «Сортопрокатное производство», «Строителей», «Черемушки» жағажайлары (Бейбітшілік даңғылы, 251, тел: 95-91-45). [[Сурет:Mittal Steel in Temirtau.JPG|thumb|left|Теміртаудағы халықаралық ArcelorMittal-дың баспасөз орталығы]] «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-ның трамвай паркі №№ 4 және 2 трамвай маршруттарына қызмет көрсетеді, трамвай жолының ұзындығы-48 километр. Парктің жылжымалы құрамы 35 вагоннан тұрады. Теміртау қаласының тұрғын үй қоры 1160 көп қабатты, 6173 жеке тұрғын үйлерден тұрады. Теміртау – жоғары мәдениетті қала, оның шығармашылық көркемөнер-паздар ұжымдары Республикамыздан тыс елдерге де танымал.Мәдениет мекемелері теміртаулықтар мен қала қонақтарына күн сайын толыққанды демалыс пен рухани қанағат сыйлайды. Олар: * Балалар мен жасөспірімдер театры; * Тарихи-өлкетану мұражайы; * Қалалық мәдениет Сарайы; * Мәдениет және демалыс паркі; * Кереңдердің мәдениет Үйі; * Қалалық кітапханалардың 7 филиалы бар орталықтандырылған жүйесі; * Соқырлар мен нашар көретін азаматтарға арналған облыстық кітапхананың филиалы; * «Ақтау» мәдени-бос уақыт өткізу орталығы; * 2 жеке кинотеатр. Теміртау қаласының аумағындағы 3 ескерткіш тіркелген, оның ішінде 2-уі сәулет ескерткіші, олар: * балалар мен жасөспірімдер театрының ғимараты, 1955 жылы пайдалануға берілген, 2009 жылы күрделі жөндеу жүргізілді; * мәдениет Сарайының ғимараты, 1972 жылы пайдалануға берілген,2010 жылы күрделі жөндеу жүргізілді. Монументалдық өнер ескерткіштері: * Ұлы Отан соғысында қайтыс болған теміртаулық жауынгерлер ескерткіші.Ескерткіштің іргетасына Ұлы Отан соғысы жылдары қайтыс болған теміртау-лықтардың және жауынгер-интернационалистердің есімдері жазылған плита орналастырылған. Ескерткіш 1974 жылы ашылған, авторы - С.Б.Назарян. 2000 жылы Ұлы Отан соғысы жылдары қайтыс болған кәсіпорын жұмысшыларына естелік Монумент ашылды (Жеңістің 55 жылдығының қарсаңында ҚарГРЭС-1-дің аумағында). * 2001 жылы Металлургтер Монументі ашылды (авторы А.Билык, материалы - тот баспайтын болат және қола). * 2002 жылы қызметтік борышын атқару барысында қайтыс болған Теміртау қаласы ішкі істер басқармасының қызметшілеріне естелік Монументі ашылды (ішкі істер басқармасының аумағында). Теміртауда 34 үкіметтік емес бірлестіктер, 10 ұлттық-мәдени орталықтар, 4 саяси партиялардың өкілдіктері, 23 діни бірлестіктер мен топтар жұмыс істейді. Қалада этноаралық және конфессияаралық қарым-қатынас тұрақты. Қаланың ақпараттық кеңістігін 7 газет: «Теміртау», «Зеркало», «Магнитка плюс», «Металлург», «Второе счастье», «Вечерняя газета», «Темиртауский рабочий» газеті және 2 журнал: «Директор KZ», «Экстрасенс», 3 телеканал: «Сфера» ТРК, «29 канал» ТРК, «43 канал» ТК, «43 канал» сандық телевидение, 1 радиоканал - «Радио-102» құрайды. Теміртау қаласында бір жоғарғы оқу орны: Қарағанды мемлекеттік индустриалдық университеті, сонымен қатар медициналық, политехникалық және музыкалық колледждер, Қарағанды мемлекеттік университетінің Букетов атындағы колледжі, 4 кәсіби лицей жұмыс істейді. Қалада 30 мыңнан астам адам дене шынықтыру және спортпен айналысады. 2005 жылы «Миттал Стил Теміртау» жаңа спорт кешені пайдалануға берілді. Спорт кешенінде баскетболға, волейболға, мини-футболға және гандболға арналған ойын залы, бокс пен күрес жаттығуларын өткізуге арналған залдар, біріктірілген 2 кіші зал жұмыс істейді. Жаттығу үшін нысанда арнайы жабдықталған зал жұмыс істейді.Үлкен залда көрермендер үшін 200 орындық қойылған. Спорт кешенінде су себезгі және киім шешетін орын жұмыс істейді. Спортшылар мен спорт әуесқойлары үшін қалыпқа келтіру орталығы жұмыс істейді. 2007 жылы қаңтарда «Арго» жеке жүзу бассейні (бұрынғы «Полимер») пайдалануға берілді. Меморандумға сәйкес 2008 жылы «Металлург» стадионына күрделі жөндеу жүргізілді, оның ашылуына 2008 жылдың 1 шілдесінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қатысты. Стадионда жеңіл атлетика, футбол, шаңғы тебу бойынша жаттықтырулар жүргізіледі, шахмат-шашка клубы, мотоклуб, Тоғызқұмалақ ұлттық ойын секциялары ашылған, «Болат АрселорМиттал Теміртау» футбол командасының, Қазақстан Республикасының чемпионатының жоғарғы лигасына қатысушылардың оқу-жаттығу процесстері өткізіледі. Қыста стадион аумағында мұз айдыны жасалады, онда жалға коньки және шаңғы беру ұйымдастырылған. Жазда роликті коньки жалға беріледі. Қала тұрғындарының стадионда столдағы теннис ойнауына, сөйтіп бос уақыттарын тиімді пайдалануына мүмкіндік бар. Күнделікті стадионға 345 спортпен айналысатындар келеді. 2008 жылы Мұз сарайының үш жыл тоқтап тұрған тоңазтқыш жабдықтарына жөндеу жүргізіліп, 2008 жылы 4 қазанда салтанатты ашылып, хоккеймен, коньки тебумен, спорттық бимен және жалпы дене шынықтырумен айналысатындарға пайдалануға берілді. 2010 жылы 300 млн теңгеге Мұз Сарайын жөндеудің 1-кезеңі жүргізілді, оның 200 млн теңгесі «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-мен жасалған Меморандум бойынша төленсе, 100 млн теңге облыстық бюджеттен бөлінді. Қалада спорт ізбасарларын дайындау және өсіп келе жатқан ұрпақты сауықтыру мақсатында облыстық балалар-жасөспірімдер мектебі, спорттың есу түрлері бойынша олимпия ізбасарларын дайындайтын мамандандырылған балалар-жасөспірімдер мектебі, Әлия Молдағұлова атындағы спорттағы дарынды балаларға арналған мектеп интернаттың филиалы жұмыс істейді. Спорттың он түрі бойынша облыстық спорт мектептерінің бөлімшелері жұмыс істейді. Спорт мектептерінде 2838 оқушы спортпен айналысады. «Жол картасы - 2009» Республикалық бағдарламасына сәйкес 2009 жылы спорттық нысандарға, атап айтқанда, балалар-жасөспірімдер спорт мектебіне, «Строитель» стадионына, ату тирына және БЖСМ-нің ауыр атлетика залына, спорттың есу түрлері бойынша балалар-жасөспірімдер спорт мектебіне жөндеу жұмыстары жүргізілді. 2010 жылы «Жол картасы» бағдарламасы аясында «Жастар» жүзу бассейніне күрделі жөндеу жүргізілді, Ақтау кентінің спорт Үйі пайдалануға берілді. 2010 жылы қалалық деңгейде 69 көпшілік-спорт шаралары өткізілді, оған 11435 адам қатысты. Қаланың құрама командалары облыстық деңгейдегі 21 жарысқа және республиклық ауқымдағы 5 турнирге қатысты. Біздің спортшыларымыз облыстық, республикалық, халықаралық деңгейдегі жарыстарда жүлделі орындарды иеленеді. Мүмкіндігі шектеулі адамдарды дене шынықтыру және спортпен айналысуға тарту жұмысына көп көңіл бөлінеді, жұмыс 6 топта жүргізіледі, оған 78 адам қатысады. Олардың 7-уі пауэрлифтинг бойынша Қазақстан Республикасы Чемпионатына қатысты. Әкімдік қызметкерлері, қалалық кәсіподақ, денсаулық сақтау мекемелері, балалардың аулалық клубтары, орта оқу орындары мен колледждер, балалар үйлері мен интернат оқушылары арасында үнемі бұқаралық спорттық спартакиадалар өткізіліп тұрады. Балалардың аулалық клубтары арасында футболдан «Былғары доп», шайбалы хоккейден «Алтын шайба» жарыстары, жүзуден көпшілік шаралар өткізілді. Грек-рим күресі бойынша біріншілік, Жеңіс күніне, Балаларды қорғау күніне, Денсаулық сақтау күніне арналып жеңіл атлетикадан эстафета, балалар мен ересектер арасында академиялық есуден Қазақстан Республикасы біріншілігі, есірткімен және есірткінің заңсыз таралуымен күрес күніне арналып спорттың 6 түрінен жарыс өткізілді. Отбасы күніне арналып «Мамам, папам және мен – спорттық жанұямыз» атты қызықты шара өткізілді. Қалада жеке спорттық клубтар жұмыс істейді, олар: «Евразия», «Меруерт», «Адриналин», «Пекин», «Z-клуб», аталған мекемелерде жаттықтыру залы, бассейн, сауықтыру орталықтары бар, оларда 1420 адам спортпен айналысады. Қазақстанның басқа қалаларының ішінде Теміртаудың алатын орны ерекше. Тарихи өлшем бойынша қаланың қысқа, түрлі оқиғаларға толы өмірі – Республикамыздың қалыптасуының ажырамас бөлігі.<ref>[http://temirtay.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=63&lang=kz]{{Deadlink|date=January 2022|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан қалалары}} {{Қарағанды облысы}} [[Санат:Теміртау]] [[Санат:Нұра бойындағы қалалар]] 3vm0e0vqym10gzw35abesb1pahemaie 0 15861 3480860 3479843 2025-06-18T02:00:25Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480860 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Бату хан | Шынайы есімі = | Суреті = Batu.png | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба =Golden Horde flag 1339.svg | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]] ханы | Лақап аты = Сайын хан | Ту = | Басқара бастады = [[1227 жыл]] | Басқаруын аяқтады = [[1256 жыл]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Жошы хан]] | Ізбасары = [[Сартақ хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = Сартақ | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = | Туған күні = 1205/1209 | Туған жері = [[Моңғолия]] | Қайтыс болған күні = 1255 | Қайтыс болған жері = Алтын Орда | Жерленді = [[Сарай-Бату]] | Династия = [[Шыңғыс хан|Шыңғыс әулеті]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Жошы хан]] | Анасы = Кочу қатын | Жұбайы = [[Барақшын қатын]] | Балалары = [[Сартақ хан]]<br />[[Тұқан]]<br />Аюхан<br />[[Ұлақшы хан]]<br />Барақ | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = Моңғол империясы әскерінің Батысқа жорығы | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Бату''' немесе '''Сайын хан''' ([[1205 жыл|1205]]/[[1209 жыл|1209]] - [[1255 жыл|1255]]) - [[Моңғол империясы|моңғол]] қолбасшысы және мемлекет қайраткері, [[Жошы хан|Жошы]]ның екінші ұлы, [[Шыңғыс хан]]ның немересі. [[1227 жыл]]ы әкесі қайтыс болғаннан кейін [[Алтын Орда|Жошы Ұлысы]]ның (Алтын Орда) ханы болды, сол жылы атасы қайтыс болғаннан кейін [[Шыңғыс хан әулеті |шыңғыс тұқымдарының]] екінші буын ұрпағы арасында үлкені болып танылды. [[1235 жыл]]ғы құрылтайдың шешімімен Батуға солтүстік-батыстағы аумақтарды жаулап алу тапсырылды және ол [[қыпшақтар]]ға, [[Еділ бұлғарлары|Еділ Бұлғариясы]]на, русь кнәздіктеріне, [[Польша]]ға , [[Мажарстан|Венгрия]]ға және Далмацияға қарсы жорықты басқарды<ref>Греков Б.Д., Якубовский А.Ю., Золотая Орда и ее падение, М.—Л., 1950;</ref><ref>Рашид ад-Дин, Сб. летописей, т. 1 — 3, М.—Л., 1952 — 56;</ref><ref>"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>. == Шығу тегі == Бату – [[Шыңғыс хан]]ның тұңғыш ұлы [[Жошы хан|Жошы]]ның екінші баласы. Жошы анасы [[Бөрте]] [[Меркіттер|меркіт]] тұтқынынан оралғаннан кейін көп ұзамай дүниеге келген, сондықтан бұл жағдайда Шыңғыс ханның оған әкелігіне күмән келтірушілер болған. Дереккөздер [[Шағатай хан|Шағатай]]дың [[1219 жыл]]ы үлкен ағасын «Меркіт сыйы» деп атағанын, бірақ Шыңғыс ханның өзі мұндай сөздерді қорлау деп танып, Жошыны өз ұлы деп санайтынын үнемі айтқанын хабарлайды. Батуды бұдан былай әкесінің шыққан тегі үшін ешкім сөкпеген. Жошының барлығы 40-қа жуық ұлы болған. Бату олардың ішінде [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]]нен кейінгі екіншісі болды (бірақ Буал мен Тоқа-Темір одан үлкен болуы мүмкін). Оның шешесі Үкі-фужин [[қоңырат]] тайпасынан шыққан, Елші ноянның қызы; Батудың нағашы атасы – [[Дай Шешен]]нің ұлы және Бөртенің ағасы Алшы ноян болуы мүмкін деген гипотеза бар. Осыған сүйенсек Жошы өз немере қарындасына үйленген болуы мүмкін. == Есімі == Жошы мен Үкі-фужиннің ұлы туған кезде Бату деген атқа ие болды, ол моңғолша «бат» - «күшті, берік, сенімді» деген сөзден шыққан және дәстүрлі жақсы тілек білдіретін есімге айналды. Орыс шежіресінде бұл есімнің Батый атты өзгертілген түрі қолданылды, осы нұсқа кейбір еуропалық дереккөздерге, соның ішінде Ұлы Поляк хроникасы мен [[Джованни Плано Карпини]]дің жазбаларына өтті; ол жылнамашыларға көбірек таныс түркі атауларының әсерінен пайда болуы мүмкін - атап айтқанда, 1223 жылға дейін Тверь хроникасында Қыпшақ ханы Басты туралы айтылады. [[1280 жыл]]дардан бастап деректерде Батуды Бату хан деп атай бастады. Моңғол және түркі халықтарының арасында Бату Сайын хан («Жақсы хан») деген атпен есте қалды. Сонымен қатар, бұл атау әлі күнге дейін Батудың тірі кезінде жасалған бірде-бір дереккөзде («Құпия аңызда», Рогерияда, Бенедикт Полякта, Плано Карпини немесе де Рубрук) кездеспейді. Батудың замандастары болған тарихшылар да (мысалы, Жүзжани немесе Жувайни) оны «Сайын хан» деп атамайды. Осыған байланысты ағылшын зерттеушісі Дж. Е. Бойль «Сайын хан» деген жұмбақ есім Батудың қайтыс болғаннан кейінгі титулы болуы мүмкін деп болжайды, өйткені ортағасырлық моңғол билеушілері өздерінің қайтыс болған ізашарларының жеке есімдерін атамаған. Уақыт өте келе, кейбір тарихшылардың пікірінше, оның адамгершілік қасиеттерін көрсететін Батудың қайтыс болғаннан кейінгі бұл атағы оның есіміне балама түріне айналып, тіпті ресми құжаттарда да көріне бастады. == Өмірбаяны == === Туған күні === Батудың нақты туған күні белгісіз. Парсы тарихшысы Ахмед ибн Мұхаммед Гаффари «Әлемді ұйымдастырушылардың тізімдері» еңбегінде (парсыша نُسَخْ جهان‌آرا)‎ хижра бойынша 602 жыл яғни 1205 жылдың 18 тамызы мен 1206 жылдың 7 тамызы аралығындағы кезеңді береді, бірақ бұл хабардың ақиқаттығы дау туғызады, өйткені ол тарихшы Батудың қайтыс болған уақыты 1253 деп қате көрсеткен сияқты. [[Рашид әд-Дин]] Батудың қырық сегіз жыл өмір сүргенін жазып, дәл сол қате өлген күнін көрсетеді. Рашид әд-Дин жалпы өмір сүру ұзақтығымен қателеспеген деп есептесек, Бату хижра бойынша 606 жылы (1209 жылдың 6 шілдесі мен 1210 жылдың 24 маусымы аралығында) туған болып шығады, бірақ бұл күн Батудың немере інілері [[Мөңке хан|Мөңке]] (1209 жылы қаңтарда туған) және тіпті [[Күйік хан|Күйік]] (1206/07 жылы туған) сияқты туыстарынан үлкен болған деген деректерге қайшы. Тарихнамада бұл мәселеге қатысты пікірлер әртүрлі. [[Василий Владимирович Бартольд|В.В.Бартольд]] Батудың туғанын «13 ғасырдың алғашқы жылдарына» жатқызады, А.Карпов «ЖЗЛ» үшін Батудың өмірбаянында 1205/1206 жылдарды шартты дата деп санайды, Р. Почекаев 1209 жыл ең қолайлы нұсқа деп есептейді, «Орда патшалары» өмірбаяндар циклінде тіпті оны ешқандай күмәнсіз атайды. === Ерте жылдар === 1224 жылы Шыңғыс хан жасаған бөлу шарты бойынша оның үлкен ұлы Жошыға Ертіс өзенінің батысындағы барлық далалық жерлер және оған жақын орналасқан бірқатар егіншілік аумақтары, соның ішінде қазірдің өзінде жаулап алған Хорезм, сондай-ақ әлі жаулап алынбаған Еділ Бұлғариясы, Русь пен Еуропа берілді. Әкесімен және кейбір інілерімен қарым-қатынасы шиеленіскен Жошы 1227 жылдың басында мүлде түсініксіз жағдайда болды, сол кезеңге дейін ол өз иелігінде тұрақтады. Кейбір деректерде ол аурудан, кейбір деректерде ол қастандықтан қайтыс болды. В.В.Бартольд өз мақалаларының бірінде әкесі қайтыс болғаннан кейін: «Батуды батыстағы әскерлер Жошының мұрагері деп таныды және бұл таңдауды кейіннен Шыңғыс хан немесе оның мұрагері Үгедей мақұлдады» деп жазды. Бұл ретте ғалым ешбір дереккөзге сілтеме жасамағанымен, оның сөзін өзгелер еш күмәнсіз қайталаған. Шындығында, жоғарғы билік бекіткен «әскер таңдауы» болған жоқ: Шыңғыс хан Батуды ұлыс билеушісі етіп өзі тағайындады және осы бұйрықты орындау үшін Дешті Қыпшаққа інісі Темүгені жіберді. Шыңғыс ханның көп жошидтардан неліктен оны таңдағаны туралы дереккөздерде ештеңе айтылмаған. Тарихнамада Батудың үлкен ұл ретінде мұрагер болғаны, болашағы зор қолбасшы болғандықтан таңдалғаны жайлы деректер бар. Нағашылар жағынан ықпалды туыстар шешуші рөл атқарды деген гипотеза бар: егер Батудың нағашы атасы Елші ноян мен Алшы ноянды бір адам деп есептесек, онда Шыңғыс ханның күйеу баласы Шику гүрген Батудың немере ағасы, ал Бөрте өзінің әжесі ғана емес, нағашы атасының қарындасы болған. Шыңғыс ханның бәйбішесі көп немерелерінің ішінен біреуін таңдап алуға ықпал ете алды, онымен қоса ол немересі өзінің ағасының да немересі болғандықтан таңдауы әбден мүмкін. Бұған қарамастан, Батудың үлкендігі, оның 1227 жылға дейін көрсеткен әскери қабілеттері, сонымен қатар шыңғысидтер арасындағы мұрагерлерді таңдауда ханзадалардың нағашыларының әсер еткені туралы нақты деректер жоқ. Бату ұлыстағы билікті ағаларымен бөлісуге мәжбүр болды. Олардың ең үлкені [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]] «сол қанаттың» барлығын, яғни ұлыстың шығыс жартысын және әкесінің әскерінің негізгі бөлігін алды; Батуға «оң қанат» ғана қалды, яғни батыс бөлігі, ол да қалған жошидтарға үлес бөлуге мәжбүр болды. == Батысқа жорық == 1236-1243 жылдары Бату жалпымоңғолдық Батыс жорығын басқарды, нәтижесінде Қыпшақ даласының батыс бөлігі, Еділ Бұлғариясы, Еділ мен Солтүстік Кавказ халықтары алғаш рет жаулап алынды. Моңғолдардың Руське шабуылы бірнеше жылға созылды. Батудың ресми басшылығымен әскерлер Руське бірнеше рет барды: оның жеке қатысуымен 1237-1238 жылдары Рязань мен Владимирге, 1239 жылы (мүмкін) Черниговқа және 1240 жылы Киевке. Моңғолдар табанды қарсылыққа тап болғанымен (мысалы, Рязань, Владимир, Козельск, Чернигов және Киевті қорғауда), моңғолдар Орталық Еуропаға одан әрі алға жылжыды. Бұл кезде Батумен қарым-қатынасы жақсы болмаған Мунке, Гуюк және Бури үйге оралды. Ең ықпалды (Батудан кейін) Шыңғысидтердің түмендерінің кетуі моңғол әскерінің күшін төмендеткені сөзсіз. Осыған байланысты зерттеушілер одан әрі батысқа қарай жылжуды Батудың өз бастамасымен қолға алған деп есептейді. Карпатқа дейін қалған әскерлер батысқа қарай жорығын жалғастырмас бұрын екі топқа бөлінді: олардың бір бөлігі Байдар мен Орду бастаған Польшаны, Силезияны және Моравияны жаулап алуға, Генрихтың поляк-неміс әскерін талқандауға аттанды. Легницадағы тақуа (1241 ж. 9 сәуір). Бату, Кадан және Шыңғыс ханның серігі Субудей басқарған негізгі күштер (70 мың адамға дейін) «Орыс қақпасы» деп аталатын Верецкий асуы арқылы өтті (Батудың өзі шағын отрядтың басында болды. Карпаттағы), Моңғолдардың Венгрияны Адриатикаға дейін жаулап алуын жүзеге асырды. Венгрия патшасы Бела IV Шаджо өзені бойындағы шайқаста (1241 ж. 11 сәуір) Батудан мүлде жеңіліп, моңғолдар Венгрия, Хорватия, Далматия, Босния, Сербия және Болгария арқылы өтті. Венгрияға басып кіруіне байланысты Людвиг Батаворумның «Мусков және Тартар» кітабында Бату Цезари деген атпен аталады. Монғол әскері Орталық Еуропаға жетті. Қасиетті Рим императоры Фредерик II қарсылық ұйымдастыруға тырысты және Бату бағынуды талап еткенде, ол ханның сұңқаршысы бола аламын деп жауап берді. Қасиетті Рим империясының әскерлері мен моңғолдар арасында ешқандай қақтығыс болмаса да, саксондық Мейсен қаласы Бату әскерлерінің ең шеткі батыс нүктесі болды. Кейінірек Бату батысқа ешбір сапар жасамады, Еділ жағасында 1250 жылдардың басында өзі құрған Сарай-Бату қаласына қоныстанды. Орыс князьдері 1242-1245 жж. хандарға тәуелділігін мойындады. == Қарақорымдағы жағдай == 1241 жылдың аяғында Өгедей ханның қайтыс болғанын білген Бату Батысқа жорығын 1242 жылы аяқтады. Оның әскерлері ешқашан чех пен австриялық әскерлерді шайқаста кездестірмеген. Жасақтар Жошы ұлысының жаңа орталығына айналған Төменгі Еділге қарай шегінді. 1246 жылғы құрылтайда Бату барудан қашып, Батудың көптен бергі жауы Гуюк қаған болып сайланды. Гүюк Ұлы хан болғаннан кейін бір жағынан Өгедей мен Шағатай ұрпақтары, екінші жағынан Жошы мен Төле ұрпақтары арасында талас-тартыс болды. Гуюк Батуға қарсы жорыққа аттанды, бірақ 1248 жылы оның әскері Самарқанд маңындағы Трансоксианада болғанда, күтпеген жерден қайтыс болды. Бір нұсқа бойынша оны Батудың жақтастары уландырған. Соңғыларының арасында 1251 жылы келесі, төртінші, ұлы хан болып сайланған 1236-1242 жылдардағы еуропалық жорыққа қатысушы Батудың адал адамы Мунке (Мэн) болды. Оны Шағатай мұрагерлеріне қарсы тұру үшін Бату ағасы Беркені 100 000 темник Бурундай корпусымен Отырарға жібереді. Мөңке жеңгеннен кейін Бату өз кезегінде ака болды (яғни рудың үлкені). == Ұлыстың нығаюы == 1243-1246 жылдары барлық орыс князьдері Алтын Орда мен Моңғол империясының билеушілеріне тәуелді екенін мойындады. Владимир князі Ярослав Всеволодович орыс жеріндегі ең көне болып танылды, оған 1240 жылы моңғолдар қиратқан Киев берілді. 1246 жылы Ярославты Батый Қарақорымдағы құрылтайға өкілетті өкіл етіп жіберіп, сол жерде Гуюктің жақтастары оны улап өлтірді. Михаил Черниговский Алтын Ордада өлтірілді (ол ханның киіз үйіне кіре берістегі екі оттың арасынан өтуден бас тартты, бұл келушінің арам пиғылын көрсетті). Ярославтың ұлдары - Андрей мен Александр Невский де Ордаға, одан Қарақорымға барып, сол жерде бірінші Владимир патшалығын, ал екіншісі - Киев пен Новгородты қабылдады (1249). Андрей Оңтүстік Ресейдің ең күшті князі - Даниил Романович Галицкиймен одақ құру арқылы моңғолдарға қарсы тұруға тырысты. Бұл 1252 жылғы Орданың жазалау жорығына әкелді. Неврю басқарған моңғол әскері ярославичтер Андрей мен Ярославты жеңді. Владимирге белгі Батудың шешімімен Александрға берілді. Алғашында Андрейдің қайын атасы және одақтасы Даниил Галицкий Батумен басқаша қарым-қатынаста болды. Даниял орда басқақтарын өз қалаларынан қуып, 1254 жылы Құремса бастаған Орда әскерін талқандады. Бірақ ол Ордаға бағынуға мәжбүр болды, 1258 жылы Литваға қарсы жорыққа әскер бөлді, сонымен қатар 1259 жылы Бурундай темникінің бұйрығымен ол барлық бекіністерді бұзып, Польшаға қарсы жорыққа қайтадан әскер бөлді. == Өлімі == Бату 1255 жылдан кейін қайтыс болды. Рашид ад-Дин өзінің қайтыс болуын 1252/1253 ж. деп есептейді, бірақ бұл анық қате, өйткені ол кезде Бату тірі ғана емес, сонымен бірге саяси белсенді де болды. Сондай-ақ Мөңкенің бұйрығымен Бағдат халифіне қарсы шыққан Хулагудың Бату қайтыс болғаннан кейін ғана Таяу Шығысқа көшкені белгілі. Батудың замандасы Жувайнидің айтуынша, бұл тек хижраның 654 жылы, яғни 1256/1257 жылы болған. Армян жылнамашысы Киракос Гандзакеци Батудың тек 1256 жылы ғана қайтыс болғанын хабарлады . Кейінгі парсы тарихшылары Хамдаллах Казвини мен Шараф ад-Дин Йезди Батудың өлімін хижраның 654 жылы (яғни, 1256 жылдың 30 қаңтары – 1257 жылдың 18 қаңтары) деп нақты белгіледі . Сонымен қатар, 13 ғасырдың сексенінші жылдарының ортасында өз еңбегін жасаған селжұқ тарихшысы Ибн Бибі 1256 жылы Бату «сұлтан Изз-ад-динді азат ету үшін көп әскер жібергенін» хабарлады. Осылайша, 1256 жылы Батудың әлі тірі екендігі сенімді түрде белгілі. Осыған қарамастан, кейбір орыс жылнамаларында (мысалы, Тверь хроникасы және Мәскеу кодексі ) 1246/1247 немесе 1247/1248 жылдары Батудың қайтыс болған жылы деп көрсетілген. Бұл танысу 16 ғасырдағы «Батуды өлтіру туралы ертегі» әдеби ескерткішінің әсерінен пайда болды, онда венгр патшасы Батуды және оның моңғолдар жағына өткен опасыз қарындасын өлтіреді. Батудың өлімінің себептері түсініксіз, бұл әртүрлі гипотезаларға орын қалдырады - уланудан ревматикалық аурудан табиғи өлімге дейін. Заңды мұрагері сол кезде Моңғолияда, Мунке ханның сарайында болған оның ұлы Сартак болуы керек еді. Алайда, үйіне қайтып бара жатқан жолда Сартақ күтпеген жерден қайтыс болып, көп ұзамай қайтыс болған Батудың тағы бір ұлы (басқа деректер бойынша Сартақтың ұлы, Батудың немересі) жас Ұлушы хан болып жарияланды. == Діні == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Rodovid|94922}} {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:1209 жылы туғандар]] [[Санат:Моңғолияда туғандар]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Моңғолия қолбасшылары]] [[Санат:Жошы әулеті]] [[Санат:Моңғол империясы тұлғалары]] [[Санат:Орталық Азия тарихы]] [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Қазақстан тарихы]] tkzuq4o51ud9fghkes17ou4ildjb090 0 17888 3480842 3479796 2025-06-17T22:00:38Z Casserium 68287 3480842 wikitext text/x-wiki {{Партия | партия атауы = Аманат | шынайы атауы = | логотипі = Logo of the Amanat political party.svg | логотип ені = 200px | сурет атауы = «Аманат» саяси партиясының ресми логотипі | басшысы = [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] | лауазым = Атқарушы хатшысы | лауазым иесі = [[Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек|Дәулет Кәрібек]] | негіздеуші = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | құрылуы = [[1 наурыз]] [[1999 жыл|1999]] | таратылуы = | штаб-пәтері = {{байрақ|Астана}}, Дінмұхамед Қонаев көшесі, 12/1 | идеологиясы = Әмбебап партия<br>[[Центризм]]<br>[[ұлтшылдық|Азаматтық ұлтшылдық]]<br>[[консерватизм|Әлеуметтік консерватизм]]<br>[[Этатизм]] | интернационалы = | одақтастар = | мүшелер саны = 800 мың | жастар ұйымы = {{flagicon image|Jastar Ruhy logo.svg|border=}} [[Жастар рухы]] | Төменгі палатадағы орындар = {{Партия/Орындар|62|98|#55B4A0}} | Төменгі палатадағы орындар_параметр = [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Мәжіліс]]тегі мандат саны<ref>{{Cite web|date=2023-03-20|title=ҚР Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауда дауыс берудің алдын ала нәтижелері туралы|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/releases/index.php?ID=8910|access-date=2023-03-31|website=[[Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы|ОСК]] ресми сайты|lang=kk}}</ref> | Жоғарғы палатадағы орындар = | Жоғарғы палатадағы орындар_параметр = | Еуропарламенттегі орындар = | әнұраны = | партиялық мөр = | тұлғалар = | ресми сайты = [https://amanatpartiasy.kz amanatpartiasy.kz] }} '''«Аманат» партиясы''' (''2022 жылға дейін «Nur Otan»'') — [[Қазақстан]]ның президентшіл билік етуші әрі ең ірі [[саяси партия]]сы. Партияның төрағасы — [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]. Партия [[1999 жыл]]ы экс-президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] бастамасымен «Отан» партиясы деген атпен құрылған. Парламент сайлауына [[1999 жыл]]дан бері қатысып келеді. [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы парламент сайлауы]] нәтижесінде жалпы дауыс санының 53,9%-ын жинап, жалпы 98 ішінен 62 мандатқа ие болды.. == Аталуы == Партияның ресми атауы: * «Отан» Республикалық саяси партиясы (1999—2006) * «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы (2006—2013) * «Нұр Отан» партиясы (2013—2019) * «Nur Otan» партиясы (2019—2022) * «AMANAT» партиясы (2022 жылдан бастап) [[2006 жыл]]ы [[22 желтоқсан]]да «Отан» партиясының кезектен тыс X съезінде «Отан» Республикалық саяси партиясын «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы деп өзгерту туралы ұсыныс қабылданып, «Отан» РСП-ның Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қаулы шығарылды. Атаудағы "Нұр" - сол уақыттағы Қазақстан президентіне - [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевқа]] сілтеме. [[2022 жыл]]ы [[1 наурыз]]да "Нұр Отан" партиясының кезектен тыс съезінде мәжіліс спикері [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] партияның атын "Аманат" деп атау туралы ұсыныс жасады. Президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] бұл ұсынысты қолдады.<ref>[https://www.azattyq.org/a/31729531.html "Нұр Отан" партиясы "Аманат" болып өзгерді. Саяси кеңес құрамына төрт адам қосылды]</ref> == Тарихы == {{Қазақстан саясаты}} [[1998 жыл]]ғы [[21 қазан]]да [[Қазақстан|Қазақстан Республикасында]] «Президентке үміткер [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]]ты қолдаудың қоғамдық штабы» қоғамдық қозғалысы тіркелді. Штаб сайлау науқаны кезінде саяси партиялар және қозғалыстармен бірге қызмет істеді. Штаб жұмысына белгілі мемлекет және саясат қайраткерлері – [[Сергей Александрович Терещенко|Терещенко С.А]], Дунаев Г.И., Такуов Х.Ш белсене ат салысты. Тап сол кездері қоғамдық қозғалысты саяси партияға айналдыру туралы идея дүниеге келді. 1999 жылғы 19 қаңтарда жиналыс өтіп, Қоғамдық штабты Республикалық «Отан» саяси партиясы» етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 1999 жылғы 12 ақпанда партия Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркеуден өтті. Осы күн Тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихындағы партия қызметінің өз жұмысын бастаған уақыты болып есептеледі. Партия мұрағатында Республикалық «Отан» саяси партиясының мүшесі [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] [[1999 жыл]]дың [[22 ақпан]]ымен белгіленген есеп кітапшасы мұқият сақтаулы. [[1999 жыл]]ғы [[1 наурыз]]да партияның І құрылтай сьезі өтіп, онда [[Қазақстан Республикасының Президенті]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]] бірауыздан партия Төрағасы болып сайланып, Саяси кеңес, Орталық ревизия комиссиясының құрамы бекітіліп, партия Жарғысы қабылданды. Сонымен бірге сьезд делегаттары маңыздылығы жағынан тарихи болып саналатын «Отан» республикалық саяси партиясының, Қазақстанның халықтар бірлігі партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы, Қазақстанның [[Либерализм|либералдық]] қозғалысы, [[Қазақстан 2030|«Қазақстан – 2030»]] қозғалысымен бірігуі туралы қарарды қабылдады. 2002 жылғы 9 қарашада Алматы қаласында «Отан» республикалық саяси партиясының кезектен тыс IV съезінде «Отан» РСП-на Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы мен Республикалық еңбек саяси партиясының қосылуы туралы шешім қабылданды. 2006 жылғы 4 шілдеде [[Астана]]да Республикалық «Отан» саяси партиясының кезектен тыс IX съезі өтіп, [[Асар партиясы|«Асар» партиясының]], ал 2006 жылғы 22 желтоқсанда өткен кезектен тыс Х-сьезде Азаматтық және Аграрлық партиялардың «Отан» РСП қатарына қосылуы туралы шешім қабылданды. Партияның Х-съезінде көпшілік дауыспен Қазақстанның жетекші саяси күшін «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясы етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 2008 жылғы 17 қаңтарда Елбасы – Партия Лидері [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Н.Ә.Назарбаевтың]] төрағалық етуімен «Нұр Отан» ХДП Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысы өтіп, партияның халықтық платфомасын іске асырудың бағдарламасы қабылданды. [[2008 жыл]]ғы [[14 мамыр]]да «[[Жас Отан]]<nowiki/>» жастар қанатының І сьезі өтті. [[2009 жыл]]ғы [[9 қаңтар]]да Партия Орталық аппаратында Партиялық бақылау комитетінің бірінші ұйымдық отырысы өтті. [[2013 жыл]]ғы [[18 қазан]]да «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясы «Нұр Отан» партиясы болып өзгертілді. Сол күні партияның жаңа Доктринасы қабылданды. [[2022 жыл]]ғы [[1 наурыз]]дағы кезектен тыс XXII Съезде президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] саяси партияның атауын «Аманат» деп өзгертуді ұсынады. Сол жылдың [[26 сәуір]]інде партияның кезектен тыс XXIII съезінде Президент партиядан шығып, төрағалық [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошановқа]] берілді және [[Адал (партия)|«Адал»]] партиясы «Аманат» партиясына қосылды. == Съездер == {| class="wikitable" !Съезі !Күні !Өткізу орны |- |«Отан» партиясының I құрылтай съезі: |1 наурыз 1999 жыл. Өкілдер бірауыздан [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевты]] партияның бірінші төрағасы етіп сайлады. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының II кезектен тыс съезі: |18 тамыз 1999 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының III съезі: |20 сәуір 2001 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының IV съезі: |9 қараша 2002 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының V съезі: |12 шілде 2003 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VI съезі: |12 наурыз 2004 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VII съезі: |18 шілде 2004 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VIII съезі: |9 қыркүйек 2005 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының IX съезі: |4 шілде 2006 жыл. «Нұр Отан» және Республикалық «[[Асар партиясы|Асар]]<nowiki/>» партиясының (200 мың мүше) бірігуі. |[[Астана]] |- |«Отан» партиясының Х съезі: |22 желтоқсан 2006 жыл. [[Қазақстан аграрлық партиясы|Қазақстан Аграрлық партиясы]] және [[Қазақстан азаматтық партиясы|Қазақстан Азаматтық партиясы]] (130-150 мың мүше) «Отан» партиясына қосылды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XI съезі |4 шілде 2007 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XII съезі: |15 маусым 2009 жыл. Партияның 2009-2012 жылдарға арналған даму стратегиясы қабылданды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XIII съезі: |11 ақпан 2011 жыл. «Нұр Отан» партиясы ҚР Президенттігіне Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ұсынды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XIV съезі: |25 қараша 2011 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XV съезі: |18 қазан 2013 жыл. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVI съезі: |11 наурыз 2015 жыл. «Нұр Отан» партиясынан Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ҚР Президенттігіне ұсыну туралы қаулы қабылданды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVII съезі: |29 наурыз 2016 жыл. Партияның сайлауалды бағдарламасы қабылданды, Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидаттардың партиялық тізімі бекітіліп, партияның Саяси кеңесі құрамына өзгеріс енгізілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVIII съезі: |27 ақпан 2019 жыл. Партияның 2030 жылға бағытталған бағдарламасы қабылданды, партия атауы кириллицадан латын қарпіне өзгертілді, партия саяси кеңесінің құрамы жаңартылды. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XIX съезі: |23 сәуір 2019 жыл. Президенттікке үміткерлікке Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынылды. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XX съезі: |25 қараша 2020 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XXI съезі: |28 қаңтар 2022 жыл. [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] партия төрағасы болып сайланды, жарғыға өзгерістер енгізіліп, жаңа саяси кеңес бекітілді. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XXII съезі: |1 наурыз 2022 жыл. Партияның аты "Аманат" болып өзгерді, жаңа саяси кеңес құрамы бекітілді. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXIII съезі: |26 сәуір 2022 жыл. «Adal» партиясы (300 мың мүше) «Аmanat» партиясымен бірікті, [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] партиядан шығып, партияның жаңа төрағасы болып [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] сайланды. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXIV съезі: |6 қазан 2022 жыл. Қазақстан Президентінің кезектен тыс сайлауы қарсаңында президенттікке Қасым-Жомарт Тоқаевты кандидат ретінде ұсынылды, партияның жаңа Саяси тұғырнамасы бекітілді. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXV съезі: |7 ақпан 2023 жыл. Мәжіліс сайлауына қатысатын партиялық тізім бойынша кандидаттар ұсынылды. |[[Астана]] |} == Партияны басқару жүйесі == Жоғары басшы органдар: * Партия съезі * Партия филиалының конференциясы * Бастауыш партия ұйымының жиналысы Жоғары өкілді органдар: * Партия Саяси кеңесі * Партия филиалының Саяси кеңесі Басшы органдар: * Партия Саяси кеңесінің Бюросы * Партия филиалы Саяси кеңесінің Бюросы Бақылау-тексеру және бақылау органдары: * Партияның Орталық бақылау-тексеру комиссиясы * Партия филиалының Бақылау-тексеру комиссиясы * Партиялық бақылау комитеті * Партиялық бақылау комитетінің аймақтық және аумақтық комиссиялары Атқарушы органдар: * Партия орталық аппараты * Партия филиалының аппараты * Бастауыш партия ұйымының Бюросы, ол болмаса Төрағасы<ref>[https://amanatpartiasy.kz/charter?lang=kz «AMANAT» партиясы» қоғамдық бірлестігінің ЖАРҒЫСЫ]</ref> Партия жанындағы ұйымдар: * «AMANAT» партиясы жанындағы [[Жастар рухы|«Жастар рухы» жастар қанаты»]] қоғамдық бірлестігі * «AMANAT» партиясының Қоғамдық саясат институты» жеке меншік мекемесі * «АMANAT» партиясының саяси менеджмент Академиясы» жеке меншік мекемесі * «AMANAT» партиясының Шаруашылық басқармасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі * [[Amanat Media Group|«AMANAT MEDIA GROUP»]] жауапкершілігі шектеулі серіктестігі == Басшылығы == [[Сурет:Amanat party HQ Astana.jpg|thumb|right|[[Астана]]дағы «Аманат» партиясы штабтарының бірі]] === Партия төрағалары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № !! Суреті !! Аты-жөні !! colspan="2" | Басқарған уақыты |- | 1 || [[Сурет:Nursultan Nazarbayev (2015-09-02) (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] || 1 наурыз 1999 || 28 қаңтар 2022 |- | 2 || [[Сурет:Касым-Жомарт Токаев (28-09-2021) (cropped 2).jpg|99px]] || [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] || 28 қаңтар 2022 || 26 сәуір 2022 |- | 3 || [[Сурет:Erlan Qoşanov (2023-06-30).jpg|99px]] || [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] || 26 сәуір 2022 || қызметте |} === Партияның атқарушы хатшылары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № !! Суреті !! Аты-жөні !! colspan="2" | Басқарған уақыты |- | colspan="5" | '''Партия төрағасының міндетін атқарушы (1999—2007)''' |- | 1 || [[Сурет:Sergey Tereshchenko (2016-04-01).jpg|99px]] || [[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]] || 1 наурыз 1999 || 21 қазан 2002 |- | 2 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Амангелді Дінұлы Ермегияев|Амангелді Ермегияев]] || 21 қазан 2002 || 18 сәуір 2005 |- | 3 || [[Сурет:Bakytzhan Zhumagulov (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов|Бақытжан Жұмағұлов]] || 18 сәуір 2005 || 4 шілде 2007 |- | colspan="5" | '''Партия төрағасының бірінші орынбасары (2007—2022)''' |- | 1 || [[Сурет:Bakytzhan Zhumagulov (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов|Бақытжан Жұмағұлов]] || 4 шілде 2007 || 23 қаңтар 2008 |- | 2 || [[Сурет:Adilbek Dzhaksybekov (2013).jpg|99px]] || [[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]] || 23 қаңтар 2008 || 13 қазан 2008 |- | 3 || [[Сурет:Darhan Kaletaev (2018).jpg|99px]] || [[Дархан Аманұлы Кәлетаев|Дархан Кәлетаев]] || 13 қазан 2008 || 19 қараша 2009 |- | 4 || [[Сурет:Nurlan Nigmatulin 06 (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]] || 19 қараша 2009 || 24 қыркүйек 2012 |- | 5 || [[Сурет:Bakytzhan Sagintayev (2018-11-01).jpg|99px]] || [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] || 24 қыркүйек 2012 || 16 қаңтар 2013 |- | 6 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]] || 17 қаңтар 2013 || 8 тамыз 2015 |- | 7 || [[Сурет:Askar Myrzakhmetov.jpg|99px]] || [[Асқар Исабекұлы Мырзахметов|Асқар Мырзахметов]] || 8 тамыз 2015 || 6 мамыр 2016 |- | 8 || [[Сурет:Mukhtar Kul-Mukhammed (cropped).jpg|99px]] || [[Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммед|Мұхтар Құл-Мұхаммед]] || 6 мамыр 2016 || 1 ақпан 2018 |- | 9 || [[Сурет:Maulen Ashimbayev.jpg|99px]] || [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]] || 1 ақпан 2018 || 29 маусым 2019 |- | 10 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]] || 29 маусым 2019 || 2 ақпан 2022 |- | colspan="5" | '''Партияның атқарушы хатшысы (2022 жылдан бастап)''' |- | 1 || [[Сурет:Ashat Oralov 01 (2023-04-04) (cropped).jpg|99px]] || [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]] || 2 ақпан 2022 || 4 қаңтар 2023 |- | 2 || [[Сурет:Елнур Сабыржанович Бейсенбаев (cropped).jpg|99px]] || [[Елнұр Сабыржанұлы Бейсенбаев|Елнұр Бейсенбаев]] || 4 қаңтар 2023 || 17 шілде 2023 |- | 3 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек|Дәулет Кәрібек]] || 17 шілде 2023 || қызметте |} === Партияның Саяси кеңес Бюросы мүшелері === # [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Қошанов Ерлан Жақанұлы]] — «Amanat» партиясының Төрағасы, ҚР Парламенті Мәжілісінің Төрағасы # [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Әшімбаев Мәулен Сағатханұлы]] — ҚР Парламенті Сенатының Төрағасы # [[Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу|Нұртілеу Мұрат Әбуғалиұлы]] — ҚР Премьер-Министрінің орынбасары және Сыртқы істер министрі # [[Асхат Раздықұлы Оралов|Оралов Асхат Раздықұлы]] — ҚР Президенті Әкімшілігінің мемлекеттік инспекторы # [[Дархан Қуандықұлы Қыдырәлі|Қыдырәлі Дархан Қуандықұлы]] — ҚР Парламенті Сенатының депутаты # [[Ләззат Молдабекқызы Қалтаева|Қалтаева Ләззат Молдабекқызы]] — ҚР Парламенті Сенаты Төрағасының кеңесшісі # Саиров Ерлан Бияхметұлы — ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты # Өрісбаев Аббат Жәңгірханұлы — Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары # Зенченко Геннадий Геннадьевич — «Зенченко и К» командиттік серіктестігінің директоры # Рожин Максим Николаевич — ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты # Масагутова Элина Сергеевна — «Қоғамдық келісім» республикалық мемлекеттік мекемесінің директоры == Сайлау == === Президент === === Парламент === == Сын == Қазақстан оппозициясы «Nur Otan» партиясын [[Назарбаевтың жеке басына табыну|Назарбаевтың тұлғасын тым әсірелеп]] насихаттаушы псевдодемократиялық және [[Тоталитаризм|тоталитарлық]] немесе [[Авторитаризм|авторитарлық]] партия деп санайды. [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] секілді халықаралық ұйымдар әкімшілік ресурстарды пайдалануын және сайлауларды бұрмалауларын айыптайды.<ref>https://www.zakon.kz/4467634-vybory-v-kazakhstane-ne-sootvetstvujut.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190102210459/http://www.zakon.kz/4467634-vybory-v-kazakhstane-ne-sootvetstvujut.html |date=2019-01-02 }}</ref> Партияның бірінші орынбасары [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбектің]] суды үнемдеу туралы бастамасы теріс пікірге ие болды және соған қатысты әлеуметтік желілерде көптеген демотиватор суреттер жарияланды.<ref>http://expertonline.kz/a10411/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530230638/http://expertonline.kz/a10411/ |date=2013-05-30 }}</ref> «Nur Otan» партиясының аудандық филиалының жаңа ғимаратының құрылысына мұғалімдерден ақша жинау бастамасы көптеген дау-дамай туғызды.<ref>https://rus.azattyq.org/a/shymkent-uchitelya-pobory/25258358.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.ndp-nurotan.kz Ресми веб сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141220204014/http://www.ndp-nurotan.kz/ |date=2014-12-20 }} [[Санат:Қазақстан саяси партиялары]] {{stub}} r72q643t3ym89g8conppsgvyk4c5hmj 3480843 3480842 2025-06-17T22:15:46Z Casserium 68287 3480843 wikitext text/x-wiki {{Партия | партия атауы = Аманат | шынайы атауы = | логотипі = Logo of the Amanat political party.svg | логотип ені = 200px | сурет атауы = «Аманат» саяси партиясының ресми логотипі | басшысы = [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] | лауазым = Атқарушы хатшысы | лауазым иесі = [[Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек|Дәулет Кәрібек]] | негіздеуші = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | құрылуы = [[1 наурыз]] [[1999 жыл|1999]] | таратылуы = | штаб-пәтері = {{байрақ|Астана}}, Дінмұхамед Қонаев көшесі, 12/1 | идеологиясы = Әмбебап партия<br>[[Центризм]]<br>[[ұлтшылдық|Азаматтық ұлтшылдық]]<br>[[консерватизм|Әлеуметтік консерватизм]]<br>[[Этатизм]] | интернационалы = | одақтастар = | мүшелер саны = 800 мың | жастар ұйымы = {{flagicon image|Jastar Ruhy logo.svg|border=}} [[Жастар рухы]] | Төменгі палатадағы орындар = {{Партия/Орындар|62|98|#55B4A0}} | Төменгі палатадағы орындар_параметр = [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Мәжіліс]]тегі мандат саны<ref>{{Cite web|date=2023-03-20|title=ҚР Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауда дауыс берудің алдын ала нәтижелері туралы|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/releases/index.php?ID=8910|access-date=2023-03-31|website=[[Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы|ОСК]] ресми сайты|lang=kk}}</ref> | Жоғарғы палатадағы орындар = | Жоғарғы палатадағы орындар_параметр = | Еуропарламенттегі орындар = | әнұраны = | партиялық мөр = | тұлғалар = | ресми сайты = [https://amanatpartiasy.kz amanatpartiasy.kz] }} '''«Аманат» партиясы''' (''2022 жылға дейін «Nur Otan»'') — [[Қазақстан]]ның президентшіл билік етуші әрі ең ірі [[саяси партия]]сы. Партияның төрағасы — [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]. Партия [[1999 жыл]]ы экс-президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] бастамасымен «Отан» партиясы деген атпен құрылған. Парламент сайлауына [[1999 жыл]]дан бері қатысып келеді. [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы парламент сайлауы]] нәтижесінде жалпы дауыс санының 53,9%-ын жинап, жалпы 98 ішінен 62 мандатқа ие болды.. == Аталуы == Партияның ресми атауы: * «Отан» Республикалық саяси партиясы (1999—2006) * «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы (2006—2013) * «Нұр Отан» партиясы (2013—2019) * «Nur Otan» партиясы (2019—2022) * «AMANAT» партиясы (2022 жылдан бастап) [[2006 жыл]]ы [[22 желтоқсан]]да «Отан» партиясының кезектен тыс X съезінде «Отан» Республикалық саяси партиясын «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы деп өзгерту туралы ұсыныс қабылданып, «Отан» РСП-ның Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қаулы шығарылды. Атаудағы "Нұр" - сол уақыттағы Қазақстан президентіне - [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевқа]] сілтеме. [[2022 жыл]]ы [[1 наурыз]]да "Нұр Отан" партиясының кезектен тыс съезінде мәжіліс спикері [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] партияның атын "Аманат" деп атау туралы ұсыныс жасады. Президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] бұл ұсынысты қолдады.<ref>[https://www.azattyq.org/a/31729531.html "Нұр Отан" партиясы "Аманат" болып өзгерді. Саяси кеңес құрамына төрт адам қосылды]</ref> == Тарихы == {{Қазақстан саясаты}} [[1998 жыл]]ғы [[21 қазан]]да [[Қазақстан|Қазақстан Республикасында]] «Президентке үміткер [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]]ты қолдаудың қоғамдық штабы» қоғамдық қозғалысы тіркелді. Штаб сайлау науқаны кезінде саяси партиялар және қозғалыстармен бірге қызмет істеді. Штаб жұмысына белгілі мемлекет және саясат қайраткерлері – [[Сергей Александрович Терещенко|Терещенко С.А]], Дунаев Г.И., Такуов Х.Ш белсене ат салысты. Тап сол кездері қоғамдық қозғалысты саяси партияға айналдыру туралы идея дүниеге келді. 1999 жылғы 19 қаңтарда жиналыс өтіп, Қоғамдық штабты Республикалық «Отан» саяси партиясы» етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 1999 жылғы 12 ақпанда партия Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркеуден өтті. Осы күн Тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихындағы партия қызметінің өз жұмысын бастаған уақыты болып есептеледі. Партия мұрағатында Республикалық «Отан» саяси партиясының мүшесі [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] [[1999 жыл]]дың [[22 ақпан]]ымен белгіленген есеп кітапшасы мұқият сақтаулы. [[1999 жыл]]ғы [[1 наурыз]]да партияның І құрылтай сьезі өтіп, онда [[Қазақстан Республикасының Президенті]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]] бірауыздан партия Төрағасы болып сайланып, Саяси кеңес, Орталық ревизия комиссиясының құрамы бекітіліп, партия Жарғысы қабылданды. Сонымен бірге сьезд делегаттары маңыздылығы жағынан тарихи болып саналатын «Отан» республикалық саяси партиясының, Қазақстанның халықтар бірлігі партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы, Қазақстанның [[Либерализм|либералдық]] қозғалысы, [[Қазақстан 2030|«Қазақстан – 2030»]] қозғалысымен бірігуі туралы қарарды қабылдады. 2002 жылғы 9 қарашада Алматы қаласында «Отан» республикалық саяси партиясының кезектен тыс IV съезінде «Отан» РСП-на Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы мен Республикалық еңбек саяси партиясының қосылуы туралы шешім қабылданды. 2006 жылғы 4 шілдеде [[Астана]]да Республикалық «Отан» саяси партиясының кезектен тыс IX съезі өтіп, [[Асар партиясы|«Асар» партиясының]], ал 2006 жылғы 22 желтоқсанда өткен кезектен тыс Х-сьезде Азаматтық және Аграрлық партиялардың «Отан» РСП қатарына қосылуы туралы шешім қабылданды. Партияның Х-съезінде көпшілік дауыспен Қазақстанның жетекші саяси күшін «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясы етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 2008 жылғы 17 қаңтарда Елбасы – Партия Лидері [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Н.Ә.Назарбаевтың]] төрағалық етуімен «Нұр Отан» ХДП Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысы өтіп, партияның халықтық платфомасын іске асырудың бағдарламасы қабылданды. [[2008 жыл]]ғы [[14 мамыр]]да «[[Жас Отан]]<nowiki/>» жастар қанатының І сьезі өтті. [[2009 жыл]]ғы [[9 қаңтар]]да Партия Орталық аппаратында Партиялық бақылау комитетінің бірінші ұйымдық отырысы өтті. [[2013 жыл]]ғы [[18 қазан]]да «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясы «Нұр Отан» партиясы болып өзгертілді. Сол күні партияның жаңа Доктринасы қабылданды. [[2022 жыл]]ғы [[1 наурыз]]дағы кезектен тыс XXII Съезде президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] саяси партияның атауын «Аманат» деп өзгертуді ұсынады. Сол жылдың [[26 сәуір]]інде партияның кезектен тыс XXIII съезінде Президент партиядан шығып, төрағалық [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошановқа]] берілді және [[Адал (партия)|«Адал»]] партиясы «Аманат» партиясына қосылды. == Съездер == {| class="wikitable" !Съезі !Күні !Өткізу орны |- |«Отан» партиясының I құрылтай съезі: |1 наурыз 1999 жыл. Өкілдер бірауыздан [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевты]] партияның бірінші төрағасы етіп сайлады. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының II кезектен тыс съезі: |18 тамыз 1999 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының III съезі: |20 сәуір 2001 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының IV съезі: |9 қараша 2002 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының V съезі: |12 шілде 2003 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VI съезі: |12 наурыз 2004 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VII съезі: |18 шілде 2004 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VIII съезі: |9 қыркүйек 2005 жыл. «Отан» партиясы ҚР Президенттігіне Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ұсынды. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының IX съезі: |4 шілде 2006 жыл. «Нұр Отан» және Республикалық «[[Асар партиясы|Асар]]<nowiki/>» партиясының (200 мың мүше) бірігуі. |[[Астана]] |- |«Отан» партиясының Х съезі: |22 желтоқсан 2006 жыл. [[Қазақстан аграрлық партиясы|Қазақстан Аграрлық партиясы]] және [[Қазақстан азаматтық партиясы|Қазақстан Азаматтық партиясы]] (130-150 мың мүше) «Отан» партиясына қосылды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XI съезі |4 шілде 2007 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XII съезі: |15 маусым 2009 жыл. Партияның 2009-2012 жылдарға арналған даму стратегиясы қабылданды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XIII съезі: |11 ақпан 2011 жыл. «Нұр Отан» партиясы ҚР Президенттігіне Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ұсынды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XIV съезі: |25 қараша 2011 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XV съезі: |18 қазан 2013 жыл. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVI съезі: |11 наурыз 2015 жыл. «Нұр Отан» партиясынан Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ҚР Президенттігіне ұсыну туралы қаулы қабылданды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVII съезі: |29 наурыз 2016 жыл. Партияның сайлауалды бағдарламасы қабылданды, Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидаттардың партиялық тізімі бекітіліп, партияның Саяси кеңесі құрамына өзгеріс енгізілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVIII съезі: |27 ақпан 2019 жыл. Партияның 2030 жылға бағытталған бағдарламасы қабылданды, партия атауы кириллицадан латын қарпіне өзгертілді, партия саяси кеңесінің құрамы жаңартылды. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XIX съезі: |23 сәуір 2019 жыл. Президенттікке үміткерлікке Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынылды. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XX съезі: |25 қараша 2020 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XXI съезі: |28 қаңтар 2022 жыл. [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] партия төрағасы болып сайланды, жарғыға өзгерістер енгізіліп, жаңа саяси кеңес бекітілді. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XXII съезі: |1 наурыз 2022 жыл. Партияның аты "Аманат" болып өзгерді, жаңа саяси кеңес құрамы бекітілді. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXIII съезі: |26 сәуір 2022 жыл. «Adal» партиясы (300 мың мүше) «Аmanat» партиясымен бірікті, [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] партиядан шығып, партияның жаңа төрағасы болып [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] сайланды. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXIV съезі: |6 қазан 2022 жыл. Қазақстан Президентінің кезектен тыс сайлауы қарсаңында президенттікке Қасым-Жомарт Тоқаевты кандидат ретінде ұсынылды, партияның жаңа Саяси тұғырнамасы бекітілді. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXV съезі: |7 ақпан 2023 жыл. Мәжіліс сайлауына қатысатын партиялық тізім бойынша кандидаттар ұсынылды. |[[Астана]] |} == Партияны басқару жүйесі == Жоғары басшы органдар: * Партия съезі * Партия филиалының конференциясы * Бастауыш партия ұйымының жиналысы Жоғары өкілді органдар: * Партия Саяси кеңесі * Партия филиалының Саяси кеңесі Басшы органдар: * Партия Саяси кеңесінің Бюросы * Партия филиалы Саяси кеңесінің Бюросы Бақылау-тексеру және бақылау органдары: * Партияның Орталық бақылау-тексеру комиссиясы * Партия филиалының Бақылау-тексеру комиссиясы * Партиялық бақылау комитеті * Партиялық бақылау комитетінің аймақтық және аумақтық комиссиялары Атқарушы органдар: * Партия орталық аппараты * Партия филиалының аппараты * Бастауыш партия ұйымының Бюросы, ол болмаса Төрағасы<ref>[https://amanatpartiasy.kz/charter?lang=kz «AMANAT» партиясы» қоғамдық бірлестігінің ЖАРҒЫСЫ]</ref> Партия жанындағы ұйымдар: * «AMANAT» партиясы жанындағы [[Жастар рухы|«Жастар рухы» жастар қанаты»]] қоғамдық бірлестігі * «AMANAT» партиясының Қоғамдық саясат институты» жеке меншік мекемесі * «АMANAT» партиясының саяси менеджмент Академиясы» жеке меншік мекемесі * «AMANAT» партиясының Шаруашылық басқармасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі * [[Amanat Media Group|«AMANAT MEDIA GROUP»]] жауапкершілігі шектеулі серіктестігі == Басшылығы == [[Сурет:Amanat party HQ Astana.jpg|thumb|right|[[Астана]]дағы «Аманат» партиясы штабтарының бірі]] === Партия төрағалары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № !! Суреті !! Аты-жөні !! colspan="2" | Басқарған уақыты |- | 1 || [[Сурет:Nursultan Nazarbayev (2015-09-02) (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] || 1 наурыз 1999 || 28 қаңтар 2022 |- | 2 || [[Сурет:Касым-Жомарт Токаев (28-09-2021) (cropped 2).jpg|99px]] || [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] || 28 қаңтар 2022 || 26 сәуір 2022 |- | 3 || [[Сурет:Erlan Qoşanov (2023-06-30).jpg|99px]] || [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] || 26 сәуір 2022 || қызметте |} === Партияның атқарушы хатшылары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № !! Суреті !! Аты-жөні !! colspan="2" | Басқарған уақыты |- | colspan="5" | '''Партия төрағасының міндетін атқарушы (1999—2007)''' |- | 1 || [[Сурет:Sergey Tereshchenko (2016-04-01).jpg|99px]] || [[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]] || 1 наурыз 1999 || 21 қазан 2002 |- | 2 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Амангелді Дінұлы Ермегияев|Амангелді Ермегияев]] || 21 қазан 2002 || 18 сәуір 2005 |- | 3 || [[Сурет:Bakytzhan Zhumagulov (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов|Бақытжан Жұмағұлов]] || 18 сәуір 2005 || 4 шілде 2007 |- | colspan="5" | '''Партия төрағасының бірінші орынбасары (2007—2022)''' |- | 1 || [[Сурет:Bakytzhan Zhumagulov (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов|Бақытжан Жұмағұлов]] || 4 шілде 2007 || 23 қаңтар 2008 |- | 2 || [[Сурет:Adilbek Dzhaksybekov (2013).jpg|99px]] || [[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]] || 23 қаңтар 2008 || 13 қазан 2008 |- | 3 || [[Сурет:Darhan Kaletaev (2018).jpg|99px]] || [[Дархан Аманұлы Кәлетаев|Дархан Кәлетаев]] || 13 қазан 2008 || 19 қараша 2009 |- | 4 || [[Сурет:Nurlan Nigmatulin 06 (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]] || 19 қараша 2009 || 24 қыркүйек 2012 |- | 5 || [[Сурет:Bakytzhan Sagintayev (2018-11-01).jpg|99px]] || [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] || 24 қыркүйек 2012 || 16 қаңтар 2013 |- | 6 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]] || 17 қаңтар 2013 || 8 тамыз 2015 |- | 7 || [[Сурет:Askar Myrzakhmetov.jpg|99px]] || [[Асқар Исабекұлы Мырзахметов|Асқар Мырзахметов]] || 8 тамыз 2015 || 6 мамыр 2016 |- | 8 || [[Сурет:Mukhtar Kul-Mukhammed (cropped).jpg|99px]] || [[Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммед|Мұхтар Құл-Мұхаммед]] || 6 мамыр 2016 || 1 ақпан 2018 |- | 9 || [[Сурет:Maulen Ashimbayev.jpg|99px]] || [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]] || 1 ақпан 2018 || 29 маусым 2019 |- | 10 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]] || 29 маусым 2019 || 2 ақпан 2022 |- | colspan="5" | '''Партияның атқарушы хатшысы (2022 жылдан бастап)''' |- | 1 || [[Сурет:Ashat Oralov 01 (2023-04-04) (cropped).jpg|99px]] || [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]] || 2 ақпан 2022 || 4 қаңтар 2023 |- | 2 || [[Сурет:Елнур Сабыржанович Бейсенбаев (cropped).jpg|99px]] || [[Елнұр Сабыржанұлы Бейсенбаев|Елнұр Бейсенбаев]] || 4 қаңтар 2023 || 17 шілде 2023 |- | 3 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек|Дәулет Кәрібек]] || 17 шілде 2023 || қызметте |} === Партияның Саяси кеңес Бюросы мүшелері === # [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Қошанов Ерлан Жақанұлы]] — «Amanat» партиясының Төрағасы, ҚР Парламенті Мәжілісінің Төрағасы # [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Әшімбаев Мәулен Сағатханұлы]] — ҚР Парламенті Сенатының Төрағасы # [[Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу|Нұртілеу Мұрат Әбуғалиұлы]] — ҚР Премьер-Министрінің орынбасары және Сыртқы істер министрі # [[Асхат Раздықұлы Оралов|Оралов Асхат Раздықұлы]] — ҚР Президенті Әкімшілігінің мемлекеттік инспекторы # [[Дархан Қуандықұлы Қыдырәлі|Қыдырәлі Дархан Қуандықұлы]] — ҚР Парламенті Сенатының депутаты # [[Ләззат Молдабекқызы Қалтаева|Қалтаева Ләззат Молдабекқызы]] — ҚР Парламенті Сенаты Төрағасының кеңесшісі # Саиров Ерлан Бияхметұлы — ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты # Өрісбаев Аббат Жәңгірханұлы — Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары # Зенченко Геннадий Геннадьевич — «Зенченко и К» командиттік серіктестігінің директоры # Рожин Максим Николаевич — ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты # Масагутова Элина Сергеевна — «Қоғамдық келісім» республикалық мемлекеттік мекемесінің директоры == Сайлау == === Президент === === Парламент === == Сын == Қазақстан оппозициясы «Nur Otan» партиясын [[Назарбаевтың жеке басына табыну|Назарбаевтың тұлғасын тым әсірелеп]] насихаттаушы псевдодемократиялық және [[Тоталитаризм|тоталитарлық]] немесе [[Авторитаризм|авторитарлық]] партия деп санайды. [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] секілді халықаралық ұйымдар әкімшілік ресурстарды пайдалануын және сайлауларды бұрмалауларын айыптайды.<ref>https://www.zakon.kz/4467634-vybory-v-kazakhstane-ne-sootvetstvujut.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190102210459/http://www.zakon.kz/4467634-vybory-v-kazakhstane-ne-sootvetstvujut.html |date=2019-01-02 }}</ref> Партияның бірінші орынбасары [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбектің]] суды үнемдеу туралы бастамасы теріс пікірге ие болды және соған қатысты әлеуметтік желілерде көптеген демотиватор суреттер жарияланды.<ref>http://expertonline.kz/a10411/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530230638/http://expertonline.kz/a10411/ |date=2013-05-30 }}</ref> «Nur Otan» партиясының аудандық филиалының жаңа ғимаратының құрылысына мұғалімдерден ақша жинау бастамасы көптеген дау-дамай туғызды.<ref>https://rus.azattyq.org/a/shymkent-uchitelya-pobory/25258358.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.ndp-nurotan.kz Ресми веб сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141220204014/http://www.ndp-nurotan.kz/ |date=2014-12-20 }} [[Санат:Қазақстан саяси партиялары]] {{stub}} 7fizdkmzv1raysrj9qg9gekkrghron4 3480844 3480843 2025-06-17T22:20:39Z Casserium 68287 3480844 wikitext text/x-wiki {{Партия | партия атауы = Аманат | шынайы атауы = | логотипі = Logo of the Amanat political party.svg | логотип ені = 200px | сурет атауы = «Аманат» саяси партиясының ресми логотипі | басшысы = [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] | лауазым = Атқарушы хатшысы | лауазым иесі = [[Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек|Дәулет Кәрібек]] | негіздеуші = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | құрылуы = [[1 наурыз]] [[1999 жыл|1999]] | таратылуы = | штаб-пәтері = {{байрақ|Астана}}, Дінмұхамед Қонаев көшесі, 12/1 | идеологиясы = Әмбебап партия<br>[[Центризм]]<br>[[ұлтшылдық|Азаматтық ұлтшылдық]]<br>[[консерватизм|Әлеуметтік консерватизм]]<br>[[Этатизм]] | интернационалы = | одақтастар = | мүшелер саны = 800 мың | жастар ұйымы = {{flagicon image|Jastar Ruhy logo.svg|border=}} [[Жастар рухы]] | Төменгі палатадағы орындар = {{Партия/Орындар|62|98|#55B4A0}} | Төменгі палатадағы орындар_параметр = [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Мәжіліс]]тегі мандат саны<ref>{{Cite web|date=2023-03-20|title=ҚР Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауда дауыс берудің алдын ала нәтижелері туралы|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/releases/index.php?ID=8910|access-date=2023-03-31|website=[[Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы|ОСК]] ресми сайты|lang=kk}}</ref> | Жоғарғы палатадағы орындар = | Жоғарғы палатадағы орындар_параметр = | Еуропарламенттегі орындар = | әнұраны = | партиялық мөр = | тұлғалар = | ресми сайты = [https://amanatpartiasy.kz amanatpartiasy.kz] }} '''«Аманат» партиясы''' (''2022 жылға дейін «Nur Otan»'') — [[Қазақстан]]ның президентшіл билік етуші әрі ең ірі [[саяси партия]]сы. Партияның төрағасы — [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]. Партия [[1999 жыл]]ы экс-президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] бастамасымен «Отан» партиясы деген атпен құрылған. Парламент сайлауына [[1999 жыл]]дан бері қатысып келеді. [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы парламент сайлауы]] нәтижесінде жалпы дауыс санының 53,9%-ын жинап, жалпы 98 ішінен 62 мандатқа ие болды.. == Аталуы == Партияның ресми атауы: * «Отан» Республикалық саяси партиясы (1999—2006) * «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы (2006—2013) * «Нұр Отан» партиясы (2013—2019) * «Nur Otan» партиясы (2019—2022) * «AMANAT» партиясы (2022 жылдан бастап) [[2006 жыл]]ы [[22 желтоқсан]]да «Отан» партиясының кезектен тыс X съезінде «Отан» Республикалық саяси партиясын «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы деп өзгерту туралы ұсыныс қабылданып, «Отан» РСП-ның Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қаулы шығарылды. Атаудағы "Нұр" - сол уақыттағы Қазақстан президентіне - [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевқа]] сілтеме. [[2022 жыл]]ы [[1 наурыз]]да "Нұр Отан" партиясының кезектен тыс съезінде мәжіліс спикері [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] партияның атын "Аманат" деп атау туралы ұсыныс жасады. Президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] бұл ұсынысты қолдады.<ref>[https://www.azattyq.org/a/31729531.html "Нұр Отан" партиясы "Аманат" болып өзгерді. Саяси кеңес құрамына төрт адам қосылды]</ref> == Тарихы == {{Қазақстан саясаты}} [[1998 жыл]]ғы [[21 қазан]]да [[Қазақстан|Қазақстан Республикасында]] «Президентке үміткер [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]]ты қолдаудың қоғамдық штабы» қоғамдық қозғалысы тіркелді. Штаб сайлау науқаны кезінде саяси партиялар және қозғалыстармен бірге қызмет істеді. Штаб жұмысына белгілі мемлекет және саясат қайраткерлері – [[Сергей Александрович Терещенко|Терещенко С.А]], Дунаев Г.И., Такуов Х.Ш белсене ат салысты. Тап сол кездері қоғамдық қозғалысты саяси партияға айналдыру туралы идея дүниеге келді. 1999 жылғы 19 қаңтарда жиналыс өтіп, Қоғамдық штабты Республикалық «Отан» саяси партиясы» етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 1999 жылғы 12 ақпанда партия Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркеуден өтті. Осы күн Тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихындағы партия қызметінің өз жұмысын бастаған уақыты болып есептеледі. Партия мұрағатында Республикалық «Отан» саяси партиясының мүшесі [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] [[1999 жыл]]дың [[22 ақпан]]ымен белгіленген есеп кітапшасы мұқият сақтаулы. [[1999 жыл]]ғы [[1 наурыз]]да партияның І құрылтай сьезі өтіп, онда [[Қазақстан Республикасының Президенті]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]] бірауыздан партия Төрағасы болып сайланып, Саяси кеңес, Орталық ревизия комиссиясының құрамы бекітіліп, партия Жарғысы қабылданды. Сонымен бірге сьезд делегаттары маңыздылығы жағынан тарихи болып саналатын «Отан» республикалық саяси партиясының, Қазақстанның халықтар бірлігі партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы, Қазақстанның [[Либерализм|либералдық]] қозғалысы, [[Қазақстан 2030|«Қазақстан – 2030»]] қозғалысымен бірігуі туралы қарарды қабылдады. 2002 жылғы 9 қарашада Алматы қаласында «Отан» республикалық саяси партиясының кезектен тыс IV съезінде «Отан» РСП-на Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы мен Республикалық еңбек саяси партиясының қосылуы туралы шешім қабылданды. 2006 жылғы 4 шілдеде [[Астана]]да Республикалық «Отан» саяси партиясының кезектен тыс IX съезі өтіп, [[Асар партиясы|«Асар» партиясының]], ал 2006 жылғы 22 желтоқсанда өткен кезектен тыс Х-сьезде Азаматтық және Аграрлық партиялардың «Отан» РСП қатарына қосылуы туралы шешім қабылданды. Партияның Х-съезінде көпшілік дауыспен Қазақстанның жетекші саяси күшін «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясы етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 2008 жылғы 17 қаңтарда Елбасы – Партия Лидері [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Н.Ә.Назарбаевтың]] төрағалық етуімен «Нұр Отан» ХДП Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысы өтіп, партияның халықтық платфомасын іске асырудың бағдарламасы қабылданды. [[2008 жыл]]ғы [[14 мамыр]]да «[[Жас Отан]]<nowiki/>» жастар қанатының І сьезі өтті. [[2009 жыл]]ғы [[9 қаңтар]]да Партия Орталық аппаратында Партиялық бақылау комитетінің бірінші ұйымдық отырысы өтті. [[2013 жыл]]ғы [[18 қазан]]да «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясы «Нұр Отан» партиясы болып өзгертілді. Сол күні партияның жаңа Доктринасы қабылданды. [[2022 жыл]]ғы [[1 наурыз]]дағы кезектен тыс XXII Съезде президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] саяси партияның атауын «Аманат» деп өзгертуді ұсынады. Сол жылдың [[26 сәуір]]інде партияның кезектен тыс XXIII съезінде Президент партиядан шығып, төрағалық [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошановқа]] берілді және [[Адал (партия)|«Адал»]] партиясы «Аманат» партиясына қосылды. == Съездер == {| class="wikitable" !Съезі !Күні !Өткізу орны |- |«Отан» партиясының I құрылтай съезі: |1 наурыз 1999 жыл. Өкілдер бірауыздан [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевты]] партияның бірінші төрағасы етіп сайлады. Партияға Қазақстанның халықтар бірлігі партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы, Қазақстанның либералдық қозғалысы, «Қазақстан–2030» қозғалысы қосылды. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының II кезектен тыс съезі: |18 тамыз 1999 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының III съезі: |20 сәуір 2001 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының IV съезі: |9 қараша 2002 жыл. «Отан» партиясына Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы мен Республикалық еңбек саяси партиясы қосылды. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының V съезі: |12 шілде 2003 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VI съезі: |12 наурыз 2004 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VII съезі: |18 шілде 2004 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VIII съезі: |9 қыркүйек 2005 жыл. «Отан» партиясы ҚР Президенттігіне Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ұсынды. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының IX съезі: |4 шілде 2006 жыл. «Нұр Отан» және Республикалық «[[Асар партиясы|Асар]]<nowiki/>» партиясының (200 мың мүше) бірігуі. |[[Астана]] |- |«Отан» партиясының Х съезі: |22 желтоқсан 2006 жыл. [[Қазақстан аграрлық партиясы|Қазақстан Аграрлық партиясы]] және [[Қазақстан азаматтық партиясы|Қазақстан Азаматтық партиясы]] (130-150 мың мүше) «Отан» партиясына қосылды. «Отан» партиясының атауы «Нұр Отан» болып өзгерді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XI съезі |4 шілде 2007 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XII съезі: |15 маусым 2009 жыл. Партияның 2009-2012 жылдарға арналған даму стратегиясы қабылданды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XIII съезі: |11 ақпан 2011 жыл. «Нұр Отан» партиясы ҚР Президенттігіне Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ұсынды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XIV съезі: |25 қараша 2011 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XV съезі: |18 қазан 2013 жыл. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVI съезі: |11 наурыз 2015 жыл. «Нұр Отан» партиясынан Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ҚР Президенттігіне ұсыну туралы қаулы қабылданды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVII съезі: |29 наурыз 2016 жыл. Партияның сайлауалды бағдарламасы қабылданды, Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидаттардың партиялық тізімі бекітіліп, партияның Саяси кеңесі құрамына өзгеріс енгізілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVIII съезі: |27 ақпан 2019 жыл. Партияның 2030 жылға бағытталған бағдарламасы қабылданды, партия атауы кириллицадан латын қарпіне өзгертілді, партия саяси кеңесінің құрамы жаңартылды. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XIX съезі: |23 сәуір 2019 жыл. Президенттікке үміткерлікке Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынылды. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XX съезі: |25 қараша 2020 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XXI съезі: |28 қаңтар 2022 жыл. [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] партия төрағасы болып сайланды, жарғыға өзгерістер енгізіліп, жаңа саяси кеңес бекітілді. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XXII съезі: |1 наурыз 2022 жыл. Партияның аты «Аманат» болып өзгерді, жаңа саяси кеңес құрамы бекітілді. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXIII съезі: |26 сәуір 2022 жыл. «Adal» партиясы (300 мың мүше) «Аmanat» партиясымен бірікті, [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] партиядан шығып, партияның жаңа төрағасы болып [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] сайланды. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXIV съезі: |6 қазан 2022 жыл. Қазақстан Президентінің кезектен тыс сайлауы қарсаңында президенттікке Қасым-Жомарт Тоқаевты кандидат ретінде ұсынылды, партияның жаңа Саяси тұғырнамасы бекітілді. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXV съезі: |7 ақпан 2023 жыл. Мәжіліс сайлауына қатысатын партиялық тізім бойынша кандидаттар ұсынылды. |[[Астана]] |} == Партияны басқару жүйесі == Жоғары басшы органдар: * Партия съезі * Партия филиалының конференциясы * Бастауыш партия ұйымының жиналысы Жоғары өкілді органдар: * Партия Саяси кеңесі * Партия филиалының Саяси кеңесі Басшы органдар: * Партия Саяси кеңесінің Бюросы * Партия филиалы Саяси кеңесінің Бюросы Бақылау-тексеру және бақылау органдары: * Партияның Орталық бақылау-тексеру комиссиясы * Партия филиалының Бақылау-тексеру комиссиясы * Партиялық бақылау комитеті * Партиялық бақылау комитетінің аймақтық және аумақтық комиссиялары Атқарушы органдар: * Партия орталық аппараты * Партия филиалының аппараты * Бастауыш партия ұйымының Бюросы, ол болмаса Төрағасы<ref>[https://amanatpartiasy.kz/charter?lang=kz «AMANAT» партиясы» қоғамдық бірлестігінің ЖАРҒЫСЫ]</ref> Партия жанындағы ұйымдар: * «AMANAT» партиясы жанындағы [[Жастар рухы|«Жастар рухы» жастар қанаты»]] қоғамдық бірлестігі * «AMANAT» партиясының Қоғамдық саясат институты» жеке меншік мекемесі * «АMANAT» партиясының саяси менеджмент Академиясы» жеке меншік мекемесі * «AMANAT» партиясының Шаруашылық басқармасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі * [[Amanat Media Group|«AMANAT MEDIA GROUP»]] жауапкершілігі шектеулі серіктестігі == Басшылығы == [[Сурет:Amanat party HQ Astana.jpg|thumb|right|[[Астана]]дағы «Аманат» партиясы штабтарының бірі]] === Партия төрағалары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № !! Суреті !! Аты-жөні !! colspan="2" | Басқарған уақыты |- | 1 || [[Сурет:Nursultan Nazarbayev (2015-09-02) (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] || 1 наурыз 1999 || 28 қаңтар 2022 |- | 2 || [[Сурет:Касым-Жомарт Токаев (28-09-2021) (cropped 2).jpg|99px]] || [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] || 28 қаңтар 2022 || 26 сәуір 2022 |- | 3 || [[Сурет:Erlan Qoşanov (2023-06-30).jpg|99px]] || [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] || 26 сәуір 2022 || қызметте |} === Партияның атқарушы хатшылары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № !! Суреті !! Аты-жөні !! colspan="2" | Басқарған уақыты |- | colspan="5" | '''Партия төрағасының міндетін атқарушы (1999—2007)''' |- | 1 || [[Сурет:Sergey Tereshchenko (2016-04-01).jpg|99px]] || [[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]] || 1 наурыз 1999 || 21 қазан 2002 |- | 2 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Амангелді Дінұлы Ермегияев|Амангелді Ермегияев]] || 21 қазан 2002 || 18 сәуір 2005 |- | 3 || [[Сурет:Bakytzhan Zhumagulov (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов|Бақытжан Жұмағұлов]] || 18 сәуір 2005 || 4 шілде 2007 |- | colspan="5" | '''Партия төрағасының бірінші орынбасары (2007—2022)''' |- | 1 || [[Сурет:Bakytzhan Zhumagulov (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов|Бақытжан Жұмағұлов]] || 4 шілде 2007 || 23 қаңтар 2008 |- | 2 || [[Сурет:Adilbek Dzhaksybekov (2013).jpg|99px]] || [[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]] || 23 қаңтар 2008 || 13 қазан 2008 |- | 3 || [[Сурет:Darhan Kaletaev (2018).jpg|99px]] || [[Дархан Аманұлы Кәлетаев|Дархан Кәлетаев]] || 13 қазан 2008 || 19 қараша 2009 |- | 4 || [[Сурет:Nurlan Nigmatulin 06 (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]] || 19 қараша 2009 || 24 қыркүйек 2012 |- | 5 || [[Сурет:Bakytzhan Sagintayev (2018-11-01).jpg|99px]] || [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] || 24 қыркүйек 2012 || 16 қаңтар 2013 |- | 6 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]] || 17 қаңтар 2013 || 8 тамыз 2015 |- | 7 || [[Сурет:Askar Myrzakhmetov.jpg|99px]] || [[Асқар Исабекұлы Мырзахметов|Асқар Мырзахметов]] || 8 тамыз 2015 || 6 мамыр 2016 |- | 8 || [[Сурет:Mukhtar Kul-Mukhammed (cropped).jpg|99px]] || [[Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммед|Мұхтар Құл-Мұхаммед]] || 6 мамыр 2016 || 1 ақпан 2018 |- | 9 || [[Сурет:Maulen Ashimbayev.jpg|99px]] || [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]] || 1 ақпан 2018 || 29 маусым 2019 |- | 10 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]] || 29 маусым 2019 || 2 ақпан 2022 |- | colspan="5" | '''Партияның атқарушы хатшысы (2022 жылдан бастап)''' |- | 1 || [[Сурет:Ashat Oralov 01 (2023-04-04) (cropped).jpg|99px]] || [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]] || 2 ақпан 2022 || 4 қаңтар 2023 |- | 2 || [[Сурет:Елнур Сабыржанович Бейсенбаев (cropped).jpg|99px]] || [[Елнұр Сабыржанұлы Бейсенбаев|Елнұр Бейсенбаев]] || 4 қаңтар 2023 || 17 шілде 2023 |- | 3 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек|Дәулет Кәрібек]] || 17 шілде 2023 || қызметте |} === Партияның Саяси кеңес Бюросы мүшелері === # [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Қошанов Ерлан Жақанұлы]] — «Amanat» партиясының Төрағасы, ҚР Парламенті Мәжілісінің Төрағасы # [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Әшімбаев Мәулен Сағатханұлы]] — ҚР Парламенті Сенатының Төрағасы # [[Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу|Нұртілеу Мұрат Әбуғалиұлы]] — ҚР Премьер-Министрінің орынбасары және Сыртқы істер министрі # [[Асхат Раздықұлы Оралов|Оралов Асхат Раздықұлы]] — ҚР Президенті Әкімшілігінің мемлекеттік инспекторы # [[Дархан Қуандықұлы Қыдырәлі|Қыдырәлі Дархан Қуандықұлы]] — ҚР Парламенті Сенатының депутаты # [[Ләззат Молдабекқызы Қалтаева|Қалтаева Ләззат Молдабекқызы]] — ҚР Парламенті Сенаты Төрағасының кеңесшісі # Саиров Ерлан Бияхметұлы — ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты # Өрісбаев Аббат Жәңгірханұлы — Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары # Зенченко Геннадий Геннадьевич — «Зенченко и К» командиттік серіктестігінің директоры # Рожин Максим Николаевич — ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты # Масагутова Элина Сергеевна — «Қоғамдық келісім» республикалық мемлекеттік мекемесінің директоры == Сайлау == === Президент === === Парламент === == Сын == Қазақстан оппозициясы «Nur Otan» партиясын [[Назарбаевтың жеке басына табыну|Назарбаевтың тұлғасын тым әсірелеп]] насихаттаушы псевдодемократиялық және [[Тоталитаризм|тоталитарлық]] немесе [[Авторитаризм|авторитарлық]] партия деп санайды. [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] секілді халықаралық ұйымдар әкімшілік ресурстарды пайдалануын және сайлауларды бұрмалауларын айыптайды.<ref>https://www.zakon.kz/4467634-vybory-v-kazakhstane-ne-sootvetstvujut.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190102210459/http://www.zakon.kz/4467634-vybory-v-kazakhstane-ne-sootvetstvujut.html |date=2019-01-02 }}</ref> Партияның бірінші орынбасары [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбектің]] суды үнемдеу туралы бастамасы теріс пікірге ие болды және соған қатысты әлеуметтік желілерде көптеген демотиватор суреттер жарияланды.<ref>http://expertonline.kz/a10411/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530230638/http://expertonline.kz/a10411/ |date=2013-05-30 }}</ref> «Nur Otan» партиясының аудандық филиалының жаңа ғимаратының құрылысына мұғалімдерден ақша жинау бастамасы көптеген дау-дамай туғызды.<ref>https://rus.azattyq.org/a/shymkent-uchitelya-pobory/25258358.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.ndp-nurotan.kz Ресми веб сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141220204014/http://www.ndp-nurotan.kz/ |date=2014-12-20 }} [[Санат:Қазақстан саяси партиялары]] {{stub}} 4lo3eduxt6awzpvliyiltj0jcauph30 3480846 3480844 2025-06-17T22:49:52Z Casserium 68287 /* Съездер */ 3480846 wikitext text/x-wiki {{Партия | партия атауы = Аманат | шынайы атауы = | логотипі = Logo of the Amanat political party.svg | логотип ені = 200px | сурет атауы = «Аманат» саяси партиясының ресми логотипі | басшысы = [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] | лауазым = Атқарушы хатшысы | лауазым иесі = [[Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек|Дәулет Кәрібек]] | негіздеуші = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | құрылуы = [[1 наурыз]] [[1999 жыл|1999]] | таратылуы = | штаб-пәтері = {{байрақ|Астана}}, Дінмұхамед Қонаев көшесі, 12/1 | идеологиясы = Әмбебап партия<br>[[Центризм]]<br>[[ұлтшылдық|Азаматтық ұлтшылдық]]<br>[[консерватизм|Әлеуметтік консерватизм]]<br>[[Этатизм]] | интернационалы = | одақтастар = | мүшелер саны = 800 мың | жастар ұйымы = {{flagicon image|Jastar Ruhy logo.svg|border=}} [[Жастар рухы]] | Төменгі палатадағы орындар = {{Партия/Орындар|62|98|#55B4A0}} | Төменгі палатадағы орындар_параметр = [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Мәжіліс]]тегі мандат саны<ref>{{Cite web|date=2023-03-20|title=ҚР Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауда дауыс берудің алдын ала нәтижелері туралы|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/releases/index.php?ID=8910|access-date=2023-03-31|website=[[Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы|ОСК]] ресми сайты|lang=kk}}</ref> | Жоғарғы палатадағы орындар = | Жоғарғы палатадағы орындар_параметр = | Еуропарламенттегі орындар = | әнұраны = | партиялық мөр = | тұлғалар = | ресми сайты = [https://amanatpartiasy.kz amanatpartiasy.kz] }} '''«Аманат» партиясы''' (''2022 жылға дейін «Nur Otan»'') — [[Қазақстан]]ның президентшіл билік етуші әрі ең ірі [[саяси партия]]сы. Партияның төрағасы — [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]. Партия [[1999 жыл]]ы экс-президент [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] бастамасымен «Отан» партиясы деген атпен құрылған. Парламент сайлауына [[1999 жыл]]дан бері қатысып келеді. [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|2023 жылғы парламент сайлауы]] нәтижесінде жалпы дауыс санының 53,9%-ын жинап, жалпы 98 ішінен 62 мандатқа ие болды.. == Аталуы == Партияның ресми атауы: * «Отан» Республикалық саяси партиясы (1999—2006) * «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы (2006—2013) * «Нұр Отан» партиясы (2013—2019) * «Nur Otan» партиясы (2019—2022) * «AMANAT» партиясы (2022 жылдан бастап) [[2006 жыл]]ы [[22 желтоқсан]]да «Отан» партиясының кезектен тыс X съезінде «Отан» Республикалық саяси партиясын «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы деп өзгерту туралы ұсыныс қабылданып, «Отан» РСП-ның Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қаулы шығарылды. Атаудағы "Нұр" - сол уақыттағы Қазақстан президентіне - [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевқа]] сілтеме. [[2022 жыл]]ы [[1 наурыз]]да "Нұр Отан" партиясының кезектен тыс съезінде мәжіліс спикері [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] партияның атын "Аманат" деп атау туралы ұсыныс жасады. Президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] бұл ұсынысты қолдады.<ref>[https://www.azattyq.org/a/31729531.html "Нұр Отан" партиясы "Аманат" болып өзгерді. Саяси кеңес құрамына төрт адам қосылды]</ref> == Тарихы == {{Қазақстан саясаты}} [[1998 жыл]]ғы [[21 қазан]]да [[Қазақстан|Қазақстан Республикасында]] «Президентке үміткер [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]]ты қолдаудың қоғамдық штабы» қоғамдық қозғалысы тіркелді. Штаб сайлау науқаны кезінде саяси партиялар және қозғалыстармен бірге қызмет істеді. Штаб жұмысына белгілі мемлекет және саясат қайраткерлері – [[Сергей Александрович Терещенко|Терещенко С.А]], Дунаев Г.И., Такуов Х.Ш белсене ат салысты. Тап сол кездері қоғамдық қозғалысты саяси партияға айналдыру туралы идея дүниеге келді. 1999 жылғы 19 қаңтарда жиналыс өтіп, Қоғамдық штабты Республикалық «Отан» саяси партиясы» етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 1999 жылғы 12 ақпанда партия Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркеуден өтті. Осы күн Тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихындағы партия қызметінің өз жұмысын бастаған уақыты болып есептеледі. Партия мұрағатында Республикалық «Отан» саяси партиясының мүшесі [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] [[1999 жыл]]дың [[22 ақпан]]ымен белгіленген есеп кітапшасы мұқият сақтаулы. [[1999 жыл]]ғы [[1 наурыз]]да партияның І құрылтай сьезі өтіп, онда [[Қазақстан Республикасының Президенті]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]] бірауыздан партия Төрағасы болып сайланып, Саяси кеңес, Орталық ревизия комиссиясының құрамы бекітіліп, партия Жарғысы қабылданды. Сонымен бірге сьезд делегаттары маңыздылығы жағынан тарихи болып саналатын «Отан» республикалық саяси партиясының, Қазақстанның халықтар бірлігі партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы, Қазақстанның [[Либерализм|либералдық]] қозғалысы, [[Қазақстан 2030|«Қазақстан – 2030»]] қозғалысымен бірігуі туралы қарарды қабылдады. 2002 жылғы 9 қарашада Алматы қаласында «Отан» республикалық саяси партиясының кезектен тыс IV съезінде «Отан» РСП-на Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы мен Республикалық еңбек саяси партиясының қосылуы туралы шешім қабылданды. 2006 жылғы 4 шілдеде [[Астана]]да Республикалық «Отан» саяси партиясының кезектен тыс IX съезі өтіп, [[Асар партиясы|«Асар» партиясының]], ал 2006 жылғы 22 желтоқсанда өткен кезектен тыс Х-сьезде Азаматтық және Аграрлық партиялардың «Отан» РСП қатарына қосылуы туралы шешім қабылданды. Партияның Х-съезінде көпшілік дауыспен Қазақстанның жетекші саяси күшін «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясы етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 2008 жылғы 17 қаңтарда Елбасы – Партия Лидері [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Н.Ә.Назарбаевтың]] төрағалық етуімен «Нұр Отан» ХДП Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысы өтіп, партияның халықтық платфомасын іске асырудың бағдарламасы қабылданды. [[2008 жыл]]ғы [[14 мамыр]]да «[[Жас Отан]]<nowiki/>» жастар қанатының І сьезі өтті. [[2009 жыл]]ғы [[9 қаңтар]]да Партия Орталық аппаратында Партиялық бақылау комитетінің бірінші ұйымдық отырысы өтті. [[2013 жыл]]ғы [[18 қазан]]да «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясы «Нұр Отан» партиясы болып өзгертілді. Сол күні партияның жаңа Доктринасы қабылданды. [[2022 жыл]]ғы [[1 наурыз]]дағы кезектен тыс XXII Съезде президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] саяси партияның атауын «Аманат» деп өзгертуді ұсынады. Сол жылдың [[26 сәуір]]інде партияның кезектен тыс XXIII съезінде Президент партиядан шығып, төрағалық [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошановқа]] берілді және [[Адал (партия)|«Адал»]] партиясы «Аманат» партиясына қосылды. == Съездер == {| class="wikitable" !Съезі !Күні !Өткізу орны |- |«Отан» партиясының I құрылтай съезі: |1 наурыз 1999 жыл. Өкілдер бірауыздан [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевты]] партияның бірінші төрағасы етіп сайлады. Партияға Қазақстанның халықтар бірлігі партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы, Қазақстанның либералдық қозғалысы, «Қазақстан–2030» қозғалысы қосылды. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының II кезектен тыс съезі: |18 тамыз 1999 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының III съезі: |20 сәуір 2001 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының IV съезі: |9 қараша 2002 жыл. «Отан» партиясына Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы мен Республикалық еңбек саяси партиясы қосылды. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының V съезі: |12 шілде 2003 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VI съезі: |12 наурыз 2004 жыл. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VII съезі: |15 маусым 2004 жыл. Партияның «Қазақстандық жол-2009» сайлауалды тұғырнамасы қабылданды. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының VIII съезі: |9 қыркүйек 2005 жыл. «Отан» партиясы ҚР Президенттігіне Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ұсынды. |[[Алматы]] |- |«Отан» партиясының IX съезі: |4 шілде 2006 жыл. «Нұр Отан» және Республикалық «[[Асар партиясы|Асар]]<nowiki/>» партиясының (200 мың мүше) бірігуі. |[[Астана]] |- |«Отан» партиясының Х съезі: |22 желтоқсан 2006 жыл. [[Қазақстан аграрлық партиясы|Қазақстан Аграрлық партиясы]] және [[Қазақстан азаматтық партиясы|Қазақстан Азаматтық партиясы]] (130-150 мың мүше) «Отан» партиясына қосылды. «Отан» партиясының атауы «Нұр Отан» болып өзгерді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XI съезі |4 шілде 2007 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XII съезі: |15 маусым 2009 жыл. Партияның 2009-2012 жылдарға арналған даму стратегиясы қабылданды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XIII съезі: |11 ақпан 2011 жыл. «Нұр Отан» партиясы ҚР Президенттігіне Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ұсынды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XIV съезі: |25 қараша 2011 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XV съезі: |18 қазан 2013 жыл. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVI съезі: |11 наурыз 2015 жыл. «Нұр Отан» партиясынан Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын ҚР Президенттігіне ұсыну туралы қаулы қабылданды. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVII съезі: |29 наурыз 2016 жыл. Партияның сайлауалды бағдарламасы қабылданды, Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидаттардың партиялық тізімі бекітіліп, партияның Саяси кеңесі құрамына өзгеріс енгізілді. |[[Астана]] |- |«Нұр Отан» партиясының XVIII съезі: |27 ақпан 2019 жыл. Партияның 2030 жылға бағытталған бағдарламасы қабылданды, партия атауы кириллицадан латын қарпіне өзгертілді, партия саяси кеңесінің құрамы жаңартылды. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XIX съезі: |23 сәуір 2019 жыл. Президенттікке үміткерлікке Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынылды. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XX съезі: |25 қараша 2020 жыл. Мәжіліс сайлауына партиялық тізім бойынша кандидаттар бекітілді. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XXI съезі: |28 қаңтар 2022 жыл. [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] партия төрағасы болып сайланды, жарғыға өзгерістер енгізіліп, жаңа саяси кеңес бекітілді. |[[Астана]] |- |«Nur Otan» партиясының XXII съезі: |1 наурыз 2022 жыл. Партияның аты «Аманат» болып өзгерді, жаңа саяси кеңес құрамы бекітілді. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXIII съезі: |26 сәуір 2022 жыл. «Adal» партиясы (300 мың мүше) «Аmanat» партиясымен бірікті, [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] партиядан шығып, партияның жаңа төрағасы болып [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] сайланды. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXIV съезі: |6 қазан 2022 жыл. Қазақстан Президентінің кезектен тыс сайлауы қарсаңында президенттікке Қасым-Жомарт Тоқаевты кандидат ретінде ұсынылды, партияның жаңа Саяси тұғырнамасы бекітілді. |[[Астана]] |- |«Amanat» партиясының XXV съезі: |7 ақпан 2023 жыл. Мәжіліс сайлауына қатысатын партиялық тізім бойынша кандидаттар ұсынылды. |[[Астана]] |} == Партияны басқару жүйесі == Жоғары басшы органдар: * Партия съезі * Партия филиалының конференциясы * Бастауыш партия ұйымының жиналысы Жоғары өкілді органдар: * Партия Саяси кеңесі * Партия филиалының Саяси кеңесі Басшы органдар: * Партия Саяси кеңесінің Бюросы * Партия филиалы Саяси кеңесінің Бюросы Бақылау-тексеру және бақылау органдары: * Партияның Орталық бақылау-тексеру комиссиясы * Партия филиалының Бақылау-тексеру комиссиясы * Партиялық бақылау комитеті * Партиялық бақылау комитетінің аймақтық және аумақтық комиссиялары Атқарушы органдар: * Партия орталық аппараты * Партия филиалының аппараты * Бастауыш партия ұйымының Бюросы, ол болмаса Төрағасы<ref>[https://amanatpartiasy.kz/charter?lang=kz «AMANAT» партиясы» қоғамдық бірлестігінің ЖАРҒЫСЫ]</ref> Партия жанындағы ұйымдар: * «AMANAT» партиясы жанындағы [[Жастар рухы|«Жастар рухы» жастар қанаты»]] қоғамдық бірлестігі * «AMANAT» партиясының Қоғамдық саясат институты» жеке меншік мекемесі * «АMANAT» партиясының саяси менеджмент Академиясы» жеке меншік мекемесі * «AMANAT» партиясының Шаруашылық басқармасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі * [[Amanat Media Group|«AMANAT MEDIA GROUP»]] жауапкершілігі шектеулі серіктестігі == Басшылығы == [[Сурет:Amanat party HQ Astana.jpg|thumb|right|[[Астана]]дағы «Аманат» партиясы штабтарының бірі]] === Партия төрағалары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № !! Суреті !! Аты-жөні !! colspan="2" | Басқарған уақыты |- | 1 || [[Сурет:Nursultan Nazarbayev (2015-09-02) (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] || 1 наурыз 1999 || 28 қаңтар 2022 |- | 2 || [[Сурет:Касым-Жомарт Токаев (28-09-2021) (cropped 2).jpg|99px]] || [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] || 28 қаңтар 2022 || 26 сәуір 2022 |- | 3 || [[Сурет:Erlan Qoşanov (2023-06-30).jpg|99px]] || [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] || 26 сәуір 2022 || қызметте |} === Партияның атқарушы хатшылары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № !! Суреті !! Аты-жөні !! colspan="2" | Басқарған уақыты |- | colspan="5" | '''Партия төрағасының міндетін атқарушы (1999—2007)''' |- | 1 || [[Сурет:Sergey Tereshchenko (2016-04-01).jpg|99px]] || [[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]] || 1 наурыз 1999 || 21 қазан 2002 |- | 2 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Амангелді Дінұлы Ермегияев|Амангелді Ермегияев]] || 21 қазан 2002 || 18 сәуір 2005 |- | 3 || [[Сурет:Bakytzhan Zhumagulov (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов|Бақытжан Жұмағұлов]] || 18 сәуір 2005 || 4 шілде 2007 |- | colspan="5" | '''Партия төрағасының бірінші орынбасары (2007—2022)''' |- | 1 || [[Сурет:Bakytzhan Zhumagulov (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов|Бақытжан Жұмағұлов]] || 4 шілде 2007 || 23 қаңтар 2008 |- | 2 || [[Сурет:Adilbek Dzhaksybekov (2013).jpg|99px]] || [[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]] || 23 қаңтар 2008 || 13 қазан 2008 |- | 3 || [[Сурет:Darhan Kaletaev (2018).jpg|99px]] || [[Дархан Аманұлы Кәлетаев|Дархан Кәлетаев]] || 13 қазан 2008 || 19 қараша 2009 |- | 4 || [[Сурет:Nurlan Nigmatulin 06 (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]] || 19 қараша 2009 || 24 қыркүйек 2012 |- | 5 || [[Сурет:Bakytzhan Sagintayev (2018-11-01).jpg|99px]] || [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] || 24 қыркүйек 2012 || 16 қаңтар 2013 |- | 6 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]] || 17 қаңтар 2013 || 8 тамыз 2015 |- | 7 || [[Сурет:Askar Myrzakhmetov.jpg|99px]] || [[Асқар Исабекұлы Мырзахметов|Асқар Мырзахметов]] || 8 тамыз 2015 || 6 мамыр 2016 |- | 8 || [[Сурет:Mukhtar Kul-Mukhammed (cropped).jpg|99px]] || [[Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммед|Мұхтар Құл-Мұхаммед]] || 6 мамыр 2016 || 1 ақпан 2018 |- | 9 || [[Сурет:Maulen Ashimbayev.jpg|99px]] || [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]] || 1 ақпан 2018 || 29 маусым 2019 |- | 10 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]] || 29 маусым 2019 || 2 ақпан 2022 |- | colspan="5" | '''Партияның атқарушы хатшысы (2022 жылдан бастап)''' |- | 1 || [[Сурет:Ashat Oralov 01 (2023-04-04) (cropped).jpg|99px]] || [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]] || 2 ақпан 2022 || 4 қаңтар 2023 |- | 2 || [[Сурет:Елнур Сабыржанович Бейсенбаев (cropped).jpg|99px]] || [[Елнұр Сабыржанұлы Бейсенбаев|Елнұр Бейсенбаев]] || 4 қаңтар 2023 || 17 шілде 2023 |- | 3 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек|Дәулет Кәрібек]] || 17 шілде 2023 || қызметте |} === Партияның Саяси кеңес Бюросы мүшелері === # [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Қошанов Ерлан Жақанұлы]] — «Amanat» партиясының Төрағасы, ҚР Парламенті Мәжілісінің Төрағасы # [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Әшімбаев Мәулен Сағатханұлы]] — ҚР Парламенті Сенатының Төрағасы # [[Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу|Нұртілеу Мұрат Әбуғалиұлы]] — ҚР Премьер-Министрінің орынбасары және Сыртқы істер министрі # [[Асхат Раздықұлы Оралов|Оралов Асхат Раздықұлы]] — ҚР Президенті Әкімшілігінің мемлекеттік инспекторы # [[Дархан Қуандықұлы Қыдырәлі|Қыдырәлі Дархан Қуандықұлы]] — ҚР Парламенті Сенатының депутаты # [[Ләззат Молдабекқызы Қалтаева|Қалтаева Ләззат Молдабекқызы]] — ҚР Парламенті Сенаты Төрағасының кеңесшісі # Саиров Ерлан Бияхметұлы — ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты # Өрісбаев Аббат Жәңгірханұлы — Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары # Зенченко Геннадий Геннадьевич — «Зенченко и К» командиттік серіктестігінің директоры # Рожин Максим Николаевич — ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты # Масагутова Элина Сергеевна — «Қоғамдық келісім» республикалық мемлекеттік мекемесінің директоры == Сайлау == === Президент === === Парламент === == Сын == Қазақстан оппозициясы «Nur Otan» партиясын [[Назарбаевтың жеке басына табыну|Назарбаевтың тұлғасын тым әсірелеп]] насихаттаушы псевдодемократиялық және [[Тоталитаризм|тоталитарлық]] немесе [[Авторитаризм|авторитарлық]] партия деп санайды. [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] секілді халықаралық ұйымдар әкімшілік ресурстарды пайдалануын және сайлауларды бұрмалауларын айыптайды.<ref>https://www.zakon.kz/4467634-vybory-v-kazakhstane-ne-sootvetstvujut.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190102210459/http://www.zakon.kz/4467634-vybory-v-kazakhstane-ne-sootvetstvujut.html |date=2019-01-02 }}</ref> Партияның бірінші орынбасары [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбектің]] суды үнемдеу туралы бастамасы теріс пікірге ие болды және соған қатысты әлеуметтік желілерде көптеген демотиватор суреттер жарияланды.<ref>http://expertonline.kz/a10411/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530230638/http://expertonline.kz/a10411/ |date=2013-05-30 }}</ref> «Nur Otan» партиясының аудандық филиалының жаңа ғимаратының құрылысына мұғалімдерден ақша жинау бастамасы көптеген дау-дамай туғызды.<ref>https://rus.azattyq.org/a/shymkent-uchitelya-pobory/25258358.html</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.ndp-nurotan.kz Ресми веб сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141220204014/http://www.ndp-nurotan.kz/ |date=2014-12-20 }} [[Санат:Қазақстан саяси партиялары]] {{stub}} t9s26vdzaji0l1ogqgctrfw32ojkikh 0 19721 3480935 3478719 2025-06-18T07:21:32Z Casserium 68287 /* Қазіргі басшылығы */ 3480935 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік орган |атауы = Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі |қысқартылған атауы =ҚР ҚМ |шынайы атауы = |шынайы атауы1 = |шынайы атауы2 = |құзыреті = {{KAZ}} |құзерет_тақырып_мәтіні = Мемлекет |эмблема = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg|right|180px |эмблеманың ені = |эмблеманың тақырыбы = |мөрі = |мөрдің ені = |мөрдің тақырыбы = |сурет = |сурет ені = |сурет тақырыбы = |құрылған жылы =[[7 мамыр]] [[1992 жыл|1992]] |ізашары1 = ҚР Мемлекеттік қорғаныс комитеті |ізашары2 = |таратылған жылы = |ізбасары = |бағынады = [[Қазақстан Республикасының Үкіметі]] |штаб-пәтері = 010000, Астана, Достық көшесі, 14 үй |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region_code = KZ |қызметкерлер = |бюджет = |министрдің есімі1 = |министрдің міндеті1 = |министрдің есімі2 = |министрдің міндеті2 = |басшылықтың есімі1 = генерал-лейтенант [[Дәурен Жұматайұлы Қосанов|Дәурен Қосанов]] |басшылықтың лауазымы1 = Министрі |басшылықтың есімі2 = генерал-лейтенант [[Сұлтан Бүркітбайұлы Қамалетдинов|Сұлтан Қамалетдинов]] |басшылықтың лауазымы2 = Бірінші вице-министр — [[Қазақстан Қарулы Күштерінің Бас штабы|Қарулы Күштер Бас штабының]] бастығы |жоғарыда тұрған мекеме = |бір мекемеге қарасты орган1 =[[Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері]] |бір мекемеге қарасты орган2 = |құжат1 = |сайты = https://www.gov.kz/memleket/entities/mod?lang=kk gov.kz/memleket/entities/mod |түсініктемелер = |карта = |карта ені = |картаның тақырыбы = }} '''Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі''' — қорғаныс саласында басшылықты, Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін әскери-саяси және әскери-экономикалық басқаруды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган, сондай-ақ мемлекеттік авиация және аумақтық қорғаныс салаларындағы уәкілетті орган. == Тарихы == 1991 жылы 25 қазанда Президент Жарлығымен Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитеті құрылды.<ref>[https://adilet.zan.kz/rus/docs/U910000474_ Об обpазовании Госудаpственного комитета обоpоны Казахской ССР]</ref> 1992 жылы 7 мамырда [[Қазақстан Республикасының Президенті|ҚР Президентінің]] Жарлығымен ҚР Мемлекеттік қорғаныс комитеті Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі болып қайта құрылды.<ref>"Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қорғаныс комитетін Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі етіп қайта құру туралы" ҚР Президентінің 1992 ж. 7 мамырдағы № 738 Жарлығы (ҚР ПҮАЖ, 1992, № 18, 279-бап).</ref> == Міндеттері == 1) қорғаныс саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру, сондай-ақ мемлекетте бірыңғай әскери-техникалық саясатты жүргізу; 2) Қарулы Күштерді әскери-саяси және әскери-экономикалық басқаруды жүзеге асыру; 3) агрессияға тойтарыс беру, Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығы мен егемендігін қарулы қорғау, мемлекеттік және әскери объектілерді күзету және қорғау, әуе кеңістігін қорғау, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарға сәйкес міндеттерді орындау үшін Қарулы Күштердің жауынгерлік әзірлігін және жауынгерлік қабілеттілігін қамтамасыз ету.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2200000357 Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі туралы ережені бекіту және Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдерінің күші жойылды деп тану туралы]</ref> == Қазіргі басшылығы == * [[Дәурен Жұматайұлы Қосанов|Дәурен Қосанов]] — әуе генерал-лейтенанты, Қорғаныс министрі (2025 жылдан бастап) * [[Сұлтан Бүркітбайұлы Қамалетдинов|Сұлтан Қамалетдинов]] — генерал-лейтенант, Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары — [[Қазақстан Қарулы Күштерінің Бас штабы|Қазақстан Қарулы Күштері Бас штабының]] бастығы (2024 жылдан бастап) * Шайх-Хасан Жазықбаев — генерал-майор, Қорғаныс министрінің тәрбие және идеологиялық жұмыстар жөніндегі орынбасары (2024 жылдан бастап) * Қаныш Әбубәкіров — генерал-майор, Қорғаныс министрінің тыл және әскери инфрақұрылым жөніндегі орынбасары (2024 жылдан бастап) * Бақытбек Сыдықов — генерал-майор, Қорғаныс министрінің қару-жарақ және әскери техника жөніндегі орынбасары (2023 жылдан бастап) * Дархан Ахмедиев — Қорғаныс министрінің орынбасары (2022 жылдан бастап) * Әскер Бейсенов — полковник, Қорғаныс министрінің орынбасары (2023 жылдан бастап) * Қайрат Садықов — генерал-майор, Қорғаныс министрінің орынбасары — Қазақстан Қарулы Күштері Әуе қорғанысы күштерінің бас қолбасшысы (2025 жылдан бастап)<ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/about/structure?lang=kk Құрылым]</ref> == Министрлік ведомстволары == Министрліктің бейбіт уақыттағы ведомствосы – [[Қазақстан Қарулы Күштерінің Бас штабы|Қарулы Күштердің Бас штабы]]. === Министрліктің аумақтық бөлімшелері === * Астана, Алматы, Шымкент қалалық және облыстық қорғаныс істері жөніндегі департаменттер * Қалалық қорғаныс істері жөніндегі басқармалар * Аудандық қорғаныс істері жөніндегі бөлімдер === Қарулы күштер === * Қазақстан Республикасы Қарулы күштері Әуе қорғанысы күштері бас қолбасшысының басқармасы * Қазақстан Республикасы Қарулы күштері Құрлық әскерлері бас қолбасшысының басқармасы * Қазақстан Республикасы Қарулы күштері Десанттық-шабуылдау әскерлері қолбасшысының басқармасы * Қазақстан Республикасы Қарулы күштері Әскери-теңіз күштері Бас қолбасшысының басқармасы * Қазақстан Республикасы Қарулы күштері тылы бастығының басқармасы * Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің Әскери полициясы бас басқармасы * Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің Әскери инфрақұрылым бас басқармасы === Өңірлік қолбасшылық === * "Астана" өңірлік қолбасшылығы әскерлері қолбасшысының басқармасы * "Батыс" өңірлік қолбасшылығы әскерлері қолбасшысының басқармасы * "Оңтүстік" өңірлік қолбасшылығы әскерлері қолбасшысының басқармасы * "Шығыс" өңірлік қолбасшылығы әскерлері қолбасшысының басқармасы == Қарамағындағы ұйымдар және мемлекеттік мекемелер == * "Әскери-стратегиялық зерттеулер орталығы" АҚ * "Қазақстан ГАЖ орталығы" АҚ * "Әскери құрылыс" АҚ * Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Спорт комитеті ‒ Орталық спорт клубы * Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Орталық мұрағаты * Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің Мемлекеттік әскери-тарихи музейі * Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің Ұлттық әскери-патриоттық орталығы * Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің Санитариялық-эпидемиологиялық орталығы * Талдау және болжау орталығы * Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Әскери медицина орталығы * Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Әскери-ғарыштық бағдарламалар орталығы * Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Әскери өкілдіктер орталығы * Метрологиялық қамтамасыз ету және стандарттау орталығы * Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің Парашюттік даярлық орталығы * Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Зейнетақымен қамсыздандыру орталығы * Орталық әскери-дәрігерлік комиссия === Әскери оқу орындары === * [[Ұлттық қорғаныс университеті|Қазақстан Республикасының Ұлттық қорғаныс университеті]] * [[Құрлық әскерлерінің әскери институты|Сағадат Нұрмағамбетов атындағы Құрлық әскерлерінің әскери институты]] * Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институты * [[Әуе Қорғаныс Күштері Әскери Институты|Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры Т.Ж.Бигелдинов атындағы Әуе қорғанысы күштері әскери институты]] * Шоқан Уәлиханов атындағы Әскери колледж * Кеңес Одағының Батыры, Халық Қаһарманы, армия генералы Сағадат Нұрмағамбетов атындағы әскери колледж * Сабыр Рахымов атындағы әскери колледж * Әскери-техникалық мектеп * Бауыржан Момышұлы атындағы Алматы республикалық "Жас ұлан" мектебі * Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры Т.Ж. Бигелдинов атындағы Қарағанды республикалық "Жас ұлан" мектебі<ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/press/article/details/593?lang=kk Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің әскери оқу орындары]</ref> === Әскери медициналық мекемелер === * Бас әскери емхана * Орталық әскери емхана * Әскери клиникалық госпиталь * Әскери-теңіз госпиталі, Ақтау қаласы * Әскери госпиталь, Ақтөбе қаласы * Әскери госпиталь, Аягөз қаласы * Әскери госпиталь, Семей қаласы * Әскери госпиталь, Талдықорған қаласы * Әскери госпиталь, Тараз қаласы * Әскери лазарет, Қарағанды қаласы * Әскери лазарет, Өскемен қаласы * Әскери лазарет, Сарыөзек кенті * Әскери лазарет, Үшарал қаласы == Министрлер тізімі == {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" !№ !Суреті !Аты-жөні<br>{{small|(Өмір сүрген жылдары)}} ! colspan="2"| Қызметі ! Әскер түрі ![[Қазақстан премьер-министрі|Үкімет басшысы]] |- | colspan="8"|'''Мемлекеттік қорғаныс комитеті (1991–1992)''' |- |1 |[[Сурет:Sagadat Nurmagambetov (infobox crop).jpg|99px]] |[[Сағадат Қожахметұлы Нұрмағамбетов|Сағадат Нұрмағамбетов]]<br>{{small|(1924–2013)}} |қазан<br>1991 |мамыр<br>1992 |[[Сурет:Құрлық әскерлері.png|20px]] [[Қазақстан Республикасы Әскери күштерінің Құрлық әскерлері|Құрлық әскерлері]] |[[Сергей Терещенко үкіметі|Терещенко]] |- | colspan="8"|'''Қорғаныс министрлігі (1992–)''' |- |1 |[[Сурет:Sagadat Nurmagambetov (infobox crop).jpg|99px]] |[[Сағадат Қожахметұлы Нұрмағамбетов|Сағадат Нұрмағамбетов]]<br>{{small|(1924–2013)}} |мамыр<br>1992 |қараша<br>1995 |[[Сурет:Құрлық әскерлері.png|20px]] [[Қазақстан Республикасы Әскери күштерінің Құрлық әскерлері|Құрлық әскерлері]] |[[Сергей Терещенко үкіметі|Терещенко]]<br>[[Әкежан Қажыгелдин үкіметі|Қажыгелдин]] |- |2 |[[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] |[[Әлібек Хамитұлы Қасымов|Әлібек Қасымов]]<br>{{small|(1954 туған)}} |16 қазан<br>1995 |30 қазан<br>1996 |[[Сурет:Құрлық әскерлері.png|20px]] [[Қазақстан Республикасы Әскери күштерінің Құрлық әскерлері|Құрлық әскерлері]] |[[Әкежан Қажыгелдин үкіметі|Қажыгелдин]] |- |3 |[[Сурет:Muhtar Altynbaev (1998; cropped).jpg|99px]] |[[Мұхтар Қапашұлы Алтынбаев|Мұхтар Алтынбаев]]<br>{{small|(1945 туған)}} |30 қазан<br>1996 |9 тамыз<br>1999 |[[Сурет:Coa vvsrk.svg|20px]] [[Қазақстан Республикасы әуе қорғаныс күштері|Әуе қорғаныс күштері]] |[[Әкежан Қажыгелдин үкіметі|Қажыгелдин]]<br>[[Нұрлан Балғымбаев үкіметі|Балғымбаев]] |- |4 |[[Сурет:Sat Tokpakbayev.jpg|99px]] |[[Сәт Бесімбайұлы Тоқпақбаев|Сәт Тоқпақбаев]]<br>{{small|(1939 туған)}} |13 тамыз<br>1999 |8 желтоқсан<br>2001 |{{flagicon image|Символика КНБ Эмблема Флаг Шеврон Трафарет 021012.jpg|border}} [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] |[[Нұрлан Балғымбаев үкіметі|Балғымбаев]]<br>[[Қасым-Жомарт Тоқаев үкіметі|Тоқаев]] |- |5 |[[Сурет:Mukhtar Altynbayev detail, 040225-F-6655M-376 (infobox crop).jpg|99px]] |[[Мұхтар Қапашұлы Алтынбаев|Мұхтар Алтынбаев]]<br>{{small|(1945 туған)}} |8 желтоқсан<br>2001 |8 қаңтар<br>2007 |[[Сурет:Coa vvsrk.svg|20px]] [[Қазақстан Республикасы әуе қорғаныс күштері|Әуе қорғаныс күштері]] |[[Қасым-Жомарт Тоқаев үкіметі|Тоқаев]]<br>[[Иманғали Тасмағамбетов үкіметі|Тасмағамбетов]]<br>[[Даниал Ахметов үкіметі|Даниал Ахметов]] |- |6 |[[Сурет:Daniyal Akhmetov (cropped).jpg|99px]] |[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]]<br>{{small|(1954 туған)}} |10 қаңтар<br>2007 |17 маусым<br>2009 |Әскерде қызмет етпеген |[[Бірінші Кәрім Мәсімов үкіметі|Мәсімов I]] |- |7 |[[Сурет:Adilbek Dzhaksybekov (2013).jpg|99px]] |[[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]]<br>{{small|(1954 туған)}} |24 маусым<br>2009 |2 сәуір<br>2014 |[[Сурет:Communist star with golden border and red rims.svg|20px]] [[Кеңестік армия]] |[[Бірінші Кәрім Мәсімов үкіметі|Мәсімов I]]<br>[[Серік Ахметов үкіметі|Серік Ахметов]] |- |8 |[[Сурет:Serik Ahmetov.jpg|99px]] |[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br>{{small|(1958 туған)}} |3 сәуір<br>2014 |22 қазан<br>2014 |[[Сурет:Communist star with golden border and red rims.svg|20px]] [[Кеңестік армия]] |[[Екінші Кәрім Мәсімов үкіметі|Мәсімов II]] |- |9 |[[Сурет:Imangali Tasmagambetov 2015 (cropped).jpg|99px]] |[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]]<br>{{small|(1956 туған)}} |22 қазан<br>2014 |13 қыркүйек<br>2016 |[[Сурет:Communist star with golden border and red rims.svg|20px]] [[Кеңестік армия]] |[[Екінші Кәрім Мәсімов үкіметі|Мәсімов II]] |- |10 |[[Сурет:Visit of the Minister of Defense of the Russian Federation to the Republic of Kazakhstan 06 (cropped).jpg|99px]] |[[Сәкен Әділханұлы Жасұзақов|Сәкен Жасұзақов]]<br>{{small|(1957 туған)}} |13 қыркүйек<br>2016 |7 тамыз<br>2018 |[[Сурет:Құрлық әскерлері.png|20px]] [[Қазақстан Республикасы Әскери күштерінің Құрлық әскерлері|Құрлық әскерлері]] |[[Бақытжан Сағынтаев үкіметі|Сағынтаев]] |- |11 |[[Сурет:Nurlan Ermekbaev in 2019.jpg|99px]] |[[Нұрлан Байұзақұлы Ермекбаев|Нұрлан Ермекбаев]]<br>{{small|(1963 туған)}} |7 тамыз<br>2018 |31 тамыз<br>2021 |[[Сурет:Құрлық әскерлері.png|20px]] [[Қазақстан Республикасы Әскери күштерінің Құрлық әскерлері|Құрлық әскерлері]] |[[Бақытжан Сағынтаев үкіметі|Сағынтаев]]<br>[[Бірінші Асқар Мамин үкіметі|Мамин I]] |- |12 |[[Сурет:BAL 0695-1200 (cropped).jpg|99px]] |[[Мұрат Кәрібайұлы Бектанов|Мұрат Бектанов]]<br>{{small|(1965 туған)}} |31 тамыз<br>2021 |19 қаңтар<br>2022 |[[Сурет:Құрлық әскерлері.png|20px]] [[Қазақстан Республикасы Әскери күштерінің Құрлық әскерлері|Құрлық әскерлері]] |[[Бірінші Асқар Мамин үкіметі|Мамин I]]<br>[[Екінші Асқар Мамин үкіметі|Мамин II]] |- |13 |[[Сурет:Ruslan Jaqsılıqov.jpg|99px]] |[[Руслан Фатихұлы Жақсылықов|Руслан Жақсылықов]]<br>{{small|(1966 туған)}} |19 қаңтар<br>2022 |8 маусым<br>2025 |{{flagicon image|Kazakhstan Armed Forces Flag.svg|border}} [[Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері|Қарулы Күштер]] |[[Бірінші Әлихан Смайылов үкіметі|Смайылов I]]<br>[[Екінші Әлихан Смайылов үкіметі|Смайылов II]]<br>[[Олжас Бектенов үкіметі|Бектенов]] |- |14 |[[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] |[[Дәурен Жұматайұлы Қосанов|Дәурен Қосанов]]<br>{{small|(1969 туған)}} |8 маусым<br>2025 |— |{{flagicon image|Ensign of Kazakhstan Air Force.svg|border}} [[Қазақстан Республикасы әуе қорғаныс күштері|Әуе қорғаныс күштері]] |[[Олжас Бектенов үкіметі|Бектенов]] |- |} ==Дереккөздер== <references/> {{Қазақстан Республикасының министрліктері}} [[Санат:Қазақстан Республикасының министрліктері]] agju0asv5la0o1lwb3juo7msi2zvl2e 0 20602 3480904 2933995 2025-06-18T05:07:24Z 1nter pares 146705 3480904 wikitext text/x-wiki {{Жедел жойылсын}} Жөғарыда біз Кіші жүз руларының тағы біреуі алаш руының, дұрысырақ айтқанда, оның бір бөлігінің, егер таңбаларының ұқсастығы жағынан алсақ, наймандардан (бағаналылардан) шығатынын айтқан да болатынбыз. Демек, шекті руы сияқты оның да тегі біршама жақын уақытта жатыр. Ол туралы алғашқы хабарлардың XVIII ғасырдың орта кезінен ғана кездесетіні кездейсоқ емес. Бұл рудың наймаң құрамында тағы да таңбаларыпың бірнеше түрлерінін болуы дәлелдейді. Мәселен, «Қазақ КСР тарихы жөніндегі материалдарда» таңбалардың мынадай үш түрі: ( ) келтіріледі. Архив деректерінде болса, мынадай төрт таңба туралы айтылады. М. Тынышбаев та шамамен алғанда нақ осындай белгілерді келтіреді. «Қазақ КСР тарихы жөніндегі материалдардағы» бірінші таңбаның дулат немесе албан таңбасы екені анық. Мұны алаш руында қоңырбөрік бөлімшесі, ал албан тайпасында қоңырбөрік руы бар екені дәлелдейді. Басқа екеуі сызықша қосылған әдеттегі найман таңбалары. Архив материалдарынан алынған алғашқы таңба алаш руының Гродеков келтірген таңбасына ұқсайды, екіншісі мен үшіншісі бағаналылардыкі (бақан) және соңғысы жалпы найман таңбасы. Сонымен, алаш руы таңбаларының осы барлық әр алуан түрлері оның негізгі бөлігінің өз тегін наймандардан бастайтынын ғана дәлелдейді. == ДНК анализ == Гаплогруппасы C3c <ref>http://www.elim.kz/forum/index.php?showtopic=2982&st=1060 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150528182730/http://www.elim.kz/forum/index.php?showtopic=2982&st=1060 |date=2015-05-28 }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} {{Қазақ рулары}} [[Санат:Қазақ рулары]] 17rfq3u4pksjctnl1g4dbam2jxnu9qe 0 20636 3480758 3430777 2025-06-17T13:53:01Z Casserium 68287 3480758 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауданы |ауданның атауы =Райымбек ауданы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |lat_dir = N |lat_deg = 43 |lat_min = 01 |lat_sec =06 |lon_dir = E |lon_deg = 79 |lon_min = 13 |lon_sec = 25 |облысы = Алматы облысы |аудан орталығы = [[Нарынқол]] |ауылдық округтер саны =11 |кенттік әкімдіктер саны = |қалалық әкімдіктер саны = |ауылдар саны = 20 |қалалар саны = |әкімі = |әкімдіктің мекенжайы = Нарынқол ауылы, Райымбек көшесі, №22 |құрылған уақыты = 1936 |жер аумағы = 7 119<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/G21DO01049M Райымбек ауданы бойынша 2021-2022 жылдарға арналған жайылымдарды басқару және оларды пайдалану жөніндегі жоспарды бекіту туралы]</ref> |жер аумағы бойынша орны = |тұрғыны = 29 200<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]</ref> |халық саны бойынша орны = |санақ жылы = 2023 |тығыздығы = |тығыздығы бойынша орны = |ұлттық құрамы = {{nobr|[[қазақтар]] (98,93%)}}, {{nobr|[[ұйғырлар]] (0,84%)}}, {{nobr|[[қырғыздар]] (0,08%)}}, {{nobr|[[орыстар]] (0,06%)}}, {{nobr|басқалары (0,09%)}}<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]</ref> |телефон коды = |пошта индексі =041400-041432<ref name="kazindex.ru">[http://kazindex.ru/02/17.html Қазақстан почталық индекстері]</ref> |сайты = https://www.gov.kz/memleket/entities/almobl-raiymbek?lang=kk Райымбек ауданының әкімдігі |карта = |әкімшілік бірліктің картасы = Raiymbek District Kazakhstan.png |ортаққордағы санаты = }} '''Райымбек ауданы''' — [[Алматы облысы]]ның қиыр оңтүстік-шығысында орналасқан аумақтық-әкімшілік бөлік. Орталығы – [[Нарынқол]] ауылы. == Географиялық орны, жер бедері == Солтүстігінде [[Ұйғыр ауданы]]мен, батысында [[Кеген ауданы]]мен, шығысында [[Қытай]]мен, оңтүстігінде [[Қырғызстан]]мен шектеседі. Аудан биік таулы аймақта, Алматы облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан облыстың ең көркем жерлерінің бірі. Аймақтың оңтүстік бөлігінде тау жоталары [[Теріскей Алатауы]] жүйесі жатыр. Тау шыңдарының абсолютті биіктігі теңіз деңгейінен 7010 метрге дейін. Ең биік нүкте - Қазақстан мен [[Қырғызстан]]ның шекарасында орналасқан [[Хан Тәңірі шыңы|Хан Тәңірі]] шыңы (7010 м). Хан Тәңірі туралы алғашқы ғылыми мәліметтер 19 ғасырдың ортасында, [[1856 жыл|1856]]-[[1857 жыл|1857]] жылдары орыс географы және саяхатшысы [[Петр Петрович Семенов-Тян-Шанский|П.П. Семенов-Тянь-Шанский]]дің Тянь-Шаньға саяхаты кезінде пайда болды. Бірақ ол Хан-Тәңірін іздеу барсында шыңдарды шатастырып, бұл атауды күн батқан кезде таудың шыңы қызыл түске боялғандықтан жергілікті тұрғындар оны Қанды тауы (Қантау - қазақтар мен Кантоо - қырғыздар) деп атайтын тауға берген. Нағыз Хан Тәңірі кеңестік топографтармен [[1943 жыл|1943]] жылы ғана ашылып, [[Жеңіс шыңы|Жеңіс]] шыңы деп аталды. Аудан түрлі пайдалы қазбаларға бай; алтын ([[Жарқұлақ алтын кен орны|Жарқұлақ кен орны]] және Баянкөл өзенінің бассейнінде), қорғасын, мырыш ([[Тұйық кен орындары|Тұйық кен орны]]), көмір ([[Ойқарағай көмір кен орны|Ойқарағай кен орны]]), түсті және сирек металдар (Қарағайлы, [[Ақтас кеніші|Ақтас]] кен орны). Аймақтағы ең ірі өзендер - көптеген салалары бар [[Шарын (өзен)|Шарын]], [[Шілік (өзен)|Шілік]], [[Текес (өзен)|Текес]], Баянкөл. == Жануарлар дүниесі == Аймақтың фаунасы бай әрі алуан түрлі:аңдардан қасқырлар, түлкілер кең таралған, барыс, сілеусін, аю; жануарлардан арқар, тау ешкісі (таутеке), марал, суыр; құстардан тау күркетауығы, тау кекіліктері бар. == Тарихи жерлер == Ежелгі сақ дәуірінің, үйсіндер мәдениетінің белгілері қалған Қарашоқы, Таңбалы тас, Тұйық, Ақтастының алтыны, Байынқол мен Шалкөденің көнерген алтын кеніштері, Жібек жолы, Шығу, [[Құмтекей]] қаласының орындары бар. [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]]тың [[Қашқар]]ға сапары осы өңір арқылы өткен. Уәлиханов өзінің күнделігінде бұл аймақтың ерекше орны - Шартас тауы туралы дерек қалдырған. == Тарихы == [[1997 жыл|1997]] жылы [[Нарынқол ауданы|Нарынқол]] мен [[Кеген ауданы|Кеген]] аудандарының біріктірілуінен Райымбек ауданы құрылды. Бұл таулы өңірге өзіндік қиындықтарын ала келді. Ел-жұрттың, әсіресе, шекараға жақын жердегі мекендерін тастап, аудан орталығына, Алматы қаласына қарай көшуіне алып келді. [[Нарынқол]] [[1936 жыл|1936]] жылдан 1997 жылға дейін аудан орталығы болды. Еліміздің оңтүстік-шығысындағы ең шеткі аймағы, [[Кеген (ауыл)|Кеген]]нен шығысқа қарай 98 шақырым жерде, Нарынқол мен Байынқол өзендерінің қосылған тұсында, Меридианальный жотасының солтүстік баурайында, тау алдының қоңыржай ылғалды агроклиматтық белдемінде орналасқан. 2004 жылғы мәлімет бойынша Нарынқол ауылында 8,8 мың адам тұрды. Бұл елді мекеннің іргесі [[1872 жыл|1872]] жылы аңшылар тұрағы ретінде қаланған. == Халқы == {| class="wikitable" ! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php Ресей империясы, КСРО халық санақтары]</ref> !! 1999 !! 2009<ref>[https://old.stat.gov.kz/for_users/national/ ҚР халық санақтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010011948/https://old.stat.gov.kz/for_users/national |date=2023-10-10 }}</ref> !! 2021 |- | 13439 || {{өсім}}22742 || {{өсім}}43901 || {{өсім}}48104 || {{өсім}}51449 || {{өсім}}83093 || {{құлдырау}}43626 || {{құлдырау}}29941 |} Аудан халқының саны 41 732 адам ([[2019 жыл|2019]]), ұлттық құрамы: [[қазақтар]] (98,92%), [[орыстар]] (0,08%), [[ұйғырлар]] (0,84%), [[қырғыздар]] (0,06%), басқалары (0,10%). == Әкімшілік бөлінісі == Аудандағы 20 елді мекен 11 ауылдық округке біріктірілген: {| class="wikitable" |+ Халқының саны (2009, 2021)<ref>[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]</ref> |- ! Ауылдық округтері!! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен |- | [[Жамбыл ауылдық округі (Райымбек ауданы)|Жамбыл ауылдық округі]] ||3114 ||{{құлдырау}}2292 ||73,6 ||1618 ||{{құлдырау}}1233 ||76,2 ||1496 ||{{құлдырау}}1059 ||70,8 |- | [[Қайнар ауылдық округі (Райымбек ауданы)|Қайнар ауылдық округі]] ||3241 ||{{құлдырау}}1746 ||53,9 ||1670 ||{{құлдырау}}917 ||54,9 ||1571 ||{{құлдырау}}829 ||52,8 |- | [[Қақпақ ауылдық округі (Алматы облысы)|Қақпақ ауылдық округі]] ||3321 ||{{құлдырау}}2127 ||64 ||1697 ||{{құлдырау}}1164 ||68,6 ||1624 ||{{құлдырау}}963 ||59,3 |- | [[Қарасаз ауылдық округі (Алматы облысы)|Қарасаз ауылдық округі]] ||2803 ||{{құлдырау}}2256 ||80,5 ||1430 ||{{құлдырау}}1211 ||84,7 ||1373 ||{{құлдырау}}1045 ||76,1 |- | [[Нарынқол ауылдық округі]] ||8008 ||{{құлдырау}}6298 ||78,6 ||3949 ||{{құлдырау}}3272 ||82,9 ||4059 ||{{құлдырау}}3026 ||74,6 |- | [[Сарыжаз ауылдық округі]] ||5165 ||{{құлдырау}}3662 ||70,9 ||2599 ||{{құлдырау}}1949 ||75 ||2566 ||{{құлдырау}}1713 ||66,8 |- | [[Сүмбе ауылдық округі (Райымбек ауданы)|Сүмбе ауылдық округі]] ||4832 ||{{құлдырау}}3625 ||75 ||2431 ||{{құлдырау}}1877 ||77,2 ||2401 ||{{құлдырау}}1748 ||72,8 |- | [[Тегістік ауылдық округі]] ||1493 ||{{құлдырау}}1058 ||70,9 ||752 ||{{құлдырау}}548 ||72,9 ||741 ||{{құлдырау}}510 ||68,8 |- | [[Текес ауылдық округі]] ||4911 ||{{құлдырау}}2667 ||54,3 ||2423 ||{{құлдырау}}1360 ||56,1 ||2488 ||{{құлдырау}}1307 ||52,5 |- | [[Ұзақ батыр ауылдық округі]] ||3129 ||{{құлдырау}}2009 ||64,2 ||1634 ||{{құлдырау}}1077 ||65,9 ||1495 ||{{құлдырау}}932 ||62,3 |- | [[Шалкөде ауылдық округі]] || 3609 ||{{құлдырау}}2201 ||61 ||1857 ||{{құлдырау}}1168 ||62,9 ||1752 ||{{құлдырау}}1033 ||59 |- | '''ЖАЛПЫ САНЫ''' ||43626 ||{{құлдырау}}29941 ||68,6 ||22060 ||{{құлдырау}}15776 ||71,5 ||21566 ||{{құлдырау}}14165 ||65,7 |} ==Әкімдері== 1936 жылы Кеген ауданынан бөлініп шыққан Нарынқол ауданын мына кісілер басқарды (басқарған жылдары нақты емес): Т. Тойбаев, Туркин, Несіпбеков, Қосаев, Айдапкелов, Будкин, Бодамбаев, соғыс жылдары С. Құнанбаев, Н. Бейсенбаев, Р. Ахмедов, А. Ахмедияров, одан кейінгі жылдары Р. Мақашев, Т. Кәрібжанов, Ү. Нұрғазиев, С, Дастихунов, Р. Тазабеков, Ш. Есенаманов, Е. Маханбетов, Т. Тоқсейітов, Баймаханов, Б. Сабаншиев, Ұнасбаев, М. Әшімбаев, Ы. Бектұрсынов сынды азаматтар осы ауданды басқарып, өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру мақсатында жұмыс жүргізді.<ref>https://vk.com/wall259802224_628</ref> *Жанат Тәжиев (2014-2017) *Жолан Омаров (2017-2019) *Нұржан Құдайбергенов (2019-2022) *Берік Дүйсенбев (2022-2025) == Туристік орындар == [[Көлсай көлдері]] және [[Қайыңды (көл)|Қайыңды]] ұлттық саябағы, [[Шарын шатқалы]], Шоғансай шатқалы, биік таулы [[Тұзкөл (Алматы облысы)|Тұзкөл]] көлі, Қазбек Валиевтің "Хан-Тәңірі" Халықаралық альпинистік лагері және тағы басқалары. == Танымал тумалары == * [[Райымбек батыр]] - жоңғар шапқыншылығында ерекше ерлік көрсеткен қолбасшы. * [[Ардақ Назаров]] – ережесіз жекпе-жектен әлем чемпионы; * [[Айсара Керімбекова]] – дзюдан әлем чемпионы; * Руслан Жұмабеков – классикалық күрестен Азия чемпионы; * Бауыржан Тәліпов – қазақша күрестен әлем чемпионы.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref> * [[Алтынбек Сәрсенбайұлы]] - қоғам және мемлекет қайраткері. * [[Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев|Мұқағали Мақатаев]] - көрнекті ақын, аудармашы. * [[Бердібек Ыдырысұлы Соқпақбаев|Бердібек Соқпақбаев]] - белгілі балалар жазушысы, "[[Менің атым Қожа (повесть)|Менің атым - Қожа]]" - повесінің авторы. * [[Сағатхан Әшімбайұлы Әшімбаев|Сағатхан Әшімбаев]] - белгілі әдебиетші, сыншы. * [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]] - мемлекет қайраткері, ҚР Парламенті Сенатының төрағасы. * Мақпал Жұмабай - ақын, Ш.Шаяхметов атындағы "Тіл-қазына" орталығының Бас директоры.<ref>https://kaz.inform.kz/amp/makpal-zhumabay-sh-shayahmetov-atyndagy-til-kazyna-ortalygynyn-bas-direktory-kyzmetine-tagayyndaldy_a4063311/</ref> * [[Кеңес Нұрпейісов]] - ғалым, тарих ғылымының докторы, профессор. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Алматы облысы}} {{Райымбек ауданы елді мекендері}} [[Санат:Райымбек ауданы]] mz54fiqy0ij3qnu4bqnhne0l0crzbex 0 20897 3480864 3479864 2025-06-18T02:21:42Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480864 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың сол қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] 2f9hbyodvedcb64tyw0oxt8lovarxze 3480865 3480864 2025-06-18T02:22:51Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480865 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Алтын Орданың сол қанаты]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың сол қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] o8oiv8bawhyy53qjirvs9erpcf5vunf 3480866 3480865 2025-06-18T02:26:21Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480866 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Алтын Орданың сол қанаты]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың сол қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, өзге деректерде Жошының бірінші ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] aaixa95hd5bqnsyakucyxsppxenm55m 3480867 3480866 2025-06-18T02:29:55Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3480867 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Алтын Орданың сол қанаты]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың сол қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, өзге деректерде Жошының бірінші ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның шыққан тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректерде бір-бірінен өзгешелік бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Өзге деректерде, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр дереккөзде Ұрыс ханның бабаларының шежірелері әртүрлі көрсетілген. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] qu8tmbb4budqcy8vv4a4v13qgnz3f4w 3480868 3480867 2025-06-18T02:36:28Z Sagzhan 29953 /* Сығанақ ханы */ 3480868 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Алтын Орданың сол қанаты]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың сол қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, өзге деректерде Жошының бірінші ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның шыққан тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректерде бір-бірінен өзгешелік бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Өзге деректерде, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр дереккөзде Ұрыс ханның бабаларының шежірелері әртүрлі көрсетілген. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы Шымтай хан қайтыс болғаннан кейін, Алтын Орданың Шығыс бөлігінде өзара күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Осылайша шығыс Дешті Қыпшақты біріктірді. Бұйрыққа бағынбаған Маңғыстау ұлысының билеушісі Түй Қожаны өлтірді, нәтижесінде Түй Қожаның ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыластарының біріне айналды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқа Темір әулетінің қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайта түсті. Өзін егемен билеуші деп жариялап, өз атынан теңгелер соқтыра бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] 0ls7kpcg0biyz48h4eh8est4z7v8yv2 3480869 3480868 2025-06-18T02:43:26Z Sagzhan 29953 /* Алтын Орда ханы */ 3480869 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Алтын Орданың сол қанаты]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың сол қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, өзге деректерде Жошының бірінші ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның шыққан тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректерде бір-бірінен өзгешелік бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Өзге деректерде, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр дереккөзде Ұрыс ханның бабаларының шежірелері әртүрлі көрсетілген. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы Шымтай хан қайтыс болғаннан кейін, Алтын Орданың Шығыс бөлігінде өзара күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Осылайша шығыс Дешті Қыпшақты біріктірді. Бұйрыққа бағынбаған Маңғыстау ұлысының билеушісі Түй Қожаны өлтірді, нәтижесінде Түй Қожаның ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыластарының біріне айналды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқа Темір әулетінің қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайта түсті. Өзін егемен билеуші деп жариялап, өз атынан теңгелер соқтыра бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар белең алды. Осыны пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты. Ақсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Алтын Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде, Сарай-Беркедегі хан атағынан айырылды. Оның орнына Шеркес хан болды. Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан Сарай қаласын басып алып, қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығанаққа шегіндірді. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің кегін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] 3qk0nx97gvydqdi49hfubbz19ijwmpm 3480870 3480869 2025-06-18T02:43:55Z Sagzhan 29953 /* Алтын Орда ханы */ 3480870 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Алтын Орданың сол қанаты]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың сол қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, өзге деректерде Жошының бірінші ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның шыққан тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректерде бір-бірінен өзгешелік бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Өзге деректерде, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр дереккөзде Ұрыс ханның бабаларының шежірелері әртүрлі көрсетілген. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы Шымтай хан қайтыс болғаннан кейін, Алтын Орданың Шығыс бөлігінде өзара күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Осылайша шығыс Дешті Қыпшақты біріктірді. Бұйрыққа бағынбаған Маңғыстау ұлысының билеушісі Түй Қожаны өлтірді, нәтижесінде Түй Қожаның ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыластарының біріне айналды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқа Темір әулетінің қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайта түсті. Өзін егемен билеуші деп жариялап, өз атынан теңгелер соқтыра бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар белең алды. Осыны пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты. Ақсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Алтын Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде, Сарай-Беркедегі хан атағынан айырылды. Оның орнына Шеркес хан болды. Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан Сарай қаласын басып алып, қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығанаққа шегіндірді. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің кегін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] nbt0bz13qb2b6nel0kx07vbu5rdh9l8 3480871 3480870 2025-06-18T02:45:44Z Sagzhan 29953 /* Алтын Орда ханы */ 3480871 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Алтын Орданың сол қанаты]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың сол қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, өзге деректерде Жошының бірінші ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның шыққан тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректерде бір-бірінен өзгешелік бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Өзге деректерде, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр дереккөзде Ұрыс ханның бабаларының шежірелері әртүрлі көрсетілген. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы Шымтай хан қайтыс болғаннан кейін, Алтын Орданың Шығыс бөлігінде өзара күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Осылайша шығыс Дешті Қыпшақты біріктірді. Бұйрыққа бағынбаған Маңғыстау ұлысының билеушісі Түй Қожаны өлтірді, нәтижесінде Түй Қожаның ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыластарының біріне айналды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқа Темір әулетінің қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайта түсті. Өзін егемен билеуші деп жариялап, өз атынан теңгелер соқтыра бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар белең алды. Осыны пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты. Ақсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Сарай қаласына жорық жасап, оны басып алғаннан кейін Алтын Орданың ханы болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде, Сарай-Беркедегі хан атағынан айырылды. Оның орнына Шеркес хан болды. Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан Сарай қаласын басып алып, қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығанаққа шегіндірді. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің кегін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] josepqqht02dunf8por5vqiou62u5mn 0 26904 3480956 3324915 2025-06-18T08:23:56Z Қатысушы Апельсин 121973 3480956 wikitext text/x-wiki {{Shortcut1|Грамматика}} '''Грамматика''' ({{lang-el|γραμματική; грамматике}} – әріп, жазу) — [[тіл]] білімінің [[сөз таптары]]н, сөздердің өзгеруі мен [[сөйлем]] құрылысын зерттейтін саласы. Үлкен екі саласы бар: * [[морфология]]; * [[синтаксис]]. Грамматика ережелерді орнату жолымен тілдік категориялар арасындағы қатынас жүйесі. Орнатылған ережелер негізінде тілді құрайтын элементтер қалыптасады және бірігеді. Бұл элементтер анық болып көрінсе де, грамматикада [[теория]]лық [[ұғым]] болып табылады, «''[[зат есім]], [[етістік]], [[сын есім]]''» сияқты.<ref name="a1">Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: «ЭКО» ҒӨФ. [[2006]]. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9</ref> Грамматика (грек. {{lang-la|grammatike}} (techne) — әуел баста әріптерді оқи алу және жаза білу енері, {{lang-la|gramma}} — әріп) — # тілдің ішкі (граммат.) құрылысы, яғни сөз тудыру, сөзжасам тәсілдерінің [[морфология]]лық, сөз таптары мен түрлену формаларының, категорияларының, сөздің бір-бірімен байланысуы, сөз тіркесінің, сөйлем құрлысының жүйесі; # тілдің граммат. құрылысын, оның [[заңдылық]]тарын зерттейтін, яғни тілдегі сөз таптарын, олардың түрлену жүйесін, граммат. тұлғалары мен категорияларының, сөздің бір-бірімен тіркесу тәсілдері мен түрлерін, сөз тіркестері құрлысын, сездердің сөйлемдегі қызметін, сөйлем жүйесін зертттейтін тіл білімінің бір саласы. Граматика деген ұғым тілдің құрылысы ретінде де, ғылым ретінде де үш саладан тұрады: # [[сөзжасам]] процесінің тәсілдері — сөз тудырудың жолдары мен түрлері, тілдің сез байлығын молайту амалдары; # [[морфология]] — сөздің граммат. мағыналары мен формалары, граммат. категориялар, сөздің морфол. құрамы мен сөз таптары, олардың түрлену жүйесі мен сипаты; # [[синтаксис]] — сөздердің бір-бірімен байланысу тәсілдері мен түрлері, сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысы, түрлері, сөйлемдегі сездердің қызметі. Мектеп оқулықтары мен кейбір зерттеулерде тілдің мәнді бөліктерін құрайтын дыбыстар жүйесіне, сөздер мен сейлемнің ырғақты әуеніне (интонация) байланысты фонет. құбылыстар да, дұрыс жазуға байланысты [[орфография]]ның, сөздегі дыбыстардың айтылуына байланысты орфоэпияның, сейлемде тыныс белгілерін дұрыс қоюға байланысты [[пунктуация]]ның мәселелері де Грамматика шеңберінде қаралады. Сөзжасамға тілімізде туып отыратын жаңа сездердің жасалу амал-тәсілдері, [[лексика]]-[[семантика]]лық яғни бөтен тілден сөз aлу, жаңа ұғымға байланысты сөз мағынасының өзгеруі арқылы жасалған туындылар, синтетикалық яғни қосымшалар арқылы жаңа сөз жасау, аналитикалық яғни сөздердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі т. б. сөзжасам үлгілерінің өнімді-өнімсіз, құнарлы-құнарсыз түрлері, олардың заңдылықтарымен бірге бұрыннан да жасалып, қалыптасып кеткен сөздердің құрамдық-құрлыстық сипатын анықтау жатады. Тілдің грамматикалық құрылысын танып, оның негізгі ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтауда оған тән басты-басты грамматикалық ұғымдарды, олардың сипатын айқындап алу қажет. Өйткені тілдің граммат. құрылысындағы белгілі жүйелер, заңдылықтар, атап айтқанда тілдегі сөздердің белгілі бір ортақ грамматикалық қасиеттері арқылы топ-топқа белінуі, сөйлеуде сол сөздердің бір-бірімен байланысқа түсуі, сейлем құрап, белгілі бір қызмет атқаруы негізгі грамматикалық ұғымдармен сипаттапады. Олар: ''[[грамматикалық мағына]], [[грамматикалық форма]], [[грамматикалық категория]]''. Бұл үшеуі бір-бірімен диапектикалық байланыста және бірлікте болып, тілдің грамматикалық құрылысын құрайды да, қалған грамматикалық құбылыстар мен жүйелер осы ұғымдардан туындайды. Тілдің грамматикалық құрылысындағы осындай ерекшеліктері мен заңдылықтары әр дәрежедегі мектептерге оқулық ретінде ұсынылып жарияланған Грамматикаларда сипатталады. Орта мектептерге арналған оқулықтар нормативті Грамматика, ал жоғарғы оқу орындарына ([[институт]]тар мен [[университет]]терге) арналған оқулықтар мен академиялық басылымдар ғылыми Грамматика деп аталады. [[Нормативті грамматика|Нормативті Граматикада]] сөздердің грамматикалық мағынасының түрлену жүйесі болатындығы, сөз таптарына белінетіндігі, бір-бірімен байланысып, тіркесіп, сөйлем құрау қызметі, сөйлемнің құрылысы мен түрлері баяндалады. Ал ғылыми Граматикада осы құбылыстардың сипаты, заңдылықтары ғылыми тұрғыда анықталып, мәні ашылады, әрбір тілдік құбылыстың сипаты басқа тілдік құбылыстармен байланыста, себеп-салдарлық ыңғайда нақтылы зерттеулердің нәтижесінде сипатталады. [[Ғылыми грамматика|Ғылыми Грамматиканың]] қатарына салыстырмалы-тарихи Грамматика да жатады. Ол туыстас тілдердің және әр дәуірдегі көне тілдің грамматикалық құрлысындағы тілдік құбылыстардың сәйкестіктерін салыстыра отырып, даму процестерін зерттеуге, ол тілдік құбылыстардың мәні мен сырын ашуға арналады. Қазақ тілінің алғашқы Грамматикалары [[XIX ғасыр]]дың екінші жартысынан орыс тілінде жарық көрді.<br />'''Олар:''' ''Терентьев М., Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская, СПб., 1875; Катаринский В. Грамматика киргизского языка, этимология и синтаксис, СПб., 1897; Лаптев Н., Грамматика киргиз-кайсацкого языка, СПб., 1898; Мелиоранский П. М., Краткая грамматика казак-киргизского языка, фонетика и этимология, ч. I., 1894, ч II., 1897 т. б. Оқулық ретіндегі грамматикалар: Аманжолов С., Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. А., 1938; Аманжолов С., Сауранбаев Н., Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1939; Аманжолов С., Бегалиев Ғ., Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1950; Аманжолов С., Ұйықбаев И., Әбілқаев А., Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1958; Балақаев М., Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. I бөлім; А., 1949; Жұбанов Қ., Қазақ тілінің грамматикасы. I бөлім, А., 1936; Кеңесбаев I., Жиенбаев С., Қазақ тілі грамматикасы. I бөлім; А., 1950; Кеңесбаев I., Ысқақов А., Аханов К., Қазақ тілінің грамматикасы. I бөлім, А., 1961; Арғынов X. Қ., Қазақ тілі. 9-класқа арналған оқулық. А., 1973; Аханов К., Кәтембаева Б., Қазақ тілі. 5-класқа арналған оқулық. А., 1982; Аханов К., Айғабылов А., Қазақ тілі. 6-класқа арналған оқулық. А., 1985; Исаев С., Назарғалиева К., Қазақ тілі. 7-класқа арналған. А., 1991, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997; Исаев С., Назарғапиева., Қазақ тілі, 6-сыныпқа арналған. А., 1994, 1996; Хасенов Ә., Қазақтілі. Ill бөлім; 8-класқа арналған оқулық. А., 1962; Әбуханов Ғ., Қазақ тілі лексика. Фонетика және морфология мен синтаксис. Педучилищеге арналған оқулық. А., 1960, 1967, 1982; Сауранбаев Н., Қазақ тілі. Педучилищеге арнапған. А„ 1953; Ғылыми Г. ретінде жарық көрген еңбектер: Қазіргі қазақ тілі. А., 1954; Қазақтілінің грамматикасы. Морфология. А„ 1967; Синтаксис. А., 1967; Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Фонетика, лексика. А., 1962; Ысқақов А„ Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А., 1964, 1974; Маманов Ы., Қазіргі қазақ тілі. Етістік. А., 1966; Балақаев М., Қордабаев Т., Қазіргі қазақ тілі грамматикасы.'' Синтаксис. A., 1961; Аханов К., Тіл білім негіздері. А., 1973, 1978; Аханов К., Грамматика теориясының негіздері. А., 1972 т.б. == Дереккөздер == <references/> {{Жеті еркін өнер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Ғылым]] [[Санат:Әлеуметтану]] [[Санат:Саясаттану]] [[Санат:Филология]] oc4vhhv0098r05ld16no4bui32pvy2n 0 31641 3480862 3162607 2025-06-18T02:02:22Z Sagzhan 29953 3480862 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Төле Бұқа хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 7-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = [[1287]] | Басқаруын аяқтады = [[1290]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Туда Меңгу хан]] | Ізбасары = [[Тоқта хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[тәңіршілдік]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1290 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Шыңғыс хан|Шыңғыс әулеті]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Төле-Бұқа'''(т.ж.б. – [[1291]]) – [[Алтын Орда]] ханы (1287 – 91). [[Бату]] ханның шөбересі. Ататегі: Бату — Тұқан - Тарбу - Төле Бұқа [[1285]]- 87 жылы аралығында Туда Мөңкенің Венгрия және Польша жерлеріне жасаған жорықтарына қатысты. Мөңке Темірдің ұлдарымен бірлесіп, Туда Мөңкені тақтан тайдырды. Кейін өзі Алтын Орда ханы болды. 1288 жылы Рязаньға жорық ұйымдастырып, қаланы өртеді. Артынша Польша мен Венгрияға жорық жасады. [[Польша]] жеріндегі шайқастың бірінде [[Ноғай]] Төле Бұқаны тастап кетті. Соның салдарынан Төле Бұқа шайқаста жеңіліс тауып, жау қолынан кұтылып шықты. Оның билік етуі кезінде тақ таласы өрши түсті. Ол Ноғайдың ұйымдастыруымен қастандықпен өлтірілді. Одан кейін билік Тоқтаның қолына көшті.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] 2l1h2lrx3joj7bvey5o46a32rbt0a5y 0 36497 3480837 3443697 2025-06-17T21:22:30Z Casserium 68287 3480837 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Qazcontent |логотипі = Logo.jpg |түрі = [[Акционерлік қоғам]] |биржадағы листингі = |қызметі = |ұраны = |құрылды = [[21 қаңтар]] [[2009 жыл]] (алғаш құрылды)<br>[[2022 жыл]] (қайта құрылды) |жабылды = [[2019 жыл]] |жабылуының себебі = |ізбасары = |бұрынғы атауы = '''Қазконтент''' (2009-2019) |құрушы = [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Қазақстан Үкіметі]] |орналасуы = {{байрақ|Қазақстан}}, [[Астана]] қаласы, Қабанбай батыр даңғылы, 17 |басты адамдары = Айна Задабек (Басқарма төрайымы) |саласы = [[Интернет]], [[Ақпараттық технологиялар]], [[бұқаралық ақпарат құралдары|Медиа]] |өнімі = |айналым = |операциялық кіріс = 128,4 млн теңге (2023) |таза табысы = 127,3 млн теңге (2023)<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/1936461/%D0%93%D0%A4%D0%9E%20%D0%B7%D0%B0%202023%20%D0%B3._%20BR-Audit_%D1%83%D1%82%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F.pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> |қызметкерлер саны = |басшы компания = 100% акциясын [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігі]] басқарады |бағынышты компания = |сайты = {{URL|https://qcontent.kz/}} }} '''«Qazcontent» акционерлік қоғамы''' — мемлекеттік ақпараттық саясатты жүзеге асыратын медиа компания. Бүгінгі таңда компания 7 ақпараттық ресурсты біріктіреді: жаңалықтар сайттары — [[BaigeNews.kz|baigenews.kz]], [[baq.kz]], el.kz, тақырыптық порталдар — [[Әдебиет порталы|adebiportal.kz]], [[Қазақстан тарихы порталы|e-history.kz]], ruh.kz, сондай-ақ Қазақстан Премьер-министрінің ресми сайты. Компания ресурстары 3 тілде қолжетімді.<ref>[https://qcontent.kz/311-2/ Компания туралы]</ref> == Тарихы == «Қазконтент» АҚ [[2009 жыл]]дың [[21 қаңтар]]ында [[«Зерде» Ұлттық ақпараттық-коммуникациялық холдингі]]нің еншілес кәсіпорны болып құрылды.<ref>http://www.afn.kz/attachments/emi/stocks/A5737/stocksA5737$-$3451$-$..pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140819084223/http://www.afn.kz/attachments/emi/stocks/A5737/stocksA5737$-$3451$-$..pdf |date=2014-08-19 }}</ref> Аталмыш қоғамның құрылуы мемлекеттің Интернет желісіндегі қазақстандық сегментті қалыптастыру мен дамыту бойынша стратегиялық міндетін жүзеге асырумен байланысты. Жаңа технологиялар мен инновациялардың көмегімен қолданушыларға сапалы контент ұсынып, қазнеттің дамуына мүмкіндіктер туғызу.<ref>http://www.resurs.kz/catalog/kzcontent</ref> 2009 жылдың ақпан айында алғашқы жоба - kaztube.kz іске қосылды. Ал наурыз айында bnews.kz ақпараттық агенттігі құрылды.<ref>http://kzcontent.kz/index.php/kompaniya-turaly.html</ref> 2010 жыл қараша айында baq.kz ақпараттық агенттігі жұмысын бастады. 2011 наурыз айында Қазконтент негізінде ҚР Премьер-министрінің ресми сайты ашылды. Сондай-ақ ilike.kz әлеуметтік желісі пайдалануға берілді. Компания [[Қазақша Уикипедия]] дамуына үлес қосып келеді. 2011 жылы [[Уикимедия қоры]] кеңесінің төрағасы [[Тинг Чен]] мырза «Қазконтент» АҚ компаниясына Уикипедия контентінің қазақ бөлімін толықтыруда көмек қолын созғаны үшін ресми түрде алғысын білдірді.<ref name="Қазақша Уикипедиясының дамуы">http://bnews.kz/kk/news/post/52820/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111194222/http://bnews.kz/kk/news/post/52820/ |date=2014-11-11 }}</ref> Осы жылы [[Қазнет]]тің эмблемасын әзірлеуге байқау жариялады.<ref>http://bnews.kz/kk/news/post/52052/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141112225615/http://bnews.kz/kk/news/post/52052/ |date=2014-11-12 }}</ref> 2012 жылы қараша айында компания акцияларын иемдену және пайдалану құқығы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігіне берілді. 2013 жылдың қаңтар айында strategy2050.kz арнайы веб-порталы іске қосылды. Сол жылы Қазконтент америкалық [[McAfee]] компаниясымен меморандумға қол қойды.<ref name="McAfee компаниясымен әріптестік">http://bnews.kz/kk/photonews/post/144270/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141112225600/http://bnews.kz/kk/photonews/post/144270/ |date=2014-11-12 }}</ref> Желтоқсан айында әдеби шығармаларды қолданушыларға ұсынатын adebiportal.kz сайты құрылды.<ref>http://bnews.kz/kk/news/post/159844/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141112225605/http://bnews.kz/kk/news/post/159844/ |date=2014-11-12 }}</ref> «Казконтент» АҚ «Қаламгер Азамат» жас журналистердің V республикалық форумын өткізді.<ref>http://bnews.kz/kk/photonews/post/160947/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141112225610/http://bnews.kz/kk/photonews/post/160947/ |date=2014-11-12 }}</ref> 2014 жылдың сәуір айында Қазконтент акцияларын басқару ҚР Байланыс және ақпарат жөніндегі агенттігіне өтті. Акционерлік қоғамның 100 пайызы [[Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму жөніндегі министрлігі]]не тиесілі. 2019 жылы «Қазконтент» АҚ «ҚазАқпарат» халықаралық ақпарат агенттігі» ЖШС құрамына қосылып, «ҚазАқпарат» халықаралық ақпарат агенттігі» акционерлік қоғамы болып қайта құрылды («Мемлекеттік мүліктің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 тамыздағы № 631 қаулысы). 2022 жылы «ҚазАқпарат» халықаралық ақпарат агенттігі» акционерлік қоғамы «Qazcontent» акционерлік қоғамы болып қайта аталды. == Құрылымы == «Qazcontent» АҚ басқару органы Директорлар кеңесі болып табылады. Атқарушы орган – басқарма. Ағымдағы қызметке басшылықты «Qazcontent» АҚ Басқарма төрағасы жүргізеді.<ref>[http://kzcontent.kz/sd.php Директорлар кеңесі]</ref> === Директорлар кеңесінің құрамы === * Искаков Канат Жумабаевич - ҚР Мәдениет және ақпарат министрінің орынбасары * Қорғанбаева Мадина Тұрғамбекқызы - тәуелсіз директор * Акишева Нуркамила - тәуелсіз директор * Райымбеков Жанат Темиргалиевич - тәуелсіз директор<ref>[https://qcontent.kz/korporativtik-basqarw/direktorlar-kengesi/ Директорлар кеңесі]</ref> === Басқарма мүшелері === * Айна Задабекқызы Задабек - «Qazcontent» акционерлік қоғамының Басқарма төрағасы * Муслим Мурадымович Базарбаев - Басқарма төрағасының орынбасары<ref>[https://qcontent.kz/korporativtik-basqarw/basqarma/ Басқарма]</ref> * Ерболат Тілекқабылұлы Каменов - Басқарма төрағасының орынбасары<ref>[https://qcontent.kz/korporativtik-basqarw/basqarma/ Басқарма]</ref> == Компания жобалары == === BaigeNews.kz === *{{URL|baigenews.kz}} сайты — бұл ҚР Президентінің «Тыңдайтын мемлекет» тұжырымдамасы аясында өз қызметін жүргізетін мемлекеттік БАҚ. 2009 жылдың наурыз айында іске қосылғаннан 2019 жылға дейін "Bnews.kz" деген атаумен жұмыс істеді. Мұнда саясат, оқиғалар, сыбайлас жемқорлық, скандалдар, таблоидті материалдар және т.б. туралы материалдар бар. Жаңалықтар орыс тілінде қолжетімді. === Baq.kz === *{{URL|baq.kz}} — Қазақстан мен әлемдегі оқиғаларды сараланған және шынайы түрде жедел жариялайтын мультимедиялық ақпарат агенттігі. 2010 жылдың қараша айында іске қосылды. Жаңалықтар қазақ тілінде қолжетімді. ===El.kz === *{{URL|el.kz}} ақпарат агенттігі — Қазақстандағы маңызды жаңалықтарды 24/7 режимінде шұғыл тарататын ақпараттық портал. 2012 жылы іске қосылды. Жаңалықтар қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде қолжетімді. ===Primeminister.kz === *{{URL|primeminister.kz}} — ҚР Премьер-министрінің ресми сайты. 2012 жылы іске қосылды. Портал — ҚР Үкіметі, Премьер-Министрінің қызметі туралы ресми ақпараттарды жариялайтын Қазақстан Үкіметі басшысының ресми ресурсы. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде қолжетімді. === Adebiportal.kz === *{{URL|adebiportal.kz «Әдебиет порталы»}} — отандық және әлемдік классикалық әдеби шығармалар мен түрлі жанрдағы әдеби мақалалар жинақталған бірегей платформа. 2013 жылы іске қосылды. Портал қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде қолжетімді. === E-history.kz === * {{URL|e-history.kz «Қазақстан тарихы»}} интернет-жобасы — отандық тарихымызды насихаттауға бағытталған еліміздің тарихы туралы сапалы ақпараттар жариялап отырады. 2013 жылы қыркүйекте іске қосылды. Портал қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде қолжетімді. === Ruh.kz === *{{URL|https://ruh.kz/}} ақпараттық-танымдық порталы — интеллектуалды, мәдени және рухани бағыттағы тақырыптарды қамтитын жастарға арналған интернет платформа. 2017 жылы «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында іске қосылған. Портал қазақ тілінде қолжетімді. === Бұрынғы медиа активтері === ; Assembly.kz *{{URL|assembly.kz}} — Қазақстан халқы Ассамблеясының корпоративті сайты. Барлық ақпараттық материалдар қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде берілген. Ол 2020 жылдан бері Қазақстан халқы Ассамблеясының ақпараттық-танымдық «el.kz» интернет-порталымен бірлескен жобасы болып табылады.<ref>[https://assembly.kz/siteabout/ Қазақстан халқы Ассамблеясының корпоративті сайты]</ref> ; [[Kaztube.kz]] *«kaztube.kz» видео-порталы 2009 жылдың ақпан айында іске қосылды. 2022 жылы ол [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|Президент телерадиокешенінің]] басқаруына өтті. 2024 жылдан бері бұрынғы «Kaztube.kz» порталының мекенжайында {{URL|https://mediabase.kz/}} сайты (Президент телерадиокешенінің медиа архиві) жұмыс істейді. ; Strategy2050.kz *«strategy2050.kz» ақпарат агенттігі 2013 жылы ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясын насихаттау мақсатында құрылды. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде материалдар жарияланып тұрды. 2021 жылы портал жұмысын тоқтатты. ; Sanamaq.kz *«sanamaq.kz» — «SANAMAQ» балаларға арналған танымдық порталы. ; Academia.kz ; Webpress.kz * «Webpress.kz» — баспа бұқаралық ақпарат құралдарының ұлттық агрегаторының порталы == Басшылары == ; "Қазконтент" АҚ басқарма төрағалары # Азамат Омаров (2009-2010) # Әлтайыр Уызбаев (2010-2012) # Айдос Қыдырма (2012-2016) # Асқар Ахметов (2016-2017) # Евгений Кочетов (2017-2018) # Думан Қожахметов (2018-2019) ; "ҚазАқпарат" Халықаралық ақпарат агенттігі" АҚ басқарма төрағалары # Асқар Омаров (2020-2021) # Елдос Нәшірәлі (2021-2022) ; "Qazcontent" АҚ басқарма төрағалары # Елдос Нәшірәлі (2022) # Бекзат Жүсіпов (2023-2024) # Айна Задабек (2024 жылдан бері қарай) == Тағы қараңыз == *[[Қазақстан (корпорация)]] *[[Хабар (агенттік)]] *[[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені]] == Сыртқы сілтемелер == *[http://qcontent.kz/ Компанияның ресми сайты] == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қазақстан компаниялары]] e2uehd2yelnyqrpnb7uproz69bxd9jx 0 40402 3480983 2022559 2025-06-18T09:43:26Z Орел Карл 81620 Орел Карл [[Дот]] бетін [[Ұзақ мерзімді оқ ату орны]] бетіне жылжытты 2022559 wikitext text/x-wiki [[File:Балаклава ДОТ.jpg|thumb]] '''Дот''' (орыс тіліндегі “долговременная огневая точка” деген тіркес құрамындағы [[сөз]]дердің бас [[әріп]]терінен қысқартылып алынған) — белгілі бір [[калибр]]лі [[артиллерия]]лық [[снаряд]]тарға (миналарға) қарсы төтеп бере алатын, [[әскер]]лерді, [[қару]]-жарақты, әскери техниканы қорғау үшін қолданылатын [[құрылыс]] жүйесі. [[Бетон]]нан, темір-бетоннан, тастан, кірпіштен, броньді плиталардан, т.б. жасалады. Доттың [[пулемет]]тік, [[зеңбірек]]тік, т.б. түрлері болады. ==Дереккөздер== Қазақ энцклопедиясы {{wikify}} [[Санат:Әскери іс]] {{stub}} ka4c2i3iftv1ecmg8k4b6a8v6u8qssn 3480985 3480983 2025-06-18T09:43:50Z Орел Карл 81620 Орел Карл [[Ұзақ мерзімді оқ ату орны]] бетін [[Ұзақ мерзімді оқ ату нүктесі]] бетіне жылжытты 2022559 wikitext text/x-wiki [[File:Балаклава ДОТ.jpg|thumb]] '''Дот''' (орыс тіліндегі “долговременная огневая точка” деген тіркес құрамындағы [[сөз]]дердің бас [[әріп]]терінен қысқартылып алынған) — белгілі бір [[калибр]]лі [[артиллерия]]лық [[снаряд]]тарға (миналарға) қарсы төтеп бере алатын, [[әскер]]лерді, [[қару]]-жарақты, әскери техниканы қорғау үшін қолданылатын [[құрылыс]] жүйесі. [[Бетон]]нан, темір-бетоннан, тастан, кірпіштен, броньді плиталардан, т.б. жасалады. Доттың [[пулемет]]тік, [[зеңбірек]]тік, т.б. түрлері болады. ==Дереккөздер== Қазақ энцклопедиясы {{wikify}} [[Санат:Әскери іс]] {{stub}} ka4c2i3iftv1ecmg8k4b6a8v6u8qssn 0 40751 3480775 2610817 2025-06-17T15:06:59Z Riad Salih 141965 Fictional flag, not based on a reliable source, please not to be added again. 3480775 wikitext text/x-wiki {{Infobox Former Country |native_name = الدولة الفاطمية<br>''al-Fāṭimiyyūn'' |conventional_long_name = Фатимид Ислам Хилафаты |common_name = Фатими Хилафасы |continent = Афроевразия |region = Таяу Шығыс |country = Мысыр |government_type = Ислам хилафаты |event_start = |year_start = 909 |date_start = 5 қаңтар |event_end = |year_end = 1171 |date_end = |event1 = Foundation of Cairo |date_event1 = 8 тамыз 969 |p1 = Аббас әулеті |flag_p1 = Black flag.svg |s1 = Айюб әулеті |flag_s1 = Flag of Ayyubid Dynasty.svg |s2 = Муаххидун халифаты |flag_s2 = |s3 = әл-Құдыс патшалығы |flag_s3 = Flag of Kingdom of Jerusalem.svg |s4 = Антиохия князьдығы |flag_s4 = Armoiries Bohémond VI d'Antioche.svg |s5 = Эдесса графтығы |flag_s5 = |s6 = Триполи графтығы |flag_s6 = |s7 = Зириды |flag_s7 = |s8 = Сицилия әмірлігі |flag_s8 = Rectangular green flag.svg |s9 = Сицилия графтығы |flag_s9 = Blason sicile famille Hauteville.svg |image_flag = Rectangular green flag.svg |flag_type = Fatimid green banner<ref> [[Ibn Hammad (historian)|Ibn Hammad]] (d. 1230) in ''Akhbar al-Muluk Bani Ubayd'' (ed. Paris, 1927, p. 57) mentions that [[Ismail al-Mansur]] in 948 after his victory over [[Abu Yazid]] was met at [[Kairwan]] by the notables mounted on fine horses and carrying drums and green flags. </ref> |image_map = FatimidCaliphate969.png |image_map_caption = The Fatimid Caliphate at its peak, c. 969. |capital = [[Махдия]] (909-969) <br>[[Әл-Қаһира]] (969-1171) |religion = [[Шииттер]] |currency = [[динар]] |leader1 = Убайдаллаһ әл-Махди |year_leader1 = 909-934 |leader2 = әл-Адид |year_leader2 = 1160-1171 |title_leader = Халифа |stat_year1 = 969 |stat_area1 = 5100000 |stat_year2 = |stat_pop2 = 6,200,000|today = {{flag|Algeria}}<br />{{flag|Egypt}}<br />{{flag|Palestine}}<br />{{flag|Israel}}<br />{{flag|Italy}}<br />{{flag|Lebanon}}<br />{{flag|Sudan}}<br/>{{flag|Libya}}<br />{{flag|Malta}}<br />{{flag|Morocco}}<br />{{flag|Saudi Arabia}}<br />{{flag|Tunisia}}<br />{{flag|Jordan}}<br />{{flag|Syria}}<br />{{flag|Spain}} }} '''Фатими Хилафаты''', әл-Фатимийун, Фатимашылар, Фатимилер – [[Тунис]] пен Египетте билік құрған шииттік араб хилафаттарының әулеті (909 – 1171). Олар өздерін Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбардың қызы Фатиманың ұрпағы деп санады. Бірақ олардың Фатима мен Әлиден тарайтындығы толық дәлелденбеген. Сондықтан сүнниттер оларды Әли мен Фатима әулетінен деп санамайды. Тіпті кейбір араб тарихшылары ол әулеттің негізін қалаушы Убайдоллах иудей еді деген пікір білдірген. Убайдоллах 909 жылы [[Әбу Абдаллах]] деген исмаилшыл [[миссионер]]дің көмегімен түрмеден шығып, 910 жылы қаңтарда Ифрикияда (Тунис) “махди”, “әділетсіздіктен құтқарушы” деген атақ иемденіп, өзін “діндарлар әмірі” – хилафа деп жариялады. Әбу Абдаллахтың қол астындағы берберлер тайпасының көмегімен ол Солтүстік Африканың Тахарте, Сиджилмас, т.б. аудандарын басып алды. 911 махди Убайдоллах халық арасындағы беделі күшті бақталасы Әбу Абдаллахты өлтіртіп, 934 жылға дейін жеке дара билік құрды. 914 жылы “махди” Египетті жаулап алу әрекетін жасап, сәтсіздікке ұшырады. Мұндай сәтсіз әрекеттер 919, 935, 945, 966 ж. қайталанды. Тек 969 жылы шілдеде египеттік әскер талқандалып, фатимилік халиф Муызз Египеттің халифы деп жарияланды. Сол жылы жаңа астана – Каир қаласының негізі қаланды. Халифтың сарайы оған 973 жылы көшіп келді. *Фатима әулетінен шыққан халифтер: [[File:Fatimid Islamic Caliphate.png|thumb|left|150px|Фатимилер хилафаты картасы]] Убайдоллах (909 – 34), Качим (934 – 46), Мансур (946 – 53), Муызз (953 – 75), Әзиз (975 – 96), Хахим (996 – 1021), Захир (1021 – 36), Мустансир (1036 – 94), Мұстали (1094 – 1104), Әмир (1104 – 30), Зафир (1149 – 54), Фаиз (1054 – 60), Адид (1160 – 71).<br /> 974 жылы Фатима әулеті [[Дамаск]] қаласын басып алды. Муызз (Әбу-Темим-Маадз) бен Әзиз (Әбу-Мансұр-Низар) халифтардың билігі кезінде Фатима әулеті мемлекетінің қуаттылығы шырқау шегіне жетті. 11 ғасырдың ортасында қуаңшылыққа байланысты Египетте ашаршылық және әр түрлі індет жайлады. Оған қарсы батыл шаралар қолдана алмаған халиф Мустансир қолбасшы Бадр әл-Жамалиді уәзір етіп тағайындап, бүкіл билікті соның қолына тапсырды. Бадр жағдайды қалпына келтірді. Бірақ осы кезден бастап елдегі барлық билік халифтерден уәзірлерге көше бастады. 1064 жылы [[Сирия]]ға салжұқ түріктері басып кірді. Фатима әулетінің әлсіреуі, Салжұқ сұлтандығының ыдырауы кресшілердің Таяу Шығыстағы жорықтарына жол ашты. [[Еуропа]] кресшілерді [[Египет]] қатты қызықтырды. Ондағы экономикасы құлдырау саяси [[анархия]]ға ұласып жатты. Фатима әулетінің ішкі ыдырауы күшейді. 1048 жылы Фатима әулетінен Солтүстік [[Африка]] бөлініп кетті, 1061 – 91 жылы Сицилияны нормандар жаулап алды, Сирия кресшілер мен салжұқтардың қол астына көшті. Сарайлық төңкерістер, т.б. қырқыстар мен тәртіпсіздіктерден Фатима әулеті 12 ғасырда қатты қалжырады. 1171 жылы [[Халифа|халиф]] Адид қайтыс болғаннан кейін оның Айюб әулетінен шыққан уәзірі Салах әд-Дин Египеттегі билікті өз қолына алды. Ол Египетті сүнниттік мемлекетке айналдырды. 10 – 11 ғасырларда Фатима әулетінде рухани өмір гүлденді. [[Астана]] [[Каир]] қаласына көшірілгеннен кейін, ол мұсылман әлеміндегі ең ірі мәдени орталыққа айналды. Мемлекетте аса көрнекті оптик, астроном және математик ас-Садафи, атақты дәрігер ибн Ридван, [[философ]]тар [[Әбу Хатым ар-Рази]], [[Хамид-әд-Дин Кирмани]], [[тарих]]шылар [[ибн Зулак, Мусаббихи]], т.б. өмір сүрді және ғылыми еңбектер жазды. ==Дереккөздер== <references/> [[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 9 том {{Хилафаттар}} [[Санат:Фатима әулеті| ]] [[Санат:Солтүстік Африка тарихы]] [[Санат:Жерорта тарихы]] [[Санат:909 жылы құрылғандар]] [[Санат:1171 жылы таралғандар]] [[Санат:Мұсылман әулеттері]] [[Санат:Мысыр тарихы]] [[Санат:Алжир тарихы]] [[Санат:Мальта тарихы]] [[Санат:Сицилия тарихы]] [[Санат:Ислам тарихы]] [[Санат:Исламизм]] [[Санат:Хилафаттар]] nz9aqrabpdwd1673uep30m1b5dog1mp 0 41315 3480905 3232887 2025-06-18T05:09:55Z 1nter pares 146705 3480905 wikitext text/x-wiki [[File:Secret history.jpg|thumb|"Моңғолдың кұпия шежіресі" бір беті. Сол жақ бағаналарда [[моңғол тілі]], ал оң жақта — [[қытай тілі]]ндегі транскрипциясы мен [[глоссарий]]і. [[Қытай]], [[1908|1908 ж.]]]] '''“Моңғолдың құпия шежіресі”''' – [[13]] – [[14]] ғасырлардағы жазба мұра. [[Моңғолия]]ны мекендеген түркі тайпаларының ([[найман]], [[керей]], [[меркіт]], [[қоңырат]], [[жалайыр]], [[татар]], [[ұйғыр]]) тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік-саяси өмірі суреттелген, сондай-ақ тарихы, тілі, [[этнография]]сына қатысты деректер мол кездеседі. Шежіре шамамен [[1240]] жылы аяқталған. Авторы белгісіз, ол [[хан]] ордасында қызмет етіп, еңбекті ұйғыр әліпбиі негізінде жазған. Еңбек [[ақсүйек]]тер ғана оқитын мемлекеттің ішкі-сыртқы саясаты, стратегиясы мен тактикасы, әскери [[доктрина]]сы жайлы жазылған кітап болғандықтан “Моңғолдың құпия шежіресі” аталған. [[1382]] жылы [[қытайлар]] шығарманы қытай әліпбиімен қайта көшірген. Осылайша моңғол тілінде, қытай әліпбиінде жазылған нұсқа [[Пекин]] архивінде сақталды. Еңбекті [[моңғол]] ғалымдарымен қатар шетелдіктер де зерттеді. [[Еуропалықтар]] алғаш орыс ғалымы [[И.Кафаров]]тың қысқаша аудармасы ([[1866]]) арқылы таныды, кейіннен неміс зерттеушісі [[Хейниш]] ([[1937]]), кеңес тарихшысы [[С.А. Козин]] ([[1941]]), француз ғалымы [[П.Пеллио]] ([[1949]]) толықтай аударып, бастырды. [[Қ.Дамдинсүрэн]], [[Ш.Гадамба]], [[Д.Цэрэнсодном]] секілді моңғол ғалымдары құнды зерттеулер жасады. 1969 жылы “Моңғолдың құпия шежіресі” қазақ тілінде [[М.Сұлтанияұлы]]ның тәржімалауымен [[Баян Өлгий]] қаласында жарық көрді. Өлеңін аударған [[И.Байбатырұлы]], алғысөзін жазған [[Б.Бұқатұлы]]. “Моңғолдың құпия шежіресі” 1998 жылы Алматыда, 2002 жылы [[Улан-Баторда]] қазақ тілінде қайта жарияланды.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]]</ref><br> '''"Моңғолдың кұпия шежіресі"''' (''Юан Чао Би Ши'') — 1240 ж. көне [[Моңғол тілі]]нде, көне ұйғыр әрпімен жазылған ескерткіш. Алғашқы нұсқасы қазіргі дейін белгісіз. Кім жазғаны да беймәлім. Чех ғалымы [[Поухо]]ның пікірінше, [[Шыңғыс хан|Чыңғыс қағанға]] ең сенімді, мемлекеттік төреші, [[Татарлар|татар]] азаматы Чікіқұтұқ жазды. Себебі, ол ұйғырша хат білетін, Чыңғыс ордасының ішкі-сыртқы саясат істерін, Чыңғыс қағанның бұйрық-әмірін орданың жасырын "Көк кітапшасына" белгілеп отыратын адам болған деп жорамалдайды. "Моңғолдың кұпия шежіресінің" аты: көне Моңғолша ''"Моңғол-үн нығуча тобчыйан"'' (Моңғолун - Моңғолдың, нығүча — құпия, тобчый- ан — қысқаша жинақ, тұжырымды жинақ), қазіргі моңғолша ''"монголын нууц товчоо"''. [[Қытай тілі|Қытайша]] аты:'' "Юан Чао Би Ши"'' ([[Юань Империясы|Юан]] — мемлекет аты, Чао — қупия, Би Ши — тарих). "Моңғолдың кұпия шежіресі" [[Қытай]]дың "Хун-У" патшасының тұсында 1382-жылдар шамасында, қытай адамдарының моңғол тілін үйренуіне көмекші құрал ретінде, моңғол тілінде, қытай [[иероглиф]]імен көшіріліп жазылған. Бұл кешірме Бейжин (Пекин) кітапханасында сақталып қалған. Осы көшірмені тұңғыш рет орыс ғалымы И. Кафаров қытай иероглифінен сөз дыбыстарын бұзбай, сол қалпында орыс әріпімен транскрипциялап, оны орысшаға аударып, 1866 ж. бастырды. Осы басылым шығыстанушыларға "Моңғолдың кұпия шежіресін" зерттеуге жол ашады. Моңғол ғалымы академик Ц. Дамдинсүрэн тұңғыш рет (1940 ж.) "Моңғолдың кұпия шежіресін" көне Моңғол тілінен қазіргі Моңғол тіліне тәржімелеген. "Моңғолдың кұпия шежіресінде": "Чыңғыс қағанның арғы тегі тәңір шуағынан жаралған ''Батачы хан'', зайыбы ''Қоғай Марал''" дейді де, бұл екеуінен тараған үрім-бұтағын ұластырып айтады. Чыңғыс қағанның балалық шағын, есейіп-ер жетуін, моңғол тайпаларының басын қосып, "Біріккен Моңғол мемлекетін" құруын, көршілес түркі тайпаларын ырқына енгізуін, [[Орта Азия]], [[Еуропа]] елдерін жаулап алуын, Чыңғыс қағанның өлгенге дейінгі іс-әрекетін дәл шындығы бойынша тақпақпен, қысқаша жырмен, шебер қара сөзбен баяндайды. "Моңғолдың кұпия шежіресі" XIII—ХІғғ. кезіндегі Моңғол тарихын, тілін, әдебиетін түсінуге, зерттеуге елеулі рухани [[мұра]] болып қана қоймай, сонымен бірге, ол - түркі тайпаларының, сол кездегі тарихын, тілін, әдебиетін салыстырып түсінуде, зерттеуде аса құнды рухани мұра екені даусыз. Олай дейтініміз, қазіргі [[Моңғолия]]ның жерінде белгісіз дәуірден ҮІ—XII ғасырға дейін қазіргі қазақ халқының [[найман]], [[керей]], [[қоңырат]], [[меркіт]] тайпалары және түркі тілдес [[қырғыз]], [[Ұйғырлар|ұйғыр]], [[Татарлар|татар]] тайпапары шығыс-оңтүстіктегі Моңғол тайпаларымен көршілес қарым-қатынаста болды. Шығыстанушы ғалым Б. Напил "Моңғолдың кұпия шежіресіндегі" сөздердің елудей пайызы (50%-і) қазақ тілінің сөздік қорында сәйкеседі" деп тұжырымдайды. Байымдасақ, қазақ тілі — өзге түркі тілдерін және Моңғол, тұңғыс-маньчжур, жапон, корей тілдерін салыстырып зерттеуге ең негізгі өзек тіл екендігін ғылыми мінбеде батыл айта аламыз.<ref>Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3</ref><ref>[http://altaica.ru/SecretH.php Сокровенное сказание монголов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151122140143/http://altaica.ru/SecretH.php |date=2015-11-22 }}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} {{stub}} [[Санат:Тарих]] onhqw50q71y5fbki348w72cp9evr0fz 0 45665 3480937 2072562 2025-06-18T07:36:50Z Салиха 17167 3480937 wikitext text/x-wiki '''Ысқақ ата киелі кешені''' – [[Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі]]не енген XV-XIX ғасырлардың сәулет өнері ескерткіші. 1982 жылдан бастап мемлекет қарауында. == Орналасқан жері == [[Түркістан облысы]], [[Қазығұрт ауданы]], [[Тұрбат]] ауылында орналасқан. == Тарихи деректер, аңыздар == Жергілікті аңыздар бойынша Тұрбаттағы [[Ысмайыл Ата сәулет кешені|Ысмайыл ата]] кесенесінің құрылысы аяқталғаннан кейін [[Әмір Темір]] Ысқақ ата аталатын культтік кешеннің бастамасы болған кесенені тұрғызуға бұйрық береді.<br> Ысқақ атаның өмірбаяны кесене мен бүкіл кешеннің киелі тарихының негізінде жатыр. Ысқақ ата Ысмайыл атаның ұлы болған. Оның есімінің артына нисба Казгирди (Қазғұрт топонимы) жалғанады. Толық есімі – Ысқақ Қожа ибн Ысмайыл ата Казгирди ат-Түркістани. Ол "Кабулдық тізім" деп аталатын Насаб-нама (Хадисат әл-арифин шығармасы) тізімдерінің ең ежелгі авторларының бірі болған секілді. Сопылық ілімдегі оның қызметі [[Сайрам]]ның оңтүстігінде өтті (А.К. Муминов). Ә.А. Диваев айтарлықтай белгілі орын ретінде Санджабты атайды (Тұрбат ауылы – автор). == Кешен сипаты == Кешен ауылдың оңтүстік шетінде, өзеннің сол жағалауында, көркем адырлы жердегі көлемді зират ішінде орналасқан. Кешенді құраған XV-XIX ғасырларға жататын кесенелер топтамасы бірнеше рет бұзылып, қайта жаңартылған. Бүгінгі таңда қорымға кіретін есік қазіргі тікбұрышты кірпіштен тұрғызылған сүйір аркалы қақпа түрінде орындалған. Ауласының ішінде, қақпасының сол жағында кейінгі уақыттарда пайда болған әрі архитектуралық жағынан қызығушылық туғызбайтын, қызмет етіп тұрған мешіт бар.<br> Кешеннің негізін құрайтын Ысқақ ата кесенесіне төбенің баурайында орналасқан, қабырғасының орта тұсына дейін бұзылып кеткен кесене мен атаусыз кесене жалғасып жатыр. Кейінірек тағы да монументалдық сәулет өнерінің санатына қатысы жоқ, бірақ киелі сипатқа ие XIX-XX ғасырлардағы жергілікті тұрғындар халықтық архитектураның тұрғын үй дәстүрінде салынған (сопа сазбен толтырылған каркасты қабырғалар, аркалық жабынды, тегіс шатырлы) бірнеше мазар анықталған болатын. == Кесене сипаты == Ысқақ ата кесенесі XV-XIX ғасырларда төбенің басында орналасқан. Порталды-күмбезді құрылыс. Орталық залға үш жағынан кең есіктер біріктіріп тұрған құлпытастары бар бүйірлі қалқа-сағыналар жалғасқан. Жоспарының нәтижесінде кірестік композиция анық көрініс тапқан.<br> Порталының сүйір аркасы кірпіш қаландысының терең жолағымен "П" тәрізді жиектеліп аяқталған. 2010 жылдар басында аяқталған қайта жаңғырту жүмыстарының барысында шатырлы күмбез орнатылды. Оған өту аркалық ярус пен екіаралық қалқанша желкендер арқылы жүзеге асырылады. Екі жағындағы сағаналар интерьері арқалықпен, ал үшіншісі – шағын күмбезге өту үшін қарапайым бұрыштық қиғаштықта жабылған. Кесене сәнделмеген. Аласа порталы, порталдық арка құрылымы, күмбез асты құрылысы XV-XIX ғасырларға жататын ташкенттік сәулет өнері мектебіне жатады. Көптеген құрылыстарда кездесетін бүйірлі қалқа-сағаналарды, оның қызметіне қарамастан, жергілікті ерекшеліктері деп есептеуге болады (дегенмен, бірлі жарым жағдайлар да басқа аудандардан кездеседі).<br> Ысқақ ата кесенесінің оңтүстік-батыс бұрышына шағын порталды-күмбезді кесененің (Кіші Мазар) қалдықтары жалғасып жатыр. Қабырғаларының кірпіштен мәнерленіп қалануы (қосарланған кірпіштер, "бантик") оған архаизмдік көрініс береді. Ысқақ ата кесенесінен 50 м шығыста орналасқан атаусыз кесене жүргізілген сауалнама мәліметтері бойынша Ысмайыл ата мен Ысқақ атаның ұстазы болған Хазірет Молдаға арналып тұрғызылған порталды-күмбезді кесене. Порталының жоғарға бөлігі мен күмбезі сақталмаған. Құрылыс еке жағы да құламалы шифер жабындысымен жабылған. Күйдірілген кірпіштен арасына әк-ғаныш ерітіндісін пайдалану арқылы қаланған. Аркалық және екіаралық қалқанша желкені – кесененің үсті бұрын сфероконусты күмбезбен жабылғандығының негізгі белгісі. Кесене сәнделмеген.<ref>Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Түркістан облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Түркістан облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Түркістан облысы сәулеті]] [[Санат:Қазақстан кесенелері]] 26b3la5swtyy23j00oqkzcl774u7p2s 3480942 3480937 2025-06-18T07:47:24Z Салиха 17167 3480942 wikitext text/x-wiki '''Ысқақ ата киелі кешені''' – [[Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі]]не енген XV-XIX ғасырлардың сәулет өнері ескерткіші. 1982 жылдан бастап мемлекет қарауында. == Орналасқан жері == [[Түркістан облысы]], [[Қазығұрт ауданы]]ндағы [[Тұрбат]] ауылында орналасқан. == Тарихи деректер, аңыздар == Жергілікті аңыздар бойынша Тұрбаттағы [[Ысмайыл Ата сәулет кешені|Ысмайыл ата]] кесенесінің құрылысы аяқталғаннан кейін [[Әмір Темір]] Ысқақ ата аталатын культтік кешеннің бастамасы болған кесенені тұрғызуға бұйрық береді.<br> Ысқақ атаның өмірбаяны кесене мен бүкіл кешеннің киелі тарихының негізінде жатыр. Ысқақ ата Ысмайыл атаның ұлы болған. Оның есімінің артына нисба Казгирди (Қазғұрт топонимы) жалғанады. Толық есімі – Ысқақ Қожа ибн Ысмайыл ата Казгирди ат-Түркістани. Ол "Кабулдық тізім" деп аталатын Насаб-нама (Хадисат әл-арифин шығармасы) тізімдерінің ең ежелгі авторларының бірі болған секілді. Сопылық ілімдегі оның қызметі [[Сайрам]]ның оңтүстігінде өтті (А.К. Муминов). Ә.А. Диваев айтарлықтай белгілі орын ретінде Санджабты атайды (Тұрбат ауылы – автор). == Кешен сипаты == Кешен ауылдың оңтүстік шетінде, өзеннің сол жағалауында, көркем адырлы жердегі көлемді зират ішінде орналасқан. Кешенді құраған XV-XIX ғасырларға жататын кесенелер топтамасы бірнеше рет бұзылып, қайта жаңартылған. Бүгінгі таңда қорымға кіретін есік қазіргі тікбұрышты кірпіштен тұрғызылған сүйір аркалы қақпа түрінде орындалған. Ауласының ішінде, қақпасының сол жағында кейінгі уақыттарда пайда болған әрі архитектуралық жағынан қызығушылық туғызбайтын, қызмет етіп тұрған мешіт бар.<br> Кешеннің негізін құрайтын Ысқақ ата кесенесіне төбенің баурайында орналасқан, қабырғасының орта тұсына дейін бұзылып кеткен кесене мен атаусыз кесене жалғасып жатыр. Кейінірек тағы да монументалдық сәулет өнерінің санатына қатысы жоқ, бірақ киелі сипатқа ие XIX-XX ғасырлардағы жергілікті тұрғындар халықтық архитектураның тұрғын үй дәстүрінде салынған (сопа сазбен толтырылған каркасты қабырғалар, аркалық жабынды, тегіс шатырлы) бірнеше мазар анықталған болатын. == Кесене сипаты == Ысқақ ата кесенесі XV-XIX ғасырларда төбенің басында орналасқан. Порталды-күмбезді құрылыс. Орталық залға үш жағынан кең есіктер біріктіріп тұрған құлпытастары бар бүйірлі қалқа-сағыналар жалғасқан. Жоспарының нәтижесінде кірестік композиция анық көрініс тапқан.<br> Порталының сүйір аркасы кірпіш қаландысының терең жолағымен "П" тәрізді жиектеліп аяқталған. 2010 жылдар басында аяқталған қайта жаңғырту жүмыстарының барысында шатырлы күмбез орнатылды. Оған өту аркалық ярус пен екіаралық қалқанша желкендер арқылы жүзеге асырылады. Екі жағындағы сағаналар интерьері арқалықпен, ал үшіншісі – шағын күмбезге өту үшін қарапайым бұрыштық қиғаштықта жабылған. Кесене сәнделмеген. Аласа порталы, порталдық арка құрылымы, күмбез асты құрылысы XV-XIX ғасырларға жататын ташкенттік сәулет өнері мектебіне жатады. Көптеген құрылыстарда кездесетін бүйірлі қалқа-сағаналарды, оның қызметіне қарамастан, жергілікті ерекшеліктері деп есептеуге болады (дегенмен, бірлі жарым жағдайлар да басқа аудандардан кездеседі).<br> Ысқақ ата кесенесінің оңтүстік-батыс бұрышына шағын порталды-күмбезді кесененің (Кіші Мазар) қалдықтары жалғасып жатыр. Қабырғаларының кірпіштен мәнерленіп қалануы (қосарланған кірпіштер, "бантик") оған архаизмдік көрініс береді. Ысқақ ата кесенесінен 50 м шығыста орналасқан атаусыз кесене жүргізілген сауалнама мәліметтері бойынша Ысмайыл ата мен Ысқақ атаның ұстазы болған Хазірет Молдаға арналып тұрғызылған порталды-күмбезді кесене. Порталының жоғарға бөлігі мен күмбезі сақталмаған. Құрылыс еке жағы да құламалы шифер жабындысымен жабылған. Күйдірілген кірпіштен арасына әк-ғаныш ерітіндісін пайдалану арқылы қаланған. Аркалық және екіаралық қалқанша желкені – кесененің үсті бұрын сфероконусты күмбезбен жабылғандығының негізгі белгісі. Кесене сәнделмеген.<ref>Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Түркістан облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Түркістан облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Түркістан облысы сәулеті]] [[Санат:Қазақстан кесенелері]] o7e5as6lsfzutsy3kadkazvtvhwye94 3480948 3480942 2025-06-18T08:06:19Z Салиха 17167 3480948 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат | ғимараттың аты = Ысқақ ата киелі кешені | шынайы аты = | бұрынғы атауы = | балама аты = | статусы = Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші | суреті = Ысқақ ата кесенесі.jpg | ені = | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 44 |lat_sec = 53 |lon_dir = |lon_deg = 69|lon_min = 35 |lon_sec = 08 | карта атауы = | карта ені = | ғимараттың үлкен жетістігі = | ізашары = | ізбасары = | ғимарат түрі = діни | сәулет стилі = қала құрылысы және сәулет | қолданылуы = | орналасуы = [[Түркістан облысы]] | мекен жайы = [[Қазығұрт ауданы]], [[Тұрбат]] ауылы | қала = | мемлекет = | қазіргі жалдаушы = | ғимараттың маңыздылығы = Мемлекет қорғауында | құрылысы уақыты = XV-XIX ғасырлар | құрылысы аяқталды = | ашылған уақыты = | жөнделген уақыты = 201о жылы | жабылған уақыты = | бұзылған уақыты = | құны = | жөндеу құны = | биіктігі = | төбесі = | антеннаның төбесі = | шатыры = | ең соңғы қабат = | обсерватория = | құрылыс жүйесі = | көлемі = | диаметрі = | басқа да өлшемдері = | қабаттар саны = | ғимараттың ішкі ауданы = | лифтілер = | тапсырыс беруші = | иемденуші = | басқарушы орган = | сәулетшісі = | сәулет фирмасы = | салушы = | инженері = | инженер-құрылысшы = | басқа да дизайнерлер = | сметашы = | бас мердігер = | марапаттары = | дүкендер саны = | бөлмелер саны = | көлік тұрағы = | сайты = }} '''Ысқақ ата киелі кешені''' – [[Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі]]не енген XV-XIX ғасырлардың сәулет өнері ескерткіші. 1982 жылдан бастап мемлекет қарауында. == Орналасқан жері == [[Түркістан облысы]], [[Қазығұрт ауданы]]ндағы [[Тұрбат]] ауылында орналасқан. == Тарихи деректер, аңыздар == Жергілікті аңыздар бойынша Тұрбаттағы [[Ысмайыл Ата сәулет кешені|Ысмайыл ата]] кесенесінің құрылысы аяқталғаннан кейін [[Әмір Темір]] Ысқақ ата аталатын культтік кешеннің бастамасы болған кесенені тұрғызуға бұйрық береді.<br> Ысқақ атаның өмірбаяны кесене мен бүкіл кешеннің киелі тарихының негізінде жатыр. Ысқақ ата Ысмайыл атаның ұлы болған. Оның есімінің артына нисба Казгирди (Қазғұрт топонимы) жалғанады. Толық есімі – Ысқақ Қожа ибн Ысмайыл ата Казгирди ат-Түркістани. Ол "Кабулдық тізім" деп аталатын Насаб-нама (Хадисат әл-арифин шығармасы) тізімдерінің ең ежелгі авторларының бірі болған секілді. Сопылық ілімдегі оның қызметі [[Сайрам]]ның оңтүстігінде өтті (А.К. Муминов). Ә.А. Диваев айтарлықтай белгілі орын ретінде Санджабты атайды (Тұрбат ауылы – автор). == Кешен сипаты == Кешен ауылдың оңтүстік шетінде, өзеннің сол жағалауында, көркем адырлы жердегі көлемді зират ішінде орналасқан. Кешенді құраған XV-XIX ғасырларға жататын кесенелер топтамасы бірнеше рет бұзылып, қайта жаңартылған. Бүгінгі таңда қорымға кіретін есік қазіргі тікбұрышты кірпіштен тұрғызылған сүйір аркалы қақпа түрінде орындалған. Ауласының ішінде, қақпасының сол жағында кейінгі уақыттарда пайда болған әрі архитектуралық жағынан қызығушылық туғызбайтын, қызмет етіп тұрған мешіт бар.<br> Кешеннің негізін құрайтын Ысқақ ата кесенесіне төбенің баурайында орналасқан, қабырғасының орта тұсына дейін бұзылып кеткен кесене мен атаусыз кесене жалғасып жатыр. Кейінірек тағы да монументалдық сәулет өнерінің санатына қатысы жоқ, бірақ киелі сипатқа ие XIX-XX ғасырлардағы жергілікті тұрғындар халықтық архитектураның тұрғын үй дәстүрінде салынған (сопа сазбен толтырылған каркасты қабырғалар, аркалық жабынды, тегіс шатырлы) бірнеше мазар анықталған болатын. == Кесене сипаты == Ысқақ ата кесенесі XV-XIX ғасырларда төбенің басында орналасқан. Порталды-күмбезді құрылыс. Орталық залға үш жағынан кең есіктер біріктіріп тұрған құлпытастары бар бүйірлі қалқа-сағыналар жалғасқан. Жоспарының нәтижесінде кірестік композиция анық көрініс тапқан.<br> Порталының сүйір аркасы кірпіш қаландысының терең жолағымен "П" тәрізді жиектеліп аяқталған. 2010 жылдар басында аяқталған қайта жаңғырту жүмыстарының барысында шатырлы күмбез орнатылды. Оған өту аркалық ярус пен екіаралық қалқанша желкендер арқылы жүзеге асырылады. Екі жағындағы сағаналар интерьері арқалықпен, ал үшіншісі – шағын күмбезге өту үшін қарапайым бұрыштық қиғаштықта жабылған. Кесене сәнделмеген. Аласа порталы, порталдық арка құрылымы, күмбез асты құрылысы XV-XIX ғасырларға жататын ташкенттік сәулет өнері мектебіне жатады. Көптеген құрылыстарда кездесетін бүйірлі қалқа-сағаналарды, оның қызметіне қарамастан, жергілікті ерекшеліктері деп есептеуге болады (дегенмен, бірлі жарым жағдайлар да басқа аудандардан кездеседі).<br> Ысқақ ата кесенесінің оңтүстік-батыс бұрышына шағын порталды-күмбезді кесененің (Кіші Мазар) қалдықтары жалғасып жатыр. Қабырғаларының кірпіштен мәнерленіп қалануы (қосарланған кірпіштер, "бантик") оған архаизмдік көрініс береді. Ысқақ ата кесенесінен 50 м шығыста орналасқан атаусыз кесене жүргізілген сауалнама мәліметтері бойынша Ысмайыл ата мен Ысқақ атаның ұстазы болған Хазірет Молдаға арналып тұрғызылған порталды-күмбезді кесене. Порталының жоғарға бөлігі мен күмбезі сақталмаған. Құрылыс еке жағы да құламалы шифер жабындысымен жабылған. Күйдірілген кірпіштен арасына әк-ғаныш ерітіндісін пайдалану арқылы қаланған. Аркалық және екіаралық қалқанша желкені – кесененің үсті бұрын сфероконусты күмбезбен жабылғандығының негізгі белгісі. Кесене сәнделмеген.<ref>Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Түркістан облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Түркістан облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Түркістан облысы сәулеті]] [[Санат:Қазақстан кесенелері]] lb5bvsaectq53vqsfd0ugl1ai04gkzx 3480949 3480948 2025-06-18T08:09:05Z Салиха 17167 /* Кесене сипаты */ 3480949 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат | ғимараттың аты = Ысқақ ата киелі кешені | шынайы аты = | бұрынғы атауы = | балама аты = | статусы = Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші | суреті = Ысқақ ата кесенесі.jpg | ені = | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 44 |lat_sec = 53 |lon_dir = |lon_deg = 69|lon_min = 35 |lon_sec = 08 | карта атауы = | карта ені = | ғимараттың үлкен жетістігі = | ізашары = | ізбасары = | ғимарат түрі = діни | сәулет стилі = қала құрылысы және сәулет | қолданылуы = | орналасуы = [[Түркістан облысы]] | мекен жайы = [[Қазығұрт ауданы]], [[Тұрбат]] ауылы | қала = | мемлекет = | қазіргі жалдаушы = | ғимараттың маңыздылығы = Мемлекет қорғауында | құрылысы уақыты = XV-XIX ғасырлар | құрылысы аяқталды = | ашылған уақыты = | жөнделген уақыты = 201о жылы | жабылған уақыты = | бұзылған уақыты = | құны = | жөндеу құны = | биіктігі = | төбесі = | антеннаның төбесі = | шатыры = | ең соңғы қабат = | обсерватория = | құрылыс жүйесі = | көлемі = | диаметрі = | басқа да өлшемдері = | қабаттар саны = | ғимараттың ішкі ауданы = | лифтілер = | тапсырыс беруші = | иемденуші = | басқарушы орган = | сәулетшісі = | сәулет фирмасы = | салушы = | инженері = | инженер-құрылысшы = | басқа да дизайнерлер = | сметашы = | бас мердігер = | марапаттары = | дүкендер саны = | бөлмелер саны = | көлік тұрағы = | сайты = }} '''Ысқақ ата киелі кешені''' – [[Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі]]не енген XV-XIX ғасырлардың сәулет өнері ескерткіші. 1982 жылдан бастап мемлекет қарауында. == Орналасқан жері == [[Түркістан облысы]], [[Қазығұрт ауданы]]ндағы [[Тұрбат]] ауылында орналасқан. == Тарихи деректер, аңыздар == Жергілікті аңыздар бойынша Тұрбаттағы [[Ысмайыл Ата сәулет кешені|Ысмайыл ата]] кесенесінің құрылысы аяқталғаннан кейін [[Әмір Темір]] Ысқақ ата аталатын культтік кешеннің бастамасы болған кесенені тұрғызуға бұйрық береді.<br> Ысқақ атаның өмірбаяны кесене мен бүкіл кешеннің киелі тарихының негізінде жатыр. Ысқақ ата Ысмайыл атаның ұлы болған. Оның есімінің артына нисба Казгирди (Қазғұрт топонимы) жалғанады. Толық есімі – Ысқақ Қожа ибн Ысмайыл ата Казгирди ат-Түркістани. Ол "Кабулдық тізім" деп аталатын Насаб-нама (Хадисат әл-арифин шығармасы) тізімдерінің ең ежелгі авторларының бірі болған секілді. Сопылық ілімдегі оның қызметі [[Сайрам]]ның оңтүстігінде өтті (А.К. Муминов). Ә.А. Диваев айтарлықтай белгілі орын ретінде Санджабты атайды (Тұрбат ауылы – автор). == Кешен сипаты == Кешен ауылдың оңтүстік шетінде, өзеннің сол жағалауында, көркем адырлы жердегі көлемді зират ішінде орналасқан. Кешенді құраған XV-XIX ғасырларға жататын кесенелер топтамасы бірнеше рет бұзылып, қайта жаңартылған. Бүгінгі таңда қорымға кіретін есік қазіргі тікбұрышты кірпіштен тұрғызылған сүйір аркалы қақпа түрінде орындалған. Ауласының ішінде, қақпасының сол жағында кейінгі уақыттарда пайда болған әрі архитектуралық жағынан қызығушылық туғызбайтын, қызмет етіп тұрған мешіт бар.<br> Кешеннің негізін құрайтын Ысқақ ата кесенесіне төбенің баурайында орналасқан, қабырғасының орта тұсына дейін бұзылып кеткен кесене мен атаусыз кесене жалғасып жатыр. Кейінірек тағы да монументалдық сәулет өнерінің санатына қатысы жоқ, бірақ киелі сипатқа ие XIX-XX ғасырлардағы жергілікті тұрғындар халықтық архитектураның тұрғын үй дәстүрінде салынған (сопа сазбен толтырылған каркасты қабырғалар, аркалық жабынды, тегіс шатырлы) бірнеше мазар анықталған болатын. == Кесене сипаты == Ысқақ ата кесенесі XV-XIX ғасырларда төбенің басында орналасқан. Порталды-күмбезді құрылыс. Орталық залға үш жағынан кең есіктер біріктіріп тұрған құлпытастары бар бүйірлі қалқа-сағаналар жалғасқан. Жоспарының нәтижесінде кірестік композиция анық көрініс тапқан.<br> Порталының сүйір аркасы кірпіш қаландысының терең жолағымен "П" тәрізді жиектеліп аяқталған. 2010 жылдар басында аяқталған қайта жаңғырту жүмыстарының барысында шатырлы күмбез орнатылды. Оған өту аркалық ярус пен екіаралық қалқанша желкендер арқылы жүзеге асырылады. Екі жағындағы сағаналар интерьері арқалықпен, ал үшіншісі – шағын күмбезге өту үшін қарапайым бұрыштық қиғаштықта жабылған. Кесене сәнделмеген. Аласа порталы, порталдық арка құрылымы, күмбез асты құрылысы XV-XIX ғасырларға жататын ташкенттік сәулет өнері мектебіне жатады. Көптеген құрылыстарда кездесетін бүйірлі қалқа-сағаналарды, оның қызметіне қарамастан, жергілікті ерекшеліктері деп есептеуге болады (дегенмен, бірлі жарым жағдайлар да басқа аудандардан кездеседі).<br> Ысқақ ата кесенесінің оңтүстік-батыс бұрышына шағын порталды-күмбезді кесененің (Кіші Мазар) қалдықтары жалғасып жатыр. Қабырғаларының кірпіштен мәнерленіп қалануы (қосарланған кірпіштер, "бантик") оған архаизмдік көрініс береді. Ысқақ ата кесенесінен 50 м шығыста орналасқан атаусыз кесене жүргізілген сауалнама мәліметтері бойынша Ысмайыл ата мен Ысқақ атаның ұстазы болған Хазірет Молдаға арналып тұрғызылған порталды-күмбезді кесене. Порталының жоғарғы бөлігі мен күмбезі сақталмаған. Құрылыс екі жағы да құламалы шифер жабындысымен жабылған. Күйдірілген кірпіштен арасына әк-ғаныш ерітіндісін пайдалану арқылы қаланған. Аркалық және екіаралық қалқанша желкені – кесененің үсті бұрын сфероконусты күмбезбен жабылғандығының негізгі белгісі. Кесене сәнделмеген.<ref>Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Түркістан облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Түркістан облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Түркістан облысы сәулеті]] [[Санат:Қазақстан кесенелері]] lur5n817uvco3d1sbe0uigtb6ep0oo7 0 47695 3480987 2965606 2025-06-18T09:45:23Z Орел Карл 81620 Орел Карл [[Окоп]] бетін [[Жертаса]] бетіне жылжытты 2965606 wikitext text/x-wiki '''Окоп''' немесе '''Жертаса''' – атыс позициясы ретінде немесе зақымдау құралдарынан жеке жауынгерлер мен бөлімшені қалқалайтын қарапайым баспана ретінде қолданылатын қазылған орын.<ref>Қазақ энциклопедиясы 7- том</ref> Оның атысқа (бір адамдық, бөлімшелік), [[пулемет]]ке, [[зеңбірек]]ке, [[миномет]]ке, [[танк]]іге арналған түрлері болады. [[File:Russian Troops NGM-v31-p379.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Орыс жауынгерлерінің окобы]]''.]] Ашық ордан ([[траншея]]), [[үйінді]]ден, [[атқыш]]тарға арналған ұядан немесе қару (зеңбірек, пулемет, т.б.) орналастыратын алаңшадан тұрады. Окоптың қабырғалары құламау үшін [[шым]]мен, [[шыбық]]пен, [[тақтай]]мен, [[топырақ]] салынған [[қап]]пен бекітіледі. [[Батпақ]]ты немесе [[тау]]лы (қатты жынысты) жерлерде үйінді окоп, қары қалың жерлерде қардан үйілген окоп жасайды. Кейбір окоптар бүркемеленеді. Окоп ұрыстың барлық түрлерінде, әсіресе, қорғаныста кең қолданылады. Окопты әскерлердің өзі қысқа мерзімде, көп жағдайда жау оғының астында қазып алады. Қазіргі жағдайда қорғаныста окопты қазу үшін арнаулы [[қопарғыш миналар]], [[жер қазғыш машина]]лар, [[бульдозер]]лік жабдықтар пайдаланылады. [[File:Trench construction diagram 1914.png|thumb| alt=A.| ''[[Окоптың сызбанұсқасы]]''.]] ==Ішкі сілтемелер== * [[Aтыс позициясы]] * [[Әскер]] ==Сыртқы сілтемелер== * [http://www.vvmvd.kz/kaz/education/Pages/kafedra1kz.aspx Әскери тактика]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ==Суреттер== [[File:Sarikam.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Орыс әскерлері]]''.]] [[File:Periscope rifle Gallipoli 1915.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Аустралиялық мергендер]]''.]] ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Санат:ҚР ІІМ]] {{stub}} fle3a35b0fcsped8bjaygmf0qd3qjq9 0 50508 3480959 3459249 2025-06-18T08:26:10Z Қатысушы Апельсин 121973 3480959 wikitext text/x-wiki {{Shortcut1|Грамматика}} '''Сөйлем мүшелері''' — сөздердің мағыналық тұрғыдан өзара тіркесуі нәтижесінде синтаксистік қызметте жұмсалатын сөйлемнің дербес бөлшектері. [[Сөйлем]]дегі сөздер бір-бірімен мағыналық байланыста болады, сол байланыс негізінде [[грамматикалық мағына]]ға ие болған сөздер, сөз тіркестері сөйлем мүшелері қызметін атқарады. '''Сөйлем мүшелері''' қызметінде сөйлемнің дұрыс құрылуының, әр сөздің өз орнында жұмсалуы мен ой желісі, стильдік жағынан нақты болуының орны ерекше. '''Сөйлем мүшелері''' үлкен екі топқа бөлінеді. Олардың екі түрі бар: # '''Тұрлаулы мүшелер''' ([[бастауыш]], [[баяндауыш]]); # '''Тұрлаусыз мүшелер''' ([[анықтауыш]], [[толықтауыш]], [[пысықтауыш]]). '''Тұрлаулы мүшелер''' сөйлемнің негізгі арқауы деп саналады, предикативтік қатынас негізінде ең кіші сөйлем ретінде жұмсалып, олардың негізінде [[тақырып]], рема, тіпті [[Есімді сөз тіркестері|есімді]], [[етістік]]ті [[сөз тіркесі|сөз тіркестері]] айқындалады.<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005. ISBN 9965-409-88-9</ref> * [[Бастауыш]] – сөйлемдегі ойдың иесі, ол нөлдік, көптік, тәуелдік тұлғаларда [[есімдік]]тен, [[есім]] [[сөз таптары]]нан, ал [[баяндауыш]] [[бастауыш]]тың негізгі қасиеттерін нақтылай келе [[етістік]]тен, т.б. сөз таптарынан жасалады. Тұрлаусыз мүшелер [[бастауыш]] пен [[баяндауыш]]қа тікелей қатысты болып, сөйлемде айтылуға тиісті ойды толықтырып, айқындап тұрады. * [[Толықтауыш]] септелген сөздердің заттық қасиетін көрсетеді де, тура және жанама түрлерге бөлінеді. * [[Анықтауыш]] заттың, субстантивтенген [[сөз таптары]]ның, [[септік жалғау]]лы [[пысықтауыш]]тарды айқындайды, оның сапалық, меншікті түрлері бар. * [[Пысықтауыш]] көбіне қимылға, кейде есімдерге де қатысты жұмсалады. Сөйлем мүшелері негізінен дербес мағыналы [[сөз таптары]]нан жасалады, олардың жасалуына [[Көмекші есім|көмекші есім,]] [[көмекші етістік]], [[шылау]], [[модаль сөздер]] де қатынасады, дербес мағыналы сөздердің семантикасын осы көмекші сөздер айқындайды. Сөйлем мүшелері дара, күрделі, үйірлі, кей кезде құрама болады. '''Сөйлем мүшесі''' деп [[сөйлем]] құрамында тұрып, белгілі бір сұрауға жауап беретін толық мағыналы сөзді, сөз тіркесін не күрделі сөзді атаймыз. Сөйлем мүшелері сөйлемдегі маңызына, қызметіне қарай '''тұрлаулы мүшелер''' және '''тұрлаусыз мүшелер''' болып екі топқа бөлінеді. Сөйлемде сөздер бір-бірімен грамматикалық байланысқа түсіп, белгілі мағынаны, ұғымды білдіріп, ой білдіруге себебін тигізіп тұрады. Сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түсіп, белгілі бір сұраққа жауап бере алатын мағыналы сөзді, сөз тізбегін сөйлем мүшесі дейміз. Сөйлем мүшелері атқаратын қызметі жағынан бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш болып беске бөлінеді. Олар сөйлем құрай алу қасиетіне байланысты тұрлаулы мүше және тұрлаусыз мүше болады. Бастауыш пен баяндауышты тұрлаулы мүшелер, ал анықтауышты, толықтауышты, пысықтауышты тұрлаусыз мүшелер дейміз. '''[[Бастауыш]]''' — сөйлемде атау септігінде тұрып, ойдың кім, не жайында екенін білдіріп, баяндауышпен қиыса байланысатын тұрлаулы мүше. Бастауыш '''''кім? не? кімдер? нелер? кімім? нем? кімі? несі?''''' және басқа сөз топтарының заттанып, атау септігіндегі сұрақтарына жауап береді. Бастауыш атау септігінде зат есім мен есімдіктен болады: Бәйге бригадаға берілді. Сіз өз басыңызды ғана ойламаңыз. (Ғ. Мұстафин) Атау септігінде тұрып заттанған басқа сөз топтары да (сын есім, зат есім, етістіктің есімше, тұйық етістік түрлері т.б.) бастауыш қызметін атқарады. '''[[Баяндауыш]]''' — сөйлемде жіктеліп келіп бастауыштың қимылын іс-әрекетін, кім екенін білдіріп, онымен жақ жағынан, кейде жекеше, көпше (1-2 жақта) түрде қиыса байланысын қолданылатын тұрлаулы мүше. Баяндауыш '''''не істеді? қайтті? неғылды?''''' деген сұрақтарға жауап береді. Кейде сөйлемде бастауыш тасаланып жасырын да тұрады, ал оның қай сөз екенін баяндауыштан анықтауға болады. '''[[Толықтауыш]]''' - сөйлемде атау мен іліктен басқа септіктердің бірінде тұрып, бір мүшені заттық мағына жағынан толықтырып тұратын тұрлаусыз мүше. Толықтауыштың сұрақтары: '''''кімді? нені? кімге? неге? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? кім (не) туралы жөнінде? кім (не) жайында?''''' '''[[Анықтауыш]]''' - сөйлемде зат есімнен болған не заттық мағынада қолданылған мүшені сын-сапалық, сан-мөлшерлік, меншіліктік–қатыстың жағынан анықтап тұратын тұрлаусыз мүше. Анықтауыш '''''қандай? қай? кімнің? ненің? қайдағы? қашанғы? қанша? неше? нешінші? қайткенде? не еткенде?''''' деген сұрақтардың біріне жауап береді. Құрамына қарай дара (қара), күрделі (қара көк) болып екіге бөлінеді. '''[[Пысықтауыш]]''' - сөйлемде іс-әрекет, қимылдың жай-күйін, амалын, мөлшерін, мезгіл-мекенін, себеп-мақсатын білдіретін тұрлаусыз мүше. Пысықтауыш '''''қалай? қайтіп? қашан? қайда? қайдан? неліктен? не себепті? кім үшін? не үшін? не істеуге? не мақсатпен? не арқылы? кім арқылы? неше рет?''''' Деген сұрақтарға жауап береді. Пысықтауыш болатын сөз табы – үстеу. Сонымен бірге барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктеріндегі зат есімдер, кейде сын есім мен сан есім, етістіктің көсемше түрі барыс, шығыс, көмектес септіктеріндегі сөз бен қарай, таман, шейін, дейін, бола, соң, кейін, ары, бері, бұрын бірге, қабат, қатар және септік тұлғасыз сөз бен арқылы, арқасында, үшін, сайын септеулік шылаулардың тіркесінен құралған тізбектер де пысықтауыш қызметін атқарады. Құрамына қарай дара (үшін), күрделі (ермек үшін) болып екіге бөлінеді. а) Қимыл-сын пысықтауышы: қалай? қалайша? қайтіп? неше рет? не арқылы? ә) Мезгіл пысықтауышы: қашан? қашаннан бері? қай кезде? қашанға шейін? б) Себеп пысықтауышы: неліктен? не себепті? не үшін? в) Мақсат пысықтауышы: не мақсатпен? неге бола? неге? не үшін? г) Мекен пысықтауышы: қайда? қайдан? == Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері == Тұрлаулы мүшелер деп сөйлемнің негізгі мүшелері болып саналатын [[бастауыш]] пен [[баяндауыш|баяндауышты]] атаймыз. == Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері == Тұрлаусыз мүшелер деп өздігінен сөйлем құрай алмайтын,тек сөйлемде берілген ойдың шеңберін кеңейтетін анықтауыш,толықтауыш,пысықтауыштарды айтамыз == Әдебиет == *[[С. Аманжолов]], Қазақ тілі грамматикасы, 1966 жыл. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} {{Stub}} [[Санат:Лингвистика]] [[Санат:Қазақ тілі]] [[Санат:Орфография]] [[Санат:Лексика]] [[Санат:Грамматика]] [[Санат:Синтаксис]] [[Санат:Қазақ тілі]] [[Санат:Грамматика]] [[Санат:Синтаксис]] 4nn08jpezjo1babjecbzj0yk3q50b0x 0 51037 3480954 3459195 2025-06-18T08:23:24Z Қатысушы Апельсин 121973 3480954 wikitext text/x-wiki {{Shortcut1|Грамматика}} <p style="text-indent: 25px;"> '''''Жұрнақ'''''<ref>Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3</ref> – ''жалғанған сөзінен жаңа сөз тудыратын немесе [[сөз]]ді түрлендіретін қосымша.'' [[Қазақ тілі]]ндегі жұрнақ мағынасы мен қызметіне қарай екіге бөлінеді: # сөз тудыратын жұрнақтар өзі жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады. Мысалы, “жылқы-шы”, “біл-ім”, “жасы-қ”, “таға-ла”; # сөз түрлендіретін жұрнақтар өзі жалғанған сөзіне үстеме мағына қосып, сөздің тұлғасын өзгертеді. Мысалы, “көк-шіл”, “көк(г)-ірек”, “сары-лау”, “сары-рақ”, “жаз-ып”, “жаз-ғалы”. Жұрнақтар сөзге белгілі бір жүйеде рет-ретімен жалғанады. <p style="text-indent: 25px;"> Түбірге тете сөз тудыратын жұрнақтар, одан кейін сөз түрлендіретін жұрнақтар, бұлардан соң жалғаулар орналасады. Жұрнақтар түбірге де, туынды сөзге де жалғанады (“бас-шы”, “басшы-лық”, “ұйы-м”, “ұйым-дас-тыр-у-шы”). Жұрнақ құрамы мен қолданылу ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топқа жіктеледі. Мысалы, жалаң, құранды, көп мағыналы, дара мағыналы, омонимдес, синонимдес, көне, жаңа, т.б. жұрнақтар. Шығу тарихы жағынан кейбір жұрнақтар жеке сөздердің көмекші [[морфема]]ға айналуынан пайда болған. Мысалы, “баратын”, “келетін” деген сөздердің құрамындағы “-тын/-тін” жұрнағы “тұрған” деген сөздің өзгеріске ұшырап, ықшамдалуынан (“бара тұрған – баратын, “келе тұрған – келетін”) жасалған. Жұрнақтардың бір тобы өзі жалғанған сөздердің мағынасын, түбірдің грамматикалық сипатын өзгертуі жағынан сөзжасам қосымшаларына жақын да, бір тобы жалғауларға жақын. Сондықтан олардың бір түрі модификациялық жұрнақтар, екінші түрі таза грамматикалық жұрнақтар деп қарастырылып жүр. Модификациялық жұрнақ жаңа мағыналы сөз тудырмағанмен, түбірге қосымша [[грамматика]]лық мағына үстеумен бірге түбір сөздің лексикалық мағынасына семантикалық реңк қосады. Қазақ тілінде модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, [[сын есім]]нің шырай жұрнақтары, реттік [[сан есім]] жұрнақтары, [[етістік]]тің [[етіс]], күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары жатады. Ал грамматикалық немесе категориялық жұрнақтар өзі жалғанған түбірге таза грамматикалық мағына үстеп, белгілі бір сөз табындағы түрленуінің көрсеткіші болады. Мысалы, есімше, көсемше, рай, шақ тұлғалары етістіктің түрлену көрсеткіштері болып табылады.<ref>Қазақ энциклопедиясы, 4 том; Әдеб.: Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі, А., 1964; Маманов Ы., Қазіргі қазақ тілі, А., 1973; Исаев С.М., Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1998.</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақ тілі]] [[Санат:Білім беру]] [[Санат:Морфология (лингвистика)]] 3r0r6ttvw91j8l13khkwni2o7sy1jlw 10 58856 3480782 3480196 2025-06-17T15:41:57Z Nurken 111493 3480782 wikitext text/x-wiki {{Басты бет/Түйін | түйін = {{flatlist| '''[[Портал:Ағымдағы оқиғалар|Ағымдағы оқиғалар:]]''' {{hlist|[[Үндістан мен Пәкістан арасындағы қақтығыс (2025)|Үндістан мен Пәкістан арасындағы қақтығыс]]|[[Израиль−Хамас соғысы|Газа соғысы]]|[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] <Small>([[Ресейдің Украинаға басып кіру хронологиясы (2022 жылдан бастап)|хронологиясы]])</small>|[[Израильдің Иранға соққысы (2025)|Израильдің Иранға соққысы]]}} }} <!-- Ағымдағы оқиғалардың бірінің суреттемесі --> [[Сурет:Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg|оңға|150px]] <!-- Нақты оқиғалар --> * [[13 маусым]] — [[Израиль]] [[Иран]]ға қарсы '''[[Израильдің Иранға соққысы (2025)|әскери операция]]''' (''суретте'') бастады. * [[12 маусым]] — [[Хабар (агенттік)|«Хабар» агенттігі]] '''[[Junior Eurovision ән байқауы 2025|2025 жылғы Junior Eurovision ән байқауына]]''' қатыспайтынын мәлімдеді, [[Қазақстан Junior Eurovision ән байқауында|Қазақстан]] байқауға соңғы рет 2022 жылы қатысты. * [[12 маусым]] — Үндістанның Ахмадабад қаласындағы '''[[Ахмадабад маңындағы Boeing 787 апаты|Boeing 787 апатынан]]''' 260-тан аса адам қаза тапты. * [[10 маусым]] — Аустрияның Грац қаласындағы [[Орта мектеп|орта мектептегі]] '''[[Грац мектебіндегі атыс|атыстан]]''' он бір адам қаза тапты. * [[3 маусым]] — Оңтүстік Кореядағы '''[[Корея Республикасындағы президент сайлауы (2025)|президенттік сайлау]]''' нәтижесінде [[Ли Чжэ Мён]] жаңа [[Корея Республикасының президенті]] болып сайланды. * [[1 маусым]] — '''[[«Өрмек» операциясы]]''' нәтижесінде FPV-дрондарымен Ресейдің бірқатар әскери ұшақтары жойылды. }} <noinclude> {{doc}} </noinclude> a71top0w9liujcyk3dsk3x4ylvf93hi 0 81714 3480807 2509087 2025-06-17T17:23:41Z AruOneLove 140495 Мәтінді сәл түзеттім 3480807 wikitext text/x-wiki '''Декаданс''' ({{lang-fr|dekadence}} - түңілу) — XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ. басындағы өмірден түңілу, келешектен үмітсіздікке бой алдыру сарындары, дара тұлғалардың жекеленуі байқалғанын білдіретін, [[Еуропа]] мәдениетінде көрініс тапқан [[тоқырау]] құбылысының жалпы атауы. XX ғ. [[модернизм]] ұғымымен байланыстырылған кейбір бағыттардан декаданс өзінің ерекшеліктерімен өзгешеленеді. Декаданс аумалы-төкпелі замандағы адамның құлазыған көңіл-күйін ашып көрсетуге ұмтылу, қоғамдық талас-тартыстан алшақтап, дарашылдық, сыршылдық сезімге бой ұрады. Төңкерістік бағыттағы [[үрдіс]]тердің қоғамды соқыр сенім үстінде қиратуға бағыттайтынын көріп, декаданс — бағыттағы суреткерлер торығу күйін кешті. Декаданс бағытындағы суреткерлердің көзқарасы бойынша кез-келген [[таптық күрес]] пен [[қоғамдық прогресс]] формасының мақсаты қоғамдағы қатынасты қайшылыққа әкеледі деп таниды. Өнердің саяси және азаматтық тақырыптан оқшаулануы [[суреткер]]лердің пікірінше шығармашылықтың еркіндік жағдайымен тікелей байланысты. Декаданс ''«өнер үшін»'' деген қағиданы қолданғаны да тек қоғамдық күрестен бас тарту деп қана қарамай, көркем өнердің, әдебиеттің өзіндік құндылығын ескеру, шығармашылық еркіндікті сақтауға ұмтылу деп таныған жөн. Декаданстың тұлға еркіндігін тануы жалпы эстетикалық құндылықтардан, сұлулықты талғам биіктігімен пара-пар тең қарастыруымен үндеседі. Декаданстың тұрақты тақырыбы — өмір мен өлім мотиві, рухани құндылықтар идеялына деген сағыныш сарыны болып табылады. Декаданс барлық жағынан өнер мен әдебиетті әрдеңгейде суреткер шығармашылығынан көрініс тапқаны бағыты — «[[модерн]]<nowiki/>» стилінде, [[символизм]] ағымында деп айтуға болады.<ref>Мәдениеттану: жоғарғы оқу орнындары мен колледж студенттеріне арнлған оқулық. Алматы: Раритет, 2005.- 416 бет. ISBN 9965-663-71-8</ref><ref>“ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6</ref> '''Декаденттер''' - жойылып бара жатқан [[элита]]ның өкілдері.<ref name="a1">Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: «ЭКО» ҒӨФ. [[2006]]. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9</ref> == Тағы қараңыз == * [[Деквалификация]] ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Мәдениет]] [[Санат:Әдебиет]] pwnzwsw47uwu27hmemys0do52scg8qy 0 86481 3480955 3318407 2025-06-18T08:23:27Z Қатысушы Апельсин 121973 3480955 wikitext text/x-wiki {{Shortcut1|Грамматика}} '''Жалғау''' — сөз бен сөзді байланыстыратын, сөз аралығындағы қатынастардың көрсеткіші болып табылатын, сөзге грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Жалғаулар сөздерге жалғанғанда жалғанатын сөзінің әуеніне қарай жалғанады,яғни сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады, яғни сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай немесе соңғы дыбысының қатаң, ұяң, үнді дауыссыз екендігіне қарай үндесіп отырады. Жалғаудың төрт түрі бар: *[[көптік жалғау]] *[[тәуелдік жалғау]] *[[септік жалғау]] *[[жіктік жалғау]]. Жалғаулар бірінен соң бірі жалғана береді. Мұндай жағдайда көбінесе алдымен көптік, одан соң тәуелдік, сөз соңында септік жалғаулары жалғанады, жіктік жалғауы да сөз соңында жалғанады: оқушы-лар-ымыз-ға, бала-мыз, келе-сіз.<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Лингвистика]] [[Санат:Морфология (лингвистика)]] {{Stub}} 5ctq63wbynpwcupnjyhygmygx7gksfi 3 122375 3480814 3480733 2025-06-17T18:56:03Z Kasymov 10777 /* Біріктіру */ 3480814 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :::асықпай, біртіңдеп жазған дұрыс-ау. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:24, 2025 ж. маусымның 14 (+05) == Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау == Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :Жалпы, қарап жіберетін біреу-міреу бар ма екен мұнда?)) [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 11:47, 2025 ж. маусымның 16 (+05) :Сілтемесін беріңіз. Қарап берейін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:42, 2025 ж. маусымның 17 (+05) == Жою == Сәлеметсіз бе! <s>Асқар Алтынбекұлы Күлібаев</s> осы мақаланы жоюыңызды сұраймын [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) :дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:45, 2025 ж. маусымның 15 (+05) == Біріктіру == Сәлеметсіз бе! [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары]] мен оның ағылшынша нұсқасын (Deputy Chairman of the Mäjilis) біріктіріп, барлық мақалаларда қолдана берсек қалай жалпы ? Егер рұқсат болса, біріктіруіңізді сұраймын. Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:19, 2025 ж. маусымның 16 (+05) :жақсы, өзіңіз жұрыс деп шешсеңіз, жылжыта беріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2025 ж. маусымның 17 (+05) 6ichmtui91kq8776zkmbc7pmuik1b9x 3480816 3480814 2025-06-17T18:57:27Z Kasymov 10777 /* Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау */ 3480816 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :::асықпай, біртіңдеп жазған дұрыс-ау. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:24, 2025 ж. маусымның 14 (+05) == Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау == Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :Жалпы, қарап жіберетін біреу-міреу бар ма екен мұнда?)) [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 11:47, 2025 ж. маусымның 16 (+05) :Сілтемесін беріңіз. Қарап берейін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:42, 2025 ж. маусымның 17 (+05) ::{{@|Aweworthy}} кеш жарық! Басқа да белсенді қатысушылар мен админдерден көмек сұрасаңыз болады--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:57, 2025 ж. маусымның 17 (+05) == Жою == Сәлеметсіз бе! <s>Асқар Алтынбекұлы Күлібаев</s> осы мақаланы жоюыңызды сұраймын [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) :дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:45, 2025 ж. маусымның 15 (+05) == Біріктіру == Сәлеметсіз бе! [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары]] мен оның ағылшынша нұсқасын (Deputy Chairman of the Mäjilis) біріктіріп, барлық мақалаларда қолдана берсек қалай жалпы ? Егер рұқсат болса, біріктіруіңізді сұраймын. Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:19, 2025 ж. маусымның 16 (+05) :жақсы, өзіңіз жұрыс деп шешсеңіз, жылжыта беріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2025 ж. маусымның 17 (+05) 7ako0nhgozxd7t8w82m3pbcznhc155s 3480822 3480816 2025-06-17T19:05:33Z 1nter pares 146705 /* Үлгі 3 */ Жауап беру 3480822 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) ::Қайырлы түн. Осыны ұмытып кетпеңізші. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:05, 2025 ж. маусымның 18 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :::асықпай, біртіңдеп жазған дұрыс-ау. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:24, 2025 ж. маусымның 14 (+05) == Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау == Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :Жалпы, қарап жіберетін біреу-міреу бар ма екен мұнда?)) [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 11:47, 2025 ж. маусымның 16 (+05) :Сілтемесін беріңіз. Қарап берейін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:42, 2025 ж. маусымның 17 (+05) ::{{@|Aweworthy}} кеш жарық! Басқа да белсенді қатысушылар мен админдерден көмек сұрасаңыз болады--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:57, 2025 ж. маусымның 17 (+05) == Жою == Сәлеметсіз бе! <s>Асқар Алтынбекұлы Күлібаев</s> осы мақаланы жоюыңызды сұраймын [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) :дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:45, 2025 ж. маусымның 15 (+05) == Біріктіру == Сәлеметсіз бе! [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары]] мен оның ағылшынша нұсқасын (Deputy Chairman of the Mäjilis) біріктіріп, барлық мақалаларда қолдана берсек қалай жалпы ? Егер рұқсат болса, біріктіруіңізді сұраймын. Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:19, 2025 ж. маусымның 16 (+05) :жақсы, өзіңіз жұрыс деп шешсеңіз, жылжыта беріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2025 ж. маусымның 17 (+05) ew2ilgbltvgvcz7heu1qke3q620hj62 0 138078 3480765 3472547 2025-06-17T14:26:38Z Casserium 68287 /* Тарихы */ 3480765 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Amanat Media Group |логотипі = |суреті = |сурет атауы = |түрі = [[жауапкершілігі шектеулі серіктестік]] |биржадағы листингі = |қызметі = |құрылды = [[2008 жыл|2008]] |құрушы = Нұр Отан (қазіргі [[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясы) |орналасуы = {{KAZ}}, [[Астана]], Қонаев көшесі, 12/1 |басты адамдары = Бақытжан Тұрлыбеков (Бас директоры) |саласы = |өнімі = |меншікті капиталы = |айналым = |операциялық кіріс = |таза табысы = |активтер = |капитализация = |қызметкерлер саны = |басшы компания = |бағынышты компания = * «Айқын-Литер» ЖШС * «Астана қ. теледидары» ЖШС * «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС |аудитор = |сайты = https://amanatmediagroup.kz/ |Ортаққор = }} '''«Amanat Media Group» ЖШС''' (2025 жылға дейін — ''«Nur Media» ЖШС'') — Қазақстандағы ең ірі медиакомпаниялардың бірі. 2008 жылы 25 қарашада [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] партиясының бастамасымен құрылған. Компания құрамына [[Astana TV|«Астана»]] телеарнасы, [[Айқын (газет)|«Айқын»]], «Литер», [[Түркістан газеті|«Түркістан»]] газеттері, «aikyn.kz», «liter.kz», «turkystan.kz» сайттары, «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі, [[Radio NS|«NS»]] және «Orda FM» радиолары кіреді.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ruslan-alishev-vozglavil-holding-nur-media-462084/ Руслан Алишев возглавил холдинг Nur Media]</ref> == Тарихы == «Нұр-Медиа» холдингі құрылатыны 2008 жылдың қараша айында белгілі болды.<ref>[https://nomad.su/?a=3-200811280019 Учредителем нового медиа-холдинга будут ФНБ "Самрук-Казына" и НДП "Нур Отан"]</ref> Холдинг құрамына алғашқы болып «Дала мен қала», «Страна и мир» партиялық газеттері кірді. 2009 жылы қаңтарда «Нұр-Медиа» холдингі журналист Ерлан Бекхожиннен «Айқын», «Литер» және «Қазақстан теміржолшысы» газеттерін сыйға алды.<ref>[https://rus.azattyq.org/a/1373244.html В холдинг “Нур-медиа” переданы газеты “Литер” и “Айкын”]</ref> Бұдан бөлек холдинг «[[ҚазМұнайГаз]]<nowiki/>» компаниясынан құрамына «Астана» телеарнасы мен «NS», «РДВ» радиостанциялары, «Нұр-Астана», «Түркістан», «Известия-Казахстан» газеттері кіретін «Рауан Медиа Групп» компаниясын сенімгерлік басқаруға алды.<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1023022/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4_%D0%A0%D0%9C%D0%93_2011.pdf Аудиторский отчет за 2011 год (консолидированный)]</ref> 2013 жылы маусымда «Известия-Казахстан» газеті, қыркүйекте «Нұр-Астана» газеті жабылды.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/gazeta-izvestiya-kazahstan-zakryilas-237179/ Газета "Известия - Казахстан" закрылась]</ref> 2013 жылы желтоқсанда «Дала мен қала» және «Страна и мир» партиялық газеттері жабылды.<ref>[https://vlast.kz/obsshestvo/nur_media_zakryvaet_partijnye_gazety_dala_men_kala_i_strana_i_mir-3908.html «Нур медиа» закрывает партийные газеты «Дала мен кала» и «Страна и мир»]</ref> 2014 жылы желтоқсанда «Нұр-Медиа» холдингі «Рауан Медиа Групп» компаниясын сатып алды. Нәтижесінде холдинг құрамына «Астана» телеарнасы, «NS» және «Orda FM» радиостанциялары, «Түркістан» газеті кірді.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/27929?OptionName=ExtraData opi.dfo.kz]</ref> 2018 жылы «Айқын», «Литер» газеттерінің редакциясы Алматыдан Астанаға көшті.<ref>[https://www.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4940983-izdaniya-ay-yn-i-liter-pereehali-v.html Издания "Айқын" и "Литер" переехали в столицу]</ref> 2019 жылы қыркүйекте «Nur Otan» партиясын қайта жаңғырту аясында «Azattyq Ruhy» ақпарат агенттігі ашылды.<ref>[https://kaz.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4984086-azattyq-ruhy-a-paratty-agentt-g-ashylyp.html Azattyq Ruhy Ақпараттық агенттігі ашылып, оған Серғали Балажан барады]</ref> 2020 жылдың соңында «Қазақстан теміржолшысы» газеті Теміржол, автомобиль, әуе және су көлігі қызметкерлері салалық кәсіподағының (Қазкөліккәсіп) қарамағына берілді.<ref>[https://railnews.kz/ru/news/8703/ Газета «Қазақстан теміржолшысы» переходит в другую структуру]</ref> == Құрылымы == {| class="wikitable" |+ Еншілес компаниялар ! Компания !! Компания директоры !! Құрылтайшысы !! Ақпарат құралдары |- | «Айқын-Литер» ЖШС | [[Талғат Ешенұлы|Талғат Қырықбаев]] || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Астана қ. теледидары» ЖШС || [[Айқын (газет)|Айқын]] газеті мен Aikyn.kz сайты [[Түркістан газеті|Түркістан]] газеті мен Turkystan.kz сайты [[Литер (газет)|Литер]] газеті мен Liter.kz сайты |- | «Астана қ. теледидары» ЖШС | Әзизхан Әбілдинов || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Айқын-Литер» ЖШС || [[Astana TV|Астана]] телеарнасы мен Astanatv.kz сайты [[Orda FM]] радиосы мен Orda.fm сайты |- | «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС | Ербол Бегімбетов || «Астана қ. теледидары» ЖШС <br>«Amanat Media Group» ЖШС || [[Radio NS|NS]] радиосы мен Ns.kz сайты |} * «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі 2019 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Алтынай Досмадиярова. * «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті қазақ тілінде 2004 жылдың 6 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 40 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Амангелді Құрмет. * «Литер» республикалық қоғамдық-саяси газеті орыс тілінде 2004 жылдың 3 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 30 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Жанна Ойшыбаева. * «Түркістан» халықаралық газеті қазақ тілінде 1994 жылдың 28 қаңтарынан бастап шығады. Аптасына бір рет 5 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Бауыржан Бабажанұлы. * «Aikyn.kz» сайты 2005 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Майра Жанысбай. * «Liter.kz» сайты 2004 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Малика Галиева. * «Turkystan.kz» сайты 2007 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Әлия Тілеужанқызы. * «Orda FM» радиосы 2000 жылдан бері жұмыс істейді. 2013 жылға дейін «Ас FM», «РДВ», «Деловая волна» деп аталды. Директоры — Әйгерім Есенәлі. === Бұрынғы медиа активтері === * «Дала мен қала» газеті (2003—2013) * «Страна и мир» газеті (2003—2013) * «Известия-Казахстан» газеті (2000—2013) * «Нұр-Астана» газеті (2004—2013) * «Aynaline.kz» жастар порталы (2013—2015) * «Munara.kz» ақпараттық порталы (2013—2016) * «Remarka.kz» ақпараттық порталы (2013—2015) * «Қазақстан теміржолшысы» газеті (1931—) == Бас директорлары == # Арманжан Байтасов (12.2008—12.2009) # Қайсар Жаңаханов (12.2009—12.2011) # Ерлан Байжанов (12.2011—01.2014) # Болат Берсебаев (01—09.2014) # Жанай Омаров (09.2014—07.2018) # [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] (07.2018—04.2019) # Әлия Буриева (04—07.2019) # Болат Кальянбеков (07.2019—01.2022) # Руслан Әлішев (02—04.2022) # Бақтияр Мәкен (04.2022—12.2024)<ref>[https://kapital.kz/naznacheniya/104931/bakhtiyar-maken-vozglavil-kholding-nur-media.html Бахтияр Макен возглавил холдинг Nur Media]</ref> # Бақытжан Тұрлыбеков (12.2024 жылдан бастап) ==Дереккөздер== {{дереккөздер}} [[Санат:Басылымдар]] n0sph5nw1ruppyur3d8itumqwiyb8mt 3480771 3480765 2025-06-17T14:54:42Z Casserium 68287 3480771 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Amanat Media Group |логотипі = |суреті = |сурет атауы = |түрі = [[жауапкершілігі шектеулі серіктестік]] |биржадағы листингі = |қызметі = |құрылды = [[2008 жыл|2008]] |құрушы = Нұр Отан (қазіргі [[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясы) |орналасуы = {{KAZ}}, [[Астана]], Қонаев көшесі, 12/1 |басты адамдары = Бақытжан Тұрлыбеков (Бас директоры) |саласы = |өнімі = |меншікті капиталы = |айналым = |операциялық кіріс = |таза табысы = |активтер = |капитализация = |қызметкерлер саны = |басшы компания = |бағынышты компания = * «Айқын-Литер» ЖШС * «Астана қ. теледидары» ЖШС * «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС |аудитор = |сайты = https://amanatmediagroup.kz/ |Ортаққор = }} '''«Amanat Media Group» ЖШС''' (2025 жылға дейін — ''«Nur Media» ЖШС'') — Қазақстандағы ең ірі медиакомпаниялардың бірі. 2008 жылы 25 қарашада [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] партиясының бастамасымен құрылған. Қазіргі кезде холдинг құрамына [[Astana TV|«Астана»]] телеарнасы, [[Айқын (газет)|«Айқын»]], «Литер», [[Түркістан газеті|«Түркістан»]] газеттері, «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі, [[Radio NS|«NS»]] және «Orda FM» радиостанциялары кіреді.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ruslan-alishev-vozglavil-holding-nur-media-462084/ Руслан Алишев возглавил холдинг Nur Media]</ref> == Тарихы == «Нұр-Медиа» холдингі құрылатыны 2008 жылдың қараша айында белгілі болды.<ref>[https://nomad.su/?a=3-200811280019 Учредителем нового медиа-холдинга будут ФНБ "Самрук-Казына" и НДП "Нур Отан"]</ref> Холдинг құрамына алғашқы болып «Дала мен қала», «Страна и мир» партиялық газеттері кірді. 2009 жылы қаңтарда «Нұр-Медиа» холдингі журналист [[Ерлан Халижанұлы Бекхожин|Ерлан Бекхожиннен]] «Айқын», «Литер» және «Қазақстан теміржолшысы» газеттерін сыйға алды.<ref>[https://rus.azattyq.org/a/1373244.html В холдинг “Нур-медиа” переданы газеты “Литер” и “Айкын”]</ref> Бұдан бөлек холдинг «[[ҚазМұнайГаз]]<nowiki/>» компаниясынан құрамына «Астана» телеарнасы мен «NS», «РДВ» радиостанциялары, «Нұр-Астана», «Түркістан», «Известия-Казахстан» газеттері кіретін «Рауан Медиа Групп» компаниясын сенімгерлік басқаруға алды.<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1023022/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4_%D0%A0%D0%9C%D0%93_2011.pdf Аудиторский отчет за 2011 год (консолидированный)]</ref> 2013 жылы маусымда «Известия-Казахстан» газеті, қыркүйекте «Нұр-Астана» газеті жабылды.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/gazeta-izvestiya-kazahstan-zakryilas-237179/ Газета "Известия - Казахстан" закрылась]</ref> 2013 жылы желтоқсанда «Дала мен қала» және «Страна и мир» партиялық газеттері жабылды.<ref>[https://vlast.kz/obsshestvo/nur_media_zakryvaet_partijnye_gazety_dala_men_kala_i_strana_i_mir-3908.html «Нур медиа» закрывает партийные газеты «Дала мен кала» и «Страна и мир»]</ref> 2014 жылы желтоқсанда «Нұр-Медиа» холдингі «Рауан Медиа Групп» компаниясын «ҚазМұнайГаздан» сатып алды. Нәтижесінде холдинг «Астана» телеарнасы, «NS» және «Orda FM» радиостанциялары, «Түркістан» газетінің толыққанды иесі болды.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/27929?OptionName=ExtraData opi.dfo.kz]</ref> 2018 жылы «Айқын», «Литер» газеттерінің редакциясы Алматыдан Астанаға көшті.<ref>[https://www.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4940983-izdaniya-ay-yn-i-liter-pereehali-v.html Издания "Айқын" и "Литер" переехали в столицу]</ref> 2019 жылы қыркүйекте «Nur Otan» партиясын қайта жаңғырту аясында «Azattyq Ruhy» ақпарат агенттігі ашылды.<ref>[https://kaz.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4984086-azattyq-ruhy-a-paratty-agentt-g-ashylyp.html Azattyq Ruhy Ақпараттық агенттігі ашылып, оған Серғали Балажан барады]</ref> 2020 жылдың соңында «Қазақстан теміржолшысы» газеті Теміржол, автомобиль, әуе және су көлігі қызметкерлері салалық кәсіподағының (Қазкөліккәсіп) қарамағына берілді.<ref>[https://railnews.kz/ru/news/8703/ Газета «Қазақстан теміржолшысы» переходит в другую структуру]</ref> == Құрылымы == {| class="wikitable" |+ Еншілес компаниялар ! Компания !! Компания директоры !! Құрылтайшысы !! Ақпарат құралдары |- | «Айқын-Литер» ЖШС | [[Талғат Ешенұлы|Талғат Қырықбаев]] || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Астана қ. теледидары» ЖШС || [[Айқын (газет)|Айқын]] газеті мен Aikyn.kz сайты [[Түркістан газеті|Түркістан]] газеті мен Turkystan.kz сайты [[Литер (газет)|Литер]] газеті мен Liter.kz сайты |- | «Астана қ. теледидары» ЖШС | Әзизхан Әбілдинов || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Айқын-Литер» ЖШС || [[Astana TV|Астана]] телеарнасы мен Astanatv.kz сайты [[Orda FM]] радиосы мен Orda.fm сайты |- | «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС | Ербол Бегімбетов || «Астана қ. теледидары» ЖШС <br>«Amanat Media Group» ЖШС || [[Radio NS|NS]] радиосы мен Ns.kz сайты |} * «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі 2019 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Алтынай Досмадиярова. * «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті қазақ тілінде 2004 жылдың 6 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 40 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Амангелді Құрмет. * «Литер» республикалық қоғамдық-саяси газеті орыс тілінде 2004 жылдың 3 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 30 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Жанна Ойшыбаева. * «Түркістан» халықаралық газеті қазақ тілінде 1994 жылдың 28 қаңтарынан бастап шығады. Аптасына бір рет 5 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Бауыржан Бабажанұлы. * «Aikyn.kz» сайты 2005 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Майра Жанысбай. * «Liter.kz» сайты 2004 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Малика Галиева. * «Turkystan.kz» сайты 2007 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Әлия Тілеужанқызы. * «Orda FM» радиосы 2000 жылдан бері жұмыс істейді. 2013 жылға дейін «Ас FM», «РДВ», «Деловая волна» деп аталды. Директоры — Әйгерім Есенәлі. === Бұрынғы медиа активтері === * «Дала мен қала» газеті (2003—2013) * «Страна и мир» газеті (2003—2013) * «Известия-Казахстан» газеті (2000—2013) * «Нұр-Астана» газеті (2004—2013) * «Aynaline.kz» жастар порталы (2013—2015) * «Munara.kz» ақпараттық порталы (2013—2016) * «Remarka.kz» ақпараттық порталы (2013—2015) * «Қазақстан теміржолшысы» газеті (1931—) == Бас директорлары == {| class="wikitable" |+ ! № !! Аты-жөні !! colspan="2"| Басқарған жылдар |- | 1 || Арманжан Байтасов || желтоқсан<br>2008 || желтоқсан<br>2009 |- | 2 || Қайсар Жаңаханов || желтоқсан<br>2009 || желтоқсан<br>2011 |- | 3 || Ерлан Байжанов || желтоқсан<br>2011 || қаңтар<br>2014 |- | 4 || Болат Берсебаев || қаңтар<br>2014 || қыркүйек<br>2014 |- | 5 || Жанай Омаров || қыркүйек<br>2014 || шілде<br>2018 |- | 6 || [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] || шілде<br>2018 || сәуір<br>2019 |- | 7 || Әлия Буриева || сәуір<br>2019 || шілде<br>2019 |- | 8 || Болат Кальянбеков || шілде<br>2019 || қаңтар<br>2022 |- | 9 || Руслан Әлішев || ақпан<br>2022 || сәуір<br>2022 |- | 10 || Бақтияр Мәкен || сәуір<br>2022 || желтоқсан<br>2024<ref>[https://kapital.kz/naznacheniya/104931/bakhtiyar-maken-vozglavil-kholding-nur-media.html Бахтияр Макен возглавил холдинг Nur Media]</ref> |- | 11 || Бақытжан Тұрлыбеков || colspan="2"| желтоқсан<br>2024 бастап |} ==Дереккөздер== {{дереккөздер}} [[Санат:Басылымдар]] hnegf38igrwiu2enklrsn2mzydgqqiz 3480778 3480771 2025-06-17T15:08:27Z Casserium 68287 /* Тарихы */ 3480778 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Amanat Media Group |логотипі = |суреті = |сурет атауы = |түрі = [[жауапкершілігі шектеулі серіктестік]] |биржадағы листингі = |қызметі = |құрылды = [[2008 жыл|2008]] |құрушы = Нұр Отан (қазіргі [[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясы) |орналасуы = {{KAZ}}, [[Астана]], Қонаев көшесі, 12/1 |басты адамдары = Бақытжан Тұрлыбеков (Бас директоры) |саласы = |өнімі = |меншікті капиталы = |айналым = |операциялық кіріс = |таза табысы = |активтер = |капитализация = |қызметкерлер саны = |басшы компания = |бағынышты компания = * «Айқын-Литер» ЖШС * «Астана қ. теледидары» ЖШС * «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС |аудитор = |сайты = https://amanatmediagroup.kz/ |Ортаққор = }} '''«Amanat Media Group» ЖШС''' (2025 жылға дейін — ''«Nur Media» ЖШС'') — Қазақстандағы ең ірі медиакомпаниялардың бірі. 2008 жылы 25 қарашада [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] партиясының бастамасымен құрылған. Қазіргі кезде холдинг құрамына [[Astana TV|«Астана»]] телеарнасы, [[Айқын (газет)|«Айқын»]], «Литер», [[Түркістан газеті|«Түркістан»]] газеттері, «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі, [[Radio NS|«NS»]] және «Orda FM» радиостанциялары кіреді.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ruslan-alishev-vozglavil-holding-nur-media-462084/ Руслан Алишев возглавил холдинг Nur Media]</ref> == Тарихы == «Нұр-Медиа» холдингі құрылатыны 2008 жылдың қараша айында белгілі болды.<ref>[https://nomad.su/?a=3-200811280019 Учредителем нового медиа-холдинга будут ФНБ "Самрук-Казына" и НДП "Нур Отан"]</ref> Холдинг «Дала мен қала», «Страна и мир» партиялық газеттері кіретін «Беркут-Медиа» компаниясының негізінде құрылған. 2009 жылы қаңтарда «Нұр-Медиа» холдингі журналист [[Ерлан Халижанұлы Бекхожин|Ерлан Бекхожиннен]] «Айқын», «Литер» және «Қазақстан теміржолшысы» газеттерін сыйға алды.<ref>[https://rus.azattyq.org/a/1373244.html В холдинг “Нур-медиа” переданы газеты “Литер” и “Айкын”]</ref> Бұдан бөлек холдинг «[[ҚазМұнайГаз]]<nowiki/>» компаниясынан құрамына «Астана» телеарнасы мен «NS», «РДВ» радиостанциялары, «Нұр-Астана», «Түркістан», «Известия-Казахстан» газеттері кіретін «Рауан Медиа Групп» компаниясын сенімгерлік басқаруға алды.<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1023022/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4_%D0%A0%D0%9C%D0%93_2011.pdf Аудиторский отчет за 2011 год (консолидированный)]</ref> 2013 жылы маусымда «Известия-Казахстан» газеті, қыркүйекте «Нұр-Астана» газеті жабылды.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/gazeta-izvestiya-kazahstan-zakryilas-237179/ Газета "Известия - Казахстан" закрылась]</ref> 2013 жылы желтоқсанда «Дала мен қала» және «Страна и мир» партиялық газеттері жабылды.<ref>[https://vlast.kz/obsshestvo/nur_media_zakryvaet_partijnye_gazety_dala_men_kala_i_strana_i_mir-3908.html «Нур медиа» закрывает партийные газеты «Дала мен кала» и «Страна и мир»]</ref> 2014 жылы желтоқсанда «Нұр-Медиа» холдингі «Рауан Медиа Групп» компаниясын «ҚазМұнайГаздан» сатып алды. Нәтижесінде холдинг «Астана» телеарнасы, «NS» және «Orda FM» радиостанциялары, «Түркістан» газетінің толыққанды иесі болды.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/27929?OptionName=ExtraData opi.dfo.kz]</ref> 2018 жылы «Айқын», «Литер» газеттерінің редакциясы Алматыдан Астанаға көшті.<ref>[https://www.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4940983-izdaniya-ay-yn-i-liter-pereehali-v.html Издания "Айқын" и "Литер" переехали в столицу]</ref> 2019 жылы қыркүйекте «Nur Otan» партиясын қайта жаңғырту аясында «Azattyq Ruhy» ақпарат агенттігі ашылды.<ref>[https://kaz.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4984086-azattyq-ruhy-a-paratty-agentt-g-ashylyp.html Azattyq Ruhy Ақпараттық агенттігі ашылып, оған Серғали Балажан барады]</ref> 2020 жылдың соңында «Қазақстан теміржолшысы» газеті Теміржол, автомобиль, әуе және су көлігі қызметкерлері салалық кәсіподағының (Қазкөліккәсіп) қарамағына берілді.<ref>[https://railnews.kz/ru/news/8703/ Газета «Қазақстан теміржолшысы» переходит в другую структуру]</ref> == Құрылымы == {| class="wikitable" |+ Еншілес компаниялар ! Компания !! Компания директоры !! Құрылтайшысы !! Ақпарат құралдары |- | «Айқын-Литер» ЖШС | [[Талғат Ешенұлы|Талғат Қырықбаев]] || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Астана қ. теледидары» ЖШС || [[Айқын (газет)|Айқын]] газеті мен Aikyn.kz сайты [[Түркістан газеті|Түркістан]] газеті мен Turkystan.kz сайты [[Литер (газет)|Литер]] газеті мен Liter.kz сайты |- | «Астана қ. теледидары» ЖШС | Әзизхан Әбілдинов || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Айқын-Литер» ЖШС || [[Astana TV|Астана]] телеарнасы мен Astanatv.kz сайты [[Orda FM]] радиосы мен Orda.fm сайты |- | «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС | Ербол Бегімбетов || «Астана қ. теледидары» ЖШС <br>«Amanat Media Group» ЖШС || [[Radio NS|NS]] радиосы мен Ns.kz сайты |} * «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі 2019 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Алтынай Досмадиярова. * «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті қазақ тілінде 2004 жылдың 6 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 40 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Амангелді Құрмет. * «Литер» республикалық қоғамдық-саяси газеті орыс тілінде 2004 жылдың 3 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 30 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Жанна Ойшыбаева. * «Түркістан» халықаралық газеті қазақ тілінде 1994 жылдың 28 қаңтарынан бастап шығады. Аптасына бір рет 5 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Бауыржан Бабажанұлы. * «Aikyn.kz» сайты 2005 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Майра Жанысбай. * «Liter.kz» сайты 2004 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Малика Галиева. * «Turkystan.kz» сайты 2007 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Әлия Тілеужанқызы. * «Orda FM» радиосы 2000 жылдан бері жұмыс істейді. 2013 жылға дейін «Ас FM», «РДВ», «Деловая волна» деп аталды. Директоры — Әйгерім Есенәлі. === Бұрынғы медиа активтері === * «Дала мен қала» газеті (2003—2013) * «Страна и мир» газеті (2003—2013) * «Известия-Казахстан» газеті (2000—2013) * «Нұр-Астана» газеті (2004—2013) * «Aynaline.kz» жастар порталы (2013—2015) * «Munara.kz» ақпараттық порталы (2013—2016) * «Remarka.kz» ақпараттық порталы (2013—2015) * «Қазақстан теміржолшысы» газеті (1931—) == Бас директорлары == {| class="wikitable" |+ ! № !! Аты-жөні !! colspan="2"| Басқарған жылдар |- | 1 || Арманжан Байтасов || желтоқсан<br>2008 || желтоқсан<br>2009 |- | 2 || Қайсар Жаңаханов || желтоқсан<br>2009 || желтоқсан<br>2011 |- | 3 || Ерлан Байжанов || желтоқсан<br>2011 || қаңтар<br>2014 |- | 4 || Болат Берсебаев || қаңтар<br>2014 || қыркүйек<br>2014 |- | 5 || Жанай Омаров || қыркүйек<br>2014 || шілде<br>2018 |- | 6 || [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] || шілде<br>2018 || сәуір<br>2019 |- | 7 || Әлия Буриева || сәуір<br>2019 || шілде<br>2019 |- | 8 || Болат Кальянбеков || шілде<br>2019 || қаңтар<br>2022 |- | 9 || Руслан Әлішев || ақпан<br>2022 || сәуір<br>2022 |- | 10 || Бақтияр Мәкен || сәуір<br>2022 || желтоқсан<br>2024<ref>[https://kapital.kz/naznacheniya/104931/bakhtiyar-maken-vozglavil-kholding-nur-media.html Бахтияр Макен возглавил холдинг Nur Media]</ref> |- | 11 || Бақытжан Тұрлыбеков || colspan="2"| желтоқсан<br>2024 бастап |} ==Дереккөздер== {{дереккөздер}} [[Санат:Басылымдар]] keemg4okj2htdjznkpnuaxiwztw2pk5 3480779 3480778 2025-06-17T15:13:44Z Casserium 68287 /* Бас директорлары */ 3480779 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Amanat Media Group |логотипі = |суреті = |сурет атауы = |түрі = [[жауапкершілігі шектеулі серіктестік]] |биржадағы листингі = |қызметі = |құрылды = [[2008 жыл|2008]] |құрушы = Нұр Отан (қазіргі [[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясы) |орналасуы = {{KAZ}}, [[Астана]], Қонаев көшесі, 12/1 |басты адамдары = Бақытжан Тұрлыбеков (Бас директоры) |саласы = |өнімі = |меншікті капиталы = |айналым = |операциялық кіріс = |таза табысы = |активтер = |капитализация = |қызметкерлер саны = |басшы компания = |бағынышты компания = * «Айқын-Литер» ЖШС * «Астана қ. теледидары» ЖШС * «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС |аудитор = |сайты = https://amanatmediagroup.kz/ |Ортаққор = }} '''«Amanat Media Group» ЖШС''' (2025 жылға дейін — ''«Nur Media» ЖШС'') — Қазақстандағы ең ірі медиакомпаниялардың бірі. 2008 жылы 25 қарашада [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] партиясының бастамасымен құрылған. Қазіргі кезде холдинг құрамына [[Astana TV|«Астана»]] телеарнасы, [[Айқын (газет)|«Айқын»]], «Литер», [[Түркістан газеті|«Түркістан»]] газеттері, «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі, [[Radio NS|«NS»]] және «Orda FM» радиостанциялары кіреді.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ruslan-alishev-vozglavil-holding-nur-media-462084/ Руслан Алишев возглавил холдинг Nur Media]</ref> == Тарихы == «Нұр-Медиа» холдингі құрылатыны 2008 жылдың қараша айында белгілі болды.<ref>[https://nomad.su/?a=3-200811280019 Учредителем нового медиа-холдинга будут ФНБ "Самрук-Казына" и НДП "Нур Отан"]</ref> Холдинг «Дала мен қала», «Страна и мир» партиялық газеттері кіретін «Беркут-Медиа» компаниясының негізінде құрылған. 2009 жылы қаңтарда «Нұр-Медиа» холдингі журналист [[Ерлан Халижанұлы Бекхожин|Ерлан Бекхожиннен]] «Айқын», «Литер» және «Қазақстан теміржолшысы» газеттерін сыйға алды.<ref>[https://rus.azattyq.org/a/1373244.html В холдинг “Нур-медиа” переданы газеты “Литер” и “Айкын”]</ref> Бұдан бөлек холдинг «[[ҚазМұнайГаз]]<nowiki/>» компаниясынан құрамына «Астана» телеарнасы мен «NS», «РДВ» радиостанциялары, «Нұр-Астана», «Түркістан», «Известия-Казахстан» газеттері кіретін «Рауан Медиа Групп» компаниясын сенімгерлік басқаруға алды.<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1023022/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4_%D0%A0%D0%9C%D0%93_2011.pdf Аудиторский отчет за 2011 год (консолидированный)]</ref> 2013 жылы маусымда «Известия-Казахстан» газеті, қыркүйекте «Нұр-Астана» газеті жабылды.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/gazeta-izvestiya-kazahstan-zakryilas-237179/ Газета "Известия - Казахстан" закрылась]</ref> 2013 жылы желтоқсанда «Дала мен қала» және «Страна и мир» партиялық газеттері жабылды.<ref>[https://vlast.kz/obsshestvo/nur_media_zakryvaet_partijnye_gazety_dala_men_kala_i_strana_i_mir-3908.html «Нур медиа» закрывает партийные газеты «Дала мен кала» и «Страна и мир»]</ref> 2014 жылы желтоқсанда «Нұр-Медиа» холдингі «Рауан Медиа Групп» компаниясын «ҚазМұнайГаздан» сатып алды. Нәтижесінде холдинг «Астана» телеарнасы, «NS» және «Orda FM» радиостанциялары, «Түркістан» газетінің толыққанды иесі болды.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/27929?OptionName=ExtraData opi.dfo.kz]</ref> 2018 жылы «Айқын», «Литер» газеттерінің редакциясы Алматыдан Астанаға көшті.<ref>[https://www.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4940983-izdaniya-ay-yn-i-liter-pereehali-v.html Издания "Айқын" и "Литер" переехали в столицу]</ref> 2019 жылы қыркүйекте «Nur Otan» партиясын қайта жаңғырту аясында «Azattyq Ruhy» ақпарат агенттігі ашылды.<ref>[https://kaz.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4984086-azattyq-ruhy-a-paratty-agentt-g-ashylyp.html Azattyq Ruhy Ақпараттық агенттігі ашылып, оған Серғали Балажан барады]</ref> 2020 жылдың соңында «Қазақстан теміржолшысы» газеті Теміржол, автомобиль, әуе және су көлігі қызметкерлері салалық кәсіподағының (Қазкөліккәсіп) қарамағына берілді.<ref>[https://railnews.kz/ru/news/8703/ Газета «Қазақстан теміржолшысы» переходит в другую структуру]</ref> == Құрылымы == {| class="wikitable" |+ Еншілес компаниялар ! Компания !! Компания директоры !! Құрылтайшысы !! Ақпарат құралдары |- | «Айқын-Литер» ЖШС | [[Талғат Ешенұлы|Талғат Қырықбаев]] || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Астана қ. теледидары» ЖШС || [[Айқын (газет)|Айқын]] газеті мен Aikyn.kz сайты [[Түркістан газеті|Түркістан]] газеті мен Turkystan.kz сайты [[Литер (газет)|Литер]] газеті мен Liter.kz сайты |- | «Астана қ. теледидары» ЖШС | Әзизхан Әбілдинов || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Айқын-Литер» ЖШС || [[Astana TV|Астана]] телеарнасы мен Astanatv.kz сайты [[Orda FM]] радиосы мен Orda.fm сайты |- | «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС | Ербол Бегімбетов || «Астана қ. теледидары» ЖШС <br>«Amanat Media Group» ЖШС || [[Radio NS|NS]] радиосы мен Ns.kz сайты |} * «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі 2019 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Алтынай Досмадиярова. * «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті қазақ тілінде 2004 жылдың 6 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 40 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Амангелді Құрмет. * «Литер» республикалық қоғамдық-саяси газеті орыс тілінде 2004 жылдың 3 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 30 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Жанна Ойшыбаева. * «Түркістан» халықаралық газеті қазақ тілінде 1994 жылдың 28 қаңтарынан бастап шығады. Аптасына бір рет 5 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Бауыржан Бабажанұлы. * «Aikyn.kz» сайты 2005 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Майра Жанысбай. * «Liter.kz» сайты 2004 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Малика Галиева. * «Turkystan.kz» сайты 2007 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Әлия Тілеужанқызы. * «Orda FM» радиосы 2000 жылдан бері жұмыс істейді. 2013 жылға дейін «Ас FM», «РДВ», «Деловая волна» деп аталды. Директоры — Әйгерім Есенәлі. === Бұрынғы медиа активтері === * «Дала мен қала» газеті (2003—2013) * «Страна и мир» газеті (2003—2013) * «Известия-Казахстан» газеті (2000—2013) * «Нұр-Астана» газеті (2004—2013) * «Aynaline.kz» жастар порталы (2013—2015) * «Munara.kz» ақпараттық порталы (2013—2016) * «Remarka.kz» ақпараттық порталы (2013—2015) * «Қазақстан теміржолшысы» газеті (1931—) == Бас директорлары == {| class="wikitable" |+ ! № !! Аты-жөні !! colspan="2"| Басқарған жылдар |- | colspan="4"| '''Беркут-Медиа''' |- | 1 || Әділ Ыбыраев || 2007 || қараша<br>2008 |- | colspan="4"| '''Нұр Медиа, Amanat Media Group''' |- | 1 || Арманжан Байтасов || желтоқсан<br>2008 || желтоқсан<br>2009 |- | 2 || Қайсар Жаңаханов || желтоқсан<br>2009 || желтоқсан<br>2011 |- | 3 || Ерлан Байжанов || желтоқсан<br>2011 || қаңтар<br>2014 |- | 4 || Болат Берсебаев || қаңтар<br>2014 || қыркүйек<br>2014 |- | 5 || Жанай Омаров || қыркүйек<br>2014 || шілде<br>2018 |- | 6 || [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] || шілде<br>2018 || сәуір<br>2019 |- | 7 || Әлия Буриева || сәуір<br>2019 || шілде<br>2019 |- | 8 || Болат Кальянбеков || шілде<br>2019 || қаңтар<br>2022 |- | 9 || Руслан Әлішев || ақпан<br>2022 || сәуір<br>2022 |- | 10 || Бақтияр Мәкен || сәуір<br>2022 || желтоқсан<br>2024<ref>[https://kapital.kz/naznacheniya/104931/bakhtiyar-maken-vozglavil-kholding-nur-media.html Бахтияр Макен возглавил холдинг Nur Media]</ref> |- | 11 || Бақытжан Тұрлыбеков || colspan="2"| желтоқсан<br>2024 бастап |} ==Дереккөздер== {{дереккөздер}} [[Санат:Басылымдар]] 1ryumeczwddivcbm5kfbouie9vwkq3w 3480805 3480779 2025-06-17T16:56:40Z Casserium 68287 /* Бас директорлары */ 3480805 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Amanat Media Group |логотипі = |суреті = |сурет атауы = |түрі = [[жауапкершілігі шектеулі серіктестік]] |биржадағы листингі = |қызметі = |құрылды = [[2008 жыл|2008]] |құрушы = Нұр Отан (қазіргі [[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясы) |орналасуы = {{KAZ}}, [[Астана]], Қонаев көшесі, 12/1 |басты адамдары = Бақытжан Тұрлыбеков (Бас директоры) |саласы = |өнімі = |меншікті капиталы = |айналым = |операциялық кіріс = |таза табысы = |активтер = |капитализация = |қызметкерлер саны = |басшы компания = |бағынышты компания = * «Айқын-Литер» ЖШС * «Астана қ. теледидары» ЖШС * «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС |аудитор = |сайты = https://amanatmediagroup.kz/ |Ортаққор = }} '''«Amanat Media Group» ЖШС''' (2025 жылға дейін — ''«Nur Media» ЖШС'') — Қазақстандағы ең ірі медиакомпаниялардың бірі. 2008 жылы 25 қарашада [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] партиясының бастамасымен құрылған. Қазіргі кезде холдинг құрамына [[Astana TV|«Астана»]] телеарнасы, [[Айқын (газет)|«Айқын»]], «Литер», [[Түркістан газеті|«Түркістан»]] газеттері, «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі, [[Radio NS|«NS»]] және «Orda FM» радиостанциялары кіреді.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ruslan-alishev-vozglavil-holding-nur-media-462084/ Руслан Алишев возглавил холдинг Nur Media]</ref> == Тарихы == «Нұр-Медиа» холдингі құрылатыны 2008 жылдың қараша айында белгілі болды.<ref>[https://nomad.su/?a=3-200811280019 Учредителем нового медиа-холдинга будут ФНБ "Самрук-Казына" и НДП "Нур Отан"]</ref> Холдинг «Дала мен қала», «Страна и мир» партиялық газеттері кіретін «Беркут-Медиа» компаниясының негізінде құрылған. 2009 жылы қаңтарда «Нұр-Медиа» холдингі журналист [[Ерлан Халижанұлы Бекхожин|Ерлан Бекхожиннен]] «Айқын», «Литер» және «Қазақстан теміржолшысы» газеттерін сыйға алды.<ref>[https://rus.azattyq.org/a/1373244.html В холдинг “Нур-медиа” переданы газеты “Литер” и “Айкын”]</ref> Бұдан бөлек холдинг «[[ҚазМұнайГаз]]<nowiki/>» компаниясынан құрамына «Астана» телеарнасы мен «NS», «РДВ» радиостанциялары, «Нұр-Астана», «Түркістан», «Известия-Казахстан» газеттері кіретін «Рауан Медиа Групп» компаниясын сенімгерлік басқаруға алды.<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1023022/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4_%D0%A0%D0%9C%D0%93_2011.pdf Аудиторский отчет за 2011 год (консолидированный)]</ref> 2013 жылы маусымда «Известия-Казахстан» газеті, қыркүйекте «Нұр-Астана» газеті жабылды.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/gazeta-izvestiya-kazahstan-zakryilas-237179/ Газета "Известия - Казахстан" закрылась]</ref> 2013 жылы желтоқсанда «Дала мен қала» және «Страна и мир» партиялық газеттері жабылды.<ref>[https://vlast.kz/obsshestvo/nur_media_zakryvaet_partijnye_gazety_dala_men_kala_i_strana_i_mir-3908.html «Нур медиа» закрывает партийные газеты «Дала мен кала» и «Страна и мир»]</ref> 2014 жылы желтоқсанда «Нұр-Медиа» холдингі «Рауан Медиа Групп» компаниясын «ҚазМұнайГаздан» сатып алды. Нәтижесінде холдинг «Астана» телеарнасы, «NS» және «Orda FM» радиостанциялары, «Түркістан» газетінің толыққанды иесі болды.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/27929?OptionName=ExtraData opi.dfo.kz]</ref> 2018 жылы «Айқын», «Литер» газеттерінің редакциясы Алматыдан Астанаға көшті.<ref>[https://www.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4940983-izdaniya-ay-yn-i-liter-pereehali-v.html Издания "Айқын" и "Литер" переехали в столицу]</ref> 2019 жылы қыркүйекте «Nur Otan» партиясын қайта жаңғырту аясында «Azattyq Ruhy» ақпарат агенттігі ашылды.<ref>[https://kaz.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4984086-azattyq-ruhy-a-paratty-agentt-g-ashylyp.html Azattyq Ruhy Ақпараттық агенттігі ашылып, оған Серғали Балажан барады]</ref> 2020 жылдың соңында «Қазақстан теміржолшысы» газеті Теміржол, автомобиль, әуе және су көлігі қызметкерлері салалық кәсіподағының (Қазкөліккәсіп) қарамағына берілді.<ref>[https://railnews.kz/ru/news/8703/ Газета «Қазақстан теміржолшысы» переходит в другую структуру]</ref> == Құрылымы == {| class="wikitable" |+ Еншілес компаниялар ! Компания !! Компания директоры !! Құрылтайшысы !! Ақпарат құралдары |- | «Айқын-Литер» ЖШС | [[Талғат Ешенұлы|Талғат Қырықбаев]] || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Астана қ. теледидары» ЖШС || [[Айқын (газет)|Айқын]] газеті мен Aikyn.kz сайты [[Түркістан газеті|Түркістан]] газеті мен Turkystan.kz сайты [[Литер (газет)|Литер]] газеті мен Liter.kz сайты |- | «Астана қ. теледидары» ЖШС | Әзизхан Әбілдинов || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Айқын-Литер» ЖШС || [[Astana TV|Астана]] телеарнасы мен Astanatv.kz сайты [[Orda FM]] радиосы мен Orda.fm сайты |- | «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС | Ербол Бегімбетов || «Астана қ. теледидары» ЖШС <br>«Amanat Media Group» ЖШС || [[Radio NS|NS]] радиосы мен Ns.kz сайты |} * «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі 2019 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Алтынай Досмадиярова. * «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті қазақ тілінде 2004 жылдың 6 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 40 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Амангелді Құрмет. * «Литер» республикалық қоғамдық-саяси газеті орыс тілінде 2004 жылдың 3 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 30 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Жанна Ойшыбаева. * «Түркістан» халықаралық газеті қазақ тілінде 1994 жылдың 28 қаңтарынан бастап шығады. Аптасына бір рет 5 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Бауыржан Бабажанұлы. * «Aikyn.kz» сайты 2005 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Майра Жанысбай. * «Liter.kz» сайты 2004 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Малика Галиева. * «Turkystan.kz» сайты 2007 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Әлия Тілеужанқызы. * «Orda FM» радиосы 2000 жылдан бері жұмыс істейді. 2013 жылға дейін «Ас FM», «РДВ», «Деловая волна» деп аталды. Директоры — Әйгерім Есенәлі. === Бұрынғы медиа активтері === * «Дала мен қала» газеті (2003—2013) * «Страна и мир» газеті (2003—2013) * «Известия-Казахстан» газеті (2000—2013) * «Нұр-Астана» газеті (2004—2013) * «Aynaline.kz» жастар порталы (2013—2015) * «Munara.kz» ақпараттық порталы (2013—2016) * «Remarka.kz» ақпараттық порталы (2013—2015) * «Қазақстан теміржолшысы» газеті (1931—) == Бас директорлары == {| class="wikitable" |+ ! № !! Аты-жөні !! colspan="2"| Басқарған жылдар |- | colspan="4"| '''Беркут-Медиа''' |- | 1 || Әділ Ыбыраев || 2007 || қараша<br>2008 |- | 1 || [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] || қараша<br>2008 || желтоқсан<br>2008 |- | colspan="4"| '''Нұр Медиа, Amanat Media Group''' |- | 1 || Арманжан Байтасов || желтоқсан<br>2008 || желтоқсан<br>2009 |- | 2 || Қайсар Жаңаханов || желтоқсан<br>2009 || желтоқсан<br>2011 |- | 3 || Ерлан Байжанов || желтоқсан<br>2011 || қаңтар<br>2014 |- | 4 || Болат Берсебаев || қаңтар<br>2014 || қыркүйек<br>2014 |- | 5 || Жанай Омаров || қыркүйек<br>2014 || шілде<br>2018 |- | 6 || [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] || шілде<br>2018 || сәуір<br>2019 |- | 7 || Әлия Буриева || сәуір<br>2019 || шілде<br>2019 |- | 8 || Болат Кальянбеков || шілде<br>2019 || қаңтар<br>2022 |- | 9 || Руслан Әлішев || ақпан<br>2022 || сәуір<br>2022 |- | 10 || Бақтияр Мәкен || сәуір<br>2022 || желтоқсан<br>2024<ref>[https://kapital.kz/naznacheniya/104931/bakhtiyar-maken-vozglavil-kholding-nur-media.html Бахтияр Макен возглавил холдинг Nur Media]</ref> |- | 11 || Бақытжан Тұрлыбеков || colspan="2"| желтоқсан<br>2024 бастап |} ==Дереккөздер== {{дереккөздер}} [[Санат:Басылымдар]] fmu4hr1k6kyos01uh66vh36ob8zolih 3480806 3480805 2025-06-17T17:12:46Z Casserium 68287 /* Бас директорлары */ 3480806 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = Amanat Media Group |логотипі = |суреті = |сурет атауы = |түрі = [[жауапкершілігі шектеулі серіктестік]] |биржадағы листингі = |қызметі = |құрылды = [[2008 жыл|2008]] |құрушы = Нұр Отан (қазіргі [[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясы) |орналасуы = {{KAZ}}, [[Астана]], Қонаев көшесі, 12/1 |басты адамдары = Бақытжан Тұрлыбеков (Бас директоры) |саласы = |өнімі = |меншікті капиталы = |айналым = |операциялық кіріс = |таза табысы = |активтер = |капитализация = |қызметкерлер саны = |басшы компания = |бағынышты компания = * «Айқын-Литер» ЖШС * «Астана қ. теледидары» ЖШС * «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС |аудитор = |сайты = https://amanatmediagroup.kz/ |Ортаққор = }} '''«Amanat Media Group» ЖШС''' (2025 жылға дейін — ''«Nur Media» ЖШС'') — Қазақстандағы ең ірі медиакомпаниялардың бірі. 2008 жылы 25 қарашада [[Аманат (партия)|«Нұр Отан»]] партиясының бастамасымен құрылған. Қазіргі кезде холдинг құрамына [[Astana TV|«Астана»]] телеарнасы, [[Айқын (газет)|«Айқын»]], «Литер», [[Түркістан газеті|«Түркістан»]] газеттері, «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі, [[Radio NS|«NS»]] және «Orda FM» радиостанциялары кіреді.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ruslan-alishev-vozglavil-holding-nur-media-462084/ Руслан Алишев возглавил холдинг Nur Media]</ref> == Тарихы == «Нұр-Медиа» холдингі құрылатыны 2008 жылдың қараша айында белгілі болды.<ref>[https://nomad.su/?a=3-200811280019 Учредителем нового медиа-холдинга будут ФНБ "Самрук-Казына" и НДП "Нур Отан"]</ref> Холдинг «Дала мен қала», «Страна и мир» партиялық газеттері кіретін «Беркут-Медиа» компаниясының негізінде құрылған. 2009 жылы қаңтарда «Нұр-Медиа» холдингі журналист [[Ерлан Халижанұлы Бекхожин|Ерлан Бекхожиннен]] «Айқын», «Литер» және «Қазақстан теміржолшысы» газеттерін сыйға алды.<ref>[https://rus.azattyq.org/a/1373244.html В холдинг “Нур-медиа” переданы газеты “Литер” и “Айкын”]</ref> Бұдан бөлек холдинг «[[ҚазМұнайГаз]]<nowiki/>» компаниясынан құрамына «Астана» телеарнасы мен «NS», «РДВ» радиостанциялары, «Нұр-Астана», «Түркістан», «Известия-Казахстан» газеттері кіретін «Рауан Медиа Групп» компаниясын сенімгерлік басқаруға алды.<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1023022/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4_%D0%A0%D0%9C%D0%93_2011.pdf Аудиторский отчет за 2011 год (консолидированный)]</ref> 2013 жылы маусымда «Известия-Казахстан» газеті, қыркүйекте «Нұр-Астана» газеті жабылды.<ref>[https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/gazeta-izvestiya-kazahstan-zakryilas-237179/ Газета "Известия - Казахстан" закрылась]</ref> 2013 жылы желтоқсанда «Дала мен қала» және «Страна и мир» партиялық газеттері жабылды.<ref>[https://vlast.kz/obsshestvo/nur_media_zakryvaet_partijnye_gazety_dala_men_kala_i_strana_i_mir-3908.html «Нур медиа» закрывает партийные газеты «Дала мен кала» и «Страна и мир»]</ref> 2014 жылы желтоқсанда «Нұр-Медиа» холдингі «Рауан Медиа Групп» компаниясын «ҚазМұнайГаздан» сатып алды. Нәтижесінде холдинг «Астана» телеарнасы, «NS» және «Orda FM» радиостанциялары, «Түркістан» газетінің толыққанды иесі болды.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/27929?OptionName=ExtraData opi.dfo.kz]</ref> 2018 жылы «Айқын», «Литер» газеттерінің редакциясы Алматыдан Астанаға көшті.<ref>[https://www.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4940983-izdaniya-ay-yn-i-liter-pereehali-v.html Издания "Айқын" и "Литер" переехали в столицу]</ref> 2019 жылы қыркүйекте «Nur Otan» партиясын қайта жаңғырту аясында «Azattyq Ruhy» ақпарат агенттігі ашылды.<ref>[https://kaz.zakon.kz/redaktsiia-zakonkz/4984086-azattyq-ruhy-a-paratty-agentt-g-ashylyp.html Azattyq Ruhy Ақпараттық агенттігі ашылып, оған Серғали Балажан барады]</ref> 2020 жылдың соңында «Қазақстан теміржолшысы» газеті Теміржол, автомобиль, әуе және су көлігі қызметкерлері салалық кәсіподағының (Қазкөліккәсіп) қарамағына берілді.<ref>[https://railnews.kz/ru/news/8703/ Газета «Қазақстан теміржолшысы» переходит в другую структуру]</ref> == Құрылымы == {| class="wikitable" |+ Еншілес компаниялар ! Компания !! Компания директоры !! Құрылтайшысы !! Ақпарат құралдары |- | «Айқын-Литер» ЖШС | [[Талғат Ешенұлы|Талғат Қырықбаев]] || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Астана қ. теледидары» ЖШС || [[Айқын (газет)|Айқын]] газеті мен Aikyn.kz сайты [[Түркістан газеті|Түркістан]] газеті мен Turkystan.kz сайты [[Литер (газет)|Литер]] газеті мен Liter.kz сайты |- | «Астана қ. теледидары» ЖШС | Әзизхан Әбілдинов || «Amanat Media Group» ЖШС <br>«Айқын-Литер» ЖШС || [[Astana TV|Астана]] телеарнасы мен Astanatv.kz сайты [[Orda FM]] радиосы мен Orda.fm сайты |- | «NS Радиосы - Ұлттық Желі» ТРК» ЖШС | Ербол Бегімбетов || «Астана қ. теледидары» ЖШС <br>«Amanat Media Group» ЖШС || [[Radio NS|NS]] радиосы мен Ns.kz сайты |} * «Азаттық рухы» ақпарат агенттігі 2019 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Алтынай Досмадиярова. * «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті қазақ тілінде 2004 жылдың 6 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 40 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Амангелді Құрмет. * «Литер» республикалық қоғамдық-саяси газеті орыс тілінде 2004 жылдың 3 наурызынан бастап шығады. Аптасына үш рет 30 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Жанна Ойшыбаева. * «Түркістан» халықаралық газеті қазақ тілінде 1994 жылдың 28 қаңтарынан бастап шығады. Аптасына бір рет 5 мың тиражбен басылады. Бас редакторы — Бауыржан Бабажанұлы. * «Aikyn.kz» сайты 2005 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Майра Жанысбай. * «Liter.kz» сайты 2004 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Малика Галиева. * «Turkystan.kz» сайты 2007 жылдан бері жұмыс істейді. Бас редакторы — Әлия Тілеужанқызы. * «Orda FM» радиосы 2000 жылдан бері жұмыс істейді. 2013 жылға дейін «Ас FM», «РДВ», «Деловая волна» деп аталды. Директоры — Әйгерім Есенәлі. === Бұрынғы медиа активтері === * «Дала мен қала» газеті (2003—2013) * «Страна и мир» газеті (2003—2013) * «Известия-Казахстан» газеті (2000—2013) * «Нұр-Астана» газеті (2004—2013) * «Aynaline.kz» жастар порталы (2013—2015) * «Munara.kz» ақпараттық порталы (2013—2016) * «Remarka.kz» ақпараттық порталы (2013—2015) * «Қазақстан теміржолшысы» газеті (1931—) == Бас директорлары == {| class="wikitable" |+ ! № !! Аты-жөні !! colspan="2"| Басқарған жылдар |- | colspan="4"| '''Беркут-Медиа''' |- | 1 || Әділ Ыбыраев || 2007 || қараша<br>2008 |- | 2 || [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] || қараша<br>2008 || желтоқсан<br>2008 |- | colspan="4"| '''Нұр Медиа, Amanat Media Group''' |- | 1 || Арманжан Байтасов || желтоқсан<br>2008 || желтоқсан<br>2009 |- | 2 || Қайсар Жаңаханов || желтоқсан<br>2009 || желтоқсан<br>2011 |- | 3 || Ерлан Байжанов || желтоқсан<br>2011 || қаңтар<br>2014 |- | 4 || Болат Берсебаев || қаңтар<br>2014 || қыркүйек<br>2014 |- | 5 || Жанай Омаров || қыркүйек<br>2014 || шілде<br>2018 |- | 6 || [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] || шілде<br>2018 || сәуір<br>2019 |- | 7 || Әлия Буриева || сәуір<br>2019 || шілде<br>2019 |- | 8 || Болат Кальянбеков || шілде<br>2019 || қаңтар<br>2022 |- | 9 || Руслан Әлішев || ақпан<br>2022 || сәуір<br>2022 |- | 10 || Бақтияр Мәкен || сәуір<br>2022 || желтоқсан<br>2024<ref>[https://kapital.kz/naznacheniya/104931/bakhtiyar-maken-vozglavil-kholding-nur-media.html Бахтияр Макен возглавил холдинг Nur Media]</ref> |- | 11 || Бақытжан Тұрлыбеков || colspan="2"| желтоқсан<br>2024 бастап |} ==Дереккөздер== {{дереккөздер}} [[Санат:Басылымдар]] 4nu0b085li2umm9u098dy0zl4i50q84 0 141295 3480829 3250971 2025-06-17T19:11:44Z Мағыпар 100137 3480829 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''', нохчилар, нахчо (өзінше атауы), [[қазақ тілі]]нде — шешен, өзіндік тарихы, этномәдени және бірегей антропологиялық типті ежелгі халықтардың бірі болып табылады. Бүгінгі күні бұл [[Солтүстік Кавказ]]дың ірі [[этнос]]тарының бірі. == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Дәстүрлі діндері== Шешендер – [[мұсылмандар]], шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекше. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Шешендер қонақжайлықты өздерінде де басқа дамадардың бойында да құрметтейді. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. Отқа түсуге дайын болуы керек. Яхь - бұл қайырымдылық, мейірбандық жарысы. Бұл үнемі алдыңғы қатарда болу дегенді білдіреді. Өмірдің түрлі жағдайларында ішкі дүниесін өзгертпеу басты нәрсе болып табылады. «Мейірбан, қайырымды ер азаматқа барлық жерде есік ашық». "Яхь йолуш кант" (қайырымды, мейірбан азамат) — бұл біздің батырлар деп айтқан. Қазіргі кезде яхь ұлттық салт-дәстүрін ұстану дегенді білдіреді. Шешен [[ислам]]ы мен исламдық фундаментализм екі бөлек нәрсе. Шешен исламы өзін басқа дінге, наным-сенімге қарсы қоймайды. Шешендер [[сунни]] ағымындағы мұсылмандар болып табылады. Вайнахтардың ислам дінін қабылдауының бастауы XIV-XV ғғ. жатады. Бұған дейін христиан дінін таратуға қадам жасалған. ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. Шешендер үшін үй – амандық-саулықтың ғана емес, сонымен бірге үй қожайынының ар, намысының көрсеткіші болып табылады. Бұл тек қана отбасының тұрғылықты жері ғана емес, сонымен қатар қонақ күтетін орын. Ал, қонақ шешендер үшін қасиетті. Шешендер үлкен патриархалдық отбасында тұрады. Оларда мықты экономикалық және тайпалық байланыстар сақталып қалған. == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, [[кәуап]], бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері болып қала береді, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері - ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], [[бұрыш]]. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Шешен тағамдарындағы негізгі орындардың бірін картоптан, сүзбеден, асқабақтан, қалақайдан және жабайы сарымсақтан түрлі салмасы бар ұн өнімдері алады.<ref>Наталия Котоман. Чеченцы — храбрая и выносливая нация https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 1ecoyw3qpzit5slweggzs0l5injn9m0 3480877 3480829 2025-06-18T04:03:19Z Мағыпар 100137 3480877 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''', нохчилар, нахчо (өзінше атауы), [[қазақ тілі]]нде — шешен, өзіндік тарихы, этномәдени және бірегей антропологиялық типті ежелгі халықтардың бірі болып табылады. Бүгінгі күні бұл [[Солтүстік Кавказ]]дың ірі [[этнос]]тарының бірі. == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешендер – [[мұсылмандар]], шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекше. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Шешендер қонақжайлықты өздерінде де басқа адамадардың бойында да құрметтейді. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. Отқа түсуге дайын болуы керек. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, [[кәуап]], бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері болып қала береді, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері - ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], [[бұрыш]]. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Шешен тағамдарындағы негізгі орындардың бірін картоптан, сүзбеден, асқабақтан, қалақайдан және жабайы сарымсақтан түрлі салмасы бар ұн өнімдері алады.<ref>Наталия Котоман. Чеченцы — храбрая и выносливая нация https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 31pfv0eahynd8el06o1fa9vv5pcnfqb 3480878 3480877 2025-06-18T04:07:19Z Мағыпар 100137 3480878 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''', нохчилар, нахчо — өзіндік тарихы, этномәдени және бірегей антропологиялық типті ежелгі халықтардың бірі болып табылады. Бүгінгі күні бұл [[Солтүстік Кавказ]]дың ірі [[этнос]]тарының бірі. == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, [[кәуап]], бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері болып қала береді, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері - ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Шешен тағамдарындағы негізгі орындардың бірін картоптан, сүзбеден, асқабақтан, қалақайдан және жабайы сарымсақтан түрлі салмасы бар ұн өнімдері алады.<ref>Наталия Котоман. Чеченцы — храбрая и выносливая нация https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] snofj8ozgu80lrf98gkagfup6hpryng 3480907 3480878 2025-06-18T05:24:23Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480907 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешенстан]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады. == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, [[кәуап]], бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері болып қала береді, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері - ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Шешен тағамдарындағы негізгі орындардың бірін картоптан, сүзбеден, асқабақтан, қалақайдан және жабайы сарымсақтан түрлі салмасы бар ұн өнімдері алады.<ref>Наталия Котоман. Чеченцы — храбрая и выносливая нация https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] mnchtqwyy27g56c97kner4kixpvhc60 3480908 3480907 2025-06-18T05:28:01Z Мағыпар 100137 дереккөз 3480908 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, [[кәуап]], бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері болып қала береді, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері - ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Шешен тағамдарындағы негізгі орындардың бірін картоптан, сүзбеден, асқабақтан, қалақайдан және жабайы сарымсақтан түрлі салмасы бар ұн өнімдері алады.<ref>Наталия Котоман. Чеченцы — храбрая и выносливая нация https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] c1jp1zffm1il8hzva98zv0nwa75w0nc 3480910 3480908 2025-06-18T05:31:07Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі тағамдары */ дереккөз 3480910 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері болып қала береді, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері - ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Шешен тағамдарындағы негізгі орындардың бірін картоптан, сүзбеден, асқабақтан, қалақайдан және жабайы сарымсақтан түрлі салмасы бар ұн өнімдері алады.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 6jpeubjmybbenrdbs38n2fbufbvuw4i 3480913 3480910 2025-06-18T05:37:31Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі тағамдары */ нақтылау 3480913 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам - сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (түшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 6veet16qfmnvh68lf938yoxj789cc6k 3480914 3480913 2025-06-18T05:38:14Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі тағамдары */ 3480914 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] o8xp8havr9qldaboigxzu2mj3jk37y6 3480925 3480914 2025-06-18T06:43:35Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру 3480925 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] kgrawyqppl5lsa9vqoegkpnovgfrafl 3480926 3480925 2025-06-18T06:48:37Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру 3480926 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 56py6rr8c52wbeawgswh8e3uytkgg6h 3480928 3480926 2025-06-18T06:51:48Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру 3480928 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] mx02xltvegnhb2sbh0foqk8jvbdf8p4 3480929 3480928 2025-06-18T06:53:56Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру 3480929 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] t8vmtstowv9q5m3vpy3p4zu1qg8i0wk 3480930 3480929 2025-06-18T06:56:28Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру 3480930 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 9x8fxvilvd16x7tz2kd9uxcp31n29i5 3480931 3480930 2025-06-18T07:00:17Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ 3480931 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] ==Діні== == Тарихы == Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады. ==Дәстүрлі шаруашылығы== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 3x2rdeqnkyzuqexvnl5qljudi0y2w0t 3480932 3480931 2025-06-18T07:02:22Z Мағыпар 100137 дереккөз 3480932 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 8ivt1tjfwjzbp3ev6o80ylfyvzcpru0 3480933 3480932 2025-06-18T07:06:05Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480933 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады. == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] hp74qzw52zrzgyj2dq3rm08nx8a0ncl 3480934 3480933 2025-06-18T07:07:14Z Мағыпар 100137 /* Этногенезі */ дереккөз 3480934 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] s74crldcpohimpfpgdwdg3ucpst4rd8 3480936 3480934 2025-06-18T07:33:20Z Мағыпар 100137 /* Діні */ толықтыру 3480936 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда. == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 4yqe8jbzscf74vi4o0tp1egn6d0pjiv 3480938 3480936 2025-06-18T07:37:32Z Мағыпар 100137 /* Діні */ дереккөз 3480938 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шешендер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{TUR}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{KAZ}} |саны3 = 32 000 (2013) |түсініктемелер3 = |аймақ4 = {{FRA}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = {{AUT}} |саны5 = 24 000 |түсініктемелер5 = |аймақ6 = {{BEL}} |саны6 = 17 000 |түсініктемелер6 = |аймақ7 = {{GER}} |саны7 = 12 000 |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = шешен тілі |діні = ислам, сүннит тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] q61u3s5ostogjwcsohygjcynwiptywm 3480941 3480938 2025-06-18T07:46:49Z Мағыпар 100137 үлгі, нақтылау 3480941 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] e8a6n9r5jaobvqicquks2dyskgbjmzb 3480943 3480941 2025-06-18T07:51:07Z Мағыпар 100137 /* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ толықтыру 3480943 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] p8w4b9f92pj0fb7kbh2af6d0kqc3c97 3480947 3480943 2025-06-18T08:00:48Z Мағыпар 100137 /* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ толықтыру 3480947 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] cj7b1gbdwqwybdemveaiubqds2i8zv5 3480950 3480947 2025-06-18T08:15:08Z Мағыпар 100137 /* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ толықтыру 3480950 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген. === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] d670mcqq41kr5gz7kefx3fxoitn34py 3480951 3480950 2025-06-18T08:16:38Z Мағыпар 100137 /* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ дереккөз 3480951 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы – жер өңдеу, [[мал шаруашылығы]], құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] rpeilawqtg4uccnx1kzci53jdwge3dd 3480953 3480951 2025-06-18T08:21:08Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ нақтылау 3480953 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 0xbjm96w3ucl3jfnoxfcjmaopl05wkj 3480958 3480953 2025-06-18T08:25:40Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ толықтыру 3480958 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] p39pptve8ixnlggucmuo9wpevvdi32g 3480960 3480958 2025-06-18T08:28:58Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ толықтыру 3480960 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады. == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 01p7roemzjtukf8xweqz9zdkp57latv 3480961 3480960 2025-06-18T08:30:28Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ дереккөз 3480961 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] kaz31gy6f2y8iobpmlzs5cw2sicura6 3480967 3480961 2025-06-18T09:10:41Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру 3480967 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] hayh1kghhgb8j0mke6krusehfjef31p 3480968 3480967 2025-06-18T09:15:50Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру 3480968 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі - [[бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] bjhm7e5jquyqlujarpp3rhvwwor5i4y 3480971 3480968 2025-06-18T09:26:57Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру 3480971 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] n9j27l3azm8vsvi2l41it8x7mrfvd90 3480974 3480971 2025-06-18T09:32:30Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру 3480974 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] ole3xly1ucyszyaw4ln2zsrhgttvm6x 3480975 3480974 2025-06-18T09:34:39Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру 3480975 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған. === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] bopl4lwvmuawe8ww5r0w7eieqk19e39 3480976 3480975 2025-06-18T09:35:44Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ дереккөз 3480976 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] cddkce6ewnj5d669hzg6uylbl4oyj8m 3480979 3480976 2025-06-18T09:41:32Z Мағыпар 100137 /* Фольклоры */ толықтыру 3480979 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 5khc1vjg8guehrcf6sur4du2v32bmyx 3480981 3480979 2025-06-18T09:42:27Z Мағыпар 100137 /* Фольклоры */ толықтыру 3480981 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. Шешен әндері де өте қызықты, алуан түрлі. Олар өздерінің мәдениетін, салт-дәстүрін және өмір салтын бейнелейді, сонымен қатар белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Шешен халқының ауыз әдебиеті өте бай және алуан түрлі. Бұл ұлттық болмыс пен тарихи өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі. == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] jxik821nmrc7nj70vnhd50eblqq60jb 3480982 3480981 2025-06-18T09:43:19Z Мағыпар 100137 /* Фольклоры */ дереккөз 3480982 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. Шешен әндері де өте қызықты, алуан түрлі. Олар өздерінің мәдениетін, салт-дәстүрін және өмір салтын бейнелейді, сонымен қатар белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Шешен халқының ауыз әдебиеті өте бай және алуан түрлі. Бұл ұлттық болмыс пен тарихи өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/folklor|title=Фольклор|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] nq90jlldxfz22f98fjf5ht84m27mz3v 3480989 3480982 2025-06-18T09:49:25Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480989 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Эндоэтнонимдері == Орыс тілінде – «Чеченцы»; ингуш тілінде - «Нохчий»; авар тілінде - «Чачанал/Мӣчихичал»; қабарда тілінде – «Шэшэн»; осетин тілінде - «Цацанæгтæ»; абхаз тілінде - «Ачачанцәа»; лакша - «Мичихич»; грузин тілінде - «ჩეჩნები»; армян тілінде - «Չեչեններ»; Қарашай-Балқарша – «Чеченлиле»; әзірбайжан тілінде - "Çăçәnler"; түрік тілінде – «Çeçenler»; латыш тілінде – «Čečeni»; беларусь тілінде - «Чэчэнцы»; украин тілінде – «Чеченці»; ағылшын тілінде – «Chechens»; голланд тілінде – «Tsjetsjenen»; неміс тілінде – «Tschetschenen»; == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. Шешен әндері де өте қызықты, алуан түрлі. Олар өздерінің мәдениетін, салт-дәстүрін және өмір салтын бейнелейді, сонымен қатар белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Шешен халқының ауыз әдебиеті өте бай және алуан түрлі. Бұл ұлттық болмыс пен тарихи өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/folklor|title=Фольклор|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] ajssstlglwvrggfx5c2yyyavq6tssbc 3480990 3480989 2025-06-18T09:50:25Z Мағыпар 100137 /* Эндоэтнонимдері */ дереккөз 3480990 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Эндоэтнонимдері == Орыс тілінде – «Чеченцы»; ингуш тілінде - «Нохчий»; авар тілінде - «Чачанал/Мӣчихичал»; қабарда тілінде – «Шэшэн»; осетин тілінде - «Цацанæгтæ»; абхаз тілінде - «Ачачанцәа»; лакша - «Мичихич»; грузин тілінде - «ჩეჩნები»; армян тілінде - «Չեչեններ»; Қарашай-Балқарша – «Чеченлиле»; әзірбайжан тілінде - "Çăçәnler"; түрік тілінде – «Çeçenler»; латыш тілінде – «Čečeni»; беларусь тілінде - «Чэчэнцы»; украин тілінде – «Чеченці»; ағылшын тілінде – «Chechens»; голланд тілінде – «Tsjetsjenen»; неміс тілінде – «Tschetschenen».<ref>{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/chechency_nokhchij_noxciy/2-1-0-82|title=Чеченцы - Нохчий / Noxçiy|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. Шешен әндері де өте қызықты, алуан түрлі. Олар өздерінің мәдениетін, салт-дәстүрін және өмір салтын бейнелейді, сонымен қатар белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Шешен халқының ауыз әдебиеті өте бай және алуан түрлі. Бұл ұлттық болмыс пен тарихи өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/folklor|title=Фольклор|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] qeylk7hslg2819fns8ex9ss9i3nrdi1 3480991 3480990 2025-06-18T09:54:20Z Мағыпар 100137 /* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ сурет қою 3480991 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Эндоэтнонимдері == Орыс тілінде – «Чеченцы»; ингуш тілінде - «Нохчий»; авар тілінде - «Чачанал/Мӣчихичал»; қабарда тілінде – «Шэшэн»; осетин тілінде - «Цацанæгтæ»; абхаз тілінде - «Ачачанцәа»; лакша - «Мичихич»; грузин тілінде - «ჩეჩნები»; армян тілінде - «Չեչեններ»; Қарашай-Балқарша – «Чеченлиле»; әзірбайжан тілінде - "Çăçәnler"; түрік тілінде – «Çeçenler»; латыш тілінде – «Čečeni»; беларусь тілінде - «Чэчэнцы»; украин тілінде – «Чеченці»; ағылшын тілінде – «Chechens»; голланд тілінде – «Tsjetsjenen»; неміс тілінде – «Tschetschenen».<ref>{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/chechency_nokhchij_noxciy/2-1-0-82|title=Чеченцы - Нохчий / Noxçiy|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === [[Сурет:Хой б1ов тера.jpg|нобай|оңға|200px|Хой ауылы]] Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. Шешен әндері де өте қызықты, алуан түрлі. Олар өздерінің мәдениетін, салт-дәстүрін және өмір салтын бейнелейді, сонымен қатар белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Шешен халқының ауыз әдебиеті өте бай және алуан түрлі. Бұл ұлттық болмыс пен тарихи өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/folklor|title=Фольклор|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] c19m09oo9907hy8u9aimhz2f6lk281v 3480993 3480991 2025-06-18T09:57:33Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ сурет қою 3480993 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Эндоэтнонимдері == Орыс тілінде – «Чеченцы»; ингуш тілінде - «Нохчий»; авар тілінде - «Чачанал/Мӣчихичал»; қабарда тілінде – «Шэшэн»; осетин тілінде - «Цацанæгтæ»; абхаз тілінде - «Ачачанцәа»; лакша - «Мичихич»; грузин тілінде - «ჩეჩნები»; армян тілінде - «Չեչեններ»; Қарашай-Балқарша – «Чеченлиле»; әзірбайжан тілінде - "Çăçәnler"; түрік тілінде – «Çeçenler»; латыш тілінде – «Čečeni»; беларусь тілінде - «Чэчэнцы»; украин тілінде – «Чеченці»; ағылшын тілінде – «Chechens»; голланд тілінде – «Tsjetsjenen»; неміс тілінде – «Tschetschenen».<ref>{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/chechency_nokhchij_noxciy/2-1-0-82|title=Чеченцы - Нохчий / Noxçiy|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === [[Сурет:Хой б1ов тера.jpg|нобай|оңға|200px|Хой ауылы]] Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === [[Сурет:Burka-01.jpg|нобай|оңға|200px|Бурка және папаха]] Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. Шешен әндері де өте қызықты, алуан түрлі. Олар өздерінің мәдениетін, салт-дәстүрін және өмір салтын бейнелейді, сонымен қатар белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Шешен халқының ауыз әдебиеті өте бай және алуан түрлі. Бұл ұлттық болмыс пен тарихи өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/folklor|title=Фольклор|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 0mjul4yvt1mo3rm9eo75jpjlfkd4lld 3480997 3480993 2025-06-18T10:08:20Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі тағамдары */ 3480997 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Эндоэтнонимдері == Орыс тілінде – «Чеченцы»; ингуш тілінде - «Нохчий»; авар тілінде - «Чачанал/Мӣчихичал»; қабарда тілінде – «Шэшэн»; осетин тілінде - «Цацанæгтæ»; абхаз тілінде - «Ачачанцәа»; лакша - «Мичихич»; грузин тілінде - «ჩეჩნები»; армян тілінде - «Չեչեններ»; Қарашай-Балқарша – «Чеченлиле»; әзірбайжан тілінде - "Çăçәnler"; түрік тілінде – «Çeçenler»; латыш тілінде – «Čečeni»; беларусь тілінде - «Чэчэнцы»; украин тілінде – «Чеченці»; ағылшын тілінде – «Chechens»; голланд тілінде – «Tsjetsjenen»; неміс тілінде – «Tschetschenen».<ref>{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/chechency_nokhchij_noxciy/2-1-0-82|title=Чеченцы - Нохчий / Noxçiy|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === [[Сурет:Хой б1ов тера.jpg|нобай|оңға|200px|Хой ауылы]] Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === [[Сурет:Burka-01.jpg|нобай|оңға|200px|Бурка және папаха]] Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === [[Сурет:Хингалш (файл 6).jpg|нобай|оңға|200px|Хингалш ]] Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. Шешен әндері де өте қызықты, алуан түрлі. Олар өздерінің мәдениетін, салт-дәстүрін және өмір салтын бейнелейді, сонымен қатар белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Шешен халқының ауыз әдебиеті өте бай және алуан түрлі. Бұл ұлттық болмыс пен тарихи өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/folklor|title=Фольклор|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 8tee1mcf6bsszgot3vdhl75fha9hq6m 3480998 3480997 2025-06-18T10:10:22Z Мағыпар 100137 /* Фольклоры */ сурет қою 3480998 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Шешендер |төл атауы = {{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}} |сурет = RIAN archive 908389 Victory Day parade in Russian Regions.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1,5 - 2 млн.адам |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 1 431 360 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Түркия}} |саны2 = 102 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{Байрақ|Қазақстан}} |түсініктемелер3 = 32 000 (2013) |аймақ4 = {{Байрақ|Франция}} |саны4 = 29 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[шешен тілі]] |діні = [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шешендер''' ({{lang-ce|нохчий, нахчий, нахчой}}) — Солтүстік Кавказда тұратын халық, [[Шешен Республикасы]]ның байырғы халқы. Солтүстік Кавказдың ең ірі халқы және саны жөнінен Ресейдегі үшінші халық. 1944 жылы шешендер Орта Азияға және Қазақстанға жер аударылды. Шешен-Ингуш АССР-і қалпына келтірілгеннен кейін (1957) олар туған жеріне оралды. Халқы: 1,2 миллион адам (2010 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Дағыстанда (93,7 мың адам), Ингушетияның солтүстігінде (18,8 мың адам), Мәскеуде (14,5 мың адам), Ставрополь өлкесінде (12 мың адам), Ростов облысында (11,4 мың адам) тұрады. Ресейде барлығы: 1,4 миллион адам. Сонымен қатар Грузияның солтүстік-шығысында 5,7 мың адам (2014 жылғы халық санағы) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5645862?ysclid=mc1i44b3dt600028946|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Этногенезі == Шешен халқы ежелден қалыптасқан. Кавказ әрқашан этникалық әртүрлілігімен ерекшеленді, сондықтан ғылыми ортада да бұл ұлттың шығу тегі туралы біртұтас теория әлі жоқ. Шешенстан тарихы вайнахтардың пайда болуымен басталды (бүгінгі таңда бұл термин ингуш пен шешендердің ата-бабаларына қатысты). Оның этногенезіне әр түрлі көшпелі халықтар қатысты: скифтер, үнді-ирандықтар, сарматтар және т.б. Археологтар шешендердің ата-бабаларына Колхида және Қобан мәдениеттерін тасымалдаушыларды жатқызады.<ref>{{citeweb|url=https://kk.vogueindustry.com/17273815-history-of-chechnya-since-ancient-times|title=Ежелгі Шешенстан тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Эндоэтнонимдері == Орыс тілінде – «Чеченцы»; ингуш тілінде - «Нохчий»; авар тілінде - «Чачанал/Мӣчихичал»; қабарда тілінде – «Шэшэн»; осетин тілінде - «Цацанæгтæ»; абхаз тілінде - «Ачачанцәа»; лакша - «Мичихич»; грузин тілінде - «ჩეჩნები»; армян тілінде - «Չեչեններ»; Қарашай-Балқарша – «Чеченлиле»; әзірбайжан тілінде - "Çăçәnler"; түрік тілінде – «Çeçenler»; латыш тілінде – «Čečeni»; беларусь тілінде - «Чэчэнцы»; украин тілінде – «Чеченці»; ағылшын тілінде – «Chechens»; голланд тілінде – «Tsjetsjenen»; неміс тілінде – «Tschetschenen».<ref>{{citeweb|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/chechency_nokhchij_noxciy/2-1-0-82|title=Чеченцы - Нохчий / Noxçiy|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тілі == [[Шешен тілі]] иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтіліктің күшті белгілері бар). Шешен тілінің жазуы алдымен латын графикасы негізінде жасалды, содан кейін 1938 жылдан бастап орыс ([[кириллица]]) графикалық негізіне аударылды. Ұлттық шешен тілі бірнеше аумақтық [[диалект]]ілерге бөлінеді: жазық (әдеби тілдің негізін қалаушы), акки (аухов), галанчаж, итумкала, кистин, чеберлоев, шароев; сонымен қатар көптеген сөйленістер бар. Шешен тілі – Шешенстан Республикасының мемлекеттік тілі, Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 172-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> ==Діні== Діні бойынша шешендер шафиит ағымындағы [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. Исламданғанға дейін шешендер көршілес православиелік Грузияның күшті ықпалында болды, олардан христиандық 8 ғасырдан бастап ене бастады. Шешенстандағы исламның ықпалы 1980 жылдардың аяғында күшейді. Республика мұсылмандарының дербес діни басқармасы құрылды. Исламның саяси өмірге араласуы 1992 жылы үкіметті қолдайтын Ислам орталығының құрылуынан көрінді. Діни ұрандар маңызды рөл атқарған 1994-1996 жылдардағы соғыс исламның ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етті. Соңғы жылдары Шешенстанда ваххабизм идеялары кең етек жаюда.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/942|title=Ярлыкапов А.А. Шешендердің діни дәстүрлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тарихы == [[Сурет:Chechense. Match. a wedding match. George Kennan. 1870-1886.jpg|нобай|оңға|200px|Шешендер 1870-1886]] Шешенстанның жазық аймағында және Солтүстік Кавказдың жақын аймақтарында VIII—XII ғасырларда полиэтникалық Алан патшалығы, Шешенстан мен Дағыстанның таулы аймағында - Сарир мемлекеттік құрылымы құрылды. Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін (1222 және 1238-1240) дала және жартылай шешен жазығы Алтын Орданың құрамына кірді. XIV ғасырдың аяғында Шешенстан халқы Симсисм мемлекетіне біріктірілді. Кавказ бөлігі Осман империясының (оның вассалы Қырым хандығымен), Иран мен Ресейдің тұрақты объектісі болды. Бұл мемлекеттер арасындағы күрес кезінде шешен жерінде алғашқы орыс бекіністері мен казак қалалары салынды, шешен билеушілері мен ауыл қауымдары арасында Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатылды. Сонымен бірге шешен қонысының қазіргі шекаралары түпкілікті қалыптасты. I Петрдің парсы жорығынан (1722) бастап Ресейдің Шешенстанға қатысты саясаты отаршылдық сипат алды. Екатерина II билігінің соңғы жылдарында орыс әскерлері Теректің сол жағалауын басып алып, осында Кавказ әскери шебінің бір бөлігін салып, Шешен-Қабарда шекарасында Моздоктан Владикавказға дейін әскери бекіністерді құрды. Бұл XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысында шешендердің азаттық қозғалысының өсуіне әкелді. 1840 жылға қарай Шешенстан мен Дағыстан территориясында теократиялық мемлекет - Шамиль имаматы құрылды, ол бастапқыда Ресеймен сәтті соғыс жүргізді, бірақ 1859 жылы жеңіліске ұшырады, содан кейін Шешенстан Ресейге қосылды. 1922 жылы РКФСР құрамында Шешен автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы Шешенстан Ингуш автономиялық облысымен Шешен-Ингуш автономиялық облысына, 1936 жылдан бастап Шешен-Ингуш АССР-іне біріктірілді. 1944 жылы ақпанда 500 мыңдай шешен мен ингуш Қазақстанға күштеп жер аударылды. Олардың едәуір бөлігі жер аударудың бірінші жылында қайтыс болды. 1957 жылы қаңтарда 1944 жылы таратылған [[Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Шешен-Ингуш АССР-і]] қалпына келтірілді. Бірақ таулы аймақтардағы бірнеше аудандар шешендер үшін жабылып, бұл аймақтардың бұрынғы тұрғындары жазық ауылдар мен казак ауылдарына қоныстана бастады. 1992 жылы Ресей Федерациясы халық депутаттарының съезі Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасы мен [[Шешен Республикасы]]на айналдыру туралы шешім қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/370|title=Ахмадов Я.З. және басқалар. Шешендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> ==Кәсібі== Дәстүрлі ауылшаруашылық дақылдары — [[арпа]], бидай, [[тары]], [[сұлы]], қара бидай, зығыр, бұршақ және т.б. кейінірек жүгері, қарбыз өсіре бастады. Бау-бақша және көкөніс өсіру дамыды. Таулы аймақтарда қой шаруашылығы дамыған. Жазықтарда мал өсірілді, жұмыс күші ретінде де пайдаланылды. Сондай-ақ, атқа міну үшін асыл тұқымды жылқылар өсірілді. Ең танымал халық қолөнерінің бірі — [[Мал терілерін илеу|тері илеу]]. Шешендер етік, аяқ киім, белдік, т.б былғарыдан жасалған бұйымдарды жасады. Тері жұмсақ әрі төзімді болу үшін ерекше әдіспен өңделеді. Халықтық қолөнердің тағы бір түрі – кесте тігу. Әйелдер сүлгі, дастархан сияқты киімдер мен тоқыма бұйымдарына ұлттық нақыштарды кестелейді. Кестенің сәндік функциясы ғана емес, сонымен қатар символдық қызметі де бар — ол белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Сонымен қатар, шешендер ағаш, тас оюмен айналысады. Олар символдық мағынаға ие және діни рәсімдерде қолданылатын әртүрлі мүсіншелер, мүсіндер мен әшекейлер жасайды. Халық қолөнерінің тағы бір түрі – түймелі баян, баян, балалайка сияқты ұлттық аспаптарды жасау. Бұл аспаптар музыкалық қойылымдар мен мерекелерде қолданылады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/narodnie-promisli|title=Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекшелігі бар. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === [[Сурет:Хой б1ов тера.jpg|нобай|оңға|200px|Хой ауылы]] Таудағы ауылдардың орналасуы ретсіз болды. Төбесі жалпақ екі қабатты тас үйлер жиі болған. Төменгі қабатта мал, ал жоғарғы қабатта екі бөлмеден тұратын тұрғын үйлер орналасты. Көптеген ауылдарда 3-5 қабатты тұрғын үйлер мен қорғаныс мұнаралары болды. Жазықтағы елді мекендер үлкен жолдар мен өзендердің бойына созылып орналасты. Дәстүрлі тұрғын үй - үйдің бойымен өтетін террасаға бөлек шығатын бірнеше бөлмелерден тұрды. Негізгі бөлме отбасы басшысына тиесілі болды. Мұнда ошақ орналасқан және бүкіл отбасылық өмір осында өткен. Оған үйленген ұлдардың бөлмелері жалғасқан. Бөлмелердің бірі қонақ бөлмесі ретінде қызмет етті немесе оған аулада арнайы ғимарат салынды. Шаруашылық құрылыстары бар аула әдетте қоршаумен қоршалды. Шешен үйінің интерьерінің ерекшелігі жиһаздың толық болмауы болды: сандық, үш аяқты төмен үстел, бірнеше орындықтар. Қабырғаларға терілер, кілемдер ілініп, оларға қару-жарақ ілінген, еденге төсеніш төселген.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHES|title=Әлем халықтары/Шешендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === [[Сурет:Burka-01.jpg|нобай|оңға|200px|Бурка және папаха]] Ерлер костюмінің негізгі бөліктері бешмет пен шалбар болды. Бешмет денеге мықтап бекітіліп, белге баумен және ілмектермен бекітілді. Оның жағасы биік, білегіне қарай тарылған ұзын жеңдері бірдей түймелермен бекітілген. Қарттар жастарға қарағанда ұзын бешмет киетін. Қарт адамдарға арналған бешметтер жүн немесе мақта жүнінің жұқа қабатымен, мерекелік бешметтер қалың мақта матадан, ал ауқатты адамдар үшін атлас, жібек маталарынан тұрды. Шалбардың төменгі жағы сәл тарылтылған және аяқты тізеге дейін жауып тұратын шұлықтарға тығылған. Олар тізе астынан баулармен байланған. Шешендердің әдеттегі киімі — [[Жамыш (ер киімі)|бурка]]. Бурка жаңбырдан, қардан, желден және ыстықтан қорғайтын киім. Далада түнеу кезінде бурқа төсек-орын, көрпе ретінде де қызмет еткен. Шешендердің бас киімі папаха тәрізді кесілген қой терісінен жасалған қалпақ болды. Жолда әдетте папаханың үстіне башлық киетін. Қара түстер шешен ерлерінің киіміне тән. Ауқаттылар ақ бурка, папаха киген. Әйелдер киімі әдетте жас пен әлеуметтік айырмашылықтарға байланысты. 19 ғасырдағы барлық шешен әйелдері кеудесінде кесілген және түймесі бар кішкентай, тік жағасы бар туника тәрізді көйлек киген. Көйлек мақтадан немесе жібектен тігілген және тобыққа дейін жеткен. Ұзын, түзу жеңдер қолды жауып тұрды, көйлектің астына кең шалбар киілді. Мерекелік костюмнің шалбарының түбі жібекпен әшекейленген. Көйлек пен шалбар киген шешен әйелі жасына және мәртебесіне сай бас киіммен толықтырылған. Көйлектің жеңі иыққа дерлік кесіліп, білек астынан төмен түсіп, төменгі жағынан дөңгеленген. Мерекелік көйлектер барқыттан немесе жібектен тігілген. Көйлектің астына жейденің үстіне тар жеңі бар қысқа, тығыз кафтан киілді. Әйелдер киімінің тағы бір маңызды әшекейі — белдік. Белдік былғары немесе мата болуы мүмкін, үлкен күміс ілмектері бар, ең әдемі және құндысы күмістен жасалған белдіктер болды. Шешен әйелінің бас киімі – орамал. Қыздар оның ұштарын иек астынан өткізіп, артқы жағына бекітеді. Тұрмысқа шыққан шешен әйелдің басына «чухт» киген. Үйден шыққанда және бейтаныс адамдардың көзінше, бұрымды жауып тұрған «чухт» орамалмен жабылған.<ref>{{citeweb|url=https://costumer.narod.ru/text/chechen.htm|title=Шешен костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === [[Сурет:Хингалш (файл 6).jpg|нобай|оңға|200px|Хингалш ]] Бұрын шешен халқының диетасының негізі негізінен жүгері ботқасы, кәуап, бидай бұқтырмасы және қолдан жасалған нан болды. Бұл халықтың тағамдары ең қарапайым және ең көне тағамдардың бірі болып табылады. Қой мен [[құс еті]] тамақ дайындаудың негізгі өнімдері, көптеген тағамдардың негізгі құрамдас бөліктері — ыстық дәмдеуіштер, [[сарымсақ]], [[пияз]], бұрыш. Ірімшіктен, жабайы сарымсақтан, сүзбеден, жүгеріден, асқабақтан, кептірілген еттен көп тағам жасалады. Шешендер ет сорпасын, сиыр етін, қайнатылған етті жақсы көреді, шошқа етін мүлде жемейді. Етке жүгері немесе бидай ұнынан жасалған сарымсақ дәмдеуіштері қосылады. Көктемде тағам негізінен өсімдік тектес, жазда жеміс-жидек, сүт тағамдары. Күнделікті тағам — сискал-берам (ірімшік қосылған чурек), сорпалар, ботқалар, құймақ (шури чIепалI-aш), ауқаттылар үшін - кальд-дятий (май қосылған сүзбе), жижа-галнаш (тұшпара қосылған ет) т.б.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/chechentsy-hrabraya-i-vynoslivaya-natsiya|title=Шешендер – ержүрек, төзімді халық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> [[Сурет:Vainakhish Phandar.jpg|нобай|оңға|200px|Фандар - шешен халқының дәстүрлі музыкалық аспабы]] === Фольклоры === Шешен халқының фольклоры оның мәдениеті мен дәстүрінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. Халық ауыз әдебиетінің ең танымал түрлерінің бірі – нарт дастаны – бұл нарт батырларының ерліктерін баяндайтын ұзақ поэтикалық шығармалар. Бұл эпикалық әңгімелер ауызша айтылып, символдық мәнге ие. Сонымен қатар, шешендерде ертегі, аңыз, жыр сияқты халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері бар. Ертегілер әдетте адамгершілік сабақтарын қамтиды және балаларға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Аңыздарда әртүрлі тарихи оқиғалар мен осы халықтың символына айналған батырлар туралы айтылады. Шешен әндері де өте қызықты, алуан түрлі. Олар өздерінің мәдениетін, салт-дәстүрін және өмір салтын бейнелейді, сонымен қатар белгілі бір хабарлар мен тілектерді жеткізеді. Шешен халқының ауыз әдебиеті өте бай және алуан түрлі. Бұл ұлттық болмыс пен тарихи өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/chechenci/folklor|title=Фольклор|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-18 |lang=}}</ref> == Қазақстандағы шешендер == 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тек қана үш шешен тіркелді; 1939 жылы республикадағы шешендер саны 2639 адамға дейін өсті. Шешендердің Қазақстанға жаппай қоныс аударуы Сталиндік жер аудару кезеңінде басталды. 1944 жылғы 23 ақпанда КСРО ІІХК жедел мәліметтеріне сәйкес барлығы жарты миллионға жуық шешендер көшірілді. Қоныс аударушылардың негізгі бөлігі (477809 адам) Қазақстанға жер аударылды. Арнайы қоныс аударушылардың тұру режимін бақылау үшін ІІХК-нің 429 арнайы комендатурасы құрылды. 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстанда КСРО республикалары арасында саны ең көп шешен диаспорасы өмір сүрді. ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары шешендер Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанда қоныстанды. 1957 жылы Шешен-Ингуш АКСР-ы қайта қалпына келтірілгеннен кейін шешендер өздерінің этникалық отанына орала бастады, бірақ едәуір бөлігі Қазақстанда өмір сүрді. Қазақстанның шешен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: * 3 265 (1970 ж.), * 2 241 (1979 ж.), * 3 718 (1989 ж.), * 1 729 (1999 ж.), * 32 000 (2013 ж.) адам. Шешенстандағы соғыс Қазақстанның шешен диаспорасының көбеюіне әкелді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 199-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Вайнахтар]] [[Санат:Кавказ халықтары]] [[Санат:Ресей халықтары]] [[Санат:Шешендер]] 000ddpbv9w2grcz7i3vgneh56469t0c 0 204920 3480820 3480453 2025-06-17T19:05:12Z Kasymov 10777 3480820 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Роккенберг |шынайы атауы = Rockenberg |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Rockenberg COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=25 |lat_sec=51 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=44 |lon_sec=08 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Гессен |кестедегі аймақ = Гессен |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Веттерау |кестедегі аудан = Веттерау (аудан){{!}}Веттерау |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 2 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Манфред Вец |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 16,14 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 157 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4123 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 06033 |пошта индексі = 35519 |пошта индекстері = |автомобиль коды = FB |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 06 4 40 022 |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.rockenberg.de |сайт тілі = de }} '''Роккенберг''' ({{lang-de|Rockenberg}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Гессен]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Дармштадт (округ)|Дармштадт]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Веттерау (аудан)|Веттерау]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 4123 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip Bevölkerung der hessischen Gemeinden am 31. Dezember 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118164331/http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip |date=2012-01-18 }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 16,14 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''06 4 40 022''. Муниципалитеттің басшысы — Манфред Вец. Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 2 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.rockenberg.de Ресми сайты] {{Германия:Веттерау ауданы:Қалалар}} {{Hesse-geo-stub}} [[Санат:Гессен елді мекендері]] av952ogj5fn4b40t8k2aziktq4xf0da 0 205231 3480831 3480661 2025-06-17T19:16:28Z Kasymov 10777 3480831 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Вёльштадт |шынайы атауы = Wöllstadt |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Wöllstadt COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=16 |lat_sec=54 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=46 |lon_sec=14 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Гессен |кестедегі аймақ = Гессен |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Веттерау |кестедегі аудан = Веттерау (аудан){{!}}Веттерау |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 2 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Альфонс Гёц |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 15,38 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 145 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 6153 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 06034 |пошта индексі = 61206 |пошта индекстері = |автомобиль коды = FB |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 06 4 40 025 |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.woellstadt.de/ |сайт тілі = de }} '''Вёльштадт''' ({{lang-de|Wöllstadt}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Гессен]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Дармштадт (округ)|Дармштадт]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Веттерау (аудан)|Веттерау]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 6153 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip Bevölkerung der hessischen Gemeinden am 31. Dezember 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118164331/http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip |date=2012-01-18 }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 15,38 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''06 4 40 025''. Муниципалитеттің басшысы — Альфонс Гёц. Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 2 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.woellstadt.de/ Ресми сайты] {{Германия:Веттерау ауданы:Қалалар}} {{Hesse-geo-stub}} [[Санат:Гессен елді мекендері]] 8d8ukqzqmmfao6ub0ud2ayr8z9pe99g 0 210638 3480906 2367828 2025-06-18T05:21:59Z Gliwi 67438 ([[c:GR|GR]]) [[File:Wappen Lucka.png]] → [[File:DEU Lucka COA.svg]] PNG → SVG 3480906 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = қала |қазақша атауы = Лука (Тюрингия) |шынайы атауы = Lucka |сурет = [[Сурет:Kirche Lucka.jpg|330px]] |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Lucka COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=51 |lat_min=5 |lat_sec=42 |lon_dir=E |lon_deg=12 |lon_min=20 |lon_sec=7 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Тюрингия |кестедегі аймақ = Тюрингия |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Альтенбург |кестедегі аудан = Альтенбург (аудан){{!}}Альтенбург |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 2 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Катрин Бакман |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 12,99 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 150 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4086 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 034492 |пошта индексі = 4613 |пошта индекстері = |автомобиль коды = ABG |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 16 0 77 028 |ортаққордағы санаты = Lucka |сайты = http://www.lucka.de/ |сайт тілі = de }} '''Лука (Тюрингия)''' ({{lang-de|Lucka}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Тюрингия]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[қала]]. [[Альтенбург (аудан)|Альтенбург]] ауданының құрамына енеді. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 4086 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010).<ref>[http://www.statistik.thueringen.de/datenbank/TabAnzeige.asp?tabelle=gg000102%7C%7C Thüringer Landesamt für Statistik – Bevölkerung nach Gemeinden, erfüllenden Gemeinden und Verwaltungsgemeinschaften]</ref> Алып жатқан жер аумағы 12,99 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''16 0 77 028''. Қаланың басшысы — Катрин Бакман. Қаланың өзі әкімшілік құрылымы бойынша 2 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{reflist}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.lucka.de/ Ресми сайты] {{Тюрингия аудандары}} {{Германия:Альтенбург ауданы:Қалалар}} {{Thuringia-geo-stub}} [[Санат:Тюрингия елді мекендері]] 5gkxfj14jaxj444mlv0gr8ras92uv8w 0 288897 3480766 3480731 2025-06-17T14:37:04Z Шайнүсіп 161753 3480766 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин | Шынайы есімі = | Суреті = Nurlan Nigmatulin 023.jpg | Сурет ені = | Атауы = | Туған күні = 31.08.1962 | Туған жері = {{туғанжері|Қарағанды|Қарағандыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] |Партиясы = 1) [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]]<small> (1985—1991)</small><br>2) [[Аманат (партия)|Аманат]]<small> (2000—)</small> |Жұбайы = Венера Баймырзаева |Діні = |Балалары = '''ұлдары '''<br>Нұржан (1988)<br> Нұрхан (1993)<br>Мәди (2003) |Білімі = 1) [[Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті|Қарағанды политехникалық институты]]<br>2) [[Мәскеу гуманитарлық университеті|БЛКЖО ОК жанындағы Жоғарғы комсомол мектебі]] |Қолтаңбасы = |Commons =Nurlan Nigmatulin |Ғылыми дәрежесі =1) [[Ғылым кандидаты|Тарих ғылымдарының кандидаты]]<br>2) Саясаттану ғылымдарының докторы |Марапаттары ={{Қатар |{{Назарбаев ордені}} |{{Барыс ордені}} |{{Құрмет ордені}}}} {{Қатар |{{ҚР Конституциясына 10 жыл}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} |{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}}} {{Қатар |{{Астанаға 20 жыл медалі}} |[[Сурет:Orden Sodruzhestvo.jpg|27px|Достастық ордені]]}} |Әкесі=[[Зайролла Гершанұлы Нығматулин|Зайролла Нығматулин]]<br>(1919—2013)|Анасы=Зейнеп Қариева (1920—2018)|Титулы=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] 6 және 9-[[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|төрағасы]]|Ту=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=21 маусым 2016|Басқаруын аяқтады=1 ақпан 2022|Ізашары=[[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов|Бақтықожа Ізмұхамбетов]]|Ізбасары=[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]|Басқара бастады_2=20 қаңтар 2012|Басқаруын аяқтады_2=3 сәуір 2014|Ізашары_2=[[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов|Орал Мұхамеджанов]]|Ізбасары_2=[[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]|Титулы_3=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|VI]] және [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланым депутаттары|VII сайланымдарының депутаты]], [[Аманат (партия)|Нұр Отан фракциясының]] төрағасы|Ту_3=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_3=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_3=21 маусым 2016|Басқаруын аяқтады_3=1 ақпан 2022|Ізашары_3=[[Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева|Гүлмира Исимбаева]]|Ізбасары_3=[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]|Титулы_4=[[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің]] 13-[[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі#Басшылары|басшысы]]|Ту_4=Flag of the President of Kazakhstan.svg|Ту2_4=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_4=3 сәуір 2014|Басқаруын аяқтады_4=21 маусым 2016|Президент_4=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_4=[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]|Ізбасары_4=[[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]]|Титулы_5=[[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы]] [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы#Құрылымы|Парламентаралық Ассамблеясының]] төрағасы|Ту_5=Emblem of the Eurasian Economic Union.svg|Басқара бастады_5=11 сәуір 2013|Басқаруын аяқтады_5=17 сәуір 2014|Ізашары_5=[[Қайрат Әбдіразақұлы Мәми|Қайрат Мәми]]|Ізбасары_5=[[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]|Титулы_6=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|V сайланым депутаты]], [[Аманат (партия)|Нұр Отан фракциясының]] төрағасы|Ту_6=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_6=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_6=18 қаңтар 2012|Басқаруын аяқтады_6=9 сәуір 2014|Ізашары_6=[[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов|Орал Мұхамеджанов]]|Ізбасары_6=[[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]]|Титулы_7=[[Аманат (партия)|Нұр Отан партиясы төрағасының]] 4-[[Аманат (партия)#Басшылығы|бірінші орынбасары]]|Ту_7=Flag of Nur Otan (2019).svg|Ту2_7=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_7=19 қараша 2009|Басқаруын аяқтады_7=24 қыркүйек 2012|Ізашары_7=[[Дархан Аманұлы Кәлетаев|Дархан Кәлетаев]]|Ізбасары_7=[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]|Титулы_8=[[Қарағанды облысы]]ның 4-[[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі#Қарағанды облысы|әкімі]]|Ту_8=Coat of Arms of Karagandy Province.svg|Ту2_8=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_8=19 қаңтар 2006|Басқаруын аяқтады_8=19 қараша 2009|Президент_8=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_8=[[Камалтин Ескендірұлы Мұхамеджанов|Камалтин Мұхамеджанов]]|Ізбасары_8=[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]}} '''Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин''' ([[31 тамыз]] [[1962]], [[Қарағанды]]) — қазақстандық ірі мемлекеттік қайраткер, саясаткер, [[Ғылым кандидаты|тарих ғылымдарының кандидаты]] және саясаттану ғылымдарының докторы. 2012–2014 және 2016–2022 жылдары [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Парламент Мәжілісінің төрағасы]], депутаты. 2006–2009 жылдары [[Қарағанды облысы|Қарағанды облысының]] [[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі#Қарағанды облысы|әкімі]]. 2012–2022 жылдары [[Қазақстан Қауіпсіздік кеңесі|Қауіпсіздік кеңесінің]] мүшесі. [[Қазақстан|Қазақстанның]] 1-[[Қазақстан Республикасының Президенті|президенті]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] кланының және “Ескі Қазақстанның” өкілі деп қарастырылады. == Өмірбаяны == 1962 жылы 31 тамызда [[Қарағанды|Қарағандыда]] дүниеге келді. [[Қожа|Қожа руынан]] шыққан. 1984 жылы [[Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті|Қарағанды политехникалық институтын]] механик-инженер мамандығы бойынша тәмамдағаннан кейін 1 жыл “Қарағандыоблгаз” Өндірістік бірлестігінде автоколонна бастығы, инженері болып еңбектенді. 1985 жылдан 1990 жылға дейін [[Қарағанды|Қарағандыдағы]] Ленин аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, Қазақстан ЛКЖО Орталық Комитетінің комсомол ұйымдары бөлімі меңгерушісінің орынбасары, Қарағанды облыстық ЛКЖО комитетінің хатшысы, бірінші хатшысы болды. 1989 жылы [[Мәскеу гуманитарлық университеті|БЛКЖО ОК жанындағы Жоғарғы комсомол мектебін]] саясаттанушы мамандығы бойынша аяқтады. 1990—1993 жылдары [[Қазақстан жастар одағы|Қазақстан Жастар одағының]] төрағасы; 1993—1995 жылдары Қазақ-американ бірлескен “Тенгри” кәсіпорнының президенті; 1995—1999 жылдары [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігінің]] мемлекеттік инспекторы, ұйымдастыру-бақылау бөлімі меңгерушісінің орынбасары болды. Бұдан кейін Нығматулиннің мансабы [[Астана|Астанада]] жалғасты. 1999—2002 жылдары [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімінің орынбасары]]; 2002—2004 жылдары [[Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар министрлігі|Көлік және коммуникациялар министрінің]] орынбасары; 2004 жылғы сәуір—маусым айларында [[Аманат (партия)|Отан партиясының]] Орталық аппаратының жетекшісі болды. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] қаулысымен 2004 жылы [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары —Ұйымдастыру-бақылау жұмысы және кадр саясаты басқармасының басшысы болса, 2005 жылы екінші лауазымынан босатылып [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары болып тағайындалды. 2006 жылы [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]]  №27 қаулысымен [[Қарағанды облысы|Қарағанды облысының]] [[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі#Қарағанды облысы|әкімі]] болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U060000027_ |title= Н.З.Нығматулинді Қарағанды облысының әкімі етіп тағайындау туралы |date=2006-01-20|lang=kk|work= Қазақстан Республикасы нормативті құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі |accessdate=2025-06-17}}</ref> 2009 жылы лауазымынан босатылып, [[Аманат (партия)|Нұр Отан партиясы төрағасының]] [[Аманат (партия)#Басшылығы|бірінші орынбасары]] болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://kaz.caravan.kz/zhangalyqtar/qaraghandy-oblysynyng-burynghy-akimi-nurlan-nyghmatulin-nur-otan-khdp-toraghasynyng-birinshi-orynbasary-bolyp-taghajjyndaldy-73397/ |title= Қарағанды облысының бұрынғы әкімі Нұрлан Нығматулин "Нұр Отан" ХДП төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды |date=2009-11-19|lang=kk|work= Қазақстан Республикасы нормативті құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі |accessdate=2025-06-17}}</ref> 2011 жылғы шілдеде [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 65/122 қаулысымен [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|Парламент Мәжілісінің 5-сайланымының депутаттығына]] үміткер болып тіркелді. 2012 жылғы 18 қаңтарда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 8/163 қаулысымен депутат болып тіркелді. 2 күннен кейін [[Аманат (партия)|Нұр Отан фракциясы]] Нығматулиннің төрағалыққа үміткерлігін ұсынып, ұсыныс қоллдау тауып, ол [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Мәжіліс төрағасы]] болып сайланды.<ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=770&sphrase_id=83213&v=mobile|title=«Нұр Отан» Халықтық Демократиялық партиясының партиялық тізімі бойынша бесінші шақырылатын Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын тіркеу туралы|date=2012-01-18|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/messages/index.php?ID=598&sphrase_id=83212&v=mobile|title= «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясының партиялық тізімін тіркеу туралы|date=2011-12-07|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/messages/index.php?ID=599&sphrase_id=83213&v=mobile|title= «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясының партиялық тізімін тіркеу туралы|date=2011-12-07|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://kaztag.kz/kz/news/ny-matulin-parlament-m-zhilisini-spikeri-bolyp-saylandy |title= Нығматулин парламент мәжілісінің спикері болып сайланды |date=2012-01-20|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://adilet.zan.kz/kaz/docs/B1200000001 |title= Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Төрағасын сайлау туралы |date=2012-01-20|lang=kk|work= Қазақстан Республикасы нормативті құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі |accessdate=2025-06-17}}</ref> 2014 жылғы сәуірде депутат болып отырғанында [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]]  №782 қаулысымен [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігінің]] [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі#Басшылары|басшысы]] болып тағайындалды. Бірақ [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Қазақстан Конституциясының]] 52-бабына байланысты оның депутаттық өкілеттілігі тоқтатылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.inform.kz/ru/mazhilis-dosrochno-prekratil-polnomochiya-deputata-n-nigmatulina_a2646871 |title= Мажилис досрочно прекратил полномочия депутата Н. Нигматулина |date=2014-04-09|lang=kk|work= Международное информационное агентство «Казинформ» |accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/akorda_other_events/nznygmatulindi-kazakstan-respublikasy-prezidenti-ekimshiliginin-basshysy-kyzmetine-tagaiyndau-turaly-zharlyk |title= «Н.З.Нығматулинді Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы қызметіне тағайындау туралы» Жарлық |date=2014-04-03|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref> 2014 жылғы қазанда [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] қаулысымен [[Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі|Мемлекеттік хатшы]] міндетін атқарушы болып тағайындалды. Бұл қызметте қарашаға дейін болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/memleket-basshysynyn-zharlygymen-kazakstan-respublikasy-prezidenti-ekimshiliginin-basshysy-nurlan-zairollauly-nygmatulinge-kazakstan-respublikasynyn-memlekettik-hatshysy-mindetin-uakytsha-atkaru-zhukteldi |title= Мемлекет Басшысының Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулинге Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы міндетін уақытша атқару жүктелді Жарлық |date=2014-10-22|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/gnebdikalykovany-kazakstan-respublikasynyn-memlekettik-hatshysy-kyzmetine-tagaiyndau-turaly |title= Г.Н.Әбдіқалықованы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы қызметіне тағайындау туралы |date=2014-11-11|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref> 2015 жылы [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]]  №9 қаулысымен [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігінің]] [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі#Басшылары|басшысы]] өкілеттілігі ұзартылып, ол қайта тағайындалды. 2016 жылғы жазда лауазымынан босатылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/nznygmatulindi-kazakstan-respublikasy-prezidenti-ekimshiliginin-basshysy-kyzmetine-tagaiyndau-turaly |title= Н.З.Нығматулинді Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы қызметіне тағайындау туралы |date=2015-05-04|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/memleket-basshysynyn-zharlygymen-nurlan-zairollauly-nygmatulin-baska-zhumyska-auysuyna-bailanysty-kazakstan-respublikasy-prezidenti-ekimshil |title= Мемлекет басшысының Жарлығымен Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин басқа жұмысқа ауысуына байланысты Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы қызметінен босатылды |date=2016-06-21|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref> 21 маусымда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 39/135 қаулысымен [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|Парламент Мәжілісінің 6-сайланымының депутаты]] болып тіркелді. Келесі күні Нығматулиннің төрағалыққа үміткерлігіне 102 депутаттың 102-сі дауыс беріп, нәтижесінде ол [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Мәжіліс төрағасы]] атанды.<ref>{{Cite web|url= https://akzhol.kz/ru/blog/migrated_3558 |title= Председателем Мажилиса Парламента РК избран Нурлан Нигматулин |date=2016-06-22|lang=ru|work= Демократическая партия Казахстана «Ак жол» |accessdate= 2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/27812762.html |title= Нығматулин мәжіліс төрағасы болды |date= 2016-06-22 |lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate= 2025-06-17}}</ref> 2020 жылы [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 43/67 қаулысымен [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланым депутаттары|Парламент Мәжілісінің 7-сайланымының депутаттығына]] үміткер болып тіркелді. 2021 жылғы 14 қаңтарда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 62/396 қаулысымен депутат болып тіркелді. Келесі күні жасырын дауыс беру нәтижесінде 100 депутаттың 100-і Нығматулиннің төрағалығына дауыс беріп, ол [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Мәжіліс төрағасы]] болып қалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=5890&v=mobile|title=2021 жылғы 10 қаңтарға тағайындалған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезекті сайлауында «Nur Otan» партиясы» қоғамдық бірлестігінің партиялық тізімін тіркеу туралы|date=2020-12-02|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=6214&sphrase_id=83248&v=mobile|title= Жетінші шақырылған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын тіркеу туралы|date=2021-01-14|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://dknews.kz/ru/kazak-tilindegi-makalalar/153723-parlamentte-mazhilis-spikerinin-kandidaturasy|title= Парламентте Мәжіліс Спикерінің кандидатурасы бойынша жасырын дауыс беру басталды|date=2021-01-15|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/31047271.html|title=Нұрлан Нығматулин мәжіліс спикері қызметінде қалды|date=2021-01-15|lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref> 2022 жылғы 1 ақпанда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] отырысында Нығматулиннің өз еркі бойынша депутаттық өкілеттілігін мерзімінен бұрыг тоқтатты.<ref>{{Cite web|url= https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=6556&sphrase_id=83239&v=mobile |title= Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Н.З. Нығматулиннің өкілеттігін тоқтатуға әкелетін негіздің туындағаны туралы |date=2022-02-01|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.election.gov.kz/kaz/news/releases/index.php?ID=6559&sphrase_id=83239&v=mobile |title= 2022 жылғы 1 ақпанда Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының отырысы өтті |date= 2022-02-01 |lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref> == Жеке өмірі == * Үйленген, жұбайы Венера Хамитқызы Баймырзаева (1961 туған) жылжымайтын мүлік кәсібімен айналысады. 2024 жылғы мамырдағы мәліметке сәйкес [[Дубай|Дубайда]] жалпы құны 4,3 миллион доллардан асатын 50-ден астам жылжымайтын мүлікке иелік етеді: Living Legends атты коттедж қалашығында орналасқан 860 шаршы метрлік және құны 1,5 млн долларлық вилла, FAIROOZ ғимаратындағы 500 шаршы метрлік және құны 1,9 млн долларлық пәтер, DM MESK кешенінде құны 1 млн долларлық екі пәтер, ROYAL OCEANIC ғимаратында 600 мың долларлық пәтер, REGAL TOWER кешенінде 550 мың долларлық пәтер, BAHAR кешенінде 380 мың долларлық пәтер.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-dubai-unlocked--international-investigation-vlast/32948767.html |title= Қазақстандық шенеуніктің, әйелдері мен балаларының Дубайдағы жылжымайтын мүлкі |date=2024-05-16|lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/investigative-journalism-kazakhstan-in-dubai-part-three/33117695.html |title= Дубайдағы Қазақстан: қазіргі және бұрынғы депутаттар |date=2024-09-26|lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref> ** Үлкен ұлы Нұржан Нұрланов (1988 туған) кәсіпкер, [[Ғылым кандидаты|экономика ғылымдарының кандидаты]]. 2019–2022 жылдары ҚазМұнайГаз-Аэро ЖШС ([[ҚазМұнайГаз]] еншілес компаниясы) бас директоры. 2018–2019 жылдары [[Бәйтерек (холдинг)|Бәйтерек холдингінің]] Басқарушы директоры. Оппозициялық “Бәсе” арнасысының мәліметінше ол Қазақстан азаматтығынан бас тартып, Дубайда тұрып жатыр. 2025 жылғы сәуірде оның үстінен қылмыстық іс қаралды, бірақ қозғалғаны белгісіз. Әйелі Лаура Ғарифоллақызы Сапа (1988 туған).<ref>{{Cite web|url= https://rus.azattyq.org/a/31861071.html |title= Мәжілістің бұрынғы спикерінің ұлы ұлттық компания бөлімшесі жетекшісі қызметінен босатылды |date=2022-05-21|lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/article/164514-bayterek-kholdingininh-dganha-basqarushy-direktory-taghayyndaldy |title= «Бәйтерек» холдингінің жаңа басқарушы директоры тағайындалды |date=2018-02-02|lang=kk|work=Egemen Qazaqstan|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=35993063 | Нурланов Нуржан Нурланович (персональная справка)|lang=ru|work=online.zakon.kz|accessdate= 2025-06-18}}</ref> ***Немерелері Ақбар (2010 туған), Абылай (2013 туған) және Айсара (2018 туған). **Ортаншы ұлы Нұрхан Нұрланов (1993 туған) кәсіпкер. 2021–2022 жылдары Қазфосфат ЖШС бас директоры болды. Қызметінде отырған кезде Қазфосфат ЖШС басшылығына «аммофос» сатуға жоғары баға белгілеу және ұстап тұру арқылы өзіне заңсыз кіріс алу мақсатында монополиялық жағдайды теріс пайдалану әрекеті үшін қылмыстық іс қозғалған. Миллионер {{Iw|Dinmukhamet Idrisov|Дінмұхамет Ыдырысовтың}} қызы Мадинаға (1996 туған) үйленген. <ref>{{Cite web|url= https://malim.kz/article/politics/nygmatulinnin-uly-lauazymdy-qyzmetke-tagaiyndaldy-15292 |title= Нығматулиннің ұлы лауазымды қызметке тағайындалды |date=2021-06-04|lang=kk|work=Malim|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://zhasalash.kz/news/nurlan-nygmatulinnin-uly-qazfosfat-isi-bojynsha-kudikke-ilindi-21043/ |title= Нұрлан Нығматулиннің ұлы «Қазфосфат» ісі бойынша күдікке ілінді |date=2021-07-18|lang=kk|work=Jas Alash Республикалық қоғамдық-саяси газеті |accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://toppress.kz/article/sin-nigmatulina-stal-figurantom-ugolovnogo-dela |title= Сын Нигматулина стал фигурантом уголовного дела |date=2022-07-15|lang=ru|work=Top Press информационный портал|accessdate=2025-06-18}}</ref> **Кіші ұлы Мәди Нығматулин (2003 туған) Қазақстандағы ең қымбат жекеменшік мектептердің бірі [[Хэйлибэри Астана|Хэйлибэри мектебін]] тәмамдаған. Қазір [[Лондон колледж университеті|Лондон колледж университетінің]] студенті. 2024 жылғы тамызда желіде оның [[Ақмола облысы]] бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің басшысы Талғат Нурмулдиннің қызы әрі өзінің сыныптасы Камиллеге үйленгені туралы ақпарат тарады.<ref>{{Cite web|url= https://www.haileybury.kz/kz/astana/results-destinations |title= Емтихан нәтижелері|lang=kk|work= [[Хэйлибэри Астана]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.facebook.com/groups/crimeqaz/posts/1175978976802296/ |title= Старый Казахстан породнился с жана Казахстаном, или как Нигматулин женил своего младшего сына, проведя роскошную свадьбу в Стамбуле. |date=2024-08-13|lang=ru|work=[[Facebook]]|accessdate=2025-06-18}}</ref> Әкесі [[Зайролла Гершанұлы Нығматулин|Зайролла Нығматулин]] (1919 немесе 1923–2013) [[Ұлы Отан соғысы]]ның ардагері, [[Қарағанды| Қарағанды қаласының]] құрметті азаматы. [[1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін медалі| Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін]], [[Георгий Константинович Жуков|Жуков]], [[Ленинград]]ты қорғағаны үшін, Батылдық үшін медальдарімен және [[Құрмет ордені| Құрмет]], [[Қызыл жұлдыз ордені| Қызыл жұлдыз]], [[Отан соғысы ордені| Отан соғысы]], Даңқ ордендерімен марапатталған.<ref>{{Cite web|url= https://informburo.kz/stati/nurlan-nigmatulin-pocemu-on-politiceskii-tyazeloves |title= Нурлан Нигматулин: почему он политический тяжеловес |date=2022-02-01|lang=ru|work= Informburo |accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://karoblmaslihat.crealog.kz/en/news/id/309 |title= Коллектив Карагандинского городского маслихата выражает глубокие соболезнования семье Нигматулиных, родным и близким Почётного гражданина Караганды Нигматулина Зайруллы Гершановича... |date=2013-02-08|lang=ru|work= Карагандинский городской Маслихат |accessdate=2025-06-18}}</ref> Анасы Зейнеп Қәриева (1920—2018). * Сыңары [[Ерлан Зайроллаұлы Нығматулин|Ерлан]] (1962 туған) [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттың]] [[Қазақстан Парламенті Сенатының 4-сайланым депутаттары| 4-сайланым]] (2007-2011), (2011-2015), [[Қазақстан Парламенті Сенатының 3-сайланым депутаттары| 3-сайланым]] (2004-2007), [[Қазақстан Парламенті Сенатының 2-сайланым депутаттары| 2-сайланым депутаты]] (1999-2004), Импульс ЖШС Бас директоры (1995-1999), Ер-Қанат Сауда үйінің директоры (1993-1995) және [[Ғылым кандидаты|техника ғылымдарының кандидаты]]. Әйелі - Бақыт Қәрібекқызы Серікбаева (1962 жылы туған). ** Жиені Малика Бектұрова (1983 туған) [[Ғылым кандидаты|техника ғылымдарының кандидаты]]. Green Mine компаниясының басшысы (2021 жылдан бастап), [[Астана| Астана қаласы]] әкімінің орынбасары (2016-2021) Күйеуі - Қазаэронавигация бас директоры (2014-2022), [[Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар министрлігі| Көлік және коммуникациялар министрінің орынбасары]] (2006-2014), [[Air Astana| Эйр Астана әуекомпаниясы]] Президентінің орынбасары (2004-2006). **Балалары: қыздары - Дәния (2007 жылы туған) мен Дәрия (2010 жылы туған); ұлы - Әлімжан (2009 жылы туған). * Ортаншы баласы - Мәдина (1984 жылы туған). * Кіші баласы - Кәрима (1995 жылы туған). * Ағасы Арғын Нығматулин – «Сарыарқа хоккей клубы» мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын директоры, Қарағанды облыстық мәслихатының депутаты. == Білімі == * [[Мәскеу гуманитарлық университеті]] * [[Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті|Қарағанды политехникалық институты]] == Марапаттары == * Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев орденінің (2015 ж.) * 2-ші дәрежелі Барыс орденінің (2009ж.) * Құрмет орденінің (2004ж) <ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref><ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref> * Достық Ордені (Ресей, 2014) * «Достастық» Ордені (2014) * «Қазақстан Республикасы Конституциясына 20 жыл» (2006) * «Астанаға 10 жыл» мерейтойлық медалінің (2008) * «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігіне 20 жыл» (2011) * «Астанаға 20 жыл» мерейтойлық медалінің (2018) медальдарының иегері. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан облыс әкімдері}} [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің төрағалары]] [[Санат:Қарағанды облысының әкімдері]] [[Санат:Қазақстан Президенті Әкімшілігінің басшылары]] bqwgsoc2i7f8ep56g50ucf4tj2js2hj 3481002 3480766 2025-06-18T10:58:33Z Шайнүсіп 161753 3481002 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин | Шынайы есімі = | Суреті = Nurlan Nigmatulin 023.jpg | Сурет ені = | Атауы = | Туған күні = 31.08.1962 | Туған жері = {{туғанжері|Қарағанды|Қарағандыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] |Партиясы = 1) [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]]<small> (1985—1991)</small><br>2) [[Аманат (партия)|Аманат]]<small> (2000—)</small> |Жұбайы = Венера Баймырзаева |Діні = |Балалары = '''ұлдары '''<br>Нұржан (1988)<br> Нұрхан (1993)<br>Мәди (2003) |Білімі = 1) [[Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті|Қарағанды политехникалық институты]]<br>2) [[Мәскеу гуманитарлық университеті|БЛКЖО ОК жанындағы Жоғарғы комсомол мектебі]] |Қолтаңбасы = |Commons =Nurlan Nigmatulin |Ғылыми дәрежесі =1) [[Ғылым кандидаты|Тарих ғылымдарының кандидаты]]<br>2) Саясаттану ғылымдарының докторы |Марапаттары ={{Қатар |{{Назарбаев ордені}} |{{Барыс ордені}} |{{Құрмет ордені}}}} {{Қатар |{{ҚР Конституциясына 10 жыл}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} |{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}}} {{Қатар |{{Астанаға 20 жыл медалі}} |[[Сурет:Orden Sodruzhestvo.jpg|27px|Достастық ордені]]}} |Әкесі=[[Зайролла Гершанұлы Нығматулин|Зайролла Нығматулин]]<br>(1919—2013)|Анасы=Зейнеп Қариева (1920—2018)|Титулы=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] 6 және 9-[[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|төрағасы]]|Ту=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=21 маусым 2016|Басқаруын аяқтады=1 ақпан 2022|Ізашары=[[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов|Бақтықожа Ізмұхамбетов]]|Ізбасары=[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]|Басқара бастады_2=20 қаңтар 2012|Басқаруын аяқтады_2=3 сәуір 2014|Ізашары_2=[[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов|Орал Мұхамеджанов]]|Ізбасары_2=[[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]|Титулы_3=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|VI]] және [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланым депутаттары|VII сайланымдарының депутаты]], [[Аманат (партия)|Нұр Отан фракциясының]] төрағасы|Ту_3=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_3=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_3=21 маусым 2016|Басқаруын аяқтады_3=1 ақпан 2022|Ізашары_3=[[Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева|Гүлмира Исимбаева]]|Ізбасары_3=[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]|Титулы_4=[[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің]] 13-[[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі#Басшылары|басшысы]]|Ту_4=Flag of the President of Kazakhstan.svg|Ту2_4=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_4=3 сәуір 2014|Басқаруын аяқтады_4=21 маусым 2016|Президент_4=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_4=[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]|Ізбасары_4=[[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]]|Титулы_5=[[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы]] [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы#Құрылымы|Парламентаралық Ассамблеясының]] төрағасы|Ту_5=Emblem of the Eurasian Economic Union.svg|Басқара бастады_5=11 сәуір 2013|Басқаруын аяқтады_5=17 сәуір 2014|Ізашары_5=[[Қайрат Әбдіразақұлы Мәми|Қайрат Мәми]]|Ізбасары_5=[[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]|Титулы_6=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|V сайланым депутаты]], [[Аманат (партия)|Нұр Отан фракциясының]] төрағасы|Ту_6=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_6=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_6=18 қаңтар 2012|Басқаруын аяқтады_6=9 сәуір 2014|Ізашары_6=[[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов|Орал Мұхамеджанов]]|Ізбасары_6=[[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]]|Титулы_7=[[Аманат (партия)|Нұр Отан партиясы төрағасының]] 4-[[Аманат (партия)#Басшылығы|бірінші орынбасары]]|Ту_7=Flag of Nur Otan (2019).svg|Ту2_7=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_7=19 қараша 2009|Басқаруын аяқтады_7=24 қыркүйек 2012|Ізашары_7=[[Дархан Аманұлы Кәлетаев|Дархан Кәлетаев]]|Ізбасары_7=[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]|Титулы_8=[[Қарағанды облысы]]ның 4-[[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі#Қарағанды облысы|әкімі]]|Ту_8=Coat of Arms of Karagandy Province.svg|Ту2_8=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_8=19 қаңтар 2006|Басқаруын аяқтады_8=19 қараша 2009|Президент_8=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_8=[[Камалтин Ескендірұлы Мұхамеджанов|Камалтин Мұхамеджанов]]|Ізбасары_8=[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]}} '''Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин''' ([[31 тамыз]] [[1962]], [[Қарағанды]]) — қазақстандық ірі мемлекеттік қайраткер, саясаткер, [[Ғылым кандидаты|тарих ғылымдарының кандидаты]] және саясаттану ғылымдарының докторы. 2012–2014 және 2016–2022 жылдары [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Парламент Мәжілісінің төрағасы]], депутаты. 2006–2009 жылдары [[Қарағанды облысы|Қарағанды облысының]] [[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі#Қарағанды облысы|әкімі]]. 2012–2022 жылдары [[Қазақстан Қауіпсіздік кеңесі|Қауіпсіздік кеңесінің]] мүшесі. [[Қазақстан|Қазақстанның]] 1-[[Қазақстан Республикасының Президенті|президенті]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] кланының және “Ескі Қазақстанның” өкілі деп қарастырылады. == Өмірбаяны == 1962 жылы 31 тамызда [[Қарағанды|Қарағандыда]] дүниеге келді. [[Қожа|Қожа руынан]] шыққан. 1984 жылы [[Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті|Қарағанды политехникалық институтын]] механик-инженер мамандығы бойынша тәмамдағаннан кейін 1 жыл “Қарағандыоблгаз” Өндірістік бірлестігінде автоколонна бастығы, инженері болып еңбектенді. 1985 жылдан 1990 жылға дейін [[Қарағанды|Қарағандыдағы]] Ленин аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, Қазақстан ЛКЖО Орталық Комитетінің комсомол ұйымдары бөлімі меңгерушісінің орынбасары, Қарағанды облыстық ЛКЖО комитетінің хатшысы, бірінші хатшысы болды. 1989 жылы [[Мәскеу гуманитарлық университеті|БЛКЖО ОК жанындағы Жоғарғы комсомол мектебін]] саясаттанушы мамандығы бойынша аяқтады. 1990—1993 жылдары [[Қазақстан жастар одағы|Қазақстан Жастар одағының]] төрағасы; 1993—1995 жылдары Қазақ-американ бірлескен “Тенгри” кәсіпорнының президенті; 1995—1999 жылдары [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігінің]] мемлекеттік инспекторы, ұйымдастыру-бақылау бөлімі меңгерушісінің орынбасары болды. Бұдан кейін Нығматулиннің мансабы [[Астана|Астанада]] жалғасты. 1999—2002 жылдары [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімінің орынбасары]]; 2002—2004 жылдары [[Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар министрлігі|Көлік және коммуникациялар министрінің]] орынбасары; 2004 жылғы сәуір—маусым айларында [[Аманат (партия)|Отан партиясының]] Орталық аппаратының жетекшісі болды. [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] қаулысымен 2004 жылы [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары —Ұйымдастыру-бақылау жұмысы және кадр саясаты басқармасының басшысы болса, 2005 жылы екінші лауазымынан босатылып [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары болып тағайындалды. 2006 жылы [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]]  №27 қаулысымен [[Қарағанды облысы|Қарағанды облысының]] [[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі#Қарағанды облысы|әкімі]] болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U060000027_ |title= Н.З.Нығматулинді Қарағанды облысының әкімі етіп тағайындау туралы |date=2006-01-20|lang=kk|work= Қазақстан Республикасы нормативті құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі |accessdate=2025-06-17}}</ref> 2009 жылы лауазымынан босатылып, [[Аманат (партия)|Нұр Отан партиясы төрағасының]] [[Аманат (партия)#Басшылығы|бірінші орынбасары]] болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://kaz.caravan.kz/zhangalyqtar/qaraghandy-oblysynyng-burynghy-akimi-nurlan-nyghmatulin-nur-otan-khdp-toraghasynyng-birinshi-orynbasary-bolyp-taghajjyndaldy-73397/ |title= Қарағанды облысының бұрынғы әкімі Нұрлан Нығматулин "Нұр Отан" ХДП төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды |date=2009-11-19|lang=kk|work= Қазақстан Республикасы нормативті құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі |accessdate=2025-06-17}}</ref> 2011 жылғы шілдеде [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 65/122 қаулысымен [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|Парламент Мәжілісінің 5-сайланымының депутаттығына]] үміткер болып тіркелді. 2012 жылғы 18 қаңтарда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 8/163 қаулысымен депутат болып тіркелді. 2 күннен кейін [[Аманат (партия)|Нұр Отан фракциясы]] Нығматулиннің төрағалыққа үміткерлігін ұсынып, ұсыныс қоллдау тауып, ол [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Мәжіліс төрағасы]] болып сайланды.<ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=770&sphrase_id=83213&v=mobile|title=«Нұр Отан» Халықтық Демократиялық партиясының партиялық тізімі бойынша бесінші шақырылатын Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын тіркеу туралы|date=2012-01-18|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/messages/index.php?ID=598&sphrase_id=83212&v=mobile|title= «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясының партиялық тізімін тіркеу туралы|date=2011-12-07|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/messages/index.php?ID=599&sphrase_id=83213&v=mobile|title= «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясының партиялық тізімін тіркеу туралы|date=2011-12-07|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://kaztag.kz/kz/news/ny-matulin-parlament-m-zhilisini-spikeri-bolyp-saylandy |title= Нығматулин парламент мәжілісінің спикері болып сайланды |date=2012-01-20|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://adilet.zan.kz/kaz/docs/B1200000001 |title= Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Төрағасын сайлау туралы |date=2012-01-20|lang=kk|work= Қазақстан Республикасы нормативті құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі |accessdate=2025-06-17}}</ref> 2014 жылғы сәуірде депутат болып отырғанында [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]]  №782 қаулысымен [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігінің]] [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі#Басшылары|басшысы]] болып тағайындалды. Бірақ [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Қазақстан Конституциясының]] 52-бабына байланысты оның депутаттық өкілеттілігі тоқтатылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.inform.kz/ru/mazhilis-dosrochno-prekratil-polnomochiya-deputata-n-nigmatulina_a2646871 |title= Мажилис досрочно прекратил полномочия депутата Н. Нигматулина |date=2014-04-09|lang=kk|work= Международное информационное агентство «Казинформ» |accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/akorda_other_events/nznygmatulindi-kazakstan-respublikasy-prezidenti-ekimshiliginin-basshysy-kyzmetine-tagaiyndau-turaly-zharlyk |title= «Н.З.Нығматулинді Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы қызметіне тағайындау туралы» Жарлық |date=2014-04-03|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref> 2014 жылғы қазанда [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] қаулысымен [[Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі|Мемлекеттік хатшы]] міндетін атқарушы болып тағайындалды. Бұл қызметте қарашаға дейін болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/memleket-basshysynyn-zharlygymen-kazakstan-respublikasy-prezidenti-ekimshiliginin-basshysy-nurlan-zairollauly-nygmatulinge-kazakstan-respublikasynyn-memlekettik-hatshysy-mindetin-uakytsha-atkaru-zhukteldi |title= Мемлекет Басшысының Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулинге Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы міндетін уақытша атқару жүктелді Жарлық |date=2014-10-22|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/gnebdikalykovany-kazakstan-respublikasynyn-memlekettik-hatshysy-kyzmetine-tagaiyndau-turaly |title= Г.Н.Әбдіқалықованы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы қызметіне тағайындау туралы |date=2014-11-11|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref> 2015 жылы [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]]  №9 қаулысымен [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігінің]] [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі#Басшылары|басшысы]] өкілеттілігі ұзартылып, ол қайта тағайындалды. 2016 жылғы жазда лауазымынан босатылды.<ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/nznygmatulindi-kazakstan-respublikasy-prezidenti-ekimshiliginin-basshysy-kyzmetine-tagaiyndau-turaly |title= Н.З.Нығматулинді Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы қызметіне тағайындау туралы |date=2015-05-04|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/memleket-basshysynyn-zharlygymen-nurlan-zairollauly-nygmatulin-baska-zhumyska-auysuyna-bailanysty-kazakstan-respublikasy-prezidenti-ekimshil |title= Мемлекет басшысының Жарлығымен Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин басқа жұмысқа ауысуына байланысты Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы қызметінен босатылды |date=2016-06-21|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-17}}</ref> 21 маусымда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 39/135 қаулысымен [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|Парламент Мәжілісінің 6-сайланымының депутаты]] болып тіркелді. Келесі күні Нығматулиннің төрағалыққа үміткерлігіне 102 депутаттың 102-сі дауыс беріп, нәтижесінде ол [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Мәжіліс төрағасы]] атанды.<ref>{{Cite web|url= https://akzhol.kz/ru/blog/migrated_3558 |title= Председателем Мажилиса Парламента РК избран Нурлан Нигматулин |date=2016-06-22|lang=ru|work= Демократическая партия Казахстана «Ак жол» |accessdate= 2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/27812762.html |title= Нығматулин мәжіліс төрағасы болды |date= 2016-06-22 |lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate= 2025-06-17}}</ref> 2020 жылы [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 43/67 қаулысымен [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 7-сайланым депутаттары|Парламент Мәжілісінің 7-сайланымының депутаттығына]] үміткер болып тіркелді. 2021 жылғы 14 қаңтарда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 62/396 қаулысымен депутат болып тіркелді. Келесі күні жасырын дауыс беру нәтижесінде 100 депутаттың 100-і Нығматулиннің төрағалығына дауыс беріп, ол [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Мәжіліс төрағасы]] болып қалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=5890&v=mobile|title=2021 жылғы 10 қаңтарға тағайындалған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезекті сайлауында «Nur Otan» партиясы» қоғамдық бірлестігінің партиялық тізімін тіркеу туралы|date=2020-12-02|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=6214&sphrase_id=83248&v=mobile|title= Жетінші шақырылған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын тіркеу туралы|date=2021-01-14|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://dknews.kz/ru/kazak-tilindegi-makalalar/153723-parlamentte-mazhilis-spikerinin-kandidaturasy|title= Парламентте Мәжіліс Спикерінің кандидатурасы бойынша жасырын дауыс беру басталды|date=2021-01-15|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/31047271.html|title=Нұрлан Нығматулин мәжіліс спикері қызметінде қалды|date=2021-01-15|lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref> 2022 жылғы 1 ақпанда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] отырысында Нығматулиннің өз еркі бойынша депутаттық өкілеттілігін мерзімінен бұрыг тоқтатты.<ref>{{Cite web|url= https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=6556&sphrase_id=83239&v=mobile |title= Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Н.З. Нығматулиннің өкілеттігін тоқтатуға әкелетін негіздің туындағаны туралы |date=2022-02-01|lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.election.gov.kz/kaz/news/releases/index.php?ID=6559&sphrase_id=83239&v=mobile |title= 2022 жылғы 1 ақпанда Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының отырысы өтті |date= 2022-02-01 |lang=kk|work=[[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]]|accessdate=2025-06-17}}</ref> == Жеке өмірі == * Үйленген, жұбайы Венера Хамитқызы Баймырзаева (1961 туған) жылжымайтын мүлік кәсібімен айналысады. 2024 жылғы мамырдағы мәліметке сәйкес [[Дубай|Дубайда]] жалпы құны 4,3 миллион доллардан асатын 50-ден астам жылжымайтын мүлікке иелік етеді: Living Legends атты коттедж қалашығында орналасқан 860 шаршы метрлік және құны 1,5 млн долларлық вилла, FAIROOZ ғимаратындағы 500 шаршы метрлік және құны 1,9 млн долларлық пәтер, DM MESK кешенінде құны 1 млн долларлық екі пәтер, ROYAL OCEANIC ғимаратында 600 мың долларлық пәтер, REGAL TOWER кешенінде 550 мың долларлық пәтер, BAHAR кешенінде 380 мың долларлық пәтер.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-dubai-unlocked--international-investigation-vlast/32948767.html |title= Қазақстандық шенеуніктің, әйелдері мен балаларының Дубайдағы жылжымайтын мүлкі |date=2024-05-16|lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/investigative-journalism-kazakhstan-in-dubai-part-three/33117695.html |title= Дубайдағы Қазақстан: қазіргі және бұрынғы депутаттар |date=2024-09-26|lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref> ** Үлкен ұлы Нұржан Нұрланов (1988 туған) кәсіпкер, [[Ғылым кандидаты|экономика ғылымдарының кандидаты]]. 2019–2022 жылдары ҚазМұнайГаз-Аэро ЖШС ([[ҚазМұнайГаз]] еншілес компаниясы) бас директоры. 2018–2019 жылдары [[Бәйтерек (холдинг)|Бәйтерек холдингінің]] Басқарушы директоры. Оппозициялық “Бәсе” арнасысының мәліметінше ол Қазақстан азаматтығынан бас тартып, Дубайда тұрып жатыр. 2025 жылғы сәуірде оның үстінен қылмыстық іс қаралды, бірақ қозғалғаны белгісіз. Әйелі Лаура Ғарифоллақызы Сапа (1988 туған).<ref>{{Cite web|url= https://rus.azattyq.org/a/31861071.html |title= Мәжілістің бұрынғы спикерінің ұлы ұлттық компания бөлімшесі жетекшісі қызметінен босатылды |date=2022-05-21|lang=kk|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/article/164514-bayterek-kholdingininh-dganha-basqarushy-direktory-taghayyndaldy |title= «Бәйтерек» холдингінің жаңа басқарушы директоры тағайындалды |date=2018-02-02|lang=kk|work=Egemen Qazaqstan|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=35993063 | Нурланов Нуржан Нурланович (персональная справка)|lang=ru|work=online.zakon.kz|accessdate= 2025-06-18}}</ref> ***Немерелері Ақбар (2010 туған), Абылай (2013 туған) және Айсара (2018 туған). **Ортаншы ұлы Нұрхан Нұрланов (1993 туған) кәсіпкер. 2021–2022 жылдары Қазфосфат ЖШС бас директоры болды. Қызметінде отырған кезде Қазфосфат ЖШС басшылығына «аммофос» сатуға жоғары баға белгілеу және ұстап тұру арқылы өзіне заңсыз кіріс алу мақсатында монополиялық жағдайды теріс пайдалану әрекеті үшін қылмыстық іс қозғалған. Миллионер {{Iw|Dinmukhamet Idrisov|Дінмұхамет Ыдырысовтың}} қызы Мадинаға (1996 туған) үйленген. <ref>{{Cite web|url= https://malim.kz/article/politics/nygmatulinnin-uly-lauazymdy-qyzmetke-tagaiyndaldy-15292 |title= Нығматулиннің ұлы лауазымды қызметке тағайындалды |date=2021-06-04|lang=kk|work=Malim|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://zhasalash.kz/news/nurlan-nygmatulinnin-uly-qazfosfat-isi-bojynsha-kudikke-ilindi-21043/ |title= Нұрлан Нығматулиннің ұлы «Қазфосфат» ісі бойынша күдікке ілінді |date=2021-07-18|lang=kk|work=Jas Alash Республикалық қоғамдық-саяси газеті |accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://toppress.kz/article/sin-nigmatulina-stal-figurantom-ugolovnogo-dela |title= Сын Нигматулина стал фигурантом уголовного дела |date=2022-07-15|lang=ru|work=Top Press информационный портал|accessdate=2025-06-18}}</ref> **Кіші ұлы Мәди Нығматулин (2003 туған) Қазақстандағы ең қымбат жекеменшік мектептердің бірі [[Хэйлибэри Астана|Хэйлибэри мектебін]] тәмамдаған. Қазір [[Лондон колледж университеті|Лондон колледж университетінің]] студенті. 2024 жылғы тамызда желіде оның [[Ақмола облысы]] бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің басшысы Талғат Нурмулдиннің қызы әрі өзінің сыныптасы Камиллеге үйленгені туралы ақпарат тарады.<ref>{{Cite web|url= https://www.haileybury.kz/kz/astana/results-destinations |title= Емтихан нәтижелері|lang=kk|work= [[Хэйлибэри Астана]]|accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.facebook.com/groups/crimeqaz/posts/1175978976802296/ |title= Старый Казахстан породнился с жана Казахстаном, или как Нигматулин женил своего младшего сына, проведя роскошную свадьбу в Стамбуле. |date=2024-08-13|lang=ru|work=[[Facebook]]|accessdate=2025-06-18}}</ref> Әкесі [[Зайролла Гершанұлы Нығматулин|Зайролла Нығматулин]] (1919 немесе 1923–2013) [[Ұлы Отан соғысы]]ның ардагері, [[Қарағанды| Қарағанды қаласының]] құрметті азаматы. [[1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін медалі| Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін]], [[Георгий Константинович Жуков|Жуков]], [[Ленинград]]ты қорғағаны үшін, Батылдық үшін медальдарімен және [[Құрмет ордені| Құрмет]], [[Қызыл жұлдыз ордені| Қызыл жұлдыз]], [[Отан соғысы ордені| Отан соғысы]], Даңқ ордендерімен марапатталған.<ref>{{Cite web|url= https://informburo.kz/stati/nurlan-nigmatulin-pocemu-on-politiceskii-tyazeloves |title= Нурлан Нигматулин: почему он политический тяжеловес |date=2022-02-01|lang=ru|work= Informburo |accessdate=2025-06-18}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://karoblmaslihat.crealog.kz/en/news/id/309 |title= Коллектив Карагандинского городского маслихата выражает глубокие соболезнования семье Нигматулиных, родным и близким Почётного гражданина Караганды Нигматулина Зайруллы Гершановича... |date=2013-02-08|lang=ru|work= Карагандинский городской Маслихат |accessdate=2025-06-18}}</ref> Анасы Зейнеп Қәриева (1920—2018). * Сыңары [[Ерлан Зайроллаұлы Нығматулин|Ерлан]] (1962 туған) [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттың]] [[Қазақстан Парламенті Сенатының 4-сайланым депутаттары| 4-сайланым]] (2007-2011), (2011-2015), [[Қазақстан Парламенті Сенатының 3-сайланым депутаттары| 3-сайланым]] (2004-2007), [[Қазақстан Парламенті Сенатының 2-сайланым депутаттары| 2-сайланым депутаты]] (1999-2004), Импульс ЖШС Бас директоры (1995-1999), Ер-Қанат Сауда үйінің директоры (1993-1995) және [[Ғылым кандидаты|техника ғылымдарының кандидаты]]. Әйелі - Бақыт Қәрібекқызы Серікбаева (1962 жылы туған). ** Жиені Малика Бектұрова (1983 туған) [[Ғылым кандидаты|техника ғылымдарының кандидаты]]. Green Mine компаниясының басшысы (2021 жылдан бастап), [[Астана| Астана қаласы]] әкімінің орынбасары (2016-2021) Күйеуі - Қазаэронавигация бас директоры (2014-2022), [[Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар министрлігі| Көлік және коммуникациялар министрінің орынбасары]] (2006-2014), [[Air Astana| Эйр Астана әуекомпаниясы]] Президентінің орынбасары (2004-2006). **Балалары: қыздары - Дәния (2007 жылы туған) мен Дәрия (2010 жылы туған); ұлы - Әлімжан (2009 жылы туған). * Ортаншы баласы - Мәдина (1984 жылы туған). * Кіші баласы - Кәрима (1995 жылы туған). * Ағасы Арғын Нығматулин – «Сарыарқа хоккей клубы» мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын директоры, Қарағанды облыстық мәслихатының депутаты. == Мәжіліс төрағасы (2012–2014, 2016–2022) == === 2012 === 20 қаңтарда төрағалыққа [[Аманат (партия)|Нұр Отан партиясынан]] жалғыз ұсынылған үміткер Нығматулинге 106 депутат дауыс беріп, 1 депутат қалыс қалды. Нәтижесінде Нығматулин [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы|Мәжіліс төрағасы]] болып сайланды. Бұдан кейін 5 минуттан көп сөйлеген депутаттардың микрофоны өшірілді. Сол жылғы сәуірге дейін 11 пленарлық отырыс өтті, 57 заң жобасы қаралып, оның 18-і [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенатқа]] жіберілді. 25 сәуірде Нығматулин [[Мемлекеттік дума|Ресей Мемлекеттік думасының]] төрағасы [[Сергей Евгеньевич Нарышкин|Сергей Нарышкинмен]] кездесіп Қазақстан мен Ресей депутаттары заңдарды бірге үйлестіріп, тәжірибе алмасып, жиі араласуы үшін келісімге қол қойды. 17 мамырда [[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Қырғызстан Жоғарғы Кеңесінің]] төрағасы [[Асылбек Шәріпұлы Жиенбеков|Асылбек Жиенбековпен]] кездесті. Маусымда Нығматулин [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметтен]] түсетін заң жобалары әлсіз — мысалы, сақтандыруға 224, бизнес бойынша 254, ал Салық кодексіне бір форматта 5 000 түзету енгізілген және 64% құжат кешігіп келеді деп [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] сынға алды. 2 шілдеде [[Астана|Астанада]] {{Iw|Dan Burton|Дэн Бертон}} басқарған [[АҚШ Конгрессі|АҚШ Конгрессінің]] делегациясымен кездесіп, нәтижесінде [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Мәжілісте]] АҚШ-пен жұмыс істейтін 26 депутаттан тұратын топ құрылды. Ал 2008 жылдан бері [[АҚШ Конгрессі|АҚШ Конгресінде]] “Қазақстан достары клубы” жұмыс істейді. == Марапаттары == * Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев орденінің (2015 ж.) * 2-ші дәрежелі Барыс орденінің (2009ж.) * Құрмет орденінің (2004ж) <ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref><ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref> * Достық Ордені (Ресей, 2014) * «Достастық» Ордені (2014) * «Қазақстан Республикасы Конституциясына 20 жыл» (2006) * «Астанаға 10 жыл» мерейтойлық медалінің (2008) * «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігіне 20 жыл» (2011) * «Астанаға 20 жыл» мерейтойлық медалінің (2018) медальдарының иегері. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан облыс әкімдері}} [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің төрағалары]] [[Санат:Қарағанды облысының әкімдері]] [[Санат:Қазақстан Президенті Әкімшілігінің басшылары]] rqyic7lsaki4iys0rnvd20ixk0n6g5s 0 302084 3480964 1855295 2025-06-18T08:41:01Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Albligen-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Albligen COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3480964 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Альблиген |шынайы атауы = Albligen |сурет = [[Сурет:Albligen.jpg|330px]] |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Albligen COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=50 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=19 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Шварценбург |кестедегі аудан = Шварценбург (округ){{!}}Шварценбург |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 4.28 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 699 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 476 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3183 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 851 |ортаққордағы санаты = Albligen |сайты = http://www.albligen.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Albligen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Альблиген''' ({{lang-de|Albligen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Шварценбург (округ)|Шварценбург]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 476 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4.28 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''851'', [[пошта индексі]] — 3183. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.albligen.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Шварценбург округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] qyz2x6xtfqic1u09tzf5o11b8o8a5ef 0 302294 3480821 3480481 2025-06-17T19:05:32Z Kasymov 10777 3480821 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Нодс (Берн) |шынайы атауы = Nods BE |сурет = Nods.jpg |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Nods COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=6 |lat_sec=55 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=4 |lon_sec=55 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Ла-Нёввиль |кестедегі аудан = Ла-Нёввиль (округ){{!}}Ла-Нёввиль |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 26.7 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 885 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 728 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2518 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 724 |ортаққордағы санаты = Nods |сайты = http://www.nods.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Nods 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Нодс (Берн)''' ({{lang-de|Nods BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Ла-Нёввиль (округ)|Ла-Нёввиль]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 728 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 26.7 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''724'', [[пошта индексі]] — 2518. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.nods.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Ла-Нёввиль округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 7nl3jnrk9mt7ww8ydbaqmn5zalzyelj 0 302317 3480826 3480503 2025-06-17T19:07:22Z Kasymov 10777 3480826 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Перрфитт |шынайы атауы = Perrefitte |сурет = |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Perrefitte COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=16 |lat_sec=34 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=20 |lon_sec=30 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Мутье |кестедегі аудан = Мутье (округ){{!}}Мутье |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 8.67 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 600 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 496 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2742 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 701 |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Perrefitte 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Перрфитт''' ({{lang-de|Perrefitte}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 496 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8.67 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''701'', [[пошта индексі]] — 2742. {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 1ztd6o45uior0o15hhtj0m3tzznkbsj 0 302330 3480825 3480496 2025-06-17T19:07:13Z Kasymov 10777 3480825 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Рош (Берн) |шынайы атауы = Roches BE |сурет = Roches BE 223.JPG |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Roches COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=18 |lat_sec=9 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=23 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Мутье |кестедегі аудан = Мутье (округ){{!}}Мутье |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 8.97 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 491 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 235 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2762 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 704 |ортаққордағы санаты = Roches BE |сайты = |сайт тілі = }} '''Рош (Берн)''' ({{lang-de|Roches BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 235 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8.97 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''704'', [[пошта индексі]] — 2762. {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] pjx27iugzql8d0z6zsij7u3xtyqtze9 0 302342 3480969 1855985 2025-06-18T09:19:08Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Rüeggisberg-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Rüeggisberg COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3480969 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Рюеггисберг |шынайы атауы = Rüeggisberg |сурет = [[Сурет:Rueeggisberg BE.jpg|330px]] |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Rüeggisberg COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=49 |lat_sec=15 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=26 |lon_sec=18 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Зефтиген |кестедегі аудан = Зефтиген (округ){{!}}Зефтиген |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 35.7 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 930 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 1883 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3088 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 880 |ортаққордағы санаты = Rüeggisberg |сайты = http://www.rueggisberg.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Rüeggisberg 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Рюеггисберг''' ({{lang-de|Rüeggisberg}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Зефтиген (округ)|Зефтиген]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1883 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 35.7 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''880'', [[пошта индексі]] — 3088. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.rueggisberg.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Зефтиген округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 64ejn499gjqajflcob3iws6cntc6ei7 0 302345 3480833 3480721 2025-06-17T19:18:00Z Kasymov 10777 3480833 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Рюшег |шынайы атауы = Rüschegg |сурет = Rüschegghügel.jpg |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Rüschegg COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=46 |lat_sec=47 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=23 |lon_sec=35 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Шварценбург |кестедегі аудан = Шварценбург (округ){{!}}Шварценбург |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 57.38 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 890 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 1727 |санақ жылы = 2007 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3153 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 853 |ортаққордағы санаты = Rüschegg |сайты = http://www.rueschegg.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Rüschegg 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Рюшег''' ({{lang-de|Rüschegg}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Шварценбург (округ)|Шварценбург]] округінің құрамына кіреді. [[2007 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1727 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 57.38 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''853'', [[пошта индексі]] — 3153. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.rueschegg.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Шварценбург округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] bfbvzipgzq33vkp10zdz9mafv1d59pb 0 302354 3480824 3480491 2025-06-17T19:06:32Z Kasymov 10777 3480824 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Соль (Берн) |шынайы атауы = Saules BE |сурет = |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Saules COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=14 |lat_sec=45 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=13 |lon_sec=10 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Мутье |кестедегі аудан = Мутье (округ){{!}}Мутье |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 4.25 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 743 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 150 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2732 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 707 |ортаққордағы санаты = Saules |сайты = |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Saules 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Соль (Берн)''' ({{lang-de|Saules BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 150 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4.25 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''707'', [[пошта индексі]] — 2732. {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 7xh15rctpkt35midt3z2vyrprq81i4i 0 302370 3480827 3480594 2025-06-17T19:08:57Z Kasymov 10777 3480827 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Зеехоф (Берн) |шынайы атауы = Seehof BE |сурет = |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Seehof COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=18 |lat_sec=25 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=31 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Мутье |кестедегі аудан = Мутье (округ){{!}}Мутье |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 8.42 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 752 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 78 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2747 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 709 |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Seehof 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Зеехоф (Берн)''' ({{lang-de|Seehof BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 78 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8.42 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''709'', [[пошта индексі]] — 2747. {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] e7v7feuw8elfhbdpm1ur5gvhekvq5cd 0 302386 3480823 3480483 2025-06-17T19:05:42Z Kasymov 10777 3480823 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Таванн |шынайы атауы = Tavannes |сурет = Tavannes Hotel de Ville.jpg |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Tavannes COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=13 |lat_sec=15 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=12 |lon_sec=5 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Мутье |кестедегі аудан = Мутье (округ){{!}}Мутье |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 14.65 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 754 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 3395 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2710 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 713 |ортаққордағы санаты = Tavannes |сайты = http://www.tavannes.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Tavannes 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Таванн''' ({{lang-de|Tavannes}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3395 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14.65 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''713'', [[пошта индексі]] — 2710. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.tavannes.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 6xq0cwkyfwkw7yf79tdjlb5ixzaqxpe 0 302392 3480965 1855982 2025-06-18T09:00:20Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Toffen-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Toffen COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3480965 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Тоффен |шынайы атауы = Toffen |сурет = [[Сурет:SchlossToffen 8935.jpg|330px]] |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Toffen COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=51 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=30 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Зефтиген |кестедегі аудан = Зефтиген (округ){{!}}Зефтиген |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 4.88 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 527 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 2422 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3125 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 884 |ортаққордағы санаты = Toffen |сайты = http://www.toffen.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Toffen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Тоффен''' ({{lang-de|Toffen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Зефтиген (округ)|Зефтиген]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2422 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4.88 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''884'', [[пошта индексі]] — 3125. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.toffen.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Зефтиген округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] hwkd7mbrxy3d7g0hmfpc4nbr8u6pn7b 0 487652 3480901 3370421 2025-06-18T04:55:43Z 1nter pares 146705 3480901 wikitext text/x-wiki '''Бағалақ''' — [[Тама]] тайпасының [[Дәулеткелді (ру)|Дәулеткелді]] руының бір тармағы. Дәулеткелдіден Назар, Дербіс, Қосым, Бағалақ тарайды делінеді. ''Бағалақ'' сөзі - қол [[диірмен]]нің ағаш тұтқасы немесе өзегіндегі білтік ағаш деген мағынаны білдірсе керек. Бағалақтан Есенқарағай, Сыбақ, [[Құлшыораз Бигелдіұлы|Құлшыораз]], [[Барақ Бигелдіұлы|Барақ]] рулары тараған. Бағалақтан тараған ұрпақтар арасында әнші Сәкен Қалымов. Белгілі кәсіпкер Ерғали Әлжанов, белгілі журналистер Бақтияр Тайжан, [[Болатбек Көрпебайұлы Төлепберген|Болатбек Төлепберген]] т.б. танымал жандар шыққан. Бағалақ ұрпақтары Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды және Ақтөбе облыстары аумағында өмір сүреді.<ref>Н.Рахымжанов, Жетіқоңыр: Жиделі және Жайылма</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Қазақ рулары}} {{бастама}} {{уики}} [[Санат:Шежіре]] [[Санат:Қазақ рулары]] [[Санат:Кіші жүз рулары]] shicrpcxy86jks2hadmgkst1bmavapc 4 492279 3480744 3480537 2025-06-17T12:00:25Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту 3480744 wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1105}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 2 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 3 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:419}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 4 || [[User:ShadZ01|ShadZ01]] || [[Special:Contributions/ShadZ01|{{formatnum:407}}]] || {{Permissions|ShadZ01}} |- | 5 || [[User:Sagzhan|Sagzhan]] || [[Special:Contributions/Sagzhan|{{formatnum:341}}]] || {{Permissions|Sagzhan}} |- | 6 || [[User:Casserium|Casserium]] || [[Special:Contributions/Casserium|{{formatnum:310}}]] || {{Permissions|Casserium}} |- | 7 || [[User:1nter pares|1nter pares]] || [[Special:Contributions/1nter pares|{{formatnum:294}}]] || {{Permissions|1nter pares}} |- | 8 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:270}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 9 || [[User:Syrymzhan|Syrymzhan]] || [[Special:Contributions/Syrymzhan|{{formatnum:216}}]] || {{Permissions|Syrymzhan}} |- | 10 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:197}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 11 || [[User:Nurken|Nurken]] || [[Special:Contributions/Nurken|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|Nurken}} |- | 12 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 13 || [[User:Ziv|Ziv]] || [[Special:Contributions/Ziv|{{formatnum:126}}]] || {{Permissions|Ziv}} |- | 14 || [[User:Semsk-Karaga|Semsk-Karaga]] || [[Special:Contributions/Semsk-Karaga|{{formatnum:116}}]] || {{Permissions|Semsk-Karaga}} |- | 15 || [[User:Mahmud Abduvaliyev|Mahmud Abduvaliyev]] || [[Special:Contributions/Mahmud Abduvaliyev|{{formatnum:95}}]] || {{Permissions|Mahmud Abduvaliyev}} |- | 16 || [[User:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] || [[Special:Contributions/Шайнүсіп|{{formatnum:69}}]] || {{Permissions|Шайнүсіп}} |- | 17 || [[User:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] || [[Special:Contributions/Muzaffar Turgunov|{{formatnum:38}}]] || {{Permissions|Muzaffar Turgunov}} |- | 18 || [[User:Epoxa-HH|Epoxa-HH]] || [[Special:Contributions/Epoxa-HH|{{formatnum:38}}]] || {{Permissions|Epoxa-HH}} |- | 19 || [[User:Nurtenge|Nurtenge]] || [[Special:Contributions/Nurtenge|{{formatnum:36}}]] || {{Permissions|Nurtenge}} |- | 20 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:35}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}} |- | 21 || [[User:Alash 0005|Alash 0005]] || [[Special:Contributions/Alash 0005|{{formatnum:34}}]] || {{Permissions|Alash 0005}} |- | 22 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:33}}]] || {{Permissions|Kaiyr}} |- | 23 || [[User:Смағзам Жансұлу|Смағзам Жансұлу]] || [[Special:Contributions/Смағзам Жансұлу|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|Смағзам Жансұлу}} |- | 24 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:28}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 25 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:27}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}} |- | 26 || [[User:SpinnerLaserzthe2nd|SpinnerLaserzthe2nd]] || [[Special:Contributions/SpinnerLaserzthe2nd|{{formatnum:26}}]] || {{Permissions|SpinnerLaserzthe2nd}} |- | 27 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:24}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 28 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:22}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 29 || [[User:KoishymanovaG|KoishymanovaG]] || [[Special:Contributions/KoishymanovaG|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|KoishymanovaG}} |- | 30 || [[User:RichardSchultz7456|RichardSchultz7456]] || [[Special:Contributions/RichardSchultz7456|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|RichardSchultz7456}} |- | 31 || [[User:Mheidegger|Mheidegger]] || [[Special:Contributions/Mheidegger|{{formatnum:18}}]] || {{Permissions|Mheidegger}} |- | 32 || [[User:KiranBOT|KiranBOT]] || [[Special:Contributions/KiranBOT|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|KiranBOT}} |- | 33 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Madi Dos}} |- | 34 || [[User:Qanattan|Qanattan]] || [[Special:Contributions/Qanattan|{{formatnum:14}}]] || {{Permissions|Qanattan}} |- | 35 || [[User:Ғауғауррр|Ғауғауррр]] || [[Special:Contributions/Ғауғауррр|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Ғауғауррр}} |- | 36 || [[User:Arystanbek|Arystanbek]] || [[Special:Contributions/Arystanbek|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Arystanbek}} |- | 37 || [[User:Лёха Вырвиглаз|Лёха Вырвиглаз]] || [[Special:Contributions/Лёха Вырвиглаз|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Лёха Вырвиглаз}} |- | 38 || [[User:Programman|Programman]] || [[Special:Contributions/Programman|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Programman}} {{/end}} scdfp36rjstt3h3hwwlzjl7cpjndsng 0 506990 3480939 2945580 2025-06-18T07:38:11Z Ft9ser25 88994 3480939 wikitext text/x-wiki {{Біріктірілсін|Әміре Әрін}} [[Сурет:Әміре Әрін01.jpg|нобай|Әміре Әрін |жиекті|330x330 нүкте]] '''Әміре Әрін''' ([[1957 жыл|1957 жылдың]] [[21 тамыз|21 тамызында]] дүниеге келген, [[Алматы облысы|Алматы облысы,]] [[Қаратал ауданы|Қаратал ауданы,]] Дөңши ауылы) - [[журналист]], [[Ақын|ақын.]] Қазақстанның Құрметті жазушысы. Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты. = Өмірбаян = * Әскер қатарындағы борышын ГДР-де өтеген. 1986 жылы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің  журналистика факультетін тәмамдады. 2013 жылы Ілияс Жансүгіров атындағы мемлекеттік университетінің «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша ғылым магистрі академиялық дәрежесін алды. * 1978-2022 жылдар аралығында Қаратал аудандық «Коммунизм жолы» газетінде тілші, жауапты хатшы, Киров аудандық «Еңбек туы» газетінде редактордың орынбасары, Талдықорған облыстық «Жерұйық» газетінде аға тілші, Қаратал ауданы әкімінің орынбасары, «ТУЗ» АҚ бас директоры, республикалық «Спорт» газеті бас редакторының орынбасары, Алматы облыстық мәдениет басқармасы басшысының орынбасары,  Алматы облыстық «Жетісу» газеті бас редакторының бірінші орынбасары, Алматы облыстық «Огни Алатау» газетінің бас редакторы,  Алматы облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының басшысы, Алматы облыстық «Жетісу» газетінің бас редакторы қызметтерін атқарды. 2018-2022 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы облыстық филиалының директоры болды, 1922 жылдан «Жетісу» телеарнасында тележүргізуші және  Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы Жетісу облыстық филиалының директоры  қызметтерін атқарып келеді. == Марапаттары == * Алматы облысының Құрметті азаматы, Талдықорған қаласының, Қаратал және Көксу аудандарының Құрметті азаматы. Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері, ҚР Ақпарат саласының үздігі,  ҚР Спортына еңбегі сіңген қызметкер. Қазақстанның Құрметті жазушысы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, Бүкіләлемдік Шыңғысхан Академиясының академигі, Қазақстанның Журналистика академиясының академигі, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының  (2008 ж.) лауреаты, Қазақстанның  Құрметті журналисі. * «Құрмет» ордені, «Еңбектегі ерлігі үшін» және «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығы», "Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл", "Қазақстан Конституциясына 20 жыл", «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығы», «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдығы» медальдарымен, ҚР Президенті «Алғысымен», республикалық «Аманат» партиясының «Белсенді қызметі үшін» омырау белгісімен марапатталған. * Республикалық «Шыңғысхан» тарихи-этнологиялық, әдеби-қоғамдық журналының негізін қалаушы. Қазақстан Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі, Қазақ журналистикасының қайраткері, Махамбет атындағы халықаралық сыйлықтың, Жамбыл атындағы халықаралық сыйлықтың және Сайдахмет Бердіқұлов атындағы сыйлықтың  лауреаты, «Ақ қарға алау жаққан Азиада» (2010 ж.) республикалық мүшәйрасының Бас жүлдегері, облыс және республика көлеміндегі өзге де мүшәйралардың  жеңімпазы == Еңбектері == * 1999 жылы «Тылсым тыныс» атты деректі повесі, 2004 жылы «Тамызық» деген атпен өлеңдер жинағы, «Кенен жерім – Көксуым» публицистикалық еңбектер жинағы,  2006 жылы «Ауғанның от-жалыны» зерттеу кітабы, 2007 жылы «Маздақ» жыр жинағы, «Томирис» әңгімелер топтамасы, 2017 жылы «Айқабақ», 2025 жылы «Әлем мойындаған Мұқалы» тарихи эссесі жарық көрді. Топтама өлеңдері қазақ поэзиясының "Жыр жауһары"  антологиясына, өзге де бірқатар  республикалық жинақтарға енген. ==Дереккөздер== #http://adebiportal.kz/authors/r-n-m-re/ [[Санат:Әдебиет]] [[Санат:1957 жылы туғандар]] [[Санат:Жазушылар]] dd7djf5fy2o4qgzuh98434mlgwiy6da 3480940 3480939 2025-06-18T07:43:31Z Ft9ser25 88994 /* Дереккөздер */ 3480940 wikitext text/x-wiki {{Біріктірілсін|Әміре Әрін}} [[Сурет:Әміре Әрін01.jpg|нобай|Әміре Әрін |жиекті|330x330 нүкте]] '''Әміре Әрін''' ([[1957 жыл|1957 жылдың]] [[21 тамыз|21 тамызында]] дүниеге келген, [[Алматы облысы|Алматы облысы,]] [[Қаратал ауданы|Қаратал ауданы,]] Дөңши ауылы) - [[журналист]], [[Ақын|ақын.]] Қазақстанның Құрметті жазушысы. Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты. = Өмірбаян = * Әскер қатарындағы борышын ГДР-де өтеген. 1986 жылы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің  журналистика факультетін тәмамдады. 2013 жылы Ілияс Жансүгіров атындағы мемлекеттік университетінің «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша ғылым магистрі академиялық дәрежесін алды. * 1978-2022 жылдар аралығында Қаратал аудандық «Коммунизм жолы» газетінде тілші, жауапты хатшы, Киров аудандық «Еңбек туы» газетінде редактордың орынбасары, Талдықорған облыстық «Жерұйық» газетінде аға тілші, Қаратал ауданы әкімінің орынбасары, «ТУЗ» АҚ бас директоры, республикалық «Спорт» газеті бас редакторының орынбасары, Алматы облыстық мәдениет басқармасы басшысының орынбасары,  Алматы облыстық «Жетісу» газеті бас редакторының бірінші орынбасары, Алматы облыстық «Огни Алатау» газетінің бас редакторы,  Алматы облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының басшысы, Алматы облыстық «Жетісу» газетінің бас редакторы қызметтерін атқарды. 2018-2022 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы облыстық филиалының директоры болды, 1922 жылдан «Жетісу» телеарнасында тележүргізуші және  Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы Жетісу облыстық филиалының директоры  қызметтерін атқарып келеді. == Марапаттары == * Алматы облысының Құрметті азаматы, Талдықорған қаласының, Қаратал және Көксу аудандарының Құрметті азаматы. Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері, ҚР Ақпарат саласының үздігі,  ҚР Спортына еңбегі сіңген қызметкер. Қазақстанның Құрметті жазушысы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, Бүкіләлемдік Шыңғысхан Академиясының академигі, Қазақстанның Журналистика академиясының академигі, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының  (2008 ж.) лауреаты, Қазақстанның  Құрметті журналисі. * «Құрмет» ордені, «Еңбектегі ерлігі үшін» және «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығы», "Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл", "Қазақстан Конституциясына 20 жыл", «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығы», «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдығы» медальдарымен, ҚР Президенті «Алғысымен», республикалық «Аманат» партиясының «Белсенді қызметі үшін» омырау белгісімен марапатталған. * Республикалық «Шыңғысхан» тарихи-этнологиялық, әдеби-қоғамдық журналының негізін қалаушы. Қазақстан Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі, Қазақ журналистикасының қайраткері, Махамбет атындағы халықаралық сыйлықтың, Жамбыл атындағы халықаралық сыйлықтың және Сайдахмет Бердіқұлов атындағы сыйлықтың  лауреаты, «Ақ қарға алау жаққан Азиада» (2010 ж.) республикалық мүшәйрасының Бас жүлдегері, облыс және республика көлеміндегі өзге де мүшәйралардың  жеңімпазы == Еңбектері == * 1999 жылы «Тылсым тыныс» атты деректі повесі, 2004 жылы «Тамызық» деген атпен өлеңдер жинағы, «Кенен жерім – Көксуым» публицистикалық еңбектер жинағы,  2006 жылы «Ауғанның от-жалыны» зерттеу кітабы, 2007 жылы «Маздақ» жыр жинағы, «Томирис» әңгімелер топтамасы, 2017 жылы «Айқабақ», 2025 жылы «Әлем мойындаған Мұқалы» тарихи эссесі жарық көрді. Топтама өлеңдері қазақ поэзиясының "Жыр жауһары"  антологиясына, өзге де бірқатар  республикалық жинақтарға енген. ==Дереккөздер== #http://adebiportal.kz/authors/r-n-m-re/ #Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: «Аң арыс» баспасы, 2009 жыл [[Санат:Әдебиет]] [[Санат:1957 жылы туғандар]] [[Санат:Жазушылар]] jdcdi5tjmn15zdqnlqxh1ov4chpjidu 0 532558 3480752 3480358 2025-06-17T13:35:00Z Орел Карл 81620 /* Одақтас республикалардың ордендері */ 3480752 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Қызыл Ту ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]] | алғашқы иегері = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]] | соңғы иегері = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]] | барынша ұсынылған = 581 300 | жоғары марапаты = [[Қазан төңкерісі ордені]] | төменгі марапаты = I дәрежелі [[Суворов ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner (Soviet Union) }} '''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды. 1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды. Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген. Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған. == Орден тарихы == 1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды. 1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды. Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті. Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді. == Орден мәртебесі == 1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген: <blockquote> # Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі. # Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді. # Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы. # Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі. # Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады». </blockquote> Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды: <blockquote> «Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат». </blockquote> 1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді. == Орденді кию тәртібі мен тәсілі == Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі. == Иегерлері == === Алғашқы иегерлері === * Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген: <blockquote> Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады. </blockquote> * Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді. * Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды. * Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді. * Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы. Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар. * 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды. === Орденмен бірнеше рет марапатталғандар === Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады. Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған. Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды. Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды. 1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады. Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды. Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]]. Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды. Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған. == Орденнің сипаттамасы == Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған. == Қосымша деректер == * Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес. * Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б. * Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]]. * Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды. == Одақтас республикалардың ордендері == {{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}} РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған: * '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды. * '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды. *'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды. * '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]] «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде {{comment|«Х. С. К. Р.»|«Х. С. С. Р.»}} әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды. 1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды. == Галереясы == <center><gallery> Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg|ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл Сурет:Первстр ОрдКрасЗнам.jpg|Орден мен кітапшасы Сурет:Order of the Red Banner.png|Орденнің соңғы үлгісі </gallery></center> <center><gallery> Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл Сурет:Order of the Red Banner of Azerbaijan SSR.png|<small>Әзербайжан КСР Қызыл Ту ордені</small> Сурет:Order_of_Red_Banner,_Armenian_SSR.jpg|<small>Армян КСР Қызыл Ту ордені</small> Сурет:Order of Red Banner, Georgian SSR, 1923.png|<small>Грузин КСР Қызыл Ту ордені, 1923 жыл</small> </gallery></center> <center><gallery widths="120" heights="180" caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:1933 orden znameni p95 nh.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1933 жыл</small> Сурет:Stamp of USSR 1042.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1946 жыл</small> Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1706.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1952 жыл</small> </gallery></center> == Тағы қараңыз == * [[Еңбек Қызыл Туы ордені|«Еңбек Қызыл Туы» ордені]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:КСРО ордендері]] [[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]] 88aw2qt2i9wu1iqeqhlvmcwcy5nyav9 3480759 3480752 2025-06-17T14:01:37Z Орел Карл 81620 3480759 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Қызыл Ту ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]] | алғашқы иегері = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]] | соңғы иегері = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]] | барынша ұсынылған = 581 300 | жоғары марапаты = [[Қазан төңкерісі ордені]] | төменгі марапаты = I дәрежелі [[Суворов ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner (Soviet Union) }} '''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды. 1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды. Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген. Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған<ref>{{Cite web |url=http://www.gpntb.ru/skoro/3703-orden-krvsnogo-znameni.html |title=Государственная публичная научно-техническая библиотека России. Орден Красного Знамени |access-date=2016-11-18 |archive-date=2017-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170428202021/http://www.gpntb.ru/skoro/3703-orden-krvsnogo-znameni.html |deadlink=no }}</ref>. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған. == Орден тарихы == 1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Декрет об уравнении всех военнослужащих в правах| шынайы атауы = | сілтеме = http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/17-12-16-3.htm| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Декреты советской власти: сб. док. / Ин-т марксизма-ленинизма при ЦК КПСС; Ин-т истории АН СССР| түрі = [көптомдық басылым]| орны = Мәскеу| баспасы = Политиздат| жыл = 1957—1997| томы = 1: 25 октября 1917 г. — 16 марта 1918 г. / подгот. С. Н. Валк и др| нөмірі = | беттері = 242—243| isbn = 5-250-00390-7| issn= }}(ISBN т. 1 отсутствует. Привязано к: Декреты советской власти: [многотомник]. М., 1957—1997.)</ref>. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды. 1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды. Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті. Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды<ref>Из представления Военного совета 3-1 армии в Реввоенсовет Республики и ВЦИК о награждении В. К. Блюхера орденом Боевого Красного Знамени 29 сентября 1918 г. // ЦГАСА, ф. 176, оп. 1, д. 9, л. 19, 20</ref>. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден мәртебесі == 1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген: <blockquote> # Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі. # Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді. # Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы. # Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі. # Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады». </blockquote> Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды: <blockquote> «Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат». </blockquote> 1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді. == Орденді кию тәртібі мен тәсілі == Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі. == Иегерлері == === Алғашқы иегерлері === * Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген: <blockquote> Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады. </blockquote> * Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді. * Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды. * Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді. * Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы. Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар. * 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды. === Орденмен бірнеше рет марапатталғандар === Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады. Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған. Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды. Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды. 1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады. Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды. Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]]. Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды. Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған. == Орденнің сипаттамасы == Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған. == Қосымша деректер == * Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес. * Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б. * Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]]. * Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды. == Одақтас республикалардың ордендері == {{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}} РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған: * '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды. * '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды. *'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды. * '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]] «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде {{comment|«Х. С. К. Р.»|«Х. С. С. Р.»}} әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды. 1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды. == Галереясы == <center><gallery> Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg|ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл Сурет:Первстр ОрдКрасЗнам.jpg|Орден мен кітапшасы Сурет:Order of the Red Banner.png|Орденнің соңғы үлгісі </gallery></center> <center><gallery> Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл Сурет:Order of the Red Banner of Azerbaijan SSR.png|<small>Әзербайжан КСР Қызыл Ту ордені</small> Сурет:Order_of_Red_Banner,_Armenian_SSR.jpg|<small>Армян КСР Қызыл Ту ордені</small> Сурет:Order of Red Banner, Georgian SSR, 1923.png|<small>Грузин КСР Қызыл Ту ордені, 1923 жыл</small> </gallery></center> <center><gallery widths="120" heights="180" caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:1933 orden znameni p95 nh.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1933 жыл</small> Сурет:Stamp of USSR 1042.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1946 жыл</small> Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1706.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1952 жыл</small> </gallery></center> == Тағы қараңыз == * [[Еңбек Қызыл Туы ордені|«Еңбек Қызыл Туы» ордені]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:КСРО ордендері]] [[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]] jkzjd6f9nqdhtt0ps0c81sldeb0wbu4 3480799 3480759 2025-06-17T16:37:30Z Сәуір 1 61115 /* Алғашқы иегерлері */ 3480799 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Қызыл Ту ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]] | алғашқы иегері = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]] | соңғы иегері = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]] | барынша ұсынылған = 581 300 | жоғары марапаты = [[Қазан төңкерісі ордені]] | төменгі марапаты = I дәрежелі [[Суворов ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner (Soviet Union) }} '''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды. 1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды. Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген. Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған<ref>{{Cite web |url=http://www.gpntb.ru/skoro/3703-orden-krvsnogo-znameni.html |title=Государственная публичная научно-техническая библиотека России. Орден Красного Знамени |access-date=2016-11-18 |archive-date=2017-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170428202021/http://www.gpntb.ru/skoro/3703-orden-krvsnogo-znameni.html |deadlink=no }}</ref>. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған. == Орден тарихы == 1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Декрет об уравнении всех военнослужащих в правах| шынайы атауы = | сілтеме = http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/17-12-16-3.htm| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Декреты советской власти: сб. док. / Ин-т марксизма-ленинизма при ЦК КПСС; Ин-т истории АН СССР| түрі = [көптомдық басылым]| орны = Мәскеу| баспасы = Политиздат| жыл = 1957—1997| томы = 1: 25 октября 1917 г. — 16 марта 1918 г. / подгот. С. Н. Валк и др| нөмірі = | беттері = 242—243| isbn = 5-250-00390-7| issn= }}(ISBN т. 1 отсутствует. Привязано к: Декреты советской власти: [многотомник]. М., 1957—1997.)</ref>. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды. 1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды. Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті. Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды<ref>Из представления Военного совета 3-1 армии в Реввоенсовет Республики и ВЦИК о награждении В. К. Блюхера орденом Боевого Красного Знамени 29 сентября 1918 г. // ЦГАСА, ф. 176, оп. 1, д. 9, л. 19, 20</ref>. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден мәртебесі == 1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген: <blockquote> # Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі. # Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді. # Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы. # Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі. # Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады». </blockquote> Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды: <blockquote> «Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат». </blockquote> 1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді. == Орденді кию тәртібі мен тәсілі == Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі. == Иегерлері == === Алғашқы иегерлері === * Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген: <blockquote> Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол, өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады. </blockquote> * Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді. * Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды. * Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді. * Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы. Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар. * 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды. === Орденмен бірнеше рет марапатталғандар === Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады. Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған. Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды. Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды. 1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады. Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды. Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]]. Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды. Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталған. == Орденнің сипаттамасы == Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған. == Қосымша деректер == * Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес. * Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б. * Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]]. * Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды. == Одақтас республикалардың ордендері == {{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}} РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған: * '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды. * '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды. *'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды. * '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]] «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде {{comment|«Х. С. К. Р.»|«Х. С. С. Р.»}} әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды. 1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды. == Галереясы == <center><gallery> Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg|ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл Сурет:Первстр ОрдКрасЗнам.jpg|Орден мен кітапшасы Сурет:Order of the Red Banner.png|Орденнің соңғы үлгісі </gallery></center> <center><gallery> Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл Сурет:Order of the Red Banner of Azerbaijan SSR.png|<small>Әзербайжан КСР Қызыл Ту ордені</small> Сурет:Order_of_Red_Banner,_Armenian_SSR.jpg|<small>Армян КСР Қызыл Ту ордені</small> Сурет:Order of Red Banner, Georgian SSR, 1923.png|<small>Грузин КСР Қызыл Ту ордені, 1923 жыл</small> </gallery></center> <center><gallery widths="120" heights="180" caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:1933 orden znameni p95 nh.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1933 жыл</small> Сурет:Stamp of USSR 1042.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1946 жыл</small> Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1706.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1952 жыл</small> </gallery></center> == Тағы қараңыз == * [[Еңбек Қызыл Туы ордені|«Еңбек Қызыл Туы» ордені]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:КСРО ордендері]] [[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]] igbhkamr1dt8pmzdy5e7ll8i12c7qu9 3480800 3480799 2025-06-17T16:38:51Z Сәуір 1 61115 3480800 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Қызыл Ту ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner.png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[16 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]] | алғашқы иегері = [[30 қыркүйек]] [[1918 жыл|1918]] | соңғы иегері = [[24 желтоқсан]] [[1991 жыл|1991]] | барынша ұсынылған = 581 300 | жоғары марапаты = [[Қазан төңкерісі ордені]] | төменгі марапаты = I дәрежелі [[Суворов ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner (Soviet Union) }} '''Қызыл Ту ордені''' ({{lang-ru|Орден Крaсного Знамени}}) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды. 1930 жылы [[Ленин ордені]] бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды. Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте [[Ресейдегі азамат соғысы|Азамат соғысы]] кезінде [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген. Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған<ref>{{Cite web |url=http://www.gpntb.ru/skoro/3703-orden-krvsnogo-znameni.html |title=Государственная публичная научно-техническая библиотека России. Орден Красного Знамени |access-date=2016-11-18 |archive-date=2017-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170428202021/http://www.gpntb.ru/skoro/3703-orden-krvsnogo-znameni.html |deadlink=no }}</ref>. [[Ресей Армия, Әуе және флотқа көмек көрсету жөніндегі ерікті қоғам|АӘФКЕҚ]] азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған. == Орден тарихы == 1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Декрет об уравнении всех военнослужащих в правах| шынайы атауы = | сілтеме = http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/17-12-16-3.htm| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Декреты советской власти: сб. док. / Ин-т марксизма-ленинизма при ЦК КПСС; Ин-т истории АН СССР| түрі = [көптомдық басылым]| орны = Мәскеу| баспасы = Политиздат| жыл = 1957—1997| томы = 1: 25 октября 1917 г. — 16 марта 1918 г. / подгот. С. Н. Валк и др| нөмірі = | беттері = 242—243| isbn = 5-250-00390-7| issn= }}(ISBN т. 1 отсутствует. Привязано к: Декреты советской власти: [многотомник]. М., 1957—1997.)</ref>. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі [[Николай Ильич Подвойский|Н. И. Подвойскийдің]] бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды. 1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда [[Яков Михайлович Свердлов|Я. М. Свердловқа]] Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны [[Авель Сафронович Енукидзе|А. С. Енукидзе]] басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды. Орден жобасының нобайын жасау суретші [[Василий Иванович Денисов|В. И. Денисовке]] тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда {{comment|«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»|«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»}} деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада {{comment|«Р. К. Ф. С. Р.»|«Р. С. Ф. С. Р.»}} әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті. Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды<ref>Из представления Военного совета 3-1 армии в Реввоенсовет Республики и ВЦИК о награждении В. К. Блюхера орденом Боевого Красного Знамени 29 сентября 1918 г. // ЦГАСА, ф. 176, оп. 1, д. 9, л. 19, 20</ref>. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден мәртебесі == 1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген: <blockquote> # Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі. # Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді. # Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар ​​және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы. # Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі. # Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады». </blockquote> Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды: <blockquote> «Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат». </blockquote> 1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді. == Орденді кию тәртібі мен тәсілі == Қызыл Ту ордені [[Ленин ордені]] мен [[Қазан төңкерісі ордені|Қазан Төңкерісі орденінен]] кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі. == Иегерлері == === Алғашқы иегерлері === * Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген: <blockquote> Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол, өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады. </blockquote> * Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі [[Василий Лукич Панюшкин|Василий Панюшкинге]] берілді. * Нөмірі 3 орденімен [[Филипп Кузьмич Миронов|Филипп Миронов]] (партиялық бүркеншік аты — ''Кузьмич'') марапатталды. * Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициусқа]] берілді. * Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы. Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі [[Нестор Иванович Махно|Нестор Махно]] екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі [[Гая Дмитриевич Гай]], марапаттау туралы құжаттар бар. * 1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды. === Орденмен бірнеше рет марапатталғандар === Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады. Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, [[Василий Константинович Блюхер|Василий Блюхер]] бұл марапатпен бес рет, [[Ян Фрицевич Фабрициус|Ян Фабрициус]] төрт рет иеленді, ал [[Семен Михайлович Буденный|Семен Будённый]] қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған. Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар [[Степан Сергеевич Востецов|С. С. Востецов]] пен [[Иван Федорович Федько|И. Ф. Федько]] алды. Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды. 1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошилов]] пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады. Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды. Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты [[Михаил Иванович Бурцев|М. И. Бурцев]] марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары [[Иван Никитович Кожедуб|И. Н. Кожедуб]] пен [[Иван Иванович Пстыго|И. И. Пстыго]], генерал-полковник [[Павел Иванович Зырянов|П. И. Зырянов]], авиация генерал-полковнигі [[Сергей Дмитриевич Горелов|Горелов С. Д.]], танк әскерлерінің генерал-полковнигі [[Константин Григорьевич Кожанов|К. Г. Кожанов]], генерал-лейтенант [[Михаил Александрович Еншин|М. А. Еншин]], авиация генерал-лейтенанттары [[Василий Федорович Голубев|В. Ф. Голубев]] пен [[Борис Дмитриевич Мелехин|Б. Д. Мелехин]], генерал-майорлар [[Николай Павлович Петров|Н. П. Петров]] және [[Борис Янович Черепанов|Б. Я. Черепанов]], авиация генерал-майоры [[Павел Филиппович Заварухин|П. Ф. Заварухин]]. Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды. Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталды. == Орденнің сипаттамасы == Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, [[Соқа|соқа]], ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған. == Қосымша деректер == * Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы [[Климент Ефремович Ворошилов|К. Е. Ворошиловқа]], ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы [[Семен Михайлович Буденный|С. М. Будённый]] марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес. * Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және [[Константин Константинович Рокоссовский|Рокоссовский К. К.]], армия генералдары [[Андрей Лаврентьевич Гетман|Гетман А. Л.]], [[Иван Григорьевич Павловский|Павловский И. Г.]], [[Алексей Иванович Радзиевский|Радзиевский А. И.]], авиация маршалдары [[Иван Иванович Борзов|Борзов И. И.]] және [[Александр Иванович Колдунов|Колдунов А. И.]], байланыс әскерлері маршалы [[Алексей Иванович Леонов|Леонов А. И.]], авиация генерал-полковнигі [[Иван Дмитриевич Подгорный|Подгорный И. Д.]] және [[Павел Федорович Шевелев|Шевелев П. Ф.]], генерал-майор [[Александр Михайлович Коротков|Коротков А. М.]], авиация генерал-майорлары [[Яков Захарович Слепенков|Слепенков Я. З.]] және [[Павел Яковлевич Головачев|Головачев П. Я.]] және т.б. * Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 [[Әскер түрлерінің маршалы|әуе маршалы]]) марапатталды. Оның бесеуі [[Кеңес Одағының Батыры]]. * Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды. == Одақтас республикалардың ордендері == {{main|Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі}} РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған: * '''[[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзербайжан КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері [[Михаил Григорьевич Ефремов|М. Г. Ефремов]] болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды. * '''[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды. *'''[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] «Қызыл Ту» ордені'''. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды. * '''[[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]] «Қызыл Ту» ордені'''. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде {{comment|«Х. С. К. Р.»|«Х. С. С. Р.»}} әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды. 1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды. == Галереясы == <center><gallery> Сурет:Василий Блюхер.jpg|Василий Блюхер Сурет:USSR, Naval 1935 redban.svg|ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл Сурет:Первстр ОрдКрасЗнам.jpg|Орден мен кітапшасы Сурет:Order of the Red Banner.png|Орденнің соңғы үлгісі </gallery></center> <center><gallery> Сурет:Orden Krasnogo Znameni RSFSR 1918.jpg|РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл Сурет:Order of the Red Banner of Azerbaijan SSR.png|<small>Әзербайжан КСР Қызыл Ту ордені</small> Сурет:Order_of_Red_Banner,_Armenian_SSR.jpg|<small>Армян КСР Қызыл Ту ордені</small> Сурет:Order of Red Banner, Georgian SSR, 1923.png|<small>Грузин КСР Қызыл Ту ордені, 1923 жыл</small> </gallery></center> <center><gallery widths="120" heights="180" caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:1933 orden znameni p95 nh.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1933 жыл</small> Сурет:Stamp of USSR 1042.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1946 жыл</small> Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1706.jpg|<small>КСРО пошта маркасы, <br> 1952 жыл</small> </gallery></center> == Тағы қараңыз == * [[Еңбек Қызыл Туы ордені|«Еңбек Қызыл Туы» ордені]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:КСРО ордендері]] [[Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері]] 8j47ntkmgcsl5y0qfo6qwy4vhykd63x 0 546839 3480962 3451060 2025-06-18T08:40:19Z Makenzis 71333 3480962 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Scotland}} Селтик футбол клубы |ағымдағы маусым = 2018/2019 |логотипі = Celtic_FC_crest.svg |толық атауы = ''«Селтик» футбол клубы'' |лақап аты = |құрылған = [[1887 жыл]] |стадионы = Celtic Parc Glasgow |сыйымдылығы = 60 411 |иесі = |президенті = |жаттықтырушы = |капитаны = |рейтингі = |жарыс = [[Футболдан Шотландия чемпионаты|Шотландия Премьер Лигасы]] |маусым = 2024/25 |орын = 1 орын |сайты = [http://www.fcceltic.com Ресми сайты] | pattern_la1 = _celtic2425h | pattern_b1 = _celtic2425h | pattern_ra1 = _celtic2425h | pattern_sh1 = _celtic2425h | pattern_so1 = _celtic2425hl | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 =_celtic2425a | pattern_b2 =_celtic2425a | pattern_ra2 =_celtic2425a | pattern_sh2 =_celtic2425a | pattern_so2 =_celtic2425al | leftarm2 = | body2 = | rightarm2 = | shorts2 = | socks2 = | pattern_la3 =_celtic2425t | pattern_b3 =_celtic2425t | pattern_ra3 =_celtic2425t | pattern_sh3 =_celtic2425t | pattern_so3 =_celtic2425tl | leftarm3 =515827 | body3 =515827 | rightarm3 =515827 | shorts3 =515827 | socks3 =515827 }} '''«Селтик»''' ({{lang-en|Celtic F.C.}}) — [[Шотландия|шотландиялық]] футбол клубы. [[Глазго]] қаласында негізі қаланған. Шотландияның Премьер-Лигасында өнер көрсетеді. Глазго қаласының католиктерінің қолдауына ие. 54 рет Шотландия чемпионы атанған, бұл әлемдік рекорд. Еурокубоктерде топ жарған шотландиялық екі клубтың біреуі. Ал оның ең басты қарсыласы «[[Рейнджерс (футбол клубы)|Рейнджерс]]<nowiki/>» командасы протестанттық болып саналады. Бұл екі клубтың бәсекелестігі әлемдегі ең көне дерби болып саналады. Онымен қоса діни көзқарастардың да әсері бар. == Тарихы== == Жетістіктері == === Ұлттық === '''Шотландияның Ұлттық Чемпионаты''' *'''Чемпион''' ('''54'''): 1893, 1894, 1896, 1898, 1905, 1906, 1907, 1908, 1909, 1910, 1914, 1915, 1916, 1917, 1919, 1922, 1926, 1936, 1938, 1954, 1966, 1967, 1968, 1969, 1970, 1971, 1972, 1973, 1974, 1977, 1979, 1981, 1982, 1986, 1988, 1998, 2001, 2002, 2004, 2006, 2007, 2008, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2022, 2023, 2024 *'''Вице-чемпион''' ('''31'''): 1892, 1895, 1900, 1901, 1902, 1912, 1913, 1918, 1920, 1921, 1928, 1929, 1931, 1935, 1939, 1955, 1976, 1980, 1983, 1984, 1985, 1987, 1996, 1997, 1999, 2000, 2003, 2005, 2009, 2010, 2011 '''Шотландия Кубогы'' ('''рекорд''') *'''Иегер''' ('''42'''): 1892, 1899, 1900, 1904, 1907, 1908, 1911, 1912, 1914, 1923, 1925, 1927, 1931, 1933, 1937, 1951, 1954, 1965, 1967, 1969, 1971, 1972, 1974, 1975, 1977, 1980, 1985, 1988, 1989, 1995, 2001, 2004, 2005, 2007, 2011, 2013, 2017, 2018, 2019, 2020, 2023, 2024 *'''Финалист''' ('''19'''): 1889, 1893, 1894, 1901, 1902, 1926, 1954, 1955, 1956, 1961, 1963, 1966, 1970, 1973, 1984, 1990, 1999, 2002 '''[[Шотландия лигасының кубогы]]''' *'''Иегер''' ('''22'''): 1956–57, 1957–58, 1965–66, 1966–67, 1967–68, 1968–69, 1969–70, 1974–75, 1982–83, 1997–98, 1999–2000, 2000–01, 2005–06, 2008–09, 2014–15, 2016–17, 2017–18, 2018–19, 2019–20, 2021–22, 2022–23, 2024–25 *'''Финалист''' ('''15'''): 1965, 1971, 1972, 1973, 1974, 1976, 1977, 1978, 1984, 1987, 1991, 1995, 2003, 2011, 2012 '''Глазго Кубогы''' *'''Иегер''' ('''33'''): 1891, 1892, 1895, 1896, 1905, 1906, 1907, 1908, 1910, 1916, 1917, 1920, 1921, 1927, 1928, 1929, 1931, 1939, 1941, 1949, 1956, 1962, 1964, 1965, 1967, 1968, 1970, 1975 (бөлінген), 1982, 2008, 2011, 2014, 2015 *'''Финалист''' ('''31'''): 1890, 1893, 1897, 1900, 1902, 1903, 1904, 1909, 1911, 1913, 1919, 1922, 1925, 1926, 1930, 1936, 1945, 1951, 1952, 1961, 1963, 1976, 1979, 1981, 1983, 1986, 1987, 2009, 2010, 2012, 2013<ref>[http://www.historicalkits.co.uk/Scottish_Football_League/Celtic/Celtic.htm Celtic] Historical Football Kits</ref> === Халықаралық === '''Чемпиондар кубогы''' * Жеңімпаз: 1967 * ''Финалист'': 1970 '''УЕФА кубогы''' * ''Финалист'': 2003 '''Құрлықаралық кубок''' * ''Финалист'': 1967 == Клуб мергендері == {| |Джимми Макгрори |470 |- |Бобби Леннокс |279 |- |[[Хенрик Ларссон]] |242 |- |Стиви Чалмерс |228 |- |Джимми Куинн |218 |- |Пэтси Галлахер |195 |- |Джон Хьюз |187 |- |Сэнди Макмахон |179 |- |[[Кенни Далглиш]] |166 |- |Джимми Макменеми |166 |} == Дерекөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == [[Санат:Селтик ФК]] [[Санат:1887 жылы құрылған футбол клубтары]] [[Санат:Шотландия футбол клубтары]] tgiwia21oftryj1jkmmpv74hyueo3x7 3480963 3480962 2025-06-18T08:40:39Z Makenzis 71333 /* Ұлттық */ 3480963 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Scotland}} Селтик футбол клубы |ағымдағы маусым = 2018/2019 |логотипі = Celtic_FC_crest.svg |толық атауы = ''«Селтик» футбол клубы'' |лақап аты = |құрылған = [[1887 жыл]] |стадионы = Celtic Parc Glasgow |сыйымдылығы = 60 411 |иесі = |президенті = |жаттықтырушы = |капитаны = |рейтингі = |жарыс = [[Футболдан Шотландия чемпионаты|Шотландия Премьер Лигасы]] |маусым = 2024/25 |орын = 1 орын |сайты = [http://www.fcceltic.com Ресми сайты] | pattern_la1 = _celtic2425h | pattern_b1 = _celtic2425h | pattern_ra1 = _celtic2425h | pattern_sh1 = _celtic2425h | pattern_so1 = _celtic2425hl | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 =_celtic2425a | pattern_b2 =_celtic2425a | pattern_ra2 =_celtic2425a | pattern_sh2 =_celtic2425a | pattern_so2 =_celtic2425al | leftarm2 = | body2 = | rightarm2 = | shorts2 = | socks2 = | pattern_la3 =_celtic2425t | pattern_b3 =_celtic2425t | pattern_ra3 =_celtic2425t | pattern_sh3 =_celtic2425t | pattern_so3 =_celtic2425tl | leftarm3 =515827 | body3 =515827 | rightarm3 =515827 | shorts3 =515827 | socks3 =515827 }} '''«Селтик»''' ({{lang-en|Celtic F.C.}}) — [[Шотландия|шотландиялық]] футбол клубы. [[Глазго]] қаласында негізі қаланған. Шотландияның Премьер-Лигасында өнер көрсетеді. Глазго қаласының католиктерінің қолдауына ие. 54 рет Шотландия чемпионы атанған, бұл әлемдік рекорд. Еурокубоктерде топ жарған шотландиялық екі клубтың біреуі. Ал оның ең басты қарсыласы «[[Рейнджерс (футбол клубы)|Рейнджерс]]<nowiki/>» командасы протестанттық болып саналады. Бұл екі клубтың бәсекелестігі әлемдегі ең көне дерби болып саналады. Онымен қоса діни көзқарастардың да әсері бар. == Тарихы== == Жетістіктері == === Ұлттық === '''Шотландияның Ұлттық Чемпионаты''' *'''Чемпион''' ('''55'''): 1893, 1894, 1896, 1898, 1905, 1906, 1907, 1908, 1909, 1910, 1914, 1915, 1916, 1917, 1919, 1922, 1926, 1936, 1938, 1954, 1966, 1967, 1968, 1969, 1970, 1971, 1972, 1973, 1974, 1977, 1979, 1981, 1982, 1986, 1988, 1998, 2001, 2002, 2004, 2006, 2007, 2008, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2022, 2023, 2024, 2025 *'''Вице-чемпион''' ('''31'''): 1892, 1895, 1900, 1901, 1902, 1912, 1913, 1918, 1920, 1921, 1928, 1929, 1931, 1935, 1939, 1955, 1976, 1980, 1983, 1984, 1985, 1987, 1996, 1997, 1999, 2000, 2003, 2005, 2009, 2010, 2011 '''Шотландия Кубогы'' ('''рекорд''') *'''Иегер''' ('''42'''): 1892, 1899, 1900, 1904, 1907, 1908, 1911, 1912, 1914, 1923, 1925, 1927, 1931, 1933, 1937, 1951, 1954, 1965, 1967, 1969, 1971, 1972, 1974, 1975, 1977, 1980, 1985, 1988, 1989, 1995, 2001, 2004, 2005, 2007, 2011, 2013, 2017, 2018, 2019, 2020, 2023, 2024 *'''Финалист''' ('''19'''): 1889, 1893, 1894, 1901, 1902, 1926, 1954, 1955, 1956, 1961, 1963, 1966, 1970, 1973, 1984, 1990, 1999, 2002 '''[[Шотландия лигасының кубогы]]''' *'''Иегер''' ('''22'''): 1956–57, 1957–58, 1965–66, 1966–67, 1967–68, 1968–69, 1969–70, 1974–75, 1982–83, 1997–98, 1999–2000, 2000–01, 2005–06, 2008–09, 2014–15, 2016–17, 2017–18, 2018–19, 2019–20, 2021–22, 2022–23, 2024–25 *'''Финалист''' ('''15'''): 1965, 1971, 1972, 1973, 1974, 1976, 1977, 1978, 1984, 1987, 1991, 1995, 2003, 2011, 2012 '''Глазго Кубогы''' *'''Иегер''' ('''33'''): 1891, 1892, 1895, 1896, 1905, 1906, 1907, 1908, 1910, 1916, 1917, 1920, 1921, 1927, 1928, 1929, 1931, 1939, 1941, 1949, 1956, 1962, 1964, 1965, 1967, 1968, 1970, 1975 (бөлінген), 1982, 2008, 2011, 2014, 2015 *'''Финалист''' ('''31'''): 1890, 1893, 1897, 1900, 1902, 1903, 1904, 1909, 1911, 1913, 1919, 1922, 1925, 1926, 1930, 1936, 1945, 1951, 1952, 1961, 1963, 1976, 1979, 1981, 1983, 1986, 1987, 2009, 2010, 2012, 2013<ref>[http://www.historicalkits.co.uk/Scottish_Football_League/Celtic/Celtic.htm Celtic] Historical Football Kits</ref> === Халықаралық === '''Чемпиондар кубогы''' * Жеңімпаз: 1967 * ''Финалист'': 1970 '''УЕФА кубогы''' * ''Финалист'': 2003 '''Құрлықаралық кубок''' * ''Финалист'': 1967 == Клуб мергендері == {| |Джимми Макгрори |470 |- |Бобби Леннокс |279 |- |[[Хенрик Ларссон]] |242 |- |Стиви Чалмерс |228 |- |Джимми Куинн |218 |- |Пэтси Галлахер |195 |- |Джон Хьюз |187 |- |Сэнди Макмахон |179 |- |[[Кенни Далглиш]] |166 |- |Джимми Макменеми |166 |} == Дерекөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == [[Санат:Селтик ФК]] [[Санат:1887 жылы құрылған футбол клубтары]] [[Санат:Шотландия футбол клубтары]] 2wswtf339vsx94jg7pzgei8fw56y965 0 549314 3480876 3478841 2025-06-18T03:35:07Z TeeeWotjer6897 165536 /* Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша елдер тізімі */ 3480876 wikitext text/x-wiki [[Сурет:GDP per capita (nominal) 2015.png|thumb|right|500px|Әлем елдері жан басына шаққандағы ІЖӨ-нің (номиналы) ([[Халықаралық валюта қоры|ХВҚ]], 2015) {| width=100% |- | valign=top | {{legend|#400000|$64&nbsp;000 жоғары}} {{legend|#a00000|$32&nbsp;000 – 64&nbsp;000}} {{legend|#d00000|$16&nbsp;000 – 32&nbsp;000}} {{legend|#fd2a00|$8&nbsp;000 – 16&nbsp;000}} | valign=top | {{legend|#fe7733|$4&nbsp;000 – 8&nbsp;000}} {{legend|#fea933|$2&nbsp;000 – 4&nbsp;000}} {{legend|#fed24c|$1&nbsp;000 – 2&nbsp;000}} {{legend|#feff33|$500 – 1&nbsp;000}} | valign=top | {{legend|#ffffa6|$500 төмен}} {{legend|white|Мәлімет жоқ}} |} ]] '''Жан басына шаққандағы ЖІӨ''' экономикалық даму деңгейін анықтайды. жан басына шаққандағы [[ЖІӨ]]-ді нақты ерекшелік деп қарастырмаған жөн, өйткені [[өндіріс]]тің cалалық құрылымы, шығарылатын [[өнім]]нің сапасы, материалдар шығынының тиімділігі, өнім бірлігіне жұмсалатын [[энергия]]ның және т.б. айтарлықтай маңызы бар. Салыстыру үшін барлық көрсеткіштер ортақ валютамен - [[АҚШ доллары]]мен көрсетілген. Ұлттық валюталардан долларға айырбастау нарықтық айырбас бағамы бойынша жүзеге асырылады. == Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша елдер тізімі == {| |- | width="33%" align="center" | '''[[Халықаралық валюта қоры|ХВҚ]] тізімі (2025)'''<ref>Data refer mostly to the year 2025. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2025/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=41&pr.y=9&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,666,914,668,612,672,614,946,311,137,213,962,911,674,193,676,122,548,912,556,313,678,419,181,513,867,316,682,913,684,124,273,339,868,638,921,514,948,218,943,963,686,616,688,223,518,516,728,918,558,748,138,618,196,522,278,622,692,156,694,624,142,626,449,628,564,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,453,960,968,423,922,935,714,128,862,611,135,321,716,243,456,248,722,469,942,253,718,642,724,643,576,939,936,644,961,819,813,172,199,132,733,646,184,648,524,915,361,134,362,652,364,174,732,328,366,258,734,656,144,654,146,336,463,263,528,268,923,532,738,944,578,176,537,534,742,536,866,429,369,433,744,178,186,436,925,136,869,343,746,158,926,439,466,916,112,664,111,826,298,542,927,967,846,443,299,917,582,544,474,941,754,446,698&s=NGDPDPC&grp=0&a= World Economic Outlook Database-October 2013], [[International Monetary Fund]]. Опубликовано 8 қазан 2013.</ref> | width="33%" align="center" | '''[[Дүниежүзілік банк]] тізімі(2013)'''<ref>Data refer to the year 2014. [http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2 World Development Indicators database], [[World Bank]]. Опубликовано 3 шілде 2014.</ref> | width="33%" align="center" | '''[[БҰҰ]] тізімі (2013)'''<ref>[http://unstats.un.org/unsd/snaama/selbasicFast.asp National Accounts Main Aggregates Database, желтоқсан 2013] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160205025204/http://unstats.un.org/unsd/snaama/selbasicFast.asp |date=2016-02-05 }}, [[United Nations Statistics Division]]. Опубликовано: 4 янв. 2015.</ref> |- valign="top" | {| class="wikitable sortable" style="margin-left:auto;margin-right:auto;text-align: right" ! № ! Мемлекет ! $ |- | 1 || align="left" | {{flagcountry|Luxembourg}} ||110573 |- | 2 || align="left" | {{flagcountry|Qatar}} ||104655 |- | 3 || align="left" | {{flagcountry|Norway}} ||101271 |- | 4 || align="left" | {{flagcountry|Switzerland}} || 80 276 |- | 5 || align="left" | {{flagcountry|Australia}} || 64 157 |- | 6 || align="left" | {{flagcountry|Denmark}} || 57 999 |- | 7 || align="left" | {{flagcountry|Sweden}} || 57 297 |- | 8 || align="left" | {{flagcountry|Singapore}} || 52 918 |- | 9 || align="left" | {{flagcountry|United States}} || 52 839 |- | 10 || align="left" | {{Байрақ|Канада}} || 51 871 |- | 11 || align="left" | {{flagcountry|Austria}} || 49 256 |- | 12 || align="left" | {{flagcountry|Ireland}} || 47 882 |- | 13 || align="left" | {{flagcountry|Kuwait}} || 47 829 |- | 14 || align="left" | {{flagcountry|Netherlands}} || 47 651 |- | 15 || align="left" | {{flagcountry|Finland}} || 47 625 |- | 16 || align="left" | {{Байрақ|Бельгия}} || 45 537 |- | 17 || align="left" | {{Байрақ|Исландия}} || 45 315 |- | 18 || align="left" | {{flagcountry|Germany}} || 43 952 |- | 19 || align="left" | {{flagcountry|United Arab Emirates}} || 43 185 |- | 20 || align="left" | {{flagcountry|France}} || 42 991 |- | 21 || align="left" | {{flagcountry|Brunei}} || 40 804 |- | 22 || align="left" | {{flagcountry|New Zealand}} || 40 465 |- | 23 || align="left" | {{flagcountry|Japan}} || 39 321 |- | 24 || align="left" | {{flagcountry|United Kingdom}} || 39 049 |- | — || align="left" | ''{{flagcountry|Hong Kong}}'' || 38 605 |- | 25 || align="left" | {{flagcountry|Israel}} || 34 651 |- | 26 || align="left" | {{flagcountry|Italy}} || 33 909 |- | — || align="left" | ''{{flagcountry|European Union}}'' || 32 125 |- | 27 || align="left" | {{flagcountry|Spain}} || 29 409 |- | 28 || align="left" | {{flagcountry|Oman}} || 25 720 |- | 29 || align="left" | {{flagcountry|Cyprus}} || 24 706 |- | 30 || align="left" | {{flagcountry|Saudi Arabia}} || 24 246 |- | 31 || align="left" | {{flagcountry|Bahrain}} || 24 153 |- | 32 || align="left" | {{flagcountry|Korea, South}} || 23 838 |- | 33 || align="left" | {{байрақ|Багам аралдары}} || 23 505 |- | 34 || align="left" | {{flagcountry|Slovenia}} || 22 717 |- | 35 || align="left" | {{flagcountry|Equatorial Guinea}} || 22 344 |- | 36 || align="left" | {{flagcountry|Malta}} || 22 323 |- | 37 || align="left" | {{flagcountry|Greece}} || 21 617 |- | 38 || align="left" | {{flagcountry|Taiwan}} || 20 706 |- | 39 || align="left" | {{flagcountry|Portugal}} || 20 663 |- | 40 || align="left" | {{flagcountry|Trinidad and Tobago}} || 20 325 |- | 41 || align="left" | {{flagcountry|Czech Republic}} || 18 868 |- | 42 || align="left" | {{flagcountry|Estonia}} || 18 127 |- | 43 || align="left" | {{flagcountry|Slovakia}} || 17 929 |- | 44 || align="left" | {{flagcountry|Uruguay}} || 16 834 |- | 45 || align="left" | {{flagcountry|Chile}} || 16 043 |- | 46 || align="left" | {{flagcountry|Lithuania}} || 15 633 |- | 47 || align="left" | {{байрақ|Барбадос}} || 15 294 |- | 48 || align="left" | {{flagcountry|Russia}} || 14 247 |- | 49 || align="left" | {{flagcountry|Latvia}} || 14 924 |- | 50 || align="left" | {{Байрақ|Палау}} || 14 086 |- | 51 || align="left" | {{байрақ|Антигуа және Барбуда}} || 13 926 |- | 52 || align="left" | {{flagcountry|Seychelles}} || 13 684 |- | 53 || align="left" |{{flagcountry|Kazakhstan}}|| 11 772 |- | 54 || align="left" | {{flagcountry|Argentina}} || 11 679 |- | 55 || align="left" | {{flagcountry|Mexico}} || 11 224 |- | 56 || align="left" | {{flagcountry|Brazil}} || 10 958 |- | 57 || align="left" | {{flagcountry|Panama}} || 10 916 |- | 58 || align="left" | {{Байрақ|Ливия|2012}} || 10 824 |- | 59 || align="left" | {{flagcountry|Turkey}} || 10 745 |- | 60 || align="left" | {{flagcountry|Lebanon}} || 10 708 |-style="background:gold" | — || align="left" | ''[[Әлем]]'' || 10 486 |- | 61 || align="left" | {{flagcountry|Malaysia}} || 10 429 |- | 62 || align="left" | {{flagcountry|Costa Rica}} || 10 166 |- | 63 || align="left" | {{flagcountry|Botswana}} || 9 398 |- | 64 || align="left" | {{flagcountry|Mauritius}} || 9 136 |- | 64 || align="left" | {{Байрақ|Суринам}} || 9 061 |- | 66 || align="left" | {{flagcountry|Romania}} || 8 630 |- | 67 || align="left" | {{flagcountry|Azerbaijan}} || 8 165 |- | 68 || align="left" | {{flagcountry|Saint Lucia}} || 8 157 |- | 69 || align="left" | {{flagcountry|Colombia}} || 7 831 |- | 70 || align="left" | {{flagcountry|Grenada}} || 7 679 |- | 71 || align="left" | {{flagcountry|Belarus}} || 7 414 |- | 72 || align="left" | {{flagcountry|Bulgaria}} || 7 411 |- | 73 || align="left" | {{flagcountry|Montenegro}} || 7 250 |- | 74 || align="left" | {{flagcountry|Turkmenistan}} || 7 110 |- | 75 || align="left" | {{flagcountry|Dominica}} || 6 992 |- | 76 || align="left" | {{flagcountry|South Africa}} || 6 847 |- | 77 || align="left" | {{flagcountry|Peru}} || 6 797 |- | 78 || align="left" | {{flagcountry|Saint Vincent and the Grenadines}} || 6 763 |- | 79 || align="left" | {{flagcountry|Maldives}} || 6 776 |- | 80 || align="left" | {{Байрақ|Қытай}} || 6 569 |- | 81 || align="left" | {{flagcountry|Iraq}} || 6 377 |- | 82 || align="left" | {{flagcountry|Ecuador}} || 6 154 |- | 83 || align="left" | {{flagcountry|Serbia}} || 6 017 |- | 84 || align="left" | {{flagcountry|Angola}} || 5 956 |- | 85 || align="left" | {{flagcountry|Thailand}} || 5 879 |- | 86 || align="left" | {{Байрақ|Доминикан Республикасы}} || 5 763 |- | 87 || align="left" | {{flagcountry|Algeria}} || 5 668 |- | 88 || align="left" | {{flagcountry|Namibia}} || 5 657 |- | 89 || align="left" | {{flagcountry|Jordan}} || 5 207 |- | 90 || align="left" | {{flagcountry|Jamaica}} || 5 170 |- | 91 || align="left" | {{Байрақ|Шығыс Тимор}} || 5 162 |- | 92 || align="left" | {{flagcountry|Македония}} || 5 073 |- | 93 || align="left" | {{flagcountry|Iran}} || 5039 |- |94 || align="left" | {{flagcountry|Bosnia and Herzegovina}} || 4 866 |- |95 || align="left" | {{flagcountry|Belize}} || 4 695 |- | 96 || align="left" | {{flagcountry|Fiji}} || 4 669 |- | 97 || align="left" | {{flagcountry|Tonga}} || 4 605 |- | 98 || align="left" | {{flagcountry|Paraguay}} || 4 499 |- |99 || align="left" | {{flagcountry|Tunisia}} || 4 431 |- | 100 || align="left" | {{flagcountry|Albania}} || 4 039 |- | 101 || align="left" | {{flagcountry|Cape Verde}} || 3 908 |- | 102 || align="left" | {{flagcountry|El Salvador}} || 3 900 |- | 103 || align="left" | {{flagcountry|Guyana}} || 3 884 |- | 104 || align="left" | {{flagcountry|Mongolia}} || 3 881 |- | 105 || align="left" | {{flagcountry|Ukraine}} || 3 862 |- | 106 || align="left" | {{flagcountry|Samoa}} || 3 833 |- | 107 || align="left" | {{flagcountry|Georgia}} || 3 558 |- | 108 || align="left" | {{flagcountry|Indonesia}} || 3 499 |- | 109 || align="left" | {{flagcountry|Swaziland}} || 3 484 |- | 110 || align="left" | {{flagcountry|Guatemala}} || 3 482 |- | 111 || align="left" | {{flagcountry|Marshall Islands}} || 3 437 |- | 112 || align="left" | {{flagcountry|Congo, Republic of the}} || 3 408 |- | 113 || align="left" | {{Байрақ|Тувалу}} || 3 371 |- | 114 || align="left" | {{Байрақ|Микронезия}} || 3 267 |- | 115 || align="left" | {{flagcountry|Morocco}} || 3 190 |- | 116 || align="left" | {{flagcountry|Armenia}} || 3 176 |- | 117 || align="left" | {{flagcountry|Sri Lanka}} || 3 127 |- | 118 || align="left" | {{flagcountry|Egypt}} || 3 114 |- | 119 || align="left" | {{flagcountry|Vanuatu}} || 3 106 |- | 120 || align="left" | {{flagcountry|Bhutan}} || 2 863 |- | 121 || align="left" | {{flagcountry|Philippines}} || 2 792 |- | 122 || align="left" | {{flagcountry|Bolivia}} || 2 701 |- | 123 || align="left" | {{flagcountry|Honduras}} || 2 331 |- | 124 || align="left" | {{flagcountry|Papua New Guinea}} || 2 300 |- | 125 || align="left" | {{flagcountry|Moldova}} || 2 214 |- | 126 || align="left" | {{flagcountry|Solomon Islands}} || 1 901 |- | 127 || align="left" | {{flagcountry|Vietnam}} || 1 896 |- | 128 || align="left" | {{flagcountry|Uzbekistan}} || 1 852 |- | 129 || align="left" | {{flagcountry|Nicaragua}} || 1 842 |- | 130 || align="left" | {{flagcountry|Ghana}} || 1 782 |- | 131 || align="left" | {{flagcountry|Nigeria}} || 1 725 |- | 132 || align="left" | {{flagcountry|Sao Tome and Principe}} || 1 625 |- | 133 || align="left" | {{flagcountry|Djibouti}} || 1 597 |- | 134 || align="left" | {{flagcountry|Kiribati}} || 1 583 |- | 135 || align="left" | {{flagcountry|Zambia}} || 1 530 |- | 136 || align="left" | {{flagcountry|Sudan}} || 1 527 |- | 137 || align="left" | {{flagcountry|Yemen}} || 1 518 |- | 138 || align="left" | {{flagcountry|Laos}} || 34 490 |- | 139 || align="left" | {{flagcountry|India}} || 1 414 |- | 140 || align="left" | {{flagcountry|Pakistan}} || 1 295 |- | 141 || align="left" | {{flagcountry|Lesotho}} || 1 289 |- | 142 || align="left" | {{flagcountry|Kyrgyzstan}} || 1 282 |- | 143 || align="left" | {{flagcountry|Cameroon}} || 1 268 |- | 144 || align="left" | {{flagcountry|Chad}} || 1 234 |- | 145 || align="left" | {{flagcountry|Senegal}} || 1 141 |- | 146 || align="left" | {{flagcountry|Mauritania}} || 30 126 |- | 147 || align="left" | {{flagcountry|Cote d'Ivoire}} || 1 054 |- | 148 || align="left" | {{Байрақ|Тәжікстан}} || 1 050 |- | 149 || align="left" | {{flagcountry|Kenya}} || 30 046 |- | 150 || align="left" | {{flagcountry|Cambodia}} || 1015 |- | 151 || align="left" | {{flagcountry|Comoros}} || 865 |- | 152 || align="left" | {{flagcountry|Burma}} || 835 |- | 153 || align="left" | {{flagcountry|Bangladesh}} || 818 |- | 154 || align="left" | {{flagcountry|Benin}} || 794 |- | 155 || align="left" | {{flagcountry|Haiti}} || 759 |- | 156 || align="left" | {{flagcountry|Zimbabwe}} || 756 |- | 157 || align="left" | {{flagcountry|Rwanda}} || 693 |- | 158 || align="left" | {{flagcountry|Mozambique}} || 650 |- | 159 || align="left" | {{flagcountry|Mali}} || 631 |- | 160 || align="left" | {{flagcountry|Nepal}} || 626 |- | 161 || align="left" | {{flagcountry|Afghanistan}} || 622 |- | 162 || align="left" | {{flagcountry|Sierra Leone}} || 613 |- | 170 || align="left" | {{flagcountry|Burkina Faso}} || 603 |- | 171 || align="left" | {{flagcountry|Tanzania}} || 30 599 |- | 172 || align="left" | {{flagcountry|Uganda}} || 589 |- | 173 || align="left" | {{flagcountry|Togo}} || 585 |- | 174 || align="left" | {{flagcountry|Guinea-Bissau}} || 551 |- | 175 || align="left" | {{flagcountry|Eritrea}} || 546 |- | 176 || align="left" | {{flagcountry|Guinea}} || 519 |- | 177 || align="left" | {{flagcountry|Gambia, The}} || 503 |- | 178 || align="left" | {{flagcountry|Ethiopia}} || 483 |- | 179 || align="left" | {{flagcountry|Madagascar}} || 451 |- | 180 || align="left" | {{Байрақ|Орталық Африка Республикасы}} || 447 |- | 181 || align="left" | {{flagcountry|Liberia}} || 436 |- | 182 || align="left" | {{flagcountry|Niger}} || 408 |- | 183 || align="left" | {{flagcountry|Burundi}} || 282 |- | 184 || align="left" | {{flagcountry|Malawi}} || 253 |- | 185 || align="left" | {{Байрақ|Конго Демократиялық Республикасы}} || 237 |- |186|| align="left" | {{flagcountry|Syria}} || н/д |} | {| class="wikitable sortable" style="margin-left:auto;margin-right:auto;text-align: right" ! № ! Мемлекет ! $ |- | 1 || align="left" | {{flagcountry|Monaco}} || 163026 |- | 2 || align="left" | {{flagcountry|Liechtenstein}} || 134677 |- | 3 || align="left" | {{flagcountry|Luxembourg}} || 111662 |- | 4 || align="left" | {{flagcountry|Norway}} || 100819 |- | 5 || align="left" | {{Байрақ|Катар}} || 93 352 |- | 6 || align="left" | {{flagcountry|Switzerland}} || 80 477 |- | 7 || align="left" | {{flagcountry|Australia}} || 67 468 |- | 8 || align="left" | {{flagcountry|San Marino}} || 62 188 |- | 9 || align="left" | {{flagcountry|Denmark}} || 58 894 |- | 10 || align="left" | {{Байрақ|Швеция}} || 58 269 |- | 11 || align="left" | {{Байрақ|Кувейт}} || 56 369 |- | 12 || align="left" | {{flagcountry|Singapore}} || 55 182 |- | 13 || align="left" | {{flagcountry|United States}} || 53 183 |- | 14 || align="left" | {{flagcountry|Canada}} || 51 911 |- | 15 || align="left" | {{flagcountry|Austria}} || 49 074 |- | 16 || align="left" | {{flagcountry|Netherlands}} || 47 617 |- | 17 || align="left" | {{flagcountry|Ireland}} || 47 400 |- | 18 || align="left" | {{flagcountry|Finland}} || 47 219 |- | 19 || align="left" | {{байрақ|Андорра}} || 46 418 |- | 20 || align="left" | {{flagcountry|Belgium}} || 45 387 |- | 21 || align="left" | {{flagcountry|Iceland}} || 45 263 |- | 22 || align="left" | {{flagcountry|Germany}} || 45 085 |- | 23 || align="left" | {{Байрақ|БАӘ}} || 41 692 |- | 24 || align="left" | {{flagcountry|France}} || 41 421 |- | 25 || align="left" | {{flagcountry|New Zealand}} || 40 842 |- | 26 || align="left" | {{flagcountry|United Kingdom}} || 39 351 |- | 27 || align="left" | {{Байрақ|Бруней}} || 38 563 |- | 28 || align="left" | {{flagcountry|Japan}} || 38 492 |- | —|| align="left" | ''{{Байрақ|Гонконг}}''|| 38 124 |- | 29 || align="left" | {{flagcountry|Israel}} || 36 151 |- | 30 || align="left" | {{flagcountry|Italy}} || 34 619 |- | —|| align="left" | ''{{flagcountry|European Union}}''|| 34 072 |- | 31 || align="left" | {{flagcountry|Spain}} || 29 118 |- | 32 || align="left" | {{Байрақ|Кипр}} || 26 352 |- | 33 || align="left" | {{flagcountry|Korea, South}} || 25 977 |- | 34 || align="left" | {{flagcountry|Saudi Arabia}} || 25 852 |- | 35 || align="left" | {{Байрақ|Бахрейн}} || 24 613 |- | 36 || align="left" | {{flagcountry|Oman}} || 22 181 |- | 37 || align="left" | {{flagcountry|Slovenia}} || 22 059 |- | 38 || align="left" | {{flagcountry|Greece}} || 21 910 |- | 39 || align="left" | {{Байрақ|Багам аралдары}} || 21 908 |- | 40 || align="left" | {{flagcountry|Portugal}} || 21 029 |- | 41 || align="left" | {{flagcountry|Malta}} || 20 839 |- | 42 || align="left" | {{flagcountry|Equatorial Guinea}} || 20 572 |- | 43 || align="left" | {{flagcountry|Czech Republic}} || 18 861 |- | 44 || align="left" | {{flagcountry|Estonia}} || 18 478 |- | 45 || align="left" | {{flagcountry|Trinidad and Tobago}} || 18 373 |- | 46 || align="left" | {{flagcountry|Slovakia}} || 16 893 |- | 47 || align="left" | {{flagcountry|Uruguay}} ||16 351 |- | 48 || align="left" | {{flagcountry|Chile}} || 15 732 |- | 49 || align="left" | {{Байрақ|Барбадос}} || 14 917 |- | 50 || align="left" | {{flagcountry|Argentina}} || 14 760 |- | 51 || align="left" | {{flagcountry|Russia}} || 14 612 |- | 52 || align="left" | {{flagcountry|Venezuela}} || 14 415 |- | 53 || align="left" | {{flagcountry|Seychelles}} || 14 220 |- | 54 || align="left" | {{flagcountry|Lithuania}} || 14 172 |- | 55 || align="left" | {{flagcountry|Latvia}} || 13 947 |- | 56 || align="left" | {{flagcountry|Saint Kitts and Nevis}} || 13 710 |- | 57 || align="left" | {{байрақ|Антигуа және Барбуда}} || 13 669 |- | 58 || align="left" | {{Байрақ|Хорватия}} || 13 530 |- | 59 || align="left" | {{flagcountry|Poland}} || 13 432 |- | 60 || align="left" | {{flagcountry|Kazakhstan}} || 13 072 |- | 61 || align="left" | {{flagcountry|Hungary}} || 12 560 |- | 62 || align="left" | {{Байрақ|Ливия|}} || 12 167 |- | 63 || align="left" | {{flagcountry|Palau}} || 11 810 |- | 64 || align="left" | {{flagcountry|Gabon}} ||11 531 |- | 65 || align="left" | {{flagcountry|Brazil}} || 11 208 |- | 66 || align="left" | {{flagcountry|Panama}} || 11 037 |- | 67 || align="left" | {{flagcountry|Turkey}} || 10 946 |- | 68 || align="left" | {{flagcountry|Malaysia}} || 10 538 |-style="background:gold" | — || align="left" | ''[[Әлем]]'' || 10 472 |- | 69|| align="left" | {{flagcountry|Mexico}} || 9 742 |- | 70 || align="left" | {{flagcountry|Lebanon}} || 9 705 |- | 71 || align="left" | {{flagcountry|Costa Rica}} || 9 391 |- | 72 || align="left" | {{Байрақ|Суринам}} || 8 864 |- | 73 || align="left" | {{flagcountry|Mauritius}} || 8 124 |- | 74 || align="left" | {{flagcountry|Romania}} || 7 943 |- | 75 || align="left" | {{flagcountry|Colombia}} || 7 752 |- | 76 || align="left" | {{flagcountry|South Africa}} || 7 508 |- | 77 || align="left" | {{flagcountry|Grenada}} || 7 485 |- | 78 || align="left" | {{flagcountry|Azerbaijan}} || 7 228 |- | 79 || align="left" | {{flagcountry|Botswana}} || 7 191 |- | 80 || align="left" | {{flagcountry|Bulgaria}} || 6 986 |- | 81 || align="left" | {{flagcountry|Iran}} || 6 816 |- | 82 || align="left" | {{flagcountry|Montenegro}} || 6 816 |- | 83 || align="left" | {{flagcountry|Dominica}} || 6 691 |- | 84 || align="left" | {{flagcountry|Belarus}} || 6 685 |- | 85 || align="left" | {{flagcountry|Peru}} || 6 573 |- | 86 || align="left" | {{flagcountry|Maldives}} || 6 567 |- | 87 || align="left" | {{flagcountry|Saint Lucia}} || 6 558 |- | 88 || align="left" | {{flagcountry|Saint Vincent and the Grenadines}} || 6 515 |- | 89 || align="left" | {{flagcountry|Turkmenistan}} || 6 511 |- | 90 || align="left" | {{Байрақ|Ирак}} || 6 455 |- | 91 || align="left" | {{Байрақ|Қытай}} || 6 091 |- | 92 || align="left" | {{flagcountry|Dominican Republic}} || 5 736 |- | 93 || align="left" | {{flagcountry|Namibia}} || 5 668 |- | 94 || align="left" | {{flagcountry|Angola}} || 5 485 |- | 95 || align="left" | {{flagcountry|Thailand}} || 5 474 |- | 96 || align="left" | {{flagcountry|Jamaica}} || 5 472 |- | 97 || align="left" | {{flagcountry|Ecuador}} || 5 456 |- | 98 || align="left" | {{flagcountry|Algeria}} || 5 404 |- | 99 || align="left" | {{Байрақ|Куба}} ||5 383 |- |100 || align="left" | {{flagcountry|Serbia}} || 5 190 |- |101 || align="left" | {{flagcountry|Jordan}} || 4 945 |- |102 || align="left" | {{Байрақ|Македония}} || 4 589 |- |103 || align="left" | {{Байрақ|Белиз}} || 4 577 |- |104 || align="left" | {{flagcountry|Tonga}} || 4 494 |- |105 || align="left" | {{flagcountry|Bosnia and Herzegovina}} || 4 447 |- |106 || align="left" | {{flagcountry|Fiji}} || 4 438 |- |107 || align="left" | {{Байрақ|Тунис}} || 4 237 |- |108 || align="left" | {{flagcountry|Albania}} || 4 149 |- | 109 || align="left" | {{flagcountry|Ukraine}} || 3 867 |- | 110 || align="left" | {{flagcountry|Cape Verde}} || 3 838 |- | 111 || align="left" | {{Байрақ|Парагвай}} || 3 813 |- | 112 || align="left" | {{flagcountry|El Salvador}} || 3 777 |- | 113 || align="left" | {{Байрақ|Тувалу}} || 3 740 |- | 114 || align="left" | {{flagcountry|Mongolia}} || 3 673 |- | 115 || align="left" | {{Байрақ|Гайана}} || 3 584 |- | 116 || align="left" | {{flagcountry|Samoa}} || 3 584 |- | 117 || align="left" | {{Байрақ|Индонезия}} ||3 557 |- | 118 || align="left" | {{flagcountry|Marshall Islands}} || 3 556 |- | 119 || align="left" | {{flagcountry|Georgia}} || 3 508 |- | 120 || align="left" | {{flagcountry|Kosovo}} || 3 456 |- | 121 || align="left" | {{flagcountry|Guatemala}} || 3 368 |- | 122 || align="left" | {{flagcountry|Armenia}} || 3 338 |- | 123 || align="left" | {{flagcountry|Syria}} || 3 289 |- | 124|| align="left" | {{flagcountry|Egypt}} || 3 187 |- | 125 || align="left" | {{flagcountry|Vanuatu}} || 3 176 |- | 126 || align="left" | {{Байрақ|Микронезия}} || 3 165 |- | 127 || align="left" | {{Байрақ|Конго Республикасы}} || 3 154 |- | 128 || align="left" | {{flagcountry|Swaziland}} || 3 044 |- | 129 || align="left" | {{flagcountry|Morocco}}<ref>[[Батыс Сахара]]ны қамтиды.</ref> || 2 925 |- | 130 || align="left" | {{flagcountry|Sri Lanka}} || 2 923 |- | 131 || align="left" | {{flagcountry|Philippines}} || 2 588 |- | 132 || align="left" | {{Байрақ|Боливия}} || 2 576 |- | 133 || align="left" | {{flagcountry|Bhutan}} || 2 399 |- | 134 || align="left" | {{flagcountry|Honduras}} || 2 264 |- | 135 || align="left" | {{flagcountry|Papua New Guinea}} || 2 184 |- | 136 || align="left" | {{flagcountry|Moldova}}<ref>[[Приднестровье Молдова Республикасы|Днестр бойын]] қоспағанда.</ref> || 2 038 |- | 137 || align="left" | {{flagcountry|Solomon Islands}} || 1 835 |- | 138 || align="left" | {{flagcountry|Nicaragua}} || 1 754 |- | 139 || align="left" | {{flagcountry|Kiribati}} || 1 743 |- | 140 || align="left" | {{flagcountry|Uzbekistan}} || 1 717 |- | 141 || align="left" | {{flagcountry|Ghana}} || 1 605 |- | 142|| align="left" | {{flagcountry|Vietnam}} || 1 596 |- | 143 || align="left" | {{flagcountry|Sudan}} || 1 580 |- | 144 || align="left" | {{flagcountry|Nigeria}} || 1 555 |- | 145 || align="left" | {{flagcountry|Yemen}} || 1 494 |- | 146 || align="left" | {{flagcountry|India}} || 1 489 |- | 147 || align="left" | {{flagcountry|Zambia}} || 1 469 |- | 148 || align="left" | {{flagcountry|Djibouti}} || 1 464 |- | 149 || align="left" | {{flagcountry|Sao Tome and Principe}} || 1 402 |- | 150 || align="left" | {{flagcountry|Laos}} || 1 399 |- | 151 || align="left" | {{flagcountry|Pakistan}} || 1 290 |- | 152 || align="left" | {{flagcountry|Cote d'Ivoire}} || 1 244 |- | 153 || align="left" | {{flagcountry|Lesotho}} || 1 193 |- | 154 || align="left" | {{flagcountry|Kyrgyzstan}} || 1 160 |- | 155 || align="left" | {{flagcountry|Cameroon}} || 1 151 |- | 156 || align="left" | {{flagcountry|Mauritania}} || 1 106 |- | 157 || align="left" | {{flagcountry|Timor-Leste}} || 1 068 |- | 158 || align="left" | {{flagcountry|Senegal}} || 1 032 |- | 159 || align="left" | {{flagcountry|Cambodia}} || 946 |- | 160 || align="left" | {{flagcountry|Chad}} || 885 |- | 161 || align="left" | {{flagcountry|Tajikistan}} || 872 |- | 162 || align="left" | {{flagcountry|Kenya}} || 862 |- | 163 || align="left" | {{Байрақ|Оңтүстік Судан}} || 862 |- | 164 || align="left" | {{flagcountry|Comoros}} || 831 |- | 165 || align="left" | {{Байрақ|Зимбабве}} || 781 |- | 166 || align="left" | {{flagcountry|Haiti}} || 771 |- | 167 || align="left" | {{Байрақ|Бенин}} || 752 |- | 168 || align="left" | {{flagcountry|Bangladesh}} || 747 |- | 169 || align="left" | {{flagcountry|Nepal}} || 707 |- | 170 || align="left" | {{Байрақ|Мали}} || 694 |- | 171 || align="left" | {{flagcountry|Sierra Leone}} || 635 |- | 172 || align="left" | {{flagcountry|Burkina Faso}} || 634 |- | 173 || align="left" | {{Байрақ|Ауғанстан}} || 620 |- | 174 || align="left" | {{flagcountry|Rwanda}} || 620 |- | 175 || align="left" | {{flagcountry|Tanzania}}<ref>Тек материгі кіреді.</ref> || 591 |- | 176 || align="left" | {{Байрақ|Гвинея}} || 591 |- | 177 || align="left" | {{flagcountry|Mozambique}} || 579 |- | 178 || align="left" | {{flagcountry|Togo}} || 574 |- | 179 || align="left" | {{flagcountry|Uganda}} || 547 |- | 180 || align="left" | {{Байрақ|Гвинея-Бисау}} || 539 |- | 181 || align="left" | {{flagcountry|Gambia, The}} || 512 |- | 182 || align="left" | {{Байрақ|Эритрея}} || 504 |- | 183 || align="left" | {{Байрақ|Орталық Африка Республикасы}} || 473 |- | 184 || align="left" | {{flagcountry|Ethiopia}} || 470 |- | 185 || align="left" | {{flagcountry|Madagascar}} || 447 |- | 186 || align="left" | {{flagcountry|Liberia}} || 422 |- | 187 || align="left" | {{flagcountry|Niger}} || 383 |- | 188 || align="left" | {{Байрақ|Конго Демократиялық Республикасы}} || 272 |- | 189 || align="left" | {{flagcountry|Malawi}} || 268 |- | 190 || align="left" | {{flagcountry|Burundi}} || 251 |- | 191 || align="left" | {{Байрақ|Сомали}} || 139 |} | {| class="wikitable sortable" style="margin-left:auto;margin-right:auto;text-align: right" ! № ! Мемлекет ! $ |- | 1 || align="left" | {{Байрақ|Монако}} ||173377 |- | 2 || align="left" | {{flagcountry|Liechtenstein}} ||152933 |- | 3 || align="left" | {{flagcountry|Luxembourg}} ||113373 |- | 4 || align="left" | {{flagcountry|Norway}} ||103586 |- | 5 || align="left" | {{Байрақ|Катар}} ||93352 |- | - || align="left" | {{Байрақ|Макао}} ||91377 |- | 6 || align="left" | {{flagcountry|Switzerland}} ||84854 |- | 7 || align="left" | {{flagcountry|Australia}} ||65600 |- | 8 || align="left" | {{flagcountry|Sweden}} ||60566 |- | 9 || align="left" | {{flagcountry|Denmark}} || 59921 |- | 10 || align="left" | {{flagcountry|San Marino}} ||57293 |- | 11 || align="left" | {{flagcountry|Singapore}} ||54649 |- | 12 || align="left" | {{flagcountry|United States}} ||52392 |- | 13 || align="left" | {{flagcountry|Canada}} || 52270 |- | 14 || align="left" | {{flagcountry|Kuwait}} ||52198 |- | 15 || align="left" | {{flagcountry|Netherlands}} ||50930 |- | 16 || align="left" | {{flagcountry|Austria}} ||50420 |- | 17 || align="left" | {{flagcountry|Ireland}} ||50155 |- | 18 || align="left" | {{flagcountry|Finland}} ||49265 |- | 19 || align="left" | {{flagcountry|Belgium}} ||47261 |- | 20 || align="left" | {{flagcountry|Iceland}} || 46520 |- | 21 || align="left" | {{flagcountry|Germany}} ||45091 |- | 22 || align="left" | {{Байрақ|БАӘ}} || 43049 |- | 23 || align="left" | {{flagcountry|United Kingdom}} ||42423 |- | 24 || align="left" | {{flagcountry|France}} ||42339 |- | 25 || align="left" | {{flagcountry|New Zealand}} ||41952 |- | 26 || align="left" | {{flagcountry|Андорра}} ||41015 |- | 27 || align="left" | {{flagcountry|Brunei}} ||38563 |- | 28 || align="left" | {{Байрақ|Жапония}} ||38528 |- | — || align="left" | ''{{flagcountry|Hong Kong}}'' ||38039 |- | 29 || align="left" | {{flagcountry|Israel}} || 37704 |- | 30 || align="left" | {{Байрақ|Италия}} ||35243 |- | — || align="left" | ''{{flagcountry|European Union}}'' ||32507 |- | 31 || align="left" | {{flagcountry|Spain}} ||28944 |- | — || align="left" | ''{{flagcountry|Puerto Rico}}'' ||28509 |- | 32 || align="left" | {{flagcountry|Korea, South}} ||26482 |- | 33 || align="left" | {{flagcountry|Saudi Arabia}} ||25962 |- | 34 || align="left" | {{flagcountry|Cyprus}} ||25197 |- | 35 || align="left" | {{flagcountry|Bahrain}} ||24695 |- | 36 || align="left" | {{flagcountry|Equatorial Guinea}} ||24480 |- | 37 || align="left" | {{flagcountry|Slovenia}} ||23161 |- | 38 || align="left" | {{байрақ|Багам аралдары}} ||22313 |- | 39 || align="left" | {{flagcountry|Malta}} ||22242 |- | 40 || align="left" | {{flagcountry|Oman}} ||21929 |- | 41 || align="left" | {{flagcountry|Greece}} ||21722 |- | 42 || align="left" | {{flagcountry|Portugal}} ||21429 |- | 43 || align="left" | {{flagcountry|Czech Republic}} ||19510 |- | 44 || align="left" | {{flagcountry|Estonia}} ||19328 |- | 45 || align="left" | {{flagcountry|Trinidad and Tobago}} ||18240 |- | 46 || align="left" | {{flagcountry|Slovakia}} ||17573 |- | 47 || align="left" | {{flagcountry|Uruguay}} ||16351 |- | 48 || align="left" | {{flagcountry|Chile}} ||15723 |- | 49 || align="left" | {{flagcountry|Seychelles}} ||15565 |- | 50 || align="left" | {{flagcountry|Lithuania}} ||15381 |- | 51 || align="left" | {{Байрақ|Науру}} ||15211 |- | 52 || align="left" | {{flagcountry|Latvia}} ||15097 |- | 53|| align="left" | {{байрақ|Барбадос}} ||14854 |- | 54 || align="left" | {{flagcountry|Argentina}} ||14760 |- | 55 || align="left" | {{flagcountry|Russia}} || 14680 |- | 56 || align="left" | {{байрақ|Антигуа және Барбуда}} ||13790 |- | 57 || align="left" | {{flagcountry|Poland}} ||13760 |- | 58 || align="left" | {{flagcountry|Saint Kitts and Nevis}} ||13710 |- | 59 || align="left" | {{flagcountry|Kazakhstan}} ||13650 |- | 60 || align="left" | {{flagcountry|Croatia}} ||13490 |- | 61 || align="left" | {{flagcountry|Hungary}} ||13058 |- | 62 || align="left" | {{flagcountry|Venezuela}} ||12213 |- | 63 || align="left" | {{Байрақ|Ливия}} ||12029 |- | 64 || align="left" | {{flagcountry|Palau}} ||11480 |- | 65 || align="left" | {{flagcountry|Brazil}} ||11199 |- | 66 || align="left" | {{flagcountry|Turkey}} ||10972 |-style="background:gold" | — || align="left" | ''[[Әлем]]'' ||10553 |- | 67 || align="left" | {{flagcountry|Malaysia}} ||10514 |- | 68 || align="left" | {{flagcountry|Panama}} ||10472 |- | 69 || align="left" | {{flagcountry|Mexico}} ||10293 |- | 70 || align="left" | {{flagcountry|Costa Rica}} ||10195 |- | 71 || align="left" | {{flagcountry|Gabon}} ||10151 |- | 72 || align="left" | {{flagcountry|Suriname}} ||9826 |- | 73 || align="left" | {{flagcountry|Lebanon}} ||9793 |- | 74 || align="left" | {{flagcountry|Mauritius}} ||9593 |- | 75 || align="left" | {{flagcountry|Romania}} ||8705 |- | 76 || align="left" | {{flagcountry|Maldives}} ||8220 |- | 77 || align="left" | {{flagcountry|Turkmenistan}} ||7987 |- | 78 || align="left" | {{flagcountry|Grenada}} || 7843 |- | 79 || align="left" | {{flagcountry|Colombia}} ||7826 |- | 80 || align="left" | {{flagcountry|Azerbaijan}} ||7814 |- | 81 || align="left" | {{flagcountry|Belarus}} ||7664 |- | 82 || align="left" | {{flagcountry|Bulgaria}} ||7543 |- | 83 || align="left" | {{flagcountry|Saint Lucia}} || 7328 |- | 84 || align="left" | {{flagcountry|Botswana}} ||7312 |- | 85 || align="left" | {{flagcountry|Montenegro}} ||7109 |- | 86 || align="left" | {{flagcountry|Cuba}} ||6985 |- | 87 || align="left" | {{flagcountry|South Africa}} ||6950 |- | 88 || align="left" | {{flagcountry|Dominica}} ||6915 |- | 89 || align="left" | {{Байрақ|Қытай}} ||6626 |- | 90 || align="left" | {{flagcountry|Peru}} ||6593 |- | 91 || align="left" | {{flagcountry|Iran}} ||6563 |- | 92 || align="left" | {{flagcountry|Saint Vincent and the Grenadines}} || 6484 |- | 93 || align="left" | {{flagcountry|Serbia}} ||6313 |- | 94 || align="left" | {{flagcountry|Thailand}} ||6270 |- | 95 || align="left" | {{flagcountry|Ecuador}} ||6003 |- | 96 || align="left" | {{flagcountry|Dominican Republic}} ||5826 |- | 97 || align="left" | {{flagcountry|Iraq}} || 5790 |- | 98 || align="left" | {{flagcountry|Angola}} ||5668 |- | 99 || align="left" | {{flagcountry|Namibia}} ||5462 |- | 100 || align="left" | {{flagcountry|Algeria}} ||5325 |- | 101 || align="left" | {{flagcountry|Jamaica}} || 5126 |- | 102 || align="left" | {{flagcountry|Macedonia, Republic of}} || 5110 |- | 103 || align="left" | {{flagcountry|Belize}} || 4894 |- | 104 || align="left" | {{flagcountry|Bosnia and Herzegovina}} || 4662 |- | 105 || align="left" | {{flagcountry|Jordan}} || 4618 |- | 106 || align="left" | {{flagcountry|Fiji}} || 4578 |- | 107 || align="left" | {{Байрақ|Шығыс Тимор}} || 4362 |- | 108 || align="left" | {{flagcountry|Paraguay}} || 4294 |- | 109 || align="left" | {{flagcountry|Tunisia}} || 4263 |- | 110 || align="left" | {{flagcountry|Tonga}} || 4173 |- | 111 || align="left" | {{flagcountry|Albania}} || 4066 |- | 112 || align="left" | {{flagcountry|Mongolia}} || 4056 |- | 113 || align="left" | {{flagcountry|Ukraine}} || 4024 |- | 114 || align="left" | {{flagcountry|Tuvalu}} || 3882 |- | 115 || align="left" | {{flagcountry|El Salvador}} || 3826 |- | 116 || align="left" | {{flagcountry|Guyana}} || 3739 |- | 117 || align="left" | {{flagcountry|Cape Verde}} || 3731 |- | 118 || align="left" | {{flagcountry|Georgia}} || 3715 |- | 119 || align="left" | {{flagcountry|Samoa}} || 3632 |- | 120 || align="left" | {{flagcountry|Marshall Islands}} || 3586 |- | 121 || align="left" | {{flagcountry|Armenia}} || 3504 |- | 122 || align="left" | {{flagcountry|Guatemala}} || 3478 |- | 123 || align="left" | {{flagcountry|Indonesia}} || 3475 |- | 124 || align="left" | {{Байрақ|Микронезия}} || 3216 |- | 125 || align="left" | {{flagcountry|Sri Lanka}} || 3159 |- | 126 || align="left" | {{flagcountry|Congo, Republic of the}} || 3153 |- | 127 || align="left" | {{flagcountry|Egypt}} || 3110 |- | 128 || align="left" | {{flagcountry|Vanuatu}} || 3040 |- | 129 || align="left" | {{flagcountry|Nigeria}} || 2966 |- | 130 || align="left" | {{flagcountry|Morocco}} || 2952 |- | 131 || align="left" | {{Байрақ|Палестина}} || 2908 |- | 132 || align="left" | {{flagcountry|Bolivia}} || 2868 |- | 133 || align="left" | {{flagcountry|Swaziland}} || 2819 |- | 134 || align="left" | {{flagcountry|Philippines}} || 2765 |- | 135 || align="left" | {{flagcountry|Bhutan}} || 2363 |- | 136 || align="left" | {{flagcountry|Honduras}} || 2293 |- | 137 || align="left" | {{flagcountry|Moldova}} || 2285 |- | 138 || align="left" | {{flagcountry|Papua New Guinea}} || 2106 |- | 139 || align="left" | {{flagcountry|Uzbekistan}} || 1977 |- | 140 || align="left" | {{flagcountry|Solomon Islands}} || 1912 |- | 141 || align="left" | {{flagcountry|Vietnam}} || 1868 |- | 142 || align="left" | {{flagcountry|Nicaragua}} || 1851 |- | 143 || align="left" | {{flagcountry|Ghana}} || 1846 |- | 144 || align="left" | {{flagcountry|São Tomé and Príncipe}} || 1770 |- | 145 || align="left" | {{flagcountry|Kiribati}} || 1705 |- | 146 || align="left" | {{flagcountry|Djibouti}} || 1668 |- | 147 || align="left" | {{flagcountry|Syria}} || 1606 |- | 148 || align="left" | {{flagcountry|Laos}} || 1589 |- | 149 || align="left" | {{flagcountry|India}} || 1548 |- | 150 || align="left" | {{flagcountry|Zambia}} || 1540 |- | 151 || align="left" | {{flagcountry|Sudan}} || 1438 |- | 152 || align="left" | {{flagcountry|Yemen}} || 1422 |- | 153 || align="left" | {{flagcountry|Mauritania}} || 1418 |- | 154 || align="left" | {{flagcountry|Côte d'Ivoire}} || 1407 |- | 155 || align="left" | {{flagcountry|Cameroon}} || 1329 |- | 156 || align="left" | {{flagcountry|Kyrgyzstan}} || 1303 |- | 157 || align="left" | {{flagcountry|Pakistan}} || 1238 |- | 158 || align="left" | {{flagcountry|Burma}} || 1183 |- | 159 || align="left" | {{flagcountry|Lesotho}} || 1075 |- | 160 || align="left" | {{flagcountry|Senegal}} || 1072 |- | 161 || align="left" | {{flagcountry|South Sudan}} || 1045 |- | 162 || align="left" | {{flagcountry|Tajikistan}} || 1036 |- | 163 || align="left" | {{flagcountry|Cambodia}} || 1008 |- | 164 || align="left" | {{flagcountry|Kenya}} || 994 |- | 165 || align="left" | {{flagcountry|Bangladesh}} || 980 |- | 166 || align="left" | {{flagcountry|Comoros}} || 846 |- | 167 || align="left" | {{flagcountry|Chad}} || 818 |- | 168 || align="left" | {{flagcountry|Benin}} || 752 |- | 169 || align="left" | {{flagcountry|Sierra Leone}} || 725 |- | 170 || align="left" | {{flagcountry|Zimbabwe}} || 714 |- | 171 || align="left" | {{flagcountry|Haiti}} || 706 |- | 172 || align="left" | {{flagcountry|Mali}} || 691 |- | 173 || align="left" | {{flagcountry|Afghanistan}} || 683 |- | 174 || align="left" | {{flagcountry|Nepal}} || 656 |- | 175 || align="left" | {{flagcountry|Burkina Faso}} || 649 |- | 176 || align="left" | {{flagcountry|Rwanda}} || 620 |- | 177 || align="left" | {{flagcountry|Tanzania}} || 608 |- | 178 || align="left" | {{flagcountry|Uganda}} || 598 |- | 179 || align="left" | {{flagcountry|Togo}} || 590 |- | 180 || align="left" | {{Байрақ|КХДР}} || 583 |- | 181 || align="left" | {{flagcountry|Mozambique}} || 579 |- | 182 || align="left" | {{flagcountry|Guinea}} || 532 |- | 183 || align="left" | {{flagcountry|Gambia, The}} || 512 |- | 184 || align="left" | {{flagcountry|Guinea-Bissau}} || 510 |- | 185 || align="left" | {{flagcountry|Eritrea}} || 507 |- | 186 || align="left" | {{Байрақ|Орталық Африка Республикасы}} || 483 |- | 187 || align="left" | {{flagcountry|Madagascar}} || 447 |- | 188 || align="left" | {{flagcountry|Niger}} || 395 |- | 189 || align="left" | {{flagcountry|Liberia}} || 356 |- | 190 || align="left" | {{flagcountry|Malawi}} || 355 |- | 191 || align="left" | {{flagcountry|Ethiopia}} || 354 |- | 192 || align="left" | {{Байрақ|Конго Демократиялық Республикасы}} || 286 |- | 193 || align="left" | {{flagcountry|Burundi}} || 229 |} |} {| class="wikitable sortable" style="margin-left:auto;margin-right:auto;text-align: right" |- |} == Жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің тарихи маңызын қалпына келтіру== 1980 жылдан бері әлемнің елдерінде жан басына шаққандағы ЖІӨ жөніндегі деректер БҰҰ-да жинақталады<ref name="UNdata">[http://data.un.org/Default.aspx UNdata]</ref>, аса ертерек тарихи аралықтар үшін бағалау мен есептеу құндылықтары пайдаланылады. Соңғы екі мың жылдықтағы әлем елдері үшін ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы салыстырмалы бағамының ең беделді деректерін Maddison Project береді<ref name="Maddison Project">[http://www.ggdc.net/maddison/maddison-project/data.htm Maddison Project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180118051210/http://www.ggdc.net/maddison/maddison-project/data.htm |date=2018-01-18 }}</ref>, оның негізін көрнекті британдық ғалым, экономикалық өсу тарихы бойынша сарапшы [[Ангус Меддисон]] қалады<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/Angus_Maddison Angus_Maddison Уикипедия (ағылш.)]</ref><ref>[http://www.ggdc.net/maddison/oriindex.htm Angus Maddison Гронинген университеті сайтында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190216033959/http://www.ggdc.net/MADDISON/oriindex.htm |date=2019-02-16 }}</ref>. Деректер А. Меддисонның өзінің зерттеулерінен басқа Maddison Project қосымша басқа көздерден алынған түрлі елдер мен уақыт аралығындағы халықтардың жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің беделді бағалауларын қамтиды. '''Әлемнің кейбір елдеріндегі «халықаралық» доллар бойынша 1990 жылғы жан басына шаққандағы ЖІӨ''' {| class="wikitable sortable" ! Жыл ! [[Рим империясы]]<ref>[http://www.paolomalanima.it/default_file/Papers/ANCIENT-PRE-MODERN-ECONOMIES.pdf Elio Lo Cascio, Paolo Malanima. Ancient and Pre-Modern Economies. GDP in the Roman Empire and Early Modern Europe (2011)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924063908/http://www.paolomalanima.it/default_file/Papers/ANCIENT-PRE-MODERN-ECONOMIES.pdf |date=2015-09-24 }}</ref> ! [[Орталық Италия|Орталық]] және [[Падания|Солтүстік Италия]]<ref name="Maddison Project" /> ! {{Байрақ|Англия}} / {{Байрақ|Ұлыбритания}} / [[Ұлыбритания|Біріккен корольдік]]<ref name="Maddison Project" /> ! [[Киев Русі]] / {{Байрақ|Ресей}}, б. {{Байрақ|КСРО}}<ref name="Maddison Project" /> ! {{Байрақ|Қытай}} <ref name="Maddison Project" /> ! {{Байрақ|Үндістан}}<ref name="Maddison Project" /> ! [[Грекия]] / [[Осман империясы|Оттоман имп.]] / {{Байрақ|Түркия}}<ref name="Maddison Project" /> ! Жалпы әлем бойынша<ref name="Maddison Project" /> |- | align="center" | [[1 жыл|1]] | | align="center" | 800 | align="center" | 600 | | | | align="center" | 2000 | align="center" | 650 |- | align="center" | [[150 жыл|150]] | align="center" | 923-1284 | | | | | | | align="center" | 750 |- | align="center" | [[1000 жыл|1000]] | | | align="center" | 757 | align="center" | 1000<ref name=Moss37>Уолтер мох, История России: 1917 г. (2005), [http://books.google.com/books?id=BXgNSFIEJ2QC&lpg=PP1&dq=russian%20history&pg=PA37#v=onepage&q=russian%20history&f=false стр. 37].</ref> | align="center" | 750-1000 | align="center" | 800-1100 | align="center" | 600 | align="center" | 750 |- | align="center" | [[1300 жыл|1300]] | | align="center" | 1 620 | align="center" | 742 | | | | | |- | align="center" | [[1400 жыл|1400]] | | align="center" | 1 751 | align="center" | 1 099 | | | | | |- | align="center" | [[1500 жыл|1500]] | | align="center" | 1 533 | align="center" | 1 086 | align="center" | 1 100 | | align="center" | 800-1100 | align="center" | 660 | align="center" | 750 |- | align="center" | [[1600 жыл|1600]] | | align="center" | 1 363 | align="center" | 1 082 | align="center" | 1 000 | | align="center" | 793 | | |- | align="center" | [[1700 жыл|1700]] | | align="center" | 1 476 | align="center" | 1 513 | align="center" | 1 000 | | align="center" | 729 | align="center" | 700 | |- | align="center" | [[1800 жыл|1800]] | | align="center" | 1 363 | align="center" | 2 097 | align="center" | 1 000 | align="center" | 1 000 | | | align="center" | 1 000 |- | align="center" | [[1885 жыл|1885]] | | align="center" | 1 671 | align="center" | 3 574 | align="center" | 865 | align="center" | 750 | align="center" | 567 | | |- | align="center" | [[1913 жыл|1913]] | | align="center" | 2 305 | align="center" | 4 921 | align="center" | 1 414 | align="center" | 552 | align="center" | 673 | align="center" | 1 213 | align="center" | 1 543 |- | align="center" | [[1950 жыл|1950]] | | align="center" | 3 172 | align="center" | 6 939 | align="center" | 2 841 | align="center" | 448 | align="center" | 619 | align="center" | 1 623 | align="center" | 2 104 |+ |} [[Ресей Федерациясы Үкіметі жанындағы Қаржы университеті]] сарапшыларының қару-жарақ пен түрлі тауарлардың мұражай коллекцияларына жасаған талдауы әлем аймақтарының соңғы 4 мыңжылдықтағы жан басына шаққандағы ЖІӨ бағалауға мүмкіндік берді. Алынған ақпаратқа сәйкес, 2-ші мыңжылдықтан бастап Еуропада 19 ғасырдың басына дейін, жан басына шаққандағы ЖІӨ жылына 0.7-1.7 мың долларда құбылып тұрған (2005 жылғы бағамен).<ref name="Истоки и история">Зубец Алексей Николаевич. Истоки и история экономического роста / М.: Изд-во "Экономика", 2014. 463 с. ISBN 978-5-282-03354-0</ref><ref>[http://www.fa.ru/chair/priklsoc/Documents/Количественные%20оценки%20в%20истории.pdf Зубец А.Н. Тарихтағы сандық бағалаулар (клиометриялық құралдар). Қаржы университеті, 2014.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170712181932/http://www.fa.ru/chair/priklsoc/Documents/%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%BE%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B8%20%D0%B2%20%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8.pdf |date=2017-07-12 }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Елдер тізімі}} [[Санат:Елдерді экономикалық салыстыру|ЖІӨ номиналды тұлға]] [[Санат:Әлемдік экономика]] ij365j7irtb2hvxwd2k605i2oxjommy 0 562093 3481006 3345618 2025-06-18T11:32:08Z NaukovecUKR 165482 3481006 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Ukraine}} Киев |ағымдағы маусым = [[Футболдан Украина чемпионаты 2020/21]] |логотипі = Dynamo logo.svg |сурет ені = 150px |толық атауы = Футбольний клуб "Динамо" Київ |лақап аты = {{nowrap|''Біло-блакитні''}} |құрылған = 13 мамыр, 1927 жыл |таратылды = |стадионы = [[Олимпиада стадионы (Киев)|ҰСК Олимпиада]] |сыйымдылығы = 70,050 |иесі = |президенті ={{ flagicon | Ukraine}} [[Игорь Суркис]] |Вице-президент = |Спорт директоры ={{ flagicon | Italy}} [[Резо Шотаевич]] |Даму директоры = |жаттықтырушы ={{ flagicon | Romania}} [[Мирча Луческу]] |капитаны = |рейтингі =УЕФА коэффициент таблицасында 39 орын |бюджеті =35 млн$ |жарыс = [[Футболдан Украина чемпионаты|Украинаның Премьер-лигасы]] |маусым = [[Футболдан Украина чемпионаты 2023/24|2023-24]] |орын = 2. |сайты = [http://www.fcdynamo.kiev.ua/ua/ www.fcdynamo.kiev.ua] | pattern_la1 = _dynamo2021h | pattern_b1 = _dynamo2021h | pattern_ra1 = _dynamo2021h | pattern_sh1 = | pattern_so1 = _dkyiv2021h | leftarm1 = ffffff | body1 = ffffff | rightarm1 = ffffff | shorts1 = ffffff | socks1 = ffffff | pattern_la2 = _dynamo2021a | pattern_b2 = _dynamo2021a | pattern_ra2 = _dynamo2021a | pattern_sh2 = | pattern_so2 = _dkyiv2021a | leftarm2 = 001EC4 | body2 = 001EC4 | rightarm2 = 001EC4 | shorts2 = 001EC4 | socks2 = 001EC4 |pattern_la3 = |pattern_b3 = |pattern_ra3 = |pattern_sh3 = |pattern_so3 = |leftarm3 = |body3 = |rightarm3 = |shorts3 = |socks3 = }} '''Динамо Киев''' '''(футбол клубы)''' — кәсіби Украиндық футбол клубы, базасы [[Киев]] қалада орналасқан. Өз алаңындағы ойындарын өткізетін арена — жергілікті [[Олимпиада стадионы (Киев)|Олимпиада]] стадионы, 70,050 адамдық. Украина мен КСРО-ның ең титулды клубтарының бірі. КСРО чемпионатында 13 рет алтын жүлдегер атанған. КСРО футбол клубтары арасында бірінші болып еурокубоктерде жеңімпаз атанды. 1975 және 1986 жылдары [[УЕФА Кубок иелері кубогы]]нда топ жарды. ХХ ғасырдағы әлемдегі үздік сегіз клубтың бірі атанды. == Статистикасы == === КСРО (1936-1991) === {| class="wikitable" !Маусым !Дивиз. !Орын !О !Ұ !Т !Ж !СД !ЖД !Ұ |- |1936 (көктем) |I |'''2''' |6 |4 |0 |2 |18 |11 |'''14''' |- |1936 (күз) |I |'''6''' |7 |1 |3 |3 |16 |19 |'''12''' |- |1937 |I |'''3''' |16 |7 |6 |3 |33 |24 |'''36''' |- |1938 |I |'''4''' |25 |15 |6 |4 |76 |35 |'''36''' |- |1939 |I |'''8''' |26 |9 |8 |9 |39 |44 |'''26''' |- |1940 |I |'''8''' |24 |6 |9 |9 |32 |49 |'''21''' |- |1941 |I |'''8''' |9 |4 |2 |3 |16 |14 |'''10''' |- |1942—44 | colspan="9" | |- |1945 |I |'''11''' |22 |1 |6 |15 |13 |50 |'''8''' |- |1946 |I |'''12''' |22 |4 |5 |13 |18 |39 |'''13''' |- |1947 |I |'''4''' |24 |9 |9 |6 |27 |31 |'''27''' |- |1948 |I |'''10''' |26 |7 |6 |13 |32 |50 |'''20''' |- |1949 |I |'''7''' |34 |17 |6 |11 |48 |47 |'''40''' |- |1950 |I |'''13''' |36 |10 |11 |15 |39 |53 |'''31''' |- |1951 |I |'''8''' |28 |9 |9 |10 |43 |39 |'''27''' |- |1952 |I |'''2''' |13 |7 |3 |3 |26 |14 |'''17''' |- |1953 |I |'''8''' |20 |6 |5 |9 |21 |26 |'''17''' |- |1954 |I |'''5''' |24 |8 |10 |6 |31 |29 |'''26''' |- |1955 |I |'''6''' |22 |8 |6 |8 |31 |37 |'''22''' |- |1956 |I |'''4''' |22 |7 |10 |5 |32 |31 |'''24''' |- |1957 |I |'''6''' |22 |8 |7 |7 |30 |30 |'''23''' |- |1958 |I |'''6''' |22 |7 |9 |6 |40 |33 |'''23''' |- |1959 |I |'''7''' |22 |6 |8 |8 |26 |33 |'''20''' |- |1960 (көктем) |I |'''1''' |20 |13 |2 |5 |46 |23 |'''28''' |- |1960 |I |'''2''' |10 |5 |1 |4 |19 |14 |'''11''' |- |1961 (көктем) |I |2 |20 |12 |5 |3 |41 |19 |'''29''' |- |1961 |I |'''1''' |30 |18 |9 |3 |58 |28 |'''45''' |- |1962 (көктем) |I |'''1''' |20 |14 |5 |1 |44 |20 |'''33''' |- |1962 |I |'''5''' |22 |8 |9 |5 |36 |28 |'''25''' |- |1963 |I |'''9''' |38 |16 |12 |10 |68 |48 |'''44''' |- |1964 |I |'''6''' |32 |10 |16 |6 |42 |29 |'''36''' |- |1965 |I |2 |32 |22 |6 |4 |58 |22 |'''50''' |- |1966 |I |'''1''' |36 |23 |10 |3 |66 |17 |'''56''' |- |1967 |I |'''1''' |36 |21 |12 |3 |51 |11 |'''54''' |- |1968 |I |'''1''' |38 |21 |15 |3 |58 |25 |'''57''' |- |1969 (көктем) |I |'''1''' |18 |10 |8 |0 |25 |6 |'''28''' |- |1969 |I |'''2''' |26 |16 |7 |3 |37 |13 |'''39''' |- |1970 |I |'''7''' |32 |14 |5 |13 |36 |32 |'''33''' |- |1971 |Жоғары топ |'''1''' |30 |17 |10 |3 |41 |17 |'''44''' |- |1972 |Жоғары топ |'''2''' |30 |12 |11 |7 |52 |38 |'''35''' |- |1973 |Жоғары топ |'''2''' |30 |16 |8 |6 |44 |23 |'''36''' |- |1974 |Жоғары топ |'''1''' |30 |14 |12 |4 |49 |24 |'''40''' |- |1975 |Жоғары топ |'''1''' |30 |17 |9 |4 |53 |30 |'''43''' |- |1976 (көкт) |Жоғары топ |'''8''' |15 |5 |5 |5 |14 |12 |'''15''' |- |1976 (күз) |Жоғары топ |'''2''' |15 |6 |6 |3 |22 |16 |'''18''' |- |1977 |Жоғары топ |'''1''' |30 |14 |15 |1 |51 |12 |'''43''' |- |1978 |Жоғары топ |'''2''' |30 |15 |9 |6 |42 |20 |'''38''' |- |1979 |Жоғары топ |'''3''' |34 |21 |5 |8 |51 |26 |'''47''' |- |1980 |Жоғары топ |'''1''' |34 |21 |9 |4 |63 |23 |'''51''' |- |1981 |Жоғары топ |'''1''' |34 |22 |9 |3 |58 |26 |'''53''' |- |1982 |Жоғары топ |'''2''' |34 |18 |10 |6 |58 |25 |'''46''' |- |1983 |Жоғары топ |'''7''' |34 |14 |10 |10 |50 |34 |'''38''' |- |1984 |Жоғары топ |'''10''' |34 |12 |13 |9 |46 |30 |'''34''' |- |1985 |Жоғары топ |'''1''' |34 |20 |8 |6 |64 |26 |'''48''' |- |1986 |Жоғары топ |'''1''' |30 |14 |11 |5 |53 |33 |'''39''' |- |1987 |Жоғары топ |'''6''' |30 |11 |10 |9 |37 |27 |'''32''' |- |1988 |Жоғары топ |'''2''' |30 |17 |9 |4 |43 |19 |'''43''' |- |1989 |Жоғары топ |'''3''' |30 |13 |12 |5 |44 |27 |'''38''' |- |1990 |Жоғары топ |'''1''' |24 |14 |6 |4 |44 |20 |'''34''' |- |1991 |Жоғары топ |'''5''' |30 |13 |9 |8 |43 |34 |'''35''' |} === Украина (1992-...) === {| class="wikitable" !Маусым !Дивиз. !Орын !О !Ұ !Т !Ж !СД !ЖД !Ұ |- |1992 |Жоғары топ |'''2''' |18 |13 |4 |1 |31 |13 |'''30''' |- |1992-93 |Жоғары топ |'''1''' |30 |18 |8 |4 |59 |14 |'''44''' |- |1993-94 |Жоғары топ |'''1''' |34 |23 |10 |1 |61 |21 |'''56''' |- |1994-95 |Жоғары топ |'''1''' |34 |25 |8 |1 |87 |24 |'''83''' |- |1995-96 |Жоғары топ |'''1''' |34 |24 |7 |3 |65 |17 |'''79''' |- |1996-97 |Жоғары топ |'''1''' |30 |23 |4 |3 |69 |20 |'''73''' |- |1997-98 |Жоғары топ |'''1''' |30 |23 |3 |4 |70 |15 |'''72''' |- |1998-99 |Жоғары топ |'''1''' |30 |23 |5 |2 |75 |17 |'''74''' |- |1999-00 |Жоғары топ |'''1''' |30 |27 |3 |0 |85 |18 |'''84''' |- |2000-01 |Жоғары топ |'''1''' |26 |20 |4 |2 |58 |17 |'''64''' |- |2001-02 |Жоғары топ |'''2''' |26 |20 |5 |1 |62 |9 |'''65''' |- |2002-03 |Жоғары топ |'''1''' |30 |23 |4 |3 |66 |20 |'''73''' |- |2003-04 |Жоғары топ |'''1''' |30 |23 |4 |3 |68 |20 |'''73''' |- |2004-05 |Жоғары топ |'''2''' |30 |23 |4 |3 |58 |14 |'''73''' |- |2005-06 |Жоғары топ |'''2''' |30 |23 |6 |1 |68 |20 |'''75''' |- |2006-07 |Жоғары топ |'''1''' |30 |22 |8 |0 |67 |23 |'''74''' |- |2007-08 |Жоғары топ |'''2''' |30 |22 |5 |3 |65 |26 |'''71''' |- |2008-09 |Жоғары топ |'''1''' |30 |26 |1 |3 |71 |19 |'''79''' |- |2009-10 |Жоғары топ |'''2''' |30 |22 |5 |3 |61 |16 |'''71''' |- |2010-11 |Жоғары топ |'''2''' |30 |20 |5 |5 |60 |24 |'''65''' |- |2011-12 |Жоғары топ |'''2''' |30 |23 |6 |1 |56 |12 |'''75''' |} == Жетістіктері == === Ұлттық === * '''[[Футболдан Украина чемпионаты|Украина чемпионы]]: 16 (рекорд)''' **1992/1993, 1993/94, 1994/95, 1995/96, 1996/97, 1997/98, 1998/99, 1999/2000, 2000/2001, 2002/2003, 2003/2004, 2006/2007, 2008/2009, 2014/2015, 2015/2016, 2020/2021 * ''' Украина Кубогы: 12''' **1993/1994, 1995/1996, 1997/1998, 1998/1999, 1999/2000, 2002/2003, 2004/2005, 2005/2006, 2006/2007, 2013/2014, 2014/2015, 2015/2016 * '''Украина Суперкубогы: 8''' **2004, 2006, 2007, 2009, 2011, 2016, 2018, 2019 === КСРО === * '''Чемпионат''' ** '''Чемпион''' ('''13''', '''''рекорд'''''): 1961, 1966, 1967, 1968, 1971, 1974, 1975, 1977, 1980, 1981, 1985, 1986, 1990 ** '''2-орын''' ('''11'''): 1936 (көктем), 1952, 1960, 1965, 1969, 1972, 1973, 1976 (күз), 1978, 1982, 1988 ** '''3-орын''' ('''3'''): 1937, 1979, 1989 * '''КСРО кубогы''' ** '''Жеңімпаз''' ('''9'''): 1954, 1964, 1966, 1974, 1978, 1982, 1985, 1987, 1990 ** '''Финалист''' ('''1'''): 1973 * '''Суперкубок''' ** '''Жеңімпаз''' ('''3''', '''''рекорд'''''): 1981, 1986, 1987 ** '''Финалист''' ('''1'''): 1977 === Халықаралық === * '''Кубок иелерінің кубогы : 2''' ** 1975, 1986 * '''УЕФА Супер кубогы : 1''' ** 1975 *'''[[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар лигасы]] (жартылай финалист)''' ** 1977, 1987, 1999 **'''[[УЕФА Еуропа Лигасы|УЕФА кубогы]] (жартылай финалист)''' *2009 == Клубта ойнаған КСРО жыл футболшылары == * [[Андрей Биба]] — 1966 * [[Владимир Мунтян]] — 1969 * [[Евгений Рудаков]] — 1971 * [[Олег Владимирович Блохин|Олег Блохин]] — 1973, 1974, 1975 * [[Анатолий Васильевич Демьяненко|Анатолий Демьяненко]] — 1985 * [[Александр Анатольевич Заваров|Александр Заваров]] — 1986 * [[Олексій Олександрович Михайличенко|Алексей Михайличенко]] — 1988 == КСРО чемпионатының үздік мергендері == * Макар Гончаренко — 1938 * Андрей Зазроев — 1952 * Олег Блохин — 1972, 1973, 1974, 1975, 1977 * [[Олег Валерьевич Протасов|Олег Протасов]] — 1990 == Соңғы он жылдағы бапкерлері == * 2009—2010 — Валерий Газзаев * 2010 — [[Олег Романович Лужный|Олег Лужный]] * 2010—2012 — Юрий Семин * 2012—2014 — [[Олег Владимирович Блохин|Олег Блохин]] * 2014—2017 — Сергей Ребров * 2017—2019 — Александр Хацкевич * 2019—2020 [[Олексій Олександрович Михайличенко|Алексей Михайличенко]] * 2020 – [[Мирча Луческу]] == Сілтемелер == * [http://www.fcdynamo.kiev.ua/ua/ Ресми сайты] [[Санат:1927 жылы құрылған футбол клубтары]] [[Санат:Динамо Киев ФК]] [[Санат:Динамо спорт қоғамы]] [[Санат:Украина футбол клубтары]] 93p0ssvgi64cgld246ovvs6slv64ovb 0 595787 3480809 3480184 2025-06-17T17:57:09Z Д.Ильин 17362 3480809 wikitext text/x-wiki [[File:VSEPR acqua.png|thumb| Жұптаспаған электрондардың, жұптасқан атомдардың және байланыс бұрыштарының орналасуын көрсетеді. (Су молекуласы) Су молекуласы үшін байланыс бұрышы 104,5 ° құрайды.]] '''VSEPR теориясы''' — [[химия]]да байланысқан атомдар ядролары арқылы жүргізілетін жорамал сызықтар арасындағы бұрышын болжауға арналған модель болып табылады. <ref name="Jolly">{{cite book|last=Jolly |first=W. L.|title=Modern Inorganic Chemistry |publisher=McGraw-Hill |year=1984 |pages=77–90 |ISBN= 0-07-032760-2}}</ref> VSEPRтің маңызы - [[атом]]ды қоршаған валентті электрондардың жұптары бір-бірін тебуге бейімделген және осылайша арасындағы тебілуді азайту әдісін ескере отыру арқылы молекулалардың геометриясын анықтауға мүмкіндік аламыз. Гиллеспи, Паули шығарылу принципіне байланысты бір электронның екінші электронды тебуі, электростатикалық күштен гөрі молекулярлық геометрияны анықтауда маңызды екенін атап өтті. <ref name="Fiftyyears">{{cite journal | last1 = Gillespie | first1 = R. J. | year = 2008 | title = Fifty years of the VSEPR model | url = | journal = Coord. Chem. Rev. | volume = 252 | issue = | pages = 1315–1327 | doi=10.1016/j.ccr.2007.07.007 | issn=0010-8545 }}</ref> Бұл теория математикалық толқындық функцияларға емес, электрондардың тығыздығына негізделе отырып жасалған. Сәйкесінше, екеуінің де молекулярлық формаға ие болғанына қарамастан, ол орбитальды гибридтенумен байланысты емес. <ref>{{citation | last= Gillespie | first=R. J. | year=2004 | title=Teaching molecular geometry with the VSEPR model | journal=[[Journal of Chemical Education|J. Chem. Educ.]] | volume=81 | issue=3 | pages=298–304 | doi=10.1021/ed081p298 |bibcode = 2004JChEd..81..298G }}</ref> == Тарихы == Молекулярлық геометриямен электрондар арасындағы корелляция идеясы 1939 жылы Жапондық ғалым [[Рютаро Цучида]] ұсынған болатын <ref>{{cite journal|journal=[[Chemical Society of Japan|J. Chem. Soc. Jpn.]]|volume=60 |year=1939|issue=3|pages= 245–256|doi=10.1246/nikkashi1921.60.245|script-title=ja:新簡易原子價論 |trans-title=New simple valency theory|first=Ryutarō |last=Tsuchida|language=Japanese}}</ref>, ал 1940 жылы [[Нейвил Сиджвик]] пен [[Герберт Пауэлл]] «Бейкерлік дәрістер» кезінде [[Оксфорд университеті]]нде жеке тақырып ретінде баршаға жариялаған болатын<ref>{{cite journal | last1 = Sidgwick | first1 = N. V. | last2 = Powell | first2 = H. M. | year = 1940 | title = Bakerian Lecture. Stereochemical Types and Valency Groups | url = http://rspa.royalsocietypublishing.org/content/176/965/153.abstract | journal = Proc. Roy. Soc. A | volume = 176 | issue = | pages = 153–180 | doi=10.1098/rspa.1940.0084| bibcode = 1940RSPSA.176..153S }}</ref>. 1957 жылы [[Лондон колледж университеті]]нің профессорлары [[Рональд Гиллеспи]] мен [[Рональд Сидней Ньюгмол]] бар концепттің егжей тегжейін зерттеп, оның геометриясының жан-жақтылығына көз жеткізді. <ref name="Gill1957">{{cite journal | last1=Gillespie|first1=R. J.|author1-link=Ronald Gillespie|last2=Nyholm|first2=R. S.|author2-link=Ronald Sydney Nyholm| year = 1957 | title = Inorganic stereochemistry | journal = Quart. Rev. Chem. Soc. | volume = 11 | page = 339|doi=10.1039/QR9571100339 }}</ref><ref>{{cite journal | year = 1970 | last1=Gillespie|first1=R. J.|author1-link=Ronald Gillespie|title = The electron-pair repulsion model for molecular geometry | url = | journal = J. Chem. Educ. | volume = 47 | issue = 1 | page = 18 |doi=10.1021/ed047p18|bibcode=1970JChEd..47...18G}}</ref> == Теория негіздері == Айтылып кеткендей, VSEPR теориясы молекулалардағы сутегі емес атомдардың ай-наласында электрондық жұптардың орналасуын болжау үшін қолданылады, әсіресе қарапайым және симметриялық молекулаларды қарастырсақ, бұл жерде, орталық атомдар екі немесе оданда көп басқа атомдармен байланысады; осы негізгі атомдар-дың геометриясы және олардың өзара байланыспаған электрон жұптары өз кезегінде толықтай геометриясын анықтайды. Орталық атомның валентті қабықшасындағы электрон жұптары молекуланың [[Льюис құрылымы]]н салғанда ғана көрінеді, және ол байланысып тұрған топтар мен жұптаспаған электрондарды көрсетеді. VSEPR теориясында қос байланыс немесе үш еселік байланыс біріктірлген топ ретінде қарастырылады. Орталық атомға байланы-стырылған атомдардың санын және бір бірімен байланыспаған валентті электрондар-дан құралған жалғыз жұптар, орталық атомның стериялық саны ретінде мәлім. <ref name=Petrucci>{{cite book|last1=Petrucci |first1=R. H. |first2=Harwood |last2=W. S. |first3=Herring |last3=F. G. |title=General Chemistry: Principles and Modern Applications |publisher=Prentice-Hall |edition=8th |year=2002 |ISBN=0-13-014329-4}}</ref> Электрондық жұптар (немесе бірнеше байланыстар болған жағдайда топтар) орталық атомда орналасқан шардың бетіне жатады деп болжанады және олар арасындағы қашықтықты барынша ұлғайта отырып, олардың өзара әрекеттерін барынша азайта-тын ұстанымдарды алады.<ref name=Petrucci/>{{rp|410–417}}<ref name=Miessler>{{cite book|first1=G. L. |last1=Miessler |first2=D. A. |last2=Tarr |title=Inorganic Chemistry |edition=2nd |publisher=Prentice-Hall |year=1999 |pages=54–62 |ISBN=0-13-841891-8}}</ref> Сондықтан электронды жұптардың саны (немесе топтар) олар қабылдайтын жалпы геометрияны анықтайды. Мысалы, орталық атомды қоршап тұрған екі электронды жұп болған жағдайда, сфераның екі полюсіне ажыраған екі электронның тебілу күші минималдық болады. Сондықтан орталық атомның сыз-ықтық геометрияны, яғни жазықтықта180 градус бұрыш жасап тұрғаны анықталады. Осылайша, 4 электронды жұп оңтайлы орналасу тетраэдр болып табылады. == Тебілу бұрышы == Жалпы алғанда, молекулалардың геометриясын анықтауда, электрон жұптарының арасында байланыс бар ма, жоқ па екенін анықтау қажет. Байланыстырушы электронды жұп атомға тікелей жақын зарядталған ядросына жақын ұсталатын атомның емес (жалғыз) жұпына қарағанда, орталық атомнан жалғасатын сигма байланысымен бөліседі. Көршілес атоммен сигма байланысымен байланысып тұрған байланыстырушы электрондық жұп, оң зарядталған жалғыздық жұбына қарағанда орталық атомнан алыс қашықтықта орналасқан. Сондықтан да, бұл теорияда жалғыз жұптар ең аз тебілетіндей етіліп орналасады. Осылайша, молекулаға екі күш әртүрлі тебілу деңгейімен әсер еткен жағдайда, VSEPR теориясы арқылы молекула құрылысын болжауға болады. Бұл құрылымда, жалғыз жұптар минималды тебілуге ұшырайды. == AXЕ әдісі == Электрондық есептеудің «AXЕ әдісі» VSEPR теориясын қолдану кезінде жиі пайда-ланылады. А-орталық атомды көрсетеді және әрдайым тұспалданған индексі бар. X лигандтардың әрқайсысын білдіреді (А-ға байланыстырылған атомдар). E электрон-дардың ортаңғы атомды қоршаған ортасындағы жалғыз электрондық жұптардың санын білдіреді. X және E сандары стериялық сан деп аталады. Стериялық сан мен X пен Е-дің таралуы негізінде VSEPR теориясы келесі кестелердегідей болжамдарды жасайды. Назар аударыңыз, геометрия электронның орналасуына емес, тек атом позицияларына сәйкес аталады. Мысалы, AX2E1-дің молекуласының геометриясына сәйкес, AX2 бірдей сызықта болмайтынын білдіреді, бірақ жалғыз жұп геометрияны анықтауға көмектеседі. <center> {| class=wikitable !Steric <br> number !Molecular geometry<ref name=PetrucTable>{{cite book|last1=Petrucci |first1=R. H. |first2=Harwood |last2=W. S. |first3=Herring |last3=F. G. |title=General Chemistry: Principles and Modern Applications |publisher=Prentice-Hall |edition=8th |year=2002 |pages=413–414 (Table 11.1) |ISBN=0-13-014329-4}}</ref> <br> 0 lone pairs !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 1 lone pair !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 2 lone pairs !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 3 lone pairs |- !2 | [[File:AX2E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Linear (chemistry)|Linear]] ([[Carbon dioxide|CO₂]])</center> || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- !3 | [[File:AX3E0-side-2D.png|128px]] <br> <center>[[Trigonal planar]] ([[Boron trichloride|BCl₃]])</center> || [[File:AX2E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Bent (chemistry)|V-shape]] ([[Sulfur dioxide|SO₂]])</center> ||&nbsp; ||&nbsp; |- !4 | [[File:AX4E0-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Tetrahedral molecular geometry|Tetrahedral]] ([[Methane|CH₄]])</center> || [[File:AX3E1-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Trigonal pyramidal molecular geometry|Trigonal pyramidal]] ([[Ammonia|NH₃]])</center> || [[File:AX2E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[Bent (chemistry)|Bent]] ([[Properties of water|H₂O]])</center> ||&nbsp; |- !5 | [[File:AX5E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Trigonal bipyramidal molecular geometry|Trigonal bipyramidal]] ([[Phosphorus pentachloride|PCl₅]])</center> || [[File:AX4E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Seesaw (chemistry)|Seesaw]] ([[Sulfur tetrafluoride|SF₄]])</center> || [[File:AX3E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[T-shaped (chemistry)|T-shaped]] ([[Chlorine trifluoride|ClF₃]])</center> || [[File:AX2E3-2D.png|128px]] <br> <center>[[Linear (chemistry)|Linear]] ([[Triiodide|{{chem|I|3|-}}]])</center> |- !6 | [[File:AX6E0-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Octahedral molecular geometry|Octahedral]] ([[Sulfur hexafluoride|SF₆]])</center> || [[File:AX5E1-2D-1.svg|128px]] <br> <center>[[Square pyramidal molecular geometry|Square pyramidal]] ([[Bromine pentafluoride|BrF₅]])</center> || [[File:AX4E2-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Square planar]] ([[Xenon tetrafluoride|XeF₄]])</center> || &nbsp; |- !7 | [[File:AX7E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal bipyramidal molecular geometry|Pentagonal bipyramidal]] ([[Iodine heptafluoride|IF₇]])<ref name=Miessler/></center> ||[[File:AX6E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal pyramidal molecular geometry|Pentagonal pyramidal]] ({{chem|XeOF|5|-}})<ref name=Baran2000/></center> ||[[File:AX5E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal planar molecular geometry|Pentagonal planar]] ([[Tetramethylammonium pentafluoroxenate|{{chem|XeF|5|-}}]])<ref name=Housecroft/>{{rp|498}}</center> || &nbsp; |- !8 | <br> <center>[[Square antiprismatic molecular geometry|Square antiprismatic]]<br> ({{chem|TaF|8|3-}})<ref name=Miessler/></center> || <br> &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- !9 | <br> <center>| [[Tricapped trigonal prismatic molecular geometry|Tricapped trigonal prismatic]] ([[Potassium nonahydridorhenate|{{chem|ReH|9|2-}}]])<ref name=Housecroft/>{{rp|254}}<br> ''or''<br> [[Capped square antiprismatic molecular geometry|Capped square antiprismatic]]{{citation needed|date=June 2014}}</center> || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- |} </center> == Мысалдар == Метан молекуласы (CH4) тетраэдралық болып табылады, өйткені төрт жұп электрон бар. Төрт сутегі атомы тетраэдр шыңдарында орналасады және байланысбұрышы cos-1 (- 1/3) ≈ 109 ° 28 '. Бұлмолекуланың AX4 түрі деп аталады. Жоғарыда аталып өткендей, A орталық атомды білдіреді және X сыртқы атомды білдіреді. Аммиак молекуласы (NH3) үш жұп электрон байланысқан, бірақ азот атомында элек-трондардың жалғыз жұп электроны бар. Басқа атоммен байланыспаған; дегенмен, ол негізгі пішіннің өзгеріуне тебілулер арқылы әсер етеді. Жоғарыдағы метанда мәселен, электрондық тығыздықтың төрт аймағы бар. Сондықтан аймақтардың электрондардың тығыздығының жалпы бағыты тетраэдралы болып табылады. Екінші жағынан, тек үш сыртқы атом бар. БұлAX3E типті молекула деп аталады, себебі жалғыз жұп Е болып табылады. Молекулалық пішіні немесе геометриясы тек атом ядроларының геометри-ялық орналасуын сипаттайды, бұл тек аммиак молекуласы болғандықтан тригональды пирамида болып табылады. ==Сыртқы сілтемелер== {{Wikibooks|A-level Chemistry/OCR (Salters)|Molecular geometry#Molecular_geometry_and_lone_pairs|Molecular geometry and lone pairs}} * [http://www.3dchem.com/ 3D Chem] – Chemistry, structures, and 3D Molecules * [http://arquivo.pt/wayback/20160523113736/http://www.iumsc.indiana.edu/ IUMSC] – Indiana University Molecular Structure Center ==Оқу материалдары== * {{cite book|title=Chemistry: Foundations and Applications|editor-first=J. J. |editor-last=Lagowski |location=New York |publisher=Macmillan |date=2004 |ISBN=0-02-865721-7 |volume=3 |pages=99–104}} ==Дереккөздер== {{reflist|30em}} [[Санат:Химиялық байланыс]] [[Санат:Химиялық теориялар]] imbue3oawulqgvcvtgbfttjeajxr2gw 0 607150 3480817 3480349 2025-06-17T18:59:53Z Kasymov 10777 3480817 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Тихоокеанское |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =53 |lat_min =56|lat_sec =0 |lon_deg =70|lon_min =48|lon_sec =14 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Солтүстік Қазақстан облысы |кестедегі облыс = Солтүстік Қазақстан облысы{{!}}Солтүстік Қазақстан |ауданы = Тайынша ауданы |кестедегі аудан = Тайынша ауданы{{!}}Тайынша |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Тихоокеан ауылдық округі{{!}}Тихоокеан |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны =642 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Тихоокеанское''' — [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Тайынша ауданы]]ндағы ауыл, [[Тихоокеан ауылдық округі]] орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы - [[Тайынша]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 68 км-дей жерде. Қадібек көлінің қасында орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 856 адам (428 ер адам және 428 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 642 адамды (327 ер адам және 315 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Тайынша ауданы елді мекендері}} [[Санат:Тайынша ауданы елді мекендері]] ft5qms4i8jhk5u5mqkz78jpwbfb4v42 0 619770 3480763 3033216 2025-06-17T14:18:53Z Makenzis 71333 3480763 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{ту|Шотландия}} Рейнджерс |ағымдағы маусым = |логотипі = |толық атауы = ''Rangers Football Club'' |лақап аты = |құрылған = [[1872 жыл]] |таратылды = |стадионы = Айброкс, Глазго |сыйымдылығы = 50 817 |иесі = |президенті = |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = {{ту|Нидерланд}} [[Джованни ван Бронкхорст]] |капитаны = {{ту|Англия}} [[Джеймс Тавернье]] |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = [[Футболдан Шотландия чемпионаты|Шотландия Премьер Лигасы]] |маусым = 2024/2025 |орын = '''2 орын''' |сайты = [https://rangers.co.uk/ rangers.co.uk] <!-- Негізгі формасы --> | pattern_la1 = _rangers1920h | pattern_b1 = _rangers1920h | pattern_ra1 = _rangers1920h | pattern_sh1 = _rangers1920h | pattern_so1 = _rangers1819h | leftarm1 = 0000FF | body1 = 0000FF | rightarm1 = 0000FF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 000000 <!-- Қонақтық формасы --> | pattern_la2 = _rangers1920a | pattern_b2 = _rangers1920a | pattern_ra2 = _rangers1920a | pattern_sh2 = _rangers1920a | pattern_so2 = _rangers1920a | leftarm2 = 000000 | body2 = 000000 | rightarm2 = 000000 | shorts2 = 000000 | socks2 = 000000 <!-- Резервтік формасы --> | pattern_la3 = _rangers1920t | pattern_b3 = _rangers1920t | pattern_ra3 = _rangers1920t | pattern_sh3 = _rangers1920t | pattern_so3 = _rangers1920t | leftarm3 = FF0000 | body3 = FF0000 | rightarm3 = FF0000 | shorts3 = BB0011 | socks3 = FFFFFF }} '''Рейнджерс футбол клубы''' ([[Ағылшын тілі|ағыл]]. ''Rangers Football Club'') — [[Шотландия|Шотландиядағы]] кәсіпқой футбол клубы, Шотландия премьершипінде өнер көрсетеді. Клуб [[1872 жыл|1872 жылы]] наурыз айында құрылған. Өз алаңындағы ойындары Глазгодағы "Айброкс" стадионында өткізеді. Дәл қазіргі бапкері — [[Джованни ван Бронкхорст]]. Шотландиядағы ең титулды клубтардың бірі, 55 дүркін мемлекет чемпионы. Бұл - рекордтық көрсеткіш. == Тарихы == Клуб 1872 жылы наурыз айында құрылды. 1891 жылы тұңғыш рет Шотландия чемпионы атанды. 2012 жылы клубтың салық қарызы тым көбейіп кетті де, нәтижесінде бірінші дивизионда ойнау құқынан айрылды<ref>http://www.sports.ru/football/141836340.html</ref>. Кейін мәселелер оңынан шешілгенімен, 2012/13 жылғы маусымды 4 дивизионнан (3 лига) бастауға мәжбүр болды. Жылда бір лига жоғары көтеріліп, жоғары дивизионға тек 2015/16 жылғы маусымда ғана орала алды. == Жетістіктері == === Ұлттық === * '''Шотландия чемпионаты''' ** '''Чемпион (55):''' 1890/91, 1898/99, 1899/00, 1990/01, 1901/02, 1911, 1911/12, 1912/13, 1917/18, 1919/20, 1920/21, 1922/23, 1923/24, 1924/25, 1926/27, 1927/28, 1928/29, 1929/30, 1930/31, 1932/33, 1933/34, 1934/35, 1936/37, 1938/39, 1946/47, 1948/49, 1949/50, 1952/53, 1955/56, 1956/57, 1958/59, 1960/61, 1962/63, 1963/64, 1974/75, 1975/76, 1977/78, 1986/87, 1988/89, 1989/90, 1990/91, 1991/92, 1992/93, 1993/94, 1994/95, 1995/96, 1996/97, 1998/99, 1999/00, 2002/03, 2004/05, 2008/09, 2009/10, 2010/11, 2020/21 (рекорд) ** '''Вице-чемпион (33):''' 1892/93, 1895/96, 1897/98, 1904/05, 1913/14, 1915/16, 1918/19, 1921/22, 1931/32, 1935/36, 1947/48, 1950/51, 1951/52, 1957/58, 1961/62, 1965/66, 1966/67, 1967/68, 1968/69, 1969/70, 1972/73, 1976/77, 1978/79, 1997/98, 2000/01, 2001/02, 2003/04, 2006/07, 2007/08, 2011/12, 2018/19, 2019/20, 2021/22 * '''Шотландия кубогы''' ** '''Жеңімпаз (33):''' 1893/94, 1896/97, 1897/98, 1902/03, 1927/28, 1929/30, 1931/32, 1933/34, 1934/35, 1935/36, 1947/48, 1948/49, 1949/50, 1952/53, 1959/60, 1961/62, 1962/63, 1963/64, 1965/66, 1972/73, 1975/76, 1977/78, 1978/79, 1980/81, 1991/92, 1992/93, 1995/96, 1998/99, 1999/00, 2001/02, 2002/03, 2008, 2008/09 ** '''Финалист (18):''' 1876/77, 1878/79, 1898/99, 1903/04, 1904/05, 1920/21, 1921/22, 1928/29, 1968/69, 1970/71, 1976/77, 1979/80, 1981/82, 1982/83, 1988/89, 1993/94, 1997/98, 2015/16 * '''Лига кубогы''' ** '''Жеңімпаз(27):''' 1946/47, 1948/49, 1960/61, 1961/62, 1963/64, 1964/65, 1970/71, 1975/76, 1977/78, 1978/79, 1981/82, 1983/84, 1984/85, 1986/87, 1987/88, 1988/89, 1990/91, 1992/93, 1993/94, 1996/97, 1998/99, 2001/02, 2002/03, 2004/05, 2007/08, 2009/10, 2010/11 (рекорд) ** '''Финалист (8):''' 1951/52, 1957/58, 1965/66, 1966/67, 1982/83, 1989/90, 2008/09, 2019/20 * '''Ынталандыру кубогы (Челлендж)''' ** '''Жеңімпаз (1):''' (1): 2015/16 ** '''Финалист (1):''' 2013/14 * '''Шотланд әскери кубогы''' ** '''Жеңімпаз (1):''' 1940 * '''Чемпионшип''' ** '''Чемпион (1):''' 2015/16 * '''1 лига''' ** '''Чемпион (1):''' 2013/14 * '''2 лига''' ** '''Чемпион (1):''' 2012/13 * '''Драйбро кубогы''' ** '''Жеңімпаз (1):''' 1979 * '''Жазғы кубок''' ** '''Жеңімпаз (1):''' 1942 === Халықаралық === * '''Кубок иелері кубогы''' ** '''Жеңімпаз:''' 1972 ** '''Финалист (2):''' 1961, 1967 * '''УЕФА кубогы''' ** '''Финалист:''': 2008 * '''УЕФА суперкубогы''' ** '''Финалист:''' 1972 === Аймақтық === * '''Глазго кубогы''' ** '''Жеңімпаз (48):''' 1893, 1894, 1897, 1898, 1900, 1901, 1902, 1911, 1912, 1913, 1914, 1918, 1919, 1922, 1923, 1924, 1925, 1930, 1932, 1933, 1934, 1936, 1937, 1938, 1940, 1942, 1943, 1944, 1945, 1948, 1950, 1954, 1957, 1958, 1960, 1969, 1971, 1975*, 1976, 1979, 1983, 1985, 1986, 1987, 2009, 2010, 2012, 2013 (рекорд) ** '''Финалист (23):''' 1888, 1895, 1899, 1905, 1908, 1910, 1916, 1927, 1928, 1931, 1935, 1941, 1953, 1955, 1956, 1959, 1970, 1982, 2008, 2011, 2014, 2015, 2016 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://rangers.co.uk/ Ресми сайт]{{ref-en}} [[Санат:Шотландия футбол клубтары]] [[Санат:1872 жылы құрылған футбол клубтары]] [[Санат:Рейнджерс ФК]] c6oze5i09qp3bfgtnc6g703s3xm903u 0 632564 3480749 3337121 2025-06-17T13:12:32Z Makenzis 71333 3480749 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы | атауы = {{flagicon|Шотландия}} Абердин | құрылған = 1903 | сайты = https://www.afc.co.uk/ | маусым = 2024/25 | орын = 5. | жарыс = [[Футболдан Шотландия чемпионаты|Премьершип]] | капитаны = {{flagicon|Англия}} [[Джо Льюис]] | жаттықтырушысы = {{flagicon|Шотландия}} Дерек Макиннес | сыйымдылығы = 20866 | стадионы = «[[Питтодри]]», [[Абердин]] <!-- Негізгі формасы --> | pattern_la1 = _aberdeen2021h | pattern_b1 = _aberdeen2021h | pattern_ra1 = _aberdeen2021h | pattern_sh1 = _adidaswhite | pattern_so1 = _color_3_stripes_white | leftarm1 = FF0000 | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FF0000 | shorts1 = FF0000 | socks1 = FF0000 <!-- Қонақтық формасы --> | pattern_la2 = _blackborder | pattern_b2 = _aberdeen2021a | pattern_ra2 = _blackborder | pattern_sh2 = _adidaswhite | pattern_so2 = _color_3_stripes_white | leftarm2 = FFFFFF | body2 = 000000 | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = 000000 | socks2 = 000000 }} '''«Абердин»''' ({{lang-en|Aberdeen Football Club}}; {{lang-sco|Aiberdeen}}, {{Audio|Aiberdeen.ogg|тыңдау}}; {{lang-gd|Obar Dheathain}}; {{lang-la|Aberdonia}}) — [[Шотландия]]ның [[Абердин]] қаласындағы футбол клубы. 1903 жылы «Абердин», «Виктория Юнайтед» және «Орион» клубтарының бірігуінен құрылған. == Жетістіктері == === Ұлттық === * '''[[Футболдан Шотландия чемпионаты|Шотландия Футбол лигасы]]:''' ** Чемпион (4): 1954/55, 1979/80, 1983/84, 1984/85 ** Вице-чемпион (16): 1910/11, 1936/37, 1955/56, 1970/71, 1971/72, 1977/78, 1980/81, 1981/82, 1988/89, 1989/90, 1990/91, 1992/93, 1993/94, 2014/15, 2015/16, 2016/17 * '''Шотландия кубогы:''' ** Жеңімпаз (7): 1946/47, 1969/70, 1981/82, 1982/83, 1983/84, 1985/86, 1989/90 ** Финалист (9): 1936/37, 1952/53, 1953/54, 1958/59, 1966/67, 1977/78, 1992/93, 1999/00, 2016/17 * '''Лига кубогы:''' ** Жеңімпаз (6): 1955/56, 1976/77, 1985/86, 1989/90, 1995/96, 2013/14 ** Финалист (9): 1946/47, 1978/79, 1979/80, 1987/88, 1988/89, 1992/93, 1999/00, 2016/17, 2018/19 === Халықаралық === * '''[[УЕФА Кубок иелері кубогы|Кубок иелерінің кубогы]]''': ** Жеңімпаз: 1982/83 * '''[[УЕФА Еуропа Лигасы|УЕФА кубогы]]''': ** Жеңімпаз: 1983 == Жыл ойыншылары == * Мартин Бьюкен (1971) * Гордон Стракан (1980) * Вилли Миллер (1984) * [[Алекс Маклиш]] (1990) == Сілтемелер == * https://www.afc.co.uk/ [[Санат:Шотландия футбол клубтары]] mgdn4maeoi1n9ulcq1xoi47xixz07tz 10 643124 3480776 2834584 2025-06-17T15:07:12Z Riad Salih 141965 Fictional flag, not based on a reliable source, please not to be added again. 3480776 wikitext text/x-wiki {{ {{{1<noinclude>|байрақ/ту</noinclude>}}} | өлшемі = {{{өлшемі|}}} | variant = {{{variant|}}} | alias = Марокко | flag alias = Flag of Morocco.svg | flag alias-ӘТК = Naval Ensign of Morocco.svg | flag alias-сауда = Civil Ensign of Morocco.svg | flag alias-1913 = Merchant flag of Spanish Morocco.svg | flag alias-1912 = Merchant flag of French Morocco.svg | flag alias-1873 = Flag of Morocco hexagram.svg | flag alias-1868 = Flag of Morocco (1666–1915) variant.svg | flag alias-1666 = Flag of Morocco (1666–1915).svg | var1 = ӘТК | var2 = сауда | var3 = 1913 | var4 = 1912 | var5 = 1873 | var6 = 1868 | var7 = 1666 }} 6vxtizugbyd6uuxqrvtu52upomvfcw8 0 644276 3481007 3340715 2025-06-18T11:35:42Z Makenzis 71333 3481007 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Швейцария}} Цюрих ФК |ағымдағы маусым = |логотипі = |толық атауы = ''Fussballclub Zürich'' |лақап аты = |құрылған = 1896 |таратылды = |стадионы = [[Летцигрунд]], [[Цюрих]] |сыйымдылығы = 25000 |иесі = |президенті = |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = {{flagicon|Швейцария}} Людовик Маньен |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = Суперлига |маусым = 2024/25 |орын = '''7.''' |сайты = [http://www.fcz.ch/de/main/ www.fcz.ch] | pattern_b1 = _collaronwhite | pattern_ra1 = | pattern_so1 = | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _thinwhitestripes | pattern_b2 = _thinwhitestripes | pattern_ra2 = _thinwhitestripes | leftarm2 = 000080 | body2 = 000080 | rightarm2 = 000080 | shorts2 = 000080 | socks2 = 000080 }} '''«Цюрих»''' ({{lang-de|Fussballclub Zürich}}) — [[Швейцария|Швейцарияның]] [[Цюрих|осы аттас]] қаласындағы футбол клубы, 1895 жылы құрылған. Өз алаңындағы ойындарын "Летцигрунд" стадионында өткізеді, сыйымдылығы 25 мың адам. Швейцарияның 12 дүркін чемпионы. Еурокубоктардағы ең жоғары көрсеткіші: 1976/77 жылғы маусымдағы Еуропа чемпиондар кубогындағы жартылай финал. Жартылай финалда болашақ жеңімпаз "[[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпульге]]" жол беріп қойды (1:3, 0:3) == Жетістіктері == === Ұлттық === * Чемпион (13): 1901/02, 1923/24, 1962/63, 1965/66, 1967/68, 1973/74, 1974/75, 1975/76, 1980/81, 2005/06, 2006/07, 2008/09, 2021/22. * Челлендж-лига (1): 2016/17 * Кубок иегері (10): 1966, 1970, 1972, 1973, 1976, 2000, 2005, 2014, 2016, 2018 * Лига кубогы (1): 1981. * Сағаттар кубогы (5): 1976, 1992, 1993, 1994, 2006. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.fcz.ch/ Ресми сайт] [[Санат:Швейцария футбол клубтары]] h87fjjkf6fwhx4f88qfkr7m1ns1b6u0 2 648457 3480777 3452611 2025-06-17T15:07:52Z Riad Salih 141965 Fictional flag, not based on a reliable source, please not to be added again. 3480777 wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Реконкиста |бөлім = [[Крест жорықтары]] |сурет = Reconquista (collage).png|right|thumb|300px|Реконкиста. |сурет атауы = |дата = [[718]]/[[722]]–[[1492]] |орын = [[Пиреней түбегі]] |себеп =[[Арабтардың Пиреней түбегін жаулап алуы]] |нәтиже = Пиренияның барлық аумақтарын [[Кастилия]], [[Арагон]], [[Леон]], [[Наварра]] және [[Португалия]] христиандық патшалықтары алады.<br> * Пиреней түбегіндегі (Гранада әмірлік ) мұсылмандардың соңғы бекінісі өмір сүруін тоқтатты.<br> * [[Әлхамра жарлығы]]. |өзгерістер = Еврейлер мен мұсылмандардың қуылуы және мәжбүрлі түрде христиан дініне өту. |қарсылас1 = {{flagicon image|Christian cross.svg}} '''[[Христиандық | Христиандар]]'''<hr/> '''Ерте (8–10 ғғ.):''' * {{Flagicon image|Leovigild CNG 97-722237 (obverse).jpg}}[[Уестгот Патшалығы]] * {{Flagicon image|Royal_flag_of_Ramiro_I_of_Asturies.svg}} [[Астурия Патшалығы]]<hr /> '''Орта (10-13 ғғ.):''' * {{Flagicon image|Royal_Banner_of_the_Kingdom_of_Castile_(Variant).svg}}[[Кастилия Патшалығы]] * {{Flagicon image|Royal_Banner_of_León.svg}} [[Леон Патшалығы]] * {{Flagicon image|Royal_Banner_of_Navarre_(Early_Design).svg}} [[Наварра Патшалығы]] * {{Flagicon image|Royal_Banner_of_Aragón.svg}} [[Арагон тәжі]] * {{Flagicon image|PortugueseFlag1095.svg}} [[Португалия графтығы]]<br/>{{resize|(868–1139)}} * {{Flagicon image|PortugueseFlag1485.svg}} [[Португалия Корольдігі]]<br/>{{resize|(1139–1249; 1249–1415)}}<hr /> '''Кейінірек (13-15 ғғ.):''' * {{Flagicon image|Royal_Banner_of_the_Crown_of_Castille_(15th_Century_Style).svg}} [[Кастилия тәжі]]<br> * {{Flagicon image|Royal_Banner_of_Aragón.svg}} [[Арагон тәжі]]<br> * {{Flagicon image|Royal_Standard_of_the_Catholic_Monarchs_(1475-1492).svg}} [[Испан монархиясы|Испан монархиясы]]<br> {{Collapsible list|title='''Қолдау:'''|{{Plainlist| * {{Flagicon image|Pavillon_de_Narbonne.svg}} [[Нарбонн]] * {{Flagicon image|Flag_of_Marseille.svg}} [[Марсель]] * {{Flagicon image|Drapeau_de_Provence_«_ancien_».svg}} [[Прованс графтығы]] * {{Flagicon image|Flag_of_Aquitaine.svg}} [[Аквитан княздігі]] * {{Flagicon image|Flag_of_France_(XII-XIII).svg}} [[France in the Middle Ages|Франция Патшалығы]] * {{Flagicon image|Flag_of_Genoa.svg}} [[Генуя Республикасы]] * {{Flagicon image|Flag_of_the_Republic_of_Pisa.svg}} [[Пиза Республикасы]] * {{Flagicon image|Flag_of_the_Papal_States_(pre_1808).svg}} [[Папа облысы]] * {{Flagicon image|Flag_of_England.svg|16px}} [[Англия Патшалығы]] * {{Flagicon image|Kongeflagg.svg}} [[Норвегия Патшалығы(872–1397)|Норвегия Патшалығы]]}}}} |қарсылас2 = {{flagicon image|Star and Crescent.svg}} '''[[Ислам | Мұсылмандар]]'''<hr/> '''Ерте (8–10 ғғ.):''' * {{Flagicon image|Umayyad Flag.svg}} [[Умәйя әулеті]]<br />{{resize|(661–750)}} * {{Flagicon image|Umayyad Flag.svg}} [[Кордоба әмірлігі]]<br />{{resize|(756–929)}} * [[Кордоба халифаты]]<br />{{resize|(929–1031)}}<hr /> '''Орта (10-13 ғғ.):''' * [[Әлморавид әулеті]]<br />{{resize|(1061–1147)}} * [[Әлмуаххид Халифаты]]<br />{{resize|(1145–1269)}} * [[Сарагосаның Тайфасы]] * [[Бадажоздың Тайфасы]] * [[Толедо тайфасы]] * {{Flagicon image|Al-andalus_Sevilla.png}} [[Севилья Тайфасы]] * [[Гранададағы Тайфасы]]<hr/> '''Кейінірек (13-15 ғғ.):''' * {{Flagicon image|Royal_Standard_of_Nasrid_Dynasty_Kingdom_of_Grenade.svg}} [[Гранада әмірлігі]]<br />{{resize|(1145–1492)}} * [[Маринид сұлтандығы]]<br />{{resize|(1244–1415)}} * {{Flagicon image|Flag_of_the_kingdom_of_tlemcen.svg}} [[Тлемсен Патшалығы]] |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |ескерту = }} '''Реконкиста'''<ref>Жазылуы негізінен бірдей болғанымен, айтылуы әртүрлі Пиреней тілдерінің арасында, көбіне сәйкес тілдердің дыбыстық құрылымдарына сәйкес ерекшеленеді. Айтылымдар келесідей: Астуриялық, галисиялық және испанша: [rekoŋˈkista] Португалша: [ʁɨkõˈkiʃtɐ] Каталанша: [rəkuŋˈkestə ~ rekoŋˈkesta], Reconquesta деп жазылған. Ауызекі тіл Reconquista деп аталады және жазылады (төл. [Rəkuŋˈkistə ~ rekoŋˈkista]). Баск: [erekoŋkis̺ta], Errekonkista деп жазылған Реконкистаның арабша термині - الاسترداد al-Istirdad (сөзбе-сөз «қалпына келтіру»), дегенмен ол көбінесе سقوط الأندلس сукут аль-Андалус, әл-Андалустың құлауы деп аталады.</ref> (испан және португал-тілінде '''''Reconquista''''' – қайта бағындыру) — ұзақ тарихи кезең, қайтарылуы және жерін жаулап алуы [[Пиреней түбегі|Пиреней түбегіндегі]] христиан мемлекеттердің, мұсылман елдерден. Дәстүрлі тарихнама «Реконкиста» терминін [[XIX ғасыр|19 ғасырдан]] бастап қолданады.<ref>O'Callaghan, Joseph F. (2003). ''Reconquest and Crusade in Medieval Spain''. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. p. 19. ISBN <bdi>978-0812236965</bdi>. Retrieved February 15, 2012.</ref> Ол 8-ші ғасырдың бірінші жартысында Пиреней түбегінің көп бөлігін араб-бербер жаулап алғаннан кейін бірден басталды. Батыс тарихшылары сонымен бірге Реконкистаны [[Ковадонга шайқасы|Ковадонга шайқасынан]] бастайды (718 немесе 722 жыл), христиан қарулы күштерінің Испаниядағы алғашқы [[1111 жыл|1111-ж]]. араб-бербер күштерінің шабуылынан кейінгі алғашқы жеңісі. Испан-гот дворяны [[Пелайо]] бастаған бұл шайқаста христиан әскері сол аймақтағы халықтардың бірнеше тобынан тұрды: Астуриялықтар, [[Баскілер]], т.б. жеңді. [[X ғасыр|10 ғасырдың]] аяғында [[Омейя әулеті|Умәйя уәзірі]] [[Мұхаммед Әл-Мансұр]] жаңадан құрылған солтүстік христиан патшалықтарын өзіне бағындыру үшін 30 жыл бойы әскери жойқын жорықтарды басқарды. Реконкиста әр түрлі жетістіктермен жалғасты, бұл феодалдық қақтығыстармен байланысты болды, бұл Пиреней христиандық билеушілерін бір-бірімен, сондай-ақ олардың бүлікшіл вассалдарымен күресуге мәжбүр етті. Бұл бірқатар жағдайларда христиан билеушілерін мұсылмандармен уақытша одақ құруға мәжбүр етті. Екінші жағынан, араб әмірлері арасында да қақтығыстар болды, олар билік үшін күрес барысында христиандардан көмек сұрады. Соңында, аймақтың екі ірі патшалығы біріктірілгеннен кейін, Кастилия мен Арагон билеушілері, [[II Фердинанд (Арагон патша)|II Фердинанд]] мен [[Кастилияның Изабелла]] арасындағы некеге тұру арқылы жаңа мемлекет құрылды, Кастилия мен Леон Патшалығы, сонымен қатар Испаниядағы соңғы мұсылман тайпасының жаулап алуы және құлауы ретінде - [[1492 жыл|1492 жылы]] құлаған [[Гранада әмірлік]]. Реконкистаның аяқталуымен оның артынан [[«Альхамбра жарлығы»|«Әлхамра жарлығы»]] пайда болды.Шарт бойынша барлық христиандар емес (мұсылмандар мен еврейлер) христиан дінін қабылдамаса, Испаниядан шығарылуға міндетті болды, сонымен бірге испан [[Испан Инквизициясы|инквизициясының]] басталуы. == Терминнің шығу тегі == 19 ғасырдан бастап дәстүрлі тарихнама Реконкистаның бар екендігін атап өтті<ref>García Fitz, Francisco (2009). [http://www.durango-udala.net/portalDurango/RecursosWeb/DOCUMENTOS/1/1_1945_3.pdf "La Reconquista: un estado de la cuestión"] (PDF). ''Clío & Crímen: Revista del Centro de Historia del Crimen de Durango'' (in Spanish) (6): 146. ISSN 1698-4374. Archived (PDF) from the original on April 18, 2016. Retrieved December 12, 2019. <q>Queda claro, pues, que el concepto de Reconquista, tal como surgió en el siglo XIX y se consolidó en la historiografía de la primera mitad del XX, se convirtió en uno de los principales mitos originarios alumbrados por el nacionalismo español. [It is clear, then, that the concept of Reconquista, as it emerged in the 19th century and was consolidated in the historiography of the first half of the 20th, became one of the principal origin myths illuminated by Spanish nationalism.]</q></ref>, бұл христиан Пиренский патшалықтары қарсыласып, мұсылман патшалықтарын жаулап алған үздіксіз құбылыс, территорияны Пиреней христиандарынан әскери жолмен басып алған жалпы жау деп түсінді.<ref>[[Джозеф О'Каллахан]] (2003). [https://books.google.kz/books?id=4gVIt5u0U5wC&redir_esc=y ''Reconquest and Crusade in Medieval Spain''.] Philadelphia: University of Pennsylvania Press. p. 19. ISBN <bdi>978-0812236965</bdi>. Retrieved February 15, 2012.</ref> Христиан түбегін қайта жаулап алу тұжырымдамасы алғаш рет 9 ғасырдың аяғында пайда болды.<ref>[[МакКиттерик, Розамонд]]; Collins, R. (1990). [https://books.google.kz/books?id=ZEaSdNBL0sgC&pg=PA272&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false ''The New Cambridge Medieval. History 1''.] Cambridge University Press. p. 289. ISBN <bdi>9780521362924</bdi>. Retrieved July 26, 2012.</ref>Бұл кезең Испаниядағы христиандар мен мұсылмандардың мәдени және діни бөлінуін және жаулап алынған территорияларда вестготтар патшалығын қалпына келтіру ретінде қарастырылған мұсылмандарды шығару қажеттілігін көрсететін құжат христиан шежіресі - ''[[Chronica Prophetica]]'' (883-884) белгілеген. [[Сурет:Chronology of the events of the Reconquista 718^722-1492.(in Kazakh language).png|нобай|562x562px|Реконкистаның хронологиясы|солға]]Христиан да, мұсылман билеушілер де өзара шайқасты. Мұсылмандар мен христиандар арасындағы одақ сирек кездесетін емес.Екі жақтағы жалдамалылардың арасындағы айырмашылық одан әрі анықталмады, кім көп ақша төлесе, сол үшін күресіп жатты. Бүгінгі күні осы кезеңде салыстырмалы діни төзімділіктің ұзақ эпизодтары болды деп саналады. Алайда, бүгінде бұл идеяға кейбір ғалымдар қарсы шықты. [[XI ғасыр]]<nowiki/>дың аяғында басталған крест жорықтары христиандардың жаулап алушылық діни идеологиясын тудырды, сонымен бірге Әлморавидтердің және одан да көп Әлмуаххидтардың, Әл-Андалустағы мұсылмандар жиһадының осындай тұрақты идеологиясына қарсы тұрды. Шындығында, X-XI ғасырлардағы бұрынғы құжаттар кез-келген «қайта жаулап алу» идеясы туралы үнсіз.<ref>Джозеф О'Каллахан.(2013). ''[https://books.google.kz/books?id=6fPSBQAAQBAJ&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Reconquest and Crusade in Medieval Spain]''. University of Pennsylvania Press. p. 18. ISBN <bdi>978-0-8122-0306-6</bdi>. Retrieved October 23, 2017.</ref> Осы идеяны қолдай отырып, мұсылмандар мен христиандардың араздығы туралы хабарлар пайда болды, атап айтсақ, [[Ронсеваль шатқалындағы шайқас (778)]] француздың ойдан шығарылған нұсқасы [[Шансон де Ролан|«Шансон де Ролан»]], Пиреней [[Сарациндер]]<nowiki/>іне (маврларға) сілтеме жасап, және 1880 жылдан бастап француз білім беру жүйесіндегі тарихи факт. == Тарихы == === Вестгот патшалығы. === [[VIII ғасыр|VIII ғасырдың]] басында [[Пиреней түбегі]] [[Батыс Рим империясының құлауы|Батыс Рим империясы құлағаннан]] бірнеше ғасыр өткен соң пайда болған Уестготтардың патшалығының бақылауында болды. Вестгот патшалығы осыдан кейін жергілікті күшпен жақсы құрылды,ол іс жүзінде билік үшін бәсекелес ондаған ықпалды үйлерден тұрды және олардың арасында монархты сайлауға жауапты болды. [[705 жыл|705]] жылда патшалықты жас патша [[Виттиза]] басқарды, ол жастайынан таққа отырды, алдымен әкесі [[Эгика|Эгикамен]] бірмен. [[698 жыл|698]] жылы әкесі оны тең билеуші етіп тағайындады. Басынан бастап, бұрынғы [[Галисия патшалығы]] басқаруға арналған аймақ ретінде бөлінді, оның [[Туй (Испания)|Туйда]] резиденциясы болды . [[702 жыл|702 жылы]] әкесі Эгика қайтыс болғанға дейін, [[701 жыл|701]] жылы [[15 қараша|15]] немесе [[24 қараша|24 қарашада]] ол патшалыққа майланған. Оның билігінің басындағы уақыт бейбіт болды, патшаның ең өзекті мәселелеріне солтүстіктегі [[Баскілер]] халқымен шамалы қақтығыс және [[Шығыс Рим империясы|Шығыс рим империясы]] мен [[Франк мемлекеті|Франк Мемлекетпен]] қысқа шекара жанжалдары мен қақтығыстар кірді. Ресми түрде, қайтыс болған күні және оның билігінің аяқталуы белгісіз. Бірнеше дереккөздер өлім жылын білдіреді [[710 жыл|710]] (кейде өлім айы,ақпан), ал [[Мозараб хроникасы|Мозараб хроникасынан]] [[711 жыл|711]] жылды білдіреді. === Билік үшін күрес === Қалай болғанда да, Хроника оны [[710 жыл|710]] жылы дворяндардың қолдауымен [[Родерих]] басқарған төңкеріс кезінде өлтірілгенін айтады. Ол қайтыс болғаннан кейін Вестгот патшалығы патшалықтағы билік үшін өзара күреске түсті. Испания бәсекелес үміткерлер арасында бөлінді: оңтүстігінде [[Родерих]] және солтүстігінде [[Агила II]]. Агила [[708 жыл|708]] жылдан бастап оның заңсыз ұлы және Виттизаның тең билеушісі болған шығар. "[[Альфонсо III Хроникасы]]" оның көптеген әйелдері мен құлдары туралы, және оның Испанияның күйреуі мен құлдырауын қалай әкелгені туралы айтады. Оның билігі туралы және халықтың жадында пікірлер әртүрлі болды. Родерих Толедоға таққа отырды, Пиреней түбегінің батыс және оңтүстік аймақтарын басқарды, ал Агила II солтүстік-шығыс бөлігін басқарды. Азаматтық соғыс қаупі көкжиекте пайда болды, бірақ тағы бір сыртқы қауіп Вестгот патшалығының Оңтүстік шекараларына [[Умәйя әулеті|Умәйя халифатына]] жетті. == Басталуы == {{Толық мақала|Арабтардың Пиреней түбегін жаулап алуы}}[[I Уәлид]] армиясының қолбасшысы болып тағайындалған [[Мұса ибн Нұсайыр|Мұса ибн Нұсайр]] Солтүстік Африкада тәртіп орнатып, Атлант мұхитына жетті. [[Сурет:Invasionislámicaespaña.svg|нобай|274x274 нүкте]] [[Сурет:Tarik ibn Ziyad -.jpg|солға|нобай|Тарық ибн Зияд]] [[Сеута]] бекінісін басып алу бұғаз арқылы түбекке жол ашуы мүмкін. Ол кезде Испанияда ішкі қақтығыстар өршіп, Вестготтар еврейлерді қудалады және билік үшін белсенді күрес болды. Мұсаның бастапқы жоспарларында Испанияға басып кіру ниеті болған жоқ, Вестгот патшалығы билеушісінің жеке жаулары оны осы шешімге итермелеген деген пікір бар. Атап айтқанда, оларға Сеута билеушісі және губернаторы [[Юлиан (Сеута графы)|Юлиан]] көмектесті. Испаниядағы ішкі жағдайды пайдаланып, Мұса ибн Нусайр халифаның рұқсатымен 710 жылы [[Тариф ибн Малик]] пен [[Тарық ибн Зияд]]<nowiki/>ты үлкен әскері бар бұғаз арқылы жіберді. Ол жеңіспен оралғанда, Тарық бастаған мұсылман-араб әскері бұғазды кесіп өтіп, Испанияға басып кірді. 711 жылы Саладо өзенінің жанында ол Испания Королі Радерихпен соғысып, араб мұсылмандары жеңіске жетіп, біртіндеп испан қалаларын жаулап ала бастады. Сайып келгенде, Испанияның астанасы Толедо арабтарға өтті. === Гуадалете шайқасы === === Испанияны жаулап алу. === == Дереккөздер == <references /> == #2 "''Суретшілер''" == {{Суретші|есімі=Лоуренс Альма-Тадема|шынайы есімі={{Lang-nl|Lourens Alma Tadema}}<br/> {{Lang-en|Lawrence Alma-Tadema}}|суреті=Lawrence Alma-Tadema.jpg|туған күні=08.01.1836|қайтыс болған күні=25.07.1912|туған жері=[[Дронрейп]], Нидерланд|қайтыс болған жері=[[Висбаден]], [[Германия империясы]]|жанры=[[Тарихи кескіндеме]]|азаматтығы={{Flagicon image|Flag of the Netherlands.svg}} [[Нидерланд]]<br/> {{Flagicon image|Flag of the United Kingdom.svg}} [[Ұлыбритания]]|өнер ағымы=[[Виктория Дәуірі]]|Commons=Lawrence Alma-Tadema}} === ЗЕРТХАНАЛАР === • [[Қатысушы:Dimash Kenesbek/Жорж Сёра]] • [[Қатысушы:Dimash Kenesbek/Питер Брейгель Ұлы]] '''Лоуренс Альма-Тадема''' ([[Нидерланд тілі|нидерл]]: ''Lourens Alma Tadema;'' [[Ағылшын тілі|ағылш]]: ''Lawrence Alma-Tadema''; [[8 қаңтар]], [[1836 жыл|1836 ж.]] – [[25 маусым]], [[1912 жыл|1912 ж.]]) — негізінен тарихи тақырыптарға сурет салған голландиялық британдық классик суретші. Нидерландыдан шыққан, Бельгиядағы Антверпен патшалық академиясында оқыған. Алма-Тадема ең танымал және жоғары ақы төленетін [[Виктория дәуірі|Виктория дәуіріның]] суретшілерінің бірі болып саналды. Оның өмірінде көптеген адамдар оның сурет салу шеберлігіне және классикалық ежелгі бейнелеріне таң қалса да, оның жұмыстары қайтыс болғаннан кейін танымал болды және тек 1960 жылдардан бастап олар ХІХ ғасырдағы Британдық өнердегі маңыздылығы үшін қайта бағаланды. == Өмірбаян == Лоуренс Альма Тадема 1836 жылы 8 қаңтарда Нидерландтың солтүстігіндегі Фрисландиядағы Дронрейп шағын ауылында дүниеге келді. Ол ауыл нотариусы Петер Тадем мен оның әйелі Хинке Диркс Брауэрдің алтыншы баласы болды. Тадема – ескі Фриз тегі, "Адам ұлы" дегенді білдіреді.<ref>''Barrow R.'' Lawrence Alma-Tadema. — Phaidon Press Inc, 2001. — 208 p. — <nowiki>ISBN 0-7148-3918-3</nowiki>.</ref> Лоуренс пен Альманың есімдері оның құда берілді, бірақ Ұлыбританияға көшкеннен кейін, тізімдегі ең басында көрмелер каталогында болу үшін екінші аты фамилияға енгізілді. 1838 жылы Тадемнің отбасы Леуварденге көшіп келді, онда оның әкесі нотариус көп ақша тапты. Анасы өнерге бейім болды және балалар сурет салуды үйренуі керек деп шешті, Лоуренс алғашқы сабақтарын аға-інілерімен бірге жергілікті суретшіден алды. Оған заңгерлік білім беру керек еді, ал Тадеманы Леуварден гимназиясында анықталды, онда ол тарихқа қызығушылық танытты. Ол сурет салуда өзін-өзі жетілдіруді жалғастырды, оның негізгі басшылығы Леонардо Да Винчидің жаңа бастаған суретшілерге арналған трактаты болды. Ауыр жаттығулар ауруға әкелді, 15 жасында оған "туберкулез" диагнозы қойылды. Өлімді күтіп, ол графика мен кескіндемемен одан да қарқынды айналысты, анасы суретші болғысы келетіндігімен келісуге мәжбүр болды. 1850-1851 жылдары ол өзінің алғашқы станоктық туындыларын — артиердің әпкесінің портреті мен автопортретін жасады, бұл оған өзінің көркемдік қабілеттерін бағалауға мүмкіндік берді. Сауыққан Лоуренс 1852 жылы Антверпен Корольдік академиясына оқуға түсіп, онда төрт жыл оқыды. Оның басты тәлімгері Эгидиус Вапперс болды, Альма-Тадема ілімдегі жетістіктері үшін бірнеше марапаттарға ие болды. Академияда Лоуренс Тадема Француз романтикердің еліктеген және Никез де Кейзермен бірге оқыды, бұл оның шәкіртінің жұмысына да әсер етті; алайда романтизмге деген құштарлық қысқа болды. 1856 жылы Лоуренс академиядан кетіп, тарих және архитектура, тарихи костюмдер курстарын тыңдаған профессор Людвиг Ян де Тейенің жетекшілігімен ежелгі халықтардың тарихы мен сәулетімен терең сабақ бастады; олардың ынтымақтастығы шамамен үш жылға созылды. Сонымен қатар, "Фауст және Маргарита" акварелі жасалды, онда Альма-Тадеманың көркемдік ойлау ерекшеліктері толық көрінді. Әдеби сюжет оны негізінен готикалық сәулет пен тарихи костюмдерді бейнелеу мүмкіндігімен қызықтырды. Содан кейін оның перфекционизмі алғаш рет пайда болды: суретші ең ұсақ бөлшектерді мұқият зерделеуге тырысты, егер оған бір нәрсе сәйкес келмесе, ол өз жұмысының нәтижелерін бұзудан тартынбады. Фауст тақырыбында ол бірнеше акварель жазды, бірақ ұрпақтары үшін біреуін ғана сақтап қалды. 1858 жылы қарашада Альма-Тадема суретші [[Хендрик Лейс|Хендрик Лейспен]] жұмыс істей бастады, оның мектебі Бельгиядағы ең танымал мектептердің бірі болды. Өз тақырыбын іздеуде Лоуренс алғаш рет ежелгі тақырыптарға бет бұрды және академиялық кескіндеме үшін сирек кездесетін сюжетті — [[Ипполит|Ипполиттің]] өлімін таңдады. Алайда, мифологиялық сюжет тарихи сенімді бөлшектерді көрсетуге мүмкіндік бермейтіні белгілі болды, ал суретші мифологиялық тақырыптарға қайта оралмады. Ол Меровинг дәуіріне бет бұрды, ол оны Тейедан да қызықтырды. Лейс Альма-Тадемнің жетекшілігімен 1861 жылы Антверпендегі академиялық көрмеде қойылған "Хлодвиг балаларын оқыту" атты алғашқы ауқымды жұмысын жазды. Суреттің сюжеті қарапайым: кловистің балалары анасы мен конфессионерінің бақылауымен әскери балта лақтырумен айналысады. Тадема кескіндеме бойынша мұқият жұмыс істеді — шамамен екі жыл, кейбір эскиздер сақталды. Жұмыстың сәттілігі суретшінің одан әрі танымал болуына негіз болды, картинаны сыншылар мен өнер шеберханасындағы әріптестер ғана емес, Патша Леопольд те мақұлдады. 1862 жылы өзінің дебютінің сәттілігінің әсерінен Альма-Тадема меровинг қоғамының өмірінен суреттер сериясын жасады. Олардың бірі ақын және Епископ Венанций Фортунатқа арналды, ол Радегонда патшайымымен қарым-қатынас жасады. Алайда, суретте VI ғасырдың аяғындағы франк Галлиясының жағдайы мен өмірінің ауырлығын ештеңе еске түсірмейді: акция көлеңкелі террассада өтеді, ыдыс-аяқтар бай және кейіпкерлердің монастикалық киімдеріне қайшы келеді, Венанций Фортунат ежелгі римдіктер сияқты таңқаларлық күйде болады. 1862 жылы Альма-Тадема Лейс шеберханасынан кетіп, содан бері біртіндеп еуропалық деңгейдегі академиялық суретші бола отырып, өз бетінше жұмыс істеді. Сол жылы ол Англияға сапар шегіп, ұзақ уақыт бойы Британия мұражайында және Виктория және Альберт мұражайында жұмыс істеді. Меровинг тақырыбы қалдырылды, суретшіні одан да терең ежелгі қызықтырды. Оны ежелгі Мысыр қызықтырды, бірақ Альма-Тадем пирамидалар еліне алғаш рет 1902 жылы ғана келді, ал 1860 жылдары ол көрген мұражай экспонаттарын суреттеді. Жаңа сюжеттегі алғашқы сурет Нубия елшілерінің кездесуіне арналған" 3000 жыл бұрын ежелгі Мысыртегі ойын-сауық " болды. Бұрынғыдай, сурет көрермендер мен сыншыларды археологиялық тұрғыдан дәл бөлшектермен қызықтырды — мысалы, Луврдағы ежелгі мысыр арфасы Альма-Тадема. "Ежелгі Мысыр шахматшылары" картинасы ұқсас қасиеттерге ие болды, дегенмен іс жүзінде картинаның кейіпкерлері сенетте ойнады. Барлық бөлшектер жағдайды қоса алғанда, настенную кескіндеме, болды шығынға байланысты мұражай жәдігерлері. <references /> == #3 == 9ot5zpz9nsop4l633yxm99g3sivw03h 0 648944 3480753 3144149 2025-06-17T13:43:44Z Орел Карл 81620 3480753 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | фон түсі = | шынайы атауы = Орден Трудового Красного Знамени | мемлекет = {{USSR}} | үшін мараппатталған = Кеңес мемлекеті мен қоғамы алдындағы үлкен еңбек қызметі | тапсырушы = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | негіз = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | сайты = }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == {{commonscat|Order of the Red Banner of Labour (USSR)}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 2pa1fd8rwljdj70opbcuwbbbg6v4c8p 3480755 3480753 2025-06-17T13:51:33Z Орел Карл 81620 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480755 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == {{commonscat|Order of the Red Banner of Labour (USSR)}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] e1pzgvb9avcyme22pvuifwewpzhklo3 3480757 3480755 2025-06-17T13:52:02Z Орел Карл 81620 /* Тарихы */ 3480757 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] rayfgetpt9ybw5teivq34n5rd87yfda 3480760 3480757 2025-06-17T14:17:37Z Орел Карл 81620 /* Тарихы */ 3480760 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. КСРО ОАК мен ХКК 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген. == Орден жарғысы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] ms8fr9voxecuyk0y46r715qhwsq11c8 3480761 3480760 2025-06-17T14:18:08Z Орел Карл 81620 /* Тарихы */ 3480761 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген. == Орден жарғысы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 05q1p8ceh6ewzib4puzs5gt6brwbqwi 3480762 3480761 2025-06-17T14:18:42Z Орел Карл 81620 /* Тарихы */ 3480762 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген. == Орден жарғысы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] g3nnbg611vrzbklnyc26sge4a2dt5jp 3480764 3480762 2025-06-17T14:23:33Z Орел Карл 81620 /* Тарихы */ 3480764 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] kjh01rkljp5l62y1gl73r2prc0tlwb7 3480767 3480764 2025-06-17T14:40:03Z Орел Карл 81620 /* Орден жарғысы */ 3480767 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгі === 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 0vkxrzjc0jw2in81kgbz7vyn64stp2w 3480768 3480767 2025-06-17T14:40:41Z Орел Карл 81620 /* Орден жарғысы */ 3480768 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады<ref>{{Cite web |url=http://www.kubera.narod.ru/zakakt/ord-tkz.htm |title=Статут и описание Ордена Трудового Красного Знамени |access-date=2008-04-15 |archive-date=2022-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220121021042/http://www.kubera.narod.ru/zakakt/ord-tkz.htm |deadlink=no }}</ref>. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгі === 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 65w9on3lod0y2y2lswk436gx8w8jhkp 3480769 3480768 2025-06-17T14:41:01Z Орел Карл 81620 /* Орден жарғысы */ 3480769 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгі === 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 0vkxrzjc0jw2in81kgbz7vyn64stp2w 3480772 3480769 2025-06-17T15:04:45Z Орел Карл 81620 /* I үлгі */ 3480772 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|200px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі - эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] fgipeluno7lp1ykoodbxr8g346vcg6x 3480773 3480772 2025-06-17T15:04:58Z Орел Карл 81620 /* I үлгісі */ 3480773 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі - эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] rh7ysbh52abtqnvvtcnbcap1ncehxw9 3480774 3480773 2025-06-17T15:06:10Z Орел Карл 81620 /* II үлгісі */ 3480774 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі - эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === 1936 жылғы орденнің үлгісі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] s75q2r6phsc9tvwjhvd9bld3ungmxlx 3480780 3480774 2025-06-17T15:24:40Z Орел Карл 81620 /* Орден сипаттамасы */ 3480780 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (6 сағат ішінде) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 1i8ta6epynksboxc8x085ptd29meydx 3480781 3480780 2025-06-17T15:25:37Z Орел Карл 81620 /* II үлгісі */ 3480781 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] nbof1lztfziv1fesv2ij10j2brc4a5m 3480783 3480781 2025-06-17T15:48:41Z Орел Карл 81620 /* Орден сипаттамасы */ 3480783 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] qtz4p48q7izovza07zbdmitiu9ncxrw 3480784 3480783 2025-06-17T15:50:03Z Орел Карл 81620 /* III үлгісі */ 3480784 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|200px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|200px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 36cmwujxfdsr8f7or01fejvzixizwux 3480785 3480784 2025-06-17T15:50:17Z Орел Карл 81620 /* III үлгісі */ 3480785 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 6ml9skd521c43zcbgopa5ath9718z4d 3480788 3480785 2025-06-17T16:14:16Z Орел Карл 81620 /* Марапатталғандар */ 3480788 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Россия)|Дзержинск]], [[Никополь (Днепропетровская область)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Великий Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Улан-Удэ]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] cn3wellbbn8s0gdxflmaadavvtx5g1w 3480789 3480788 2025-06-17T16:14:40Z Орел Карл 81620 /* Марапатталғандар */ 3480789 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Россия)|Дзержинск]], [[Никополь (Днепропетровская область)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Великий Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Улан-Удэ]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] cdyx53465fehfhcgic0s44u74g3wtvp 3480790 3480789 2025-06-17T16:16:24Z Орел Карл 81620 /* Марапатталғандар */ 3480790 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка (Донецк облысы)|Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Нижегород облысы)|Дзержинск]], [[Никополь (қала, Украина)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Великий Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Улан-Удэ]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] dyhmoqtza7jga7rod04rycotc2n7cyw 3480791 3480790 2025-06-17T16:17:05Z Орел Карл 81620 /* Марапатталғандар */ 3480791 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка (Донецк облысы)|Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Нижегород облысы)|Дзержинск]], [[Никополь (қала, Украина)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Великий Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Ұлан-Уде]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] p3ap9gxya9fxs6t0mbv43zw32gqac6i 3480792 3480791 2025-06-17T16:18:31Z Орел Карл 81620 /* Дереккөздер */ 3480792 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка (Донецк облысы)|Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Нижегород облысы)|Дзержинск]], [[Никополь (қала, Украина)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Великий Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Ұлан-Уде]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Галереясы == <gallery caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:Stamp_of_USSR_1043.jpg|КСРО маркасы, 1946 жыл Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1705.jpg|КСРО маркасы, 1952 жыл </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] 5ah1hwctkrjgrfhu0f51nul1yr04k1c 3480801 3480792 2025-06-17T16:41:12Z Сәуір 1 61115 3480801 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка (Донецк облысы)|Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Нижегород облысы)|Дзержинск]], [[Никополь (қала, Украина)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Жоғарғы Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Ұлан-Уде]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Галереясы == <gallery caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:Stamp_of_USSR_1043.jpg|КСРО маркасы, 1946 жыл Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1705.jpg|КСРО маркасы, 1952 жыл </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл]] tj3luxq4nu8zcdu2ukh9aszxzp7enwa 3480802 3480801 2025-06-17T16:46:44Z Сәуір 1 61115 «[[Санат:КСРО-дағы 1928 жыл|КСРО-дағы 1928 жыл]]» деген санатты аластады; «[[Санат:КСРО ордендері|КСРО ордендері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480802 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка (Донецк облысы)|Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Нижегород облысы)|Дзержинск]], [[Никополь (қала, Украина)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Жоғарғы Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Ұлан-Уде]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Галереясы == <gallery caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:Stamp_of_USSR_1043.jpg|КСРО маркасы, 1946 жыл Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1705.jpg|КСРО маркасы, 1952 жыл </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар]] [[Санат:КСРО ордендері]] saxm64djnzkr1iupa7dy0yz0kjaksm2 3480803 3480802 2025-06-17T16:46:53Z Сәуір 1 61115 «[[Санат:1928 жылы пайда болған марапаттар|1928 жылы пайда болған марапаттар]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480803 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Ту» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка (Донецк облысы)|Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Нижегород облысы)|Дзержинск]], [[Никополь (қала, Украина)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Жоғарғы Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Ұлан-Уде]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Галереясы == <gallery caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:Stamp_of_USSR_1043.jpg|КСРО маркасы, 1946 жыл Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1705.jpg|КСРО маркасы, 1952 жыл </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:КСРО ордендері]] hln0c894dci289noqp8ok031q7djjol 3480804 3480803 2025-06-17T16:47:32Z Сәуір 1 61115 3480804 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Туы» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Туы» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Туы» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Ту ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Туы» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Ту орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Ту ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Ту орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Ту орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Ту орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Ту ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Ту орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Ту орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Ту орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка (Донецк облысы)|Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Нижегород облысы)|Дзержинск]], [[Никополь (қала, Украина)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Жоғарғы Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Ұлан-Уде]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Галереясы == <gallery caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:Stamp_of_USSR_1043.jpg|КСРО маркасы, 1946 жыл Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1705.jpg|КСРО маркасы, 1952 жыл </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:КСРО ордендері]] 0aehefxa17gybnm439aeqz9pmx6uvgt 3480909 3480804 2025-06-18T05:30:54Z Орел Карл 81620 3480909 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Еңбек Қызыл Туы ордені | суреті = [[Сурет:SU Order of the Red Banner of Labour ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = [[Орден|орден]] | үшін марапатталады = Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[7 қыркүйек]] [[1928 жыл]] | алғашқы иегері = | соңғы иегері = [[21 желтоқсан]] [[1991 жыл]] | барынша ұсынылған = 1 224 590 | жоғары марапаты = [[Отан соғысы ордені|II дәрежелі Отан соғысы ордені]] | төменгі марапаты = [[Халықтар Достығы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Red Banner of Labour (USSR) }} '''Еңбек Қызыл Туы ордені''' ({{lang-ru|Орден Трудового Красного Знамени}}) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] Жарлығымен құрылған. == Тарихы == КСРО «Еңбек Қызыл Туы» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді. РКФСР «Еңбек Қызыл Туы» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен [[Владимир Ильич Ленин|В. И. Ленин]] марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады. РКФСР «Еңбек Қызыл Туы» орденімен бірінші болып [[Гомел губерниясы|Гомел губерниясындағы]] Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР [[Бүкілресейлік орталық атқару комитеті|БОАК]] Жарлығымен Чигиринский көпірін [[Сең жүру|сең жүруден]] жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды. [[КСРО орталық атқару комитеті|КСРО ОАК]] мен [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|ХКК]] 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Туы ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді. 1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Туы» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды. 1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды. Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген<ref>{{мақала | авторы = | тақырыбы = Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года| шынайы атауы = | сілтеме = https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_023.pdf| тілі = ru| жауапты = | баспа авторы = | басылым = Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик| түрі = газет| орны = | баспасы = | жыл = 1943| томы = | нөмірі = 23 (229)| беттері = 1—2| isbn =| issn= }}</ref>. == Орден жарғысы == # «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды. # Еңбек Қызыл Туы орденімен марапатталады: :* КСРО азаматтары; :* кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер. Еңбек Қызыл Туы орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады. # «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады; :* жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін; :* ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін; :* ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін; :* елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін; :* кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін; :* өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін; :* мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін; :* КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін. # Еңбек Қызыл Туы ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады. # КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады. == Орден сипаттамасы == Орденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді. Еңбек Қызыл Туы орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады. === I үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour 1 type.jpg|thumb|right|250px|I үлгісі, 1928—1936 ж.]] 1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш». 1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Туы ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды. Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм. === II үлгісі === [[Сурет:Order of Red Banner of Labor thumb.png|thumb|right|250px|II үлгісі, 1936—1943 ж.]] 1936 жылғы орденнің үлгісі. Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады. Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады. === III үлгісі === [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour OBVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісі, 1943—1991 ж.]] [[Сурет:Order of the Red Banner of Labour REVERSE.jpg|thumb|right|150px|III үлгісінің артқы жағы]] Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген. Еңбек Қызыл Туы орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған. Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан. Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм. == Марапатталғандар == КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет [[Солтүстік полюс]] аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. и Квятковский М. марапатталды. №1 КСРО Еңбек Қызыл Туы ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Туы орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді. Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Туы орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды. КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Туы орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған. Еңбек Қызыл Туы орденімен марапатталған қалалар: * 1970 — [[Николаев]], [[Тирасполь]], [[Каменское|Днепродзержинск]], [[Воркута]], [[Гомел]], [[Мирней]], * 1971 — [[Калининград]], [[Калуга]], [[Магнитогорск]], [[Мурманск]], [[Төменгі Тагил]], [[Новокузнецк]], [[Новомосковск (қала)|Новомосковск]], [[Омбы]], [[Жаманқала]], [[Подольск]], [[Тверь (қала)|Калинин]], [[Ярославль]], [[Владимир (қала)|Владимир]], [[Мариуполь|Жданов]], [[Березники]], [[Ангарск]], [[Теміртау]], [[Норильск]], [[Краматорск]], [[Южно-Сахалинск]], * 1972 — [[Петропавловск-Камчатский]], * 1974 — [[Киров (қала)|Киров]], [[Витебск]], [[Полтава]], * 1975 — [[Кривой Рог]], * 1977 — [[Череповец]], [[Макеевка (Донецк облысы)|Макеевка]], [[Рыбинск]], [[Кинешма]], * 1978 — [[Бішкек|Фрунзе]], [[Петрозаводск]], [[Херсон]], [[Гродно]], [[Ковров]], [[Нарва]], [[Верхняя Салда]], * 1979 — [[Павлоград]], [[Чиатура]], * 1980 — [[Пятигорск]], [[Сыктывкар]], [[Дзержинск (Нижегород облысы)|Дзержинск]], [[Никополь (қала, Украина)|Никополь]], [[Соликамск]], * 1981 — [[Ногинск]], [[Прокопьевск]], [[Ашхабад]], [[Ирбит]], [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]], * 1982 — [[Қорған (қала)|Қорған]], [[Миасс]], [[Первоуральск]], [[Якутск]], * 1983 — [[Жоғарғы Новгород]], [[Ровно]], * 1984 — [[Қарағанды]], [[Псков]], [[Йошкар-Ола]], [[Владикавказ|Орджоникидзе]], [[Душанбе]], [[Ұлан-Уде]], [[Ақмешіт (Қырым)|Ақмешіт]], [[Житомир]], * 1985 — [[Брянск]], [[Пенза]], [[Луцк]], [[Стаханов (қала)|Стаханов]], * 1986 — [[Тамбов]], [[Чебоксары]], [[Черкассы]], * 1987 — [[Тольятти]], [[Бобруйск]], [[Ефремов (қала)|Ефремов]]. КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Туы орденімен марапатталған. == Галереясы == <gallery caption="КСРО маркаларындағы орден"> Сурет:Stamp_of_USSR_1043.jpg|КСРО маркасы, 1946 жыл Сурет:Awards of the USSR-1952. CPA 1705.jpg|КСРО маркасы, 1952 жыл </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Еңбек Қызыл Туы ордені]] [[Санат:КСРО ордендері]] qj2x4uga6d9n1hlf3hyjpmjgj3os4p0 0 649797 3481003 3167689 2025-06-18T11:04:44Z Makenzis 71333 3481003 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы | атауы = {{ту|Швейцария}} Сьон | құрылған = 1909 | стадионы = [[Турбийон (стадион)|Турбийон]] | сыйымдылығы = 16 500 | жаттықтырушы = {{ту|Италия}} [[Фабио Гроссо]] | капитаны = {{ту|Швейцария}} [[Пайтим Касами]] | жарыс = [[Футболдан Швейцария чемпионаты|Швейцар Суперлигасы]] | маусым = 2024/25 | орын = '''9-орын''' <!-- ФОРМА --> | pattern_la1 = _whiteborder | pattern_b1 = _sion1516h | pattern_ra1 = _whiteborder | pattern_sh1 = _sion1516h | pattern_so1 = _socks | leftarm1 = FF0000 | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FF0000 | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FF0000 | pattern_la2 = __redborder | pattern_b2 = _sion1516a | pattern_ra2 = __redborder | pattern_sh2 = _sion1516a | pattern_so2 = _socks | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF | pattern_la3 = _blueborder | pattern_b3 = _sion1516t | pattern_ra3 = _blueborder | pattern_sh3 = _sion1516t | pattern_so3 = _socks | leftarm3 = FFFF00 | body3 = FFFFFF | rightarm3 = FFFF00 | shorts3 = FFFFFF | socks3 = FFFF00 }} '''«Сьон»''' — [[Швейцария|Швейцарияның]] [[Сьон]] қаласындағы футбол клубы, қазіргі күнде [[Футболдан Швейцария чемпионаты|Швейцария суперлигасында]] ойнайды. 1909 жылы құрылған. Өз алаңындағы ойындарын "Турбийон" стадионында өткізеді, сыйымдылығы 16 500 адам. == Жетістіктері == === Ұлттық === * Чемпионат ** Чемпион (2): 1991/92, 1996/97 ** Вице-чемпион (2): 1990/91, 1995/96 ** 3 орын (6): 1972/73, 1983/84, 1986/87, 1988/89, 1993/94, 2006/07 * Кубок ** Жеңімпаз (13): 1964/65, 1973/74, 1979/80, 1981/82, 1985/86, 1990/91, 1994/95, 1995/96, 1996/97, 2005/06, 2008/09, 2010/11, 2014/15 ** Финалист (1): 2016/17 * Суперкубок ** Финалист (1): 1986 == Сілтемелер == * https://web.archive.org/web/20160321041618/http://www.fc-sion-live.ch/ [[Санат:Швейцария футбол клубтары]] q2z2qyh5sygv0tkrbz1nk426q5otan8 0 650697 3480980 3340667 2025-06-18T09:41:52Z Makenzis 71333 3480980 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы | атауы = {{ту|Швейцария}} «Ксамакс» | құрылған = 1912 | стадионы = [[Стад де ля Маладьер]],<br />[[Невшатель]] | сыйымдылығы = 12 500 | жаттықтырушы = {{ту|Швейцария}} [[Стефан Аншо]] | капитаны = {{ту|Швейцария}} Лоран Вальтерт | сайт = | жарыс = | маусым = 2024-25 | орын = 8 орын, Challenge League <!-- ФОРМА --> | pattern_la1 = | pattern_b1 = _xamax1011h | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = | pattern_so1 = | leftarm1 = 000000 | body1 = ff0000 | rightarm1 = 000000 | shorts1 = 000000 | socks1 = 000000 | pattern_la2 = | pattern_b2 = _xamax1011a | pattern_ra2 = | pattern_sh2 = | pattern_so2 = | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF }} '''«Невшатель Ксамакс 1912»''' — [[Швейцария|Швейцарияның]] Невшатель қаласындағы футбол клубы, 1912 жылы құрылған. 1970 жылы "Невшатель Ксамакс" клубына қосылды. 2012 жылы қаршы тапшылығынан аймақтық лигаларға (дәлірек айтқанда, бесінші дивизионға) түсіп кетті. [[Футболдан Швейцария чемпионаты|Суперлигаға]] 2018/19 жылғы маусымда қайта оралды. Бірақ 2020 жылы қайта Челлендж лигаға түсіп кетті. == Жетістіктері == === Ұлттық === * Швейцария чемпионы (2): 1986/87, 1987/88 * Челлендж-лига жеңімпазы (3): 1973, 2006/2007, 2017/2018 * Бірінші лига жеңімпазы (Д3): 2014/15 * Екінші лига жеңімпазы (Д4): 2013/14 * Аймақаралық лига жеңімпазы (Д5): 2012/13 * Швейцария кубогының финалисі (6): 1950, 1974, 1985, 1990, 2003, 2011 * Швейцария суперкубогы (3): 1987, 1988, 1990 * Сағаттар кубогы (2): 1972, 1977 === Халықаралық === * Интертото кубогының жеңімпазы: 1980 == Сілтемелер == * https://web.archive.org/web/20060407082753/http://www.xamax.ch/ [[Санат:Швейцария футбол клубтары]] m6j5p2nfpfw4mdvxoh6fnva0tw8usv8 0 651412 3480751 2826249 2025-06-17T13:34:44Z Makenzis 71333 3480751 wikitext text/x-wiki {{футбол клубы | атауы = {{ту|Шотландия}} Данди Юнайтед | құрылған = 1909 | стадионы = «[[Таннадайс Парк]]», [[Данди]] | сыйымдылығы = 14 223 | жаттықтырушы = {{ту|Шотландия}} [[Робби Нильсон]] | капитаны = {{ту|Шотландия}} [[Марк Рейнольдс]] | жарыс = [[Футболдан Шотландия чемпионаты|Премьершип]] | маусым = 2024/25 | орын = '''4-орын''' | сайты = https://www.dundeeunitedfc.co.uk/ | pattern_la1 = _dundeeutd1920h | pattern_b1 = _dundeeutd1920h | pattern_ra1 = _dundeeutd1920h | pattern_sh1 = _dundeeutd1920h | pattern_so1 = _dundeeutd1920h | leftarm1 = FF5F00 | body1 = FF5F00 | rightarm1 = FF5F00 | shorts1 = 000000 | socks1 = FF5F00 | pattern_la2 = _dundeeutd1920a | pattern_b2 = _dundeeutd1920a | pattern_ra2 = _dundeeutd1920a | pattern_sh2 = _dundeeutd1920h | pattern_so2 = _dundeeutd1920a | body2 = 000000 | rightarm2 = 000000 | leftarm2 = 000000 | shorts2 = 000000 | socks2 = 000000 }} '''«Данди Юнайтед»''' ({{lang-en|Dundee United F.C.}}) — [[Шотландия|Шотландияның]] "[[Данди]]" қаласындағы футбол клубы. 1909 жылы құрылған. 1923 жылға дейін "Данди Хиберниан" деп аталды. Өз алаңындағы ойындарын "Таннадайс Парк" стадионында өткізеді. 2019/20 жылғы маусым қорытындысында Чемпионшипте бірінші орын алып, [[Футболдан Шотландия чемпионаты|жоғары дивизионға]] қайта оралды. == Жетістіктері == === Ұлттық === * Шотландия чемпионы (1): 1982/1983 * Шотландия кубогы (2): 1993/94, 2009/10 ** Финалист (8): 1973/74, 1980/1981, 1984/85, 1986/87, 1988/88, 1990/91, 2004/05, 2013/14 * Шотландия лига кубогы (2): 1979/80, 1980/81 ** Финалист (5): 1981/82, 1984/85, 1997/98, 2007/08, 2014-15 === Еурокубоктер === * УЕФА кубогының финалисі (1): 1986/87 * Чемпиондар кубогынның жартылай финалисі (1): 1983/84 == Атақты ойыншылары == * [[Флоран Синама-Поньоль|Флоран Синама-Понголь]] * [[Эндрю Робертсон]] * [[Скотт Бейн]] * [[Джонатан Расселл|Джонатан Рессель]] * [[Стюарт Армстронг]] == Сілтемелер == * http://www.dundeeunitedfc.co.uk/ [[Санат:Шотландия футбол клубтары]] [[Санат:Данди Юнайтед ФК]] sw13pmrp5cnk4zi2g9qzv7yvnng2y3u 0 653406 3480915 2937654 2025-06-18T05:40:28Z Орел Карл 81620 3480915 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Отан соғысы ордені<br /> I дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 1st class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Patriotic War (1st class).png|right|110px]] | фон түсі = | шынайы атауы = | мемлекет = | үшін мараппатталған = | тапсырушы = | негіз = | соңғы иегері = | барынша ұсынылған = | сайты = }} {{Жүлде | атауы = II дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 2nd class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order Of The Patriotic War (2nd Class).png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Кеңес Отаны үшін шайқастардағы ерлігі, қайсарлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[20 мамыр]] [[1942 жыл]] | алғашқы иегері = [[2 маусым]] [[1942 жыл]] | соңғы иегері = [[1 тамыз]] [[1986 жыл]] | барынша ұсынылған = 9,1 млн астам<br /> '''соғыс кезінде:''' <br /> I дәрежелі — 324 903 адам <br /> II дәрежелі — 951 652 адам | жоғары марапаты = [[Александр Невский ордені (КСРО)|Александр Невский ордені]] | төменгі марапаты = [[Еңбек Қызыл Туы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Patriotic War }} '''Отан соғысы ордені''' ({{lang-ru|Орден Отечественной войны}}) — КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «I және II дәрежелі Отан соғысы орденін белгілеу туралы» [[1942 жыл|1942 жылғы]] [[20 мамыр|20 мамырдағы]] Жарлығымен белгіленген КСРО ордені. Кейіннен КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының [[1943 жыл|1943 жылғы]] [[19 маусым|19 маусымдағы]] Жарлығымен орденнің сипаттамасына, ал орден ережесінде - КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының [[1947 жыл|1947 жылғы]] [[16 желтоқсан|16 желтоқсандағы]] Жарлығымен кейбір өзгерістер енгізілді. Соғыс кезінде 324 903 адам 1-дәрежелі, 951 652 адам 2-дәрежелі орденмен марапатталды. Жалпы 1985 жылға дейін 344 мыңнан астам адам І дәрежелі, 28 мыңға жуық адам II дәрежелі орденмен марапатталды. Жеңістің 40 жылдығына орай КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1985 жылғы 11 наурыздағы Жарлығымен мыналар марапатталды: I дәрежелі орденмен - шамамен 2 миллион 54 мың адам, I дәрежелі орденмен - шамамен 5 миллион 408 мың адам. Орден марапаттарының жалпы саны: I дәрежелі – 2 646 320, II дәрежелі – 6 715 100. == Орден тарихы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} * [http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1942/1942_019.pdf Указ Президиума Верховного Совета «Об учреждении Ордена Отечественной войны первой и второй степени» от 20 мая 1942 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1942. — 28 мая (№ 19 (178)). — С. 1. mrpwastxd4b3t8ekm9zly8e1ycjnw77 3480916 3480915 2025-06-18T05:41:03Z Орел Карл 81620 3480916 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Отан соғысы ордені<br /> I дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 1st class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Patriotic War (1st class).png|right|110px]] | фон түсі = | шынайы атауы = | мемлекет = | үшін мараппатталған = | тапсырушы = | негіз = | соңғы иегері = | барынша ұсынылған = | сайты = }} {{Жүлде | атауы = II дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 2nd class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order Of The Patriotic War (2nd Class).png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Отечественной войны}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Кеңес Отаны үшін шайқастардағы ерлігі, қайсарлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[20 мамыр]] [[1942 жыл]] | алғашқы иегері = [[2 маусым]] [[1942 жыл]] | соңғы иегері = [[1 тамыз]] [[1986 жыл]] | барынша ұсынылған = 9,1 млн астам<br /> '''соғыс кезінде:''' <br /> I дәрежелі — 324 903 адам <br /> II дәрежелі — 951 652 адам | жоғары марапаты = [[Александр Невский ордені (КСРО)|Александр Невский ордені]] | төменгі марапаты = [[Еңбек Қызыл Туы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Patriotic War }} '''Отан соғысы ордені''' ({{lang-ru|Орден Отечественной войны}}) — КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «I және II дәрежелі Отан соғысы орденін белгілеу туралы» [[1942 жыл|1942 жылғы]] [[20 мамыр|20 мамырдағы]] Жарлығымен белгіленген КСРО ордені. Кейіннен КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының [[1943 жыл|1943 жылғы]] [[19 маусым|19 маусымдағы]] Жарлығымен орденнің сипаттамасына, ал орден ережесінде - КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының [[1947 жыл|1947 жылғы]] [[16 желтоқсан|16 желтоқсандағы]] Жарлығымен кейбір өзгерістер енгізілді. Соғыс кезінде 324 903 адам 1-дәрежелі, 951 652 адам 2-дәрежелі орденмен марапатталды. Жалпы 1985 жылға дейін 344 мыңнан астам адам І дәрежелі, 28 мыңға жуық адам II дәрежелі орденмен марапатталды. Жеңістің 40 жылдығына орай КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1985 жылғы 11 наурыздағы Жарлығымен мыналар марапатталды: I дәрежелі орденмен - шамамен 2 миллион 54 мың адам, I дәрежелі орденмен - шамамен 5 миллион 408 мың адам. Орден марапаттарының жалпы саны: I дәрежелі – 2 646 320, II дәрежелі – 6 715 100. == Орден тарихы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} * [http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1942/1942_019.pdf Указ Президиума Верховного Совета «Об учреждении Ордена Отечественной войны первой и второй степени» от 20 мая 1942 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1942. — 28 мая (№ 19 (178)). — С. 1. nih46xkxivv2v17ft8cbcz110q57wbn 3480927 3480916 2025-06-18T06:50:33Z Орел Карл 81620 /* Орден тарихы */ 3480927 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Отан соғысы ордені<br /> I дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 1st class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Patriotic War (1st class).png|right|110px]] | фон түсі = | шынайы атауы = | мемлекет = | үшін мараппатталған = | тапсырушы = | негіз = | соңғы иегері = | барынша ұсынылған = | сайты = }} {{Жүлде | атауы = II дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 2nd class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order Of The Patriotic War (2nd Class).png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Отечественной войны}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Кеңес Отаны үшін шайқастардағы ерлігі, қайсарлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[20 мамыр]] [[1942 жыл]] | алғашқы иегері = [[2 маусым]] [[1942 жыл]] | соңғы иегері = [[1 тамыз]] [[1986 жыл]] | барынша ұсынылған = 9,1 млн астам<br /> '''соғыс кезінде:''' <br /> I дәрежелі — 324 903 адам <br /> II дәрежелі — 951 652 адам | жоғары марапаты = [[Александр Невский ордені (КСРО)|Александр Невский ордені]] | төменгі марапаты = [[Еңбек Қызыл Туы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Patriotic War }} '''Отан соғысы ордені''' ({{lang-ru|Орден Отечественной войны}}) — КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «I және II дәрежелі Отан соғысы орденін белгілеу туралы» [[1942 жыл|1942 жылғы]] [[20 мамыр|20 мамырдағы]] Жарлығымен белгіленген КСРО ордені. Кейіннен КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының [[1943 жыл|1943 жылғы]] [[19 маусым|19 маусымдағы]] Жарлығымен орденнің сипаттамасына, ал орден ережесінде - КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының [[1947 жыл|1947 жылғы]] [[16 желтоқсан|16 желтоқсандағы]] Жарлығымен кейбір өзгерістер енгізілді. Соғыс кезінде 324 903 адам 1-дәрежелі, 951 652 адам 2-дәрежелі орденмен марапатталды. Жалпы 1985 жылға дейін 344 мыңнан астам адам І дәрежелі, 28 мыңға жуық адам II дәрежелі орденмен марапатталды. Жеңістің 40 жылдығына орай КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1985 жылғы 11 наурыздағы Жарлығымен мыналар марапатталды: I дәрежелі орденмен - шамамен 2 миллион 54 мың адам, I дәрежелі орденмен - шамамен 5 миллион 408 мың адам. Орден марапаттарының жалпы саны: I дәрежелі – 2 646 320, II дәрежелі – 6 715 100. == Орден тарихы == Отан соғысы ордені — Ұлы Отан соғысындағы алғашқы кеңестік марапат. Бұл сондай-ақ дәрежелерге бөлінген алғашқы кеңестік орден болды. 1977 жылы отбасыда қалдыру тәртібі қалған ордендер мен медалдарда таралғанға дейін марапатталушы қайтыс болған соң отбасына естелік ретінде берілген бірнеше кеңестік ордендердің бірі ([[Қазан төңкерісі ордені|Қазан төңкерісі]], [[Батыр-ана ордені (КСРО)|«Батыр-ана»]], I, II, III дәрежелі [[Ана даңқы ордені|Ана даңқы ордендерімен]] бірге; қалған ордендер мемлекетке қайтарылуға тиіс болды). 1942 жылы 10 сәуірде И. В. Сталин [[Жұмысшы-шаруа қызыл әскері|ЖШҚӘ]] тыл басшысы, интенданттық қызмет генерал-лейтенанты [[Андрей Васильевич Хрулев|А. В. Хрулевке]] фашистермен шайқаста ерекше көзге түскен әскери қызметкерлерді марапаттау туралы орденнің жобасын әзірлеуді және ұсынуды тапсырды. Бастапқыда, орден '''«Әскери ерлігі үшін»''' деп аталу керек еді. Орден жобасын әзірлеуге суретшілер Сергей Иванович Дмитриев («Ерлігі үшін», «Әскери қызметі үшін» медальдары мен «Жұмысшылар мен шаруалар Қызыл Армиясының 20 жылдығы» мерекелік медалінің жобаларының авторы) және Александр Иванович Кузнецов жұмылдырылды. Екі күннің ішінде алғашқы нобайлар пайда болды, осылардан металдан сынақ көшірмелерін жасау үшін бірнеше жұмыс таңдалды. 1942 жылы 18 сәуірде үлгілер бекітуге ұсынылды. Болашақ марапатқа негіз ретінде А. И. Кузнецовтың жобасын пайдалану туралы шешім қабылданды, ал белгідегі «Отан соғысы» деген жазудың идеясы С. И. Дмитриевтің жобасынан алынды. Орденді тағу, лентаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының қаулысымен бекітілді. Ұрыста ерекше көзге түскен сарбаздар мен қолбасшыларды жедел марапаттау мақсатында Отан соғысы орденін тапсыру құқығы әскери қолбасшылыққа – майдан және флот қолбасшыларынан бастап, корпус қолбасшыларына дейін берілді. Орденмен марапаттау көбінесе ерлік жасағаннан кейін ұрыс жағдайында өтті. I және II дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапаттау туралы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының алғашқы жарлықтары 1942 жылы 2 маусымда шықты. Ордендердің алғашқы иегерлері кеңес артиллеристері болды. Орден жарғысында I дәрежелі орден жаудың 1 ауыр (немесе орташа) немесе 2 жеңіл танкін (құрышты машинасын) артиллериялық атыспен жеке өзі жойған немесе қару есептобының құрамында 2 ауыр (немесе орташа) танкі немесе 3 жеңіл танкі (құрышты машинасын) жойған кез келген адамға беріледі делінген. Бірақ 32-гвардиялық полктің артиллеристері Харьков бағытындағы ұрыстарда капитан И. И. Криклий бастаған Оңтүстік-Батыс майданындағы 28-армиясы 13-гвардиялық атқыштар дивизиясының 42-гвардиялық атқыштар полкінің қапталын жауып, белгіленген мөлшерден асып түсті. 1942 жылы мамырда 200 фашист танкі кеңес бекіністеріне қарай жылжыған кезде артиллеристер мен [[Танк ататын мылтық|құрыш бұзушылар]] оларды абыроймен қарсы алып, жауды дәл соққылап, айтарлықтай шығынға ұшыратты. Екі күндік үздіксіз ұрыс кезінде капитан Криклий басқарған 32-гвардиялық артиллериялық полкінің 1-[[Артиллериялық дивизионы|артиллериялық дивизионы]] жаудың 32 танкісін жойды. Капитан И.И. Криклий фашистердің 5 машинасын жеке өзі атып түсірді, бірақ ауыр жараланып, тылға көшірілді. 1942 жылы 16 мамырда капитан Криклий алған жарақатынан қайтыс болды. Жауынгерлік атқыштоптың бірнеше мүшесі қаза тапқанда, аға сержант А. В. Смирнов оның снаряд сынығы қолының білезігін жұлып кетсе де атуды жалғастырды. Капитан Иван Ильич Криклий I дәрежелі Отан соғысы орденінің бірінші иегері атанды, алайда № 312368 орденінің өзі тек 1971 жылы ғана оның отбасына берілді. Дәл осындай марапат аға сержант Алексей Васильевич Смирнов пен көршілес дивизиондағы 776-артиллериялық полкінің саяси жетекшісі Иван Константинович Стаценко берілді. Артиллериялық атқыштоптың қалған жауынгерлері — қызыл әскерші Григорьев Николай Ильич, Кулинец Алексей Иванович, Петрош Иван Полехтович, аға сержант Жарков Степан Трифонович, сержанттар Немфир Михаил Григорьевич және Нестеренко Петр Васильевич — II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды. №1 I дәрежелі Отан соғысы орденімен 1942 жылы Ржев түбіндегі шайқастарда көрсеткен ерлігі мен батылдығы үшін 52-атқыштар дивизиясының аға саяси жетекшісі, саяси бөлім басшысының орынбасары Василий Павлович Конюховтың қайтыс болғаннан кейін марапатталғанның ордені отбасына берілді (Батыс майданы әскерлеріне «Жеке құрамды марапаттау туралы» 1943 жылғы 24 қаңтардағы № 072 бұйрығы). №1 II дәрежелі Отан соғысы орденімен 155-танк бригадасы штабы басшысының барлау жөніндегі орынбасары аға лейтенант Павел Алексеевич Ражкин қайтыс болғаннан кейін марапатталды (1943 жылғы 5 сәуірдегі 3-армияның әскерлеріне қатысты № 22/н бұйрығы). I дәрежелі Отан соғысы орденінің тарихында бұл марапат бір ғана әскери операцияның барлық қатысушыларына тапсырылған жағдайлар өте сирек кездеседі. Бұл құрметті бірінші болып 1942 жылы 5 шілдеде Баренц теңізінде жаудың ең ірі «Тирпиц» линкорына шабуыл жасаған «К-21» сүңгуір қайықтың экипаж мүшелері алды. Сондай-ақ I дәрежелі Отан соғысы орденімен 1943 жылдың қаңтарында Северский Донец өзені маңындағы екі күндік шайқасқа қатысушылардың барлығы – лейтенант А.Атаев басқаратын шабуылдаушы топтың 30 жауынгері (112-башқұрт атты әскері дивизиясының 294-атты әскер полкі) марапатталды. Отан соғысы орденімен әскери бөлімдер мен құрамалар, әскери оқу орындары мен қорғаныс зауыттары марапатталды. I дәрежелі Отан соғысы орденімен көптеген қалалар да марапатталды: * [[Новороссийск]], [[Смоленск]] (1966), * [[Керіш (қала)|Керіш]], [[Тихвин]] (1974), * [[Воронеж]] (1975), * [[Наро-Фоминск]] (1976), * [[Луга]] (1977), * [[Ржев]] (1978), * [[Орел (қала)|Орел]], [[Курск]], [[Белгород]], [[Сочи]], [[Кисловодск]], [[Могилев]] (1980), * [[Ельня]], [[Корсунь-Шевченковский]], [[Ломоносов (қала)|Ломоносов]], [[Туапсе]] (1981), * [[Мурманск]], [[Дондағы Ростов]], [[Серпухов]], [[Кефе]] (1982), * [[Великие Луки]], [[Дятьково]] (1983), * [[Кандалакша]], [[Кингисепп]], [[Кишинев]], [[Орша]], [[Старая Русса]], [[Таллин]] (1984), * [[Волоколамск]], [[Борисов (қала)|Борисов]], [[Изюм (қала)|Изюм]], [[Можайск]], [[Налшық]], [[Тирасполь]], [[Шяуляй]] (1985). Сондай-ақ 1969 жылы Словакияның Склабинья ауылы Отан соғысы орденімен марапатталды. КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1947 жылғы 15 қазандағы Жарлығымен азаматтық тұлғаларды орденмен марапаттауға ұсынуға тоқталғандығы белгіленді, өйткені бұл орден жарғысына сәйкес келмейді. Соғыстан кейін Отан соғысы орденімен ұрыстарда қандай да бір себептермен тағайындалған марапаттарын ала алмаған он мыңдаған жараланған жауынгерлер марапатталды. 1977 жылдың мамыр айына дейінгі кезеңде Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде антифашистік күреске қатысқан — 700-ге жуық шетел азаматтары Отан соғысы орденімен марапатталды. == Орден жарғысы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} * [http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1942/1942_019.pdf Указ Президиума Верховного Совета «Об учреждении Ордена Отечественной войны первой и второй степени» от 20 мая 1942 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1942. — 28 мая (№ 19 (178)). — С. 1. 3u155pj34ud8zbscsz1u0obuptfuqz4 3480994 3480927 2025-06-18T10:03:17Z Орел Карл 81620 /* Орден жарғысы */ 3480994 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Отан соғысы ордені<br /> I дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 1st class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Patriotic War (1st class).png|right|110px]] | фон түсі = | шынайы атауы = | мемлекет = | үшін мараппатталған = | тапсырушы = | негіз = | соңғы иегері = | барынша ұсынылған = | сайты = }} {{Жүлде | атауы = II дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 2nd class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order Of The Patriotic War (2nd Class).png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Отечественной войны}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Кеңес Отаны үшін шайқастардағы ерлігі, қайсарлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[20 мамыр]] [[1942 жыл]] | алғашқы иегері = [[2 маусым]] [[1942 жыл]] | соңғы иегері = [[1 тамыз]] [[1986 жыл]] | барынша ұсынылған = 9,1 млн астам<br /> '''соғыс кезінде:''' <br /> I дәрежелі — 324 903 адам <br /> II дәрежелі — 951 652 адам | жоғары марапаты = [[Александр Невский ордені (КСРО)|Александр Невский ордені]] | төменгі марапаты = [[Еңбек Қызыл Туы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Patriotic War }} '''Отан соғысы ордені''' ({{lang-ru|Орден Отечественной войны}}) — КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «I және II дәрежелі Отан соғысы орденін белгілеу туралы» [[1942 жыл|1942 жылғы]] [[20 мамыр|20 мамырдағы]] Жарлығымен белгіленген КСРО ордені. Кейіннен КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының [[1943 жыл|1943 жылғы]] [[19 маусым|19 маусымдағы]] Жарлығымен орденнің сипаттамасына, ал орден ережесінде - КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының [[1947 жыл|1947 жылғы]] [[16 желтоқсан|16 желтоқсандағы]] Жарлығымен кейбір өзгерістер енгізілді. Соғыс кезінде 324 903 адам 1-дәрежелі, 951 652 адам 2-дәрежелі орденмен марапатталды. Жалпы 1985 жылға дейін 344 мыңнан астам адам І дәрежелі, 28 мыңға жуық адам II дәрежелі орденмен марапатталды. Жеңістің 40 жылдығына орай КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1985 жылғы 11 наурыздағы Жарлығымен мыналар марапатталды: I дәрежелі орденмен - шамамен 2 миллион 54 мың адам, I дәрежелі орденмен - шамамен 5 миллион 408 мың адам. Орден марапаттарының жалпы саны: I дәрежелі – 2 646 320, II дәрежелі – 6 715 100. == Орден тарихы == Отан соғысы ордені — Ұлы Отан соғысындағы алғашқы кеңестік марапат. Бұл сондай-ақ дәрежелерге бөлінген алғашқы кеңестік орден болды. 1977 жылы отбасыда қалдыру тәртібі қалған ордендер мен медалдарда таралғанға дейін марапатталушы қайтыс болған соң отбасына естелік ретінде берілген бірнеше кеңестік ордендердің бірі ([[Қазан төңкерісі ордені|Қазан төңкерісі]], [[Батыр-ана ордені (КСРО)|«Батыр-ана»]], I, II, III дәрежелі [[Ана даңқы ордені|Ана даңқы ордендерімен]] бірге; қалған ордендер мемлекетке қайтарылуға тиіс болды). 1942 жылы 10 сәуірде И. В. Сталин [[Жұмысшы-шаруа қызыл әскері|ЖШҚӘ]] тыл басшысы, интенданттық қызмет генерал-лейтенанты [[Андрей Васильевич Хрулев|А. В. Хрулевке]] фашистермен шайқаста ерекше көзге түскен әскери қызметкерлерді марапаттау туралы орденнің жобасын әзірлеуді және ұсынуды тапсырды. Бастапқыда, орден '''«Әскери ерлігі үшін»''' деп аталу керек еді. Орден жобасын әзірлеуге суретшілер Сергей Иванович Дмитриев («Ерлігі үшін», «Әскери қызметі үшін» медальдары мен «Жұмысшылар мен шаруалар Қызыл Армиясының 20 жылдығы» мерекелік медалінің жобаларының авторы) және Александр Иванович Кузнецов жұмылдырылды. Екі күннің ішінде алғашқы нобайлар пайда болды, осылардан металдан сынақ көшірмелерін жасау үшін бірнеше жұмыс таңдалды. 1942 жылы 18 сәуірде үлгілер бекітуге ұсынылды. Болашақ марапатқа негіз ретінде А. И. Кузнецовтың жобасын пайдалану туралы шешім қабылданды, ал белгідегі «Отан соғысы» деген жазудың идеясы С. И. Дмитриевтің жобасынан алынды. Орденді тағу, лентаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының қаулысымен бекітілді. Ұрыста ерекше көзге түскен сарбаздар мен қолбасшыларды жедел марапаттау мақсатында Отан соғысы орденін тапсыру құқығы әскери қолбасшылыққа – майдан және флот қолбасшыларынан бастап, корпус қолбасшыларына дейін берілді. Орденмен марапаттау көбінесе ерлік жасағаннан кейін ұрыс жағдайында өтті. I және II дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапаттау туралы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының алғашқы жарлықтары 1942 жылы 2 маусымда шықты. Ордендердің алғашқы иегерлері кеңес артиллеристері болды. Орден жарғысында I дәрежелі орден жаудың 1 ауыр (немесе орташа) немесе 2 жеңіл танкін (құрышты машинасын) артиллериялық атыспен жеке өзі жойған немесе қару есептобының құрамында 2 ауыр (немесе орташа) танкі немесе 3 жеңіл танкі (құрышты машинасын) жойған кез келген адамға беріледі делінген. Бірақ 32-гвардиялық полктің артиллеристері Харьков бағытындағы ұрыстарда капитан И. И. Криклий бастаған Оңтүстік-Батыс майданындағы 28-армиясы 13-гвардиялық атқыштар дивизиясының 42-гвардиялық атқыштар полкінің қапталын жауып, белгіленген мөлшерден асып түсті. 1942 жылы мамырда 200 фашист танкі кеңес бекіністеріне қарай жылжыған кезде артиллеристер мен [[Танк ататын мылтық|құрыш бұзушылар]] оларды абыроймен қарсы алып, жауды дәл соққылап, айтарлықтай шығынға ұшыратты. Екі күндік үздіксіз ұрыс кезінде капитан Криклий басқарған 32-гвардиялық артиллериялық полкінің 1-[[Артиллериялық дивизионы|артиллериялық дивизионы]] жаудың 32 танкісін жойды. Капитан И.И. Криклий фашистердің 5 машинасын жеке өзі атып түсірді, бірақ ауыр жараланып, тылға көшірілді. 1942 жылы 16 мамырда капитан Криклий алған жарақатынан қайтыс болды. Жауынгерлік атқыштоптың бірнеше мүшесі қаза тапқанда, аға сержант А. В. Смирнов оның снаряд сынығы қолының білезігін жұлып кетсе де атуды жалғастырды. Капитан Иван Ильич Криклий I дәрежелі Отан соғысы орденінің бірінші иегері атанды, алайда № 312368 орденінің өзі тек 1971 жылы ғана оның отбасына берілді. Дәл осындай марапат аға сержант Алексей Васильевич Смирнов пен көршілес дивизиондағы 776-артиллериялық полкінің саяси жетекшісі Иван Константинович Стаценко берілді. Артиллериялық атқыштоптың қалған жауынгерлері — қызыл әскерші Григорьев Николай Ильич, Кулинец Алексей Иванович, Петрош Иван Полехтович, аға сержант Жарков Степан Трифонович, сержанттар Немфир Михаил Григорьевич және Нестеренко Петр Васильевич — II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды. №1 I дәрежелі Отан соғысы орденімен 1942 жылы Ржев түбіндегі шайқастарда көрсеткен ерлігі мен батылдығы үшін 52-атқыштар дивизиясының аға саяси жетекшісі, саяси бөлім басшысының орынбасары Василий Павлович Конюховтың қайтыс болғаннан кейін марапатталғанның ордені отбасына берілді (Батыс майданы әскерлеріне «Жеке құрамды марапаттау туралы» 1943 жылғы 24 қаңтардағы № 072 бұйрығы). №1 II дәрежелі Отан соғысы орденімен 155-танк бригадасы штабы басшысының барлау жөніндегі орынбасары аға лейтенант Павел Алексеевич Ражкин қайтыс болғаннан кейін марапатталды (1943 жылғы 5 сәуірдегі 3-армияның әскерлеріне қатысты № 22/н бұйрығы). I дәрежелі Отан соғысы орденінің тарихында бұл марапат бір ғана әскери операцияның барлық қатысушыларына тапсырылған жағдайлар өте сирек кездеседі. Бұл құрметті бірінші болып 1942 жылы 5 шілдеде Баренц теңізінде жаудың ең ірі «Тирпиц» линкорына шабуыл жасаған «К-21» сүңгуір қайықтың экипаж мүшелері алды. Сондай-ақ I дәрежелі Отан соғысы орденімен 1943 жылдың қаңтарында Северский Донец өзені маңындағы екі күндік шайқасқа қатысушылардың барлығы – лейтенант А.Атаев басқаратын шабуылдаушы топтың 30 жауынгері (112-башқұрт атты әскері дивизиясының 294-атты әскер полкі) марапатталды. Отан соғысы орденімен әскери бөлімдер мен құрамалар, әскери оқу орындары мен қорғаныс зауыттары марапатталды. I дәрежелі Отан соғысы орденімен көптеген қалалар да марапатталды: * [[Новороссийск]], [[Смоленск]] (1966), * [[Керіш (қала)|Керіш]], [[Тихвин]] (1974), * [[Воронеж]] (1975), * [[Наро-Фоминск]] (1976), * [[Луга]] (1977), * [[Ржев]] (1978), * [[Орел (қала)|Орел]], [[Курск]], [[Белгород]], [[Сочи]], [[Кисловодск]], [[Могилев]] (1980), * [[Ельня]], [[Корсунь-Шевченковский]], [[Ломоносов (қала)|Ломоносов]], [[Туапсе]] (1981), * [[Мурманск]], [[Дондағы Ростов]], [[Серпухов]], [[Кефе]] (1982), * [[Великие Луки]], [[Дятьково]] (1983), * [[Кандалакша]], [[Кингисепп]], [[Кишинев]], [[Орша]], [[Старая Русса]], [[Таллин]] (1984), * [[Волоколамск]], [[Борисов (қала)|Борисов]], [[Изюм (қала)|Изюм]], [[Можайск]], [[Налшық]], [[Тирасполь]], [[Шяуляй]] (1985). Сондай-ақ 1969 жылы Словакияның Склабинья ауылы Отан соғысы орденімен марапатталды. КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1947 жылғы 15 қазандағы Жарлығымен азаматтық тұлғаларды орденмен марапаттауға ұсынуға тоқталғандығы белгіленді, өйткені бұл орден жарғысына сәйкес келмейді. Соғыстан кейін Отан соғысы орденімен ұрыстарда қандай да бір себептермен тағайындалған марапаттарын ала алмаған он мыңдаған жараланған жауынгерлер марапатталды. 1977 жылдың мамыр айына дейінгі кезеңде Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде антифашистік күреске қатысқан — 700-ге жуық шетел азаматтары Отан соғысы орденімен марапатталды. == Орден жарғысы == Отан соғысы орденімен Қызыл Әскер, Әскери-теңіз флоты, ІІХК әскерлері мен партизан жасақтарының Кеңес Отаны үшін шайқастарда батылдық, табандылық және ержүректілік көрсеткен жауынгерлер мен қолбасшылық құрам, сондай-ақ іс-әрекеттері әскерлердің ұрыс қимылдарының сәтті өтуіне үлес қосқан әскери қызметкерлер марапатталады. Отан соғысы орденімен марапаттау КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен жүзеге асырылады. Отан соғысы ордені екі дәрежеден тұрады: I және II дәрежелі. Орденнің ең жоғарғы дәрежесі - I дәреже. Марапатталушының марапаттау дәрежесі КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен белгіленеді. Кеңестік марапаттар жүйесінің тарихында тұңғыш рет орден жарғысында еңбегі сіңген тұлғаны марапатқа ұсынуға болатын нақты ерліктер тізімделді. === I дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталады === Жау тылында ерекше маңызды нысанды дәл соғып, жойған; [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] марапатталған штурман немесе ұшқыш жауынгерлік тапсырма кезінде ұшақ экипажында өз міндеттерін ерлікпен орындаған; Кімде-кім экипаж құрамына кіріп, әуе шайқасында осынша ұшақ атып түсірсе: : ауыр-бомбалаушы авиация — 4 ұшақ; : шалғай-бомбалаушы авиация — 5 ұшақ; : жақын-бомбалаушы авиация — 7 ұшақ; : шабуылдаушы авиация — 3 ұшақ; Кімде-кім экипаж құрамына кіріп, мынадай әрекет жасаса: : ауыр-бомбалаушы авиация — 20 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шалғай-бомбалаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жақын-бомбалаушы авиация — 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шабуылдаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жойғыш авиация — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шалғай-барлаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жақын-барлаушы авиация — 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : түзетуші авиация — 15 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : байланыс авиациясы — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, өзінің аумағына қондырса және 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, қарсылас басып алған аумақтағы өзінің әскерлері орналасқан жерде қондырса; : тасымалдаушы авиация — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, өзінің аумағына қондырса және 15 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, қарсылас басып алған аумақтағы өзінің әскерлері орналасқан жерде қондырса; Кімде-кім авиациялық бөлімшелерді нақты және үздіксіз басқаруды ұйымдастырса; Кімде-кім штабтың нақты және жүйелі жұмысын ұйымдастырса; Кімде-кім қарсыластың аумағына апатты түрде қонғануға мәжбүр болып, зақымданған ұшақты жөндеп, қайтадан әуеге ұшырса; Кімде-кім қарсылас оғының астында алдыңғы әуеайлақта кем дегенде 10 ұшақты қалпына келтіре алса; Кімде-кім қарсылас оғының астында әуеайлақтан барлық керек-жарақтарды шығара алып, және оны миналап, қарсыластың ол жерге қонуына жол бермесе; Кімде-кім қарсыластың 2 ауыр немесе орташа, не болмаса, 3 жеңіл танкін (құрышты машинасын) немесе атқыштар есептабының құрамында - қарсыластың 3 ауыр немесе орташа, не болмаса, 5 жеңіл танкін (құрышты машинасын) жеке өзі жойса; Кімде-кім артиллериялық атыспен қарсыластың кемінде 5 батареясын талқандаса; Кімде-кім артиллериялық атыспен қарсыластың кем дегенде 3 ұшағын жойса; Кімде-кім танк экипажының құрамында қарсыластың атыс қаруы мен адам күшін жою бойынша 3 жауынгерлік тапсырманы сәтті орындаса немесе ұрыста жаудың кемінде 4 танкісін, не болмаса, 4 қаруын жойса; Кімде-кім қарсылас оғының астында қарсылас зақымдаған кемінде 3 танкті ұрыс даласынан шығарса; Кімде-кім қауіпті елемей, бірінші болып қарсыластың [[Ағашты-топырақты атыс нүктесі|АТАН]] ([[Ұзақ мерзімді оқ ату нүктесі|ҰМАН]], [[Жертаса|жертаса]] немесе [[Блиндаж|блиндаж]]) кіріп, оның гарнизонын жойып және әскерлерге бұл шепті тез басып алуға мүмкіндік берсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында көпір жасап, жау қиратқан өткелді жөндесе; қарсылас оғының астында, қолбасшылықтың бұйрығымен жау қозғалысын кешіктіру үшін көпірді немесе өткелді жеке өзі жарып жіберсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында техникалық немесе жеке байланыстарды орнатып, жау жойған техникалық байланыс құралдарын жөндеп, сол арқылы әскерлердің ұрыс қимылдарын бақылаудың үздіксіздігін қамтамасыз етсе; Ұрыс кезінде өз бастамасымен мылтықты (батареяны) ашық алаңға лақтырып, алға басып келе жатқан жауға және оның техникасына оқ жаудырса; Кімде-кім бөлікке немесе бөлімшеге қолбасшылық етіп, күші басым қарсыласын жойса; Кімде-кім атты әскер шапқыншылығына қатысып, жау тобына кесіп кіріп, оны жойса; Кімде-кім қарсыластың артиллериялық батареясын күшпен басып алса; Кімде-кім жеке барлау нәтижесінде жау қорғанысының осал тұстарын анықтап, әскерлерді жау тылына шығарса; Кімде-кім кеме, ұшақ немесе жағалау батареясының жауынгерлік есептабының құрамында қарсыластың әскери кемесін немесе екі көлігін суға батырса; Кімде-кім қарсылас аумағына теңіз [[Десант|десантын]] ұйымдастырып, сәтті жеткізсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында зақымданған кемесін шайқастан шығарып алса; Кімде-кім қарсыластың әскери кемесін басып алып, өз базасына әкелсе; Кімде-кім қарсылас базаларына жақындаған жерлерде мина алаңдарын сәтті орналастырса; Кімде-кім бірнеше рет [[Миналы трал|тралдау]] арқылы флоттың жауынгерлік қызметін сәтті қамтамасыз еткізсе; Кімде-кім ұрыстағы зақымдануды сәтті жою арқылы кеменің жауынгерлік қабілетін қалпына келтірсе немесе зақымдалған кемені базаға қайтаруды қамтамасыз етсе; Кімде-кім қарсыласты талқандауға үлес қосқан әскерлердің операциясын материалды-техникалық қамтамасыз етуді тамаша ұйымдастырса. === II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталады === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} * [http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1942/1942_019.pdf Указ Президиума Верховного Совета «Об учреждении Ордена Отечественной войны первой и второй степени» от 20 мая 1942 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1942. — 28 мая (№ 19 (178)). — С. 1. 7jnyyirljjefxmvrdylonul9efq2sl0 3480996 3480994 2025-06-18T10:04:10Z Орел Карл 81620 «[[Санат:КСРО ордендері|КСРО ордендері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480996 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Отан соғысы ордені<br /> I дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 1st class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Patriotic War (1st class).png|right|110px]] | фон түсі = | шынайы атауы = | мемлекет = | үшін мараппатталған = | тапсырушы = | негіз = | соңғы иегері = | барынша ұсынылған = | сайты = }} {{Жүлде | атауы = II дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 2nd class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order Of The Patriotic War (2nd Class).png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Отечественной войны}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Кеңес Отаны үшін шайқастардағы ерлігі, қайсарлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[20 мамыр]] [[1942 жыл]] | алғашқы иегері = [[2 маусым]] [[1942 жыл]] | соңғы иегері = [[1 тамыз]] [[1986 жыл]] | барынша ұсынылған = 9,1 млн астам<br /> '''соғыс кезінде:''' <br /> I дәрежелі — 324 903 адам <br /> II дәрежелі — 951 652 адам | жоғары марапаты = [[Александр Невский ордені (КСРО)|Александр Невский ордені]] | төменгі марапаты = [[Еңбек Қызыл Туы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Patriotic War }} '''Отан соғысы ордені''' ({{lang-ru|Орден Отечественной войны}}) — КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «I және II дәрежелі Отан соғысы орденін белгілеу туралы» [[1942 жыл|1942 жылғы]] [[20 мамыр|20 мамырдағы]] Жарлығымен белгіленген КСРО ордені. Кейіннен КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының [[1943 жыл|1943 жылғы]] [[19 маусым|19 маусымдағы]] Жарлығымен орденнің сипаттамасына, ал орден ережесінде - КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының [[1947 жыл|1947 жылғы]] [[16 желтоқсан|16 желтоқсандағы]] Жарлығымен кейбір өзгерістер енгізілді. Соғыс кезінде 324 903 адам 1-дәрежелі, 951 652 адам 2-дәрежелі орденмен марапатталды. Жалпы 1985 жылға дейін 344 мыңнан астам адам І дәрежелі, 28 мыңға жуық адам II дәрежелі орденмен марапатталды. Жеңістің 40 жылдығына орай КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1985 жылғы 11 наурыздағы Жарлығымен мыналар марапатталды: I дәрежелі орденмен - шамамен 2 миллион 54 мың адам, I дәрежелі орденмен - шамамен 5 миллион 408 мың адам. Орден марапаттарының жалпы саны: I дәрежелі – 2 646 320, II дәрежелі – 6 715 100. == Орден тарихы == Отан соғысы ордені — Ұлы Отан соғысындағы алғашқы кеңестік марапат. Бұл сондай-ақ дәрежелерге бөлінген алғашқы кеңестік орден болды. 1977 жылы отбасыда қалдыру тәртібі қалған ордендер мен медалдарда таралғанға дейін марапатталушы қайтыс болған соң отбасына естелік ретінде берілген бірнеше кеңестік ордендердің бірі ([[Қазан төңкерісі ордені|Қазан төңкерісі]], [[Батыр-ана ордені (КСРО)|«Батыр-ана»]], I, II, III дәрежелі [[Ана даңқы ордені|Ана даңқы ордендерімен]] бірге; қалған ордендер мемлекетке қайтарылуға тиіс болды). 1942 жылы 10 сәуірде И. В. Сталин [[Жұмысшы-шаруа қызыл әскері|ЖШҚӘ]] тыл басшысы, интенданттық қызмет генерал-лейтенанты [[Андрей Васильевич Хрулев|А. В. Хрулевке]] фашистермен шайқаста ерекше көзге түскен әскери қызметкерлерді марапаттау туралы орденнің жобасын әзірлеуді және ұсынуды тапсырды. Бастапқыда, орден '''«Әскери ерлігі үшін»''' деп аталу керек еді. Орден жобасын әзірлеуге суретшілер Сергей Иванович Дмитриев («Ерлігі үшін», «Әскери қызметі үшін» медальдары мен «Жұмысшылар мен шаруалар Қызыл Армиясының 20 жылдығы» мерекелік медалінің жобаларының авторы) және Александр Иванович Кузнецов жұмылдырылды. Екі күннің ішінде алғашқы нобайлар пайда болды, осылардан металдан сынақ көшірмелерін жасау үшін бірнеше жұмыс таңдалды. 1942 жылы 18 сәуірде үлгілер бекітуге ұсынылды. Болашақ марапатқа негіз ретінде А. И. Кузнецовтың жобасын пайдалану туралы шешім қабылданды, ал белгідегі «Отан соғысы» деген жазудың идеясы С. И. Дмитриевтің жобасынан алынды. Орденді тағу, лентаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының қаулысымен бекітілді. Ұрыста ерекше көзге түскен сарбаздар мен қолбасшыларды жедел марапаттау мақсатында Отан соғысы орденін тапсыру құқығы әскери қолбасшылыққа – майдан және флот қолбасшыларынан бастап, корпус қолбасшыларына дейін берілді. Орденмен марапаттау көбінесе ерлік жасағаннан кейін ұрыс жағдайында өтті. I және II дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапаттау туралы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының алғашқы жарлықтары 1942 жылы 2 маусымда шықты. Ордендердің алғашқы иегерлері кеңес артиллеристері болды. Орден жарғысында I дәрежелі орден жаудың 1 ауыр (немесе орташа) немесе 2 жеңіл танкін (құрышты машинасын) артиллериялық атыспен жеке өзі жойған немесе қару есептобының құрамында 2 ауыр (немесе орташа) танкі немесе 3 жеңіл танкі (құрышты машинасын) жойған кез келген адамға беріледі делінген. Бірақ 32-гвардиялық полктің артиллеристері Харьков бағытындағы ұрыстарда капитан И. И. Криклий бастаған Оңтүстік-Батыс майданындағы 28-армиясы 13-гвардиялық атқыштар дивизиясының 42-гвардиялық атқыштар полкінің қапталын жауып, белгіленген мөлшерден асып түсті. 1942 жылы мамырда 200 фашист танкі кеңес бекіністеріне қарай жылжыған кезде артиллеристер мен [[Танк ататын мылтық|құрыш бұзушылар]] оларды абыроймен қарсы алып, жауды дәл соққылап, айтарлықтай шығынға ұшыратты. Екі күндік үздіксіз ұрыс кезінде капитан Криклий басқарған 32-гвардиялық артиллериялық полкінің 1-[[Артиллериялық дивизионы|артиллериялық дивизионы]] жаудың 32 танкісін жойды. Капитан И.И. Криклий фашистердің 5 машинасын жеке өзі атып түсірді, бірақ ауыр жараланып, тылға көшірілді. 1942 жылы 16 мамырда капитан Криклий алған жарақатынан қайтыс болды. Жауынгерлік атқыштоптың бірнеше мүшесі қаза тапқанда, аға сержант А. В. Смирнов оның снаряд сынығы қолының білезігін жұлып кетсе де атуды жалғастырды. Капитан Иван Ильич Криклий I дәрежелі Отан соғысы орденінің бірінші иегері атанды, алайда № 312368 орденінің өзі тек 1971 жылы ғана оның отбасына берілді. Дәл осындай марапат аға сержант Алексей Васильевич Смирнов пен көршілес дивизиондағы 776-артиллериялық полкінің саяси жетекшісі Иван Константинович Стаценко берілді. Артиллериялық атқыштоптың қалған жауынгерлері — қызыл әскерші Григорьев Николай Ильич, Кулинец Алексей Иванович, Петрош Иван Полехтович, аға сержант Жарков Степан Трифонович, сержанттар Немфир Михаил Григорьевич және Нестеренко Петр Васильевич — II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды. №1 I дәрежелі Отан соғысы орденімен 1942 жылы Ржев түбіндегі шайқастарда көрсеткен ерлігі мен батылдығы үшін 52-атқыштар дивизиясының аға саяси жетекшісі, саяси бөлім басшысының орынбасары Василий Павлович Конюховтың қайтыс болғаннан кейін марапатталғанның ордені отбасына берілді (Батыс майданы әскерлеріне «Жеке құрамды марапаттау туралы» 1943 жылғы 24 қаңтардағы № 072 бұйрығы). №1 II дәрежелі Отан соғысы орденімен 155-танк бригадасы штабы басшысының барлау жөніндегі орынбасары аға лейтенант Павел Алексеевич Ражкин қайтыс болғаннан кейін марапатталды (1943 жылғы 5 сәуірдегі 3-армияның әскерлеріне қатысты № 22/н бұйрығы). I дәрежелі Отан соғысы орденінің тарихында бұл марапат бір ғана әскери операцияның барлық қатысушыларына тапсырылған жағдайлар өте сирек кездеседі. Бұл құрметті бірінші болып 1942 жылы 5 шілдеде Баренц теңізінде жаудың ең ірі «Тирпиц» линкорына шабуыл жасаған «К-21» сүңгуір қайықтың экипаж мүшелері алды. Сондай-ақ I дәрежелі Отан соғысы орденімен 1943 жылдың қаңтарында Северский Донец өзені маңындағы екі күндік шайқасқа қатысушылардың барлығы – лейтенант А.Атаев басқаратын шабуылдаушы топтың 30 жауынгері (112-башқұрт атты әскері дивизиясының 294-атты әскер полкі) марапатталды. Отан соғысы орденімен әскери бөлімдер мен құрамалар, әскери оқу орындары мен қорғаныс зауыттары марапатталды. I дәрежелі Отан соғысы орденімен көптеген қалалар да марапатталды: * [[Новороссийск]], [[Смоленск]] (1966), * [[Керіш (қала)|Керіш]], [[Тихвин]] (1974), * [[Воронеж]] (1975), * [[Наро-Фоминск]] (1976), * [[Луга]] (1977), * [[Ржев]] (1978), * [[Орел (қала)|Орел]], [[Курск]], [[Белгород]], [[Сочи]], [[Кисловодск]], [[Могилев]] (1980), * [[Ельня]], [[Корсунь-Шевченковский]], [[Ломоносов (қала)|Ломоносов]], [[Туапсе]] (1981), * [[Мурманск]], [[Дондағы Ростов]], [[Серпухов]], [[Кефе]] (1982), * [[Великие Луки]], [[Дятьково]] (1983), * [[Кандалакша]], [[Кингисепп]], [[Кишинев]], [[Орша]], [[Старая Русса]], [[Таллин]] (1984), * [[Волоколамск]], [[Борисов (қала)|Борисов]], [[Изюм (қала)|Изюм]], [[Можайск]], [[Налшық]], [[Тирасполь]], [[Шяуляй]] (1985). Сондай-ақ 1969 жылы Словакияның Склабинья ауылы Отан соғысы орденімен марапатталды. КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1947 жылғы 15 қазандағы Жарлығымен азаматтық тұлғаларды орденмен марапаттауға ұсынуға тоқталғандығы белгіленді, өйткені бұл орден жарғысына сәйкес келмейді. Соғыстан кейін Отан соғысы орденімен ұрыстарда қандай да бір себептермен тағайындалған марапаттарын ала алмаған он мыңдаған жараланған жауынгерлер марапатталды. 1977 жылдың мамыр айына дейінгі кезеңде Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде антифашистік күреске қатысқан — 700-ге жуық шетел азаматтары Отан соғысы орденімен марапатталды. == Орден жарғысы == Отан соғысы орденімен Қызыл Әскер, Әскери-теңіз флоты, ІІХК әскерлері мен партизан жасақтарының Кеңес Отаны үшін шайқастарда батылдық, табандылық және ержүректілік көрсеткен жауынгерлер мен қолбасшылық құрам, сондай-ақ іс-әрекеттері әскерлердің ұрыс қимылдарының сәтті өтуіне үлес қосқан әскери қызметкерлер марапатталады. Отан соғысы орденімен марапаттау КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен жүзеге асырылады. Отан соғысы ордені екі дәрежеден тұрады: I және II дәрежелі. Орденнің ең жоғарғы дәрежесі - I дәреже. Марапатталушының марапаттау дәрежесі КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен белгіленеді. Кеңестік марапаттар жүйесінің тарихында тұңғыш рет орден жарғысында еңбегі сіңген тұлғаны марапатқа ұсынуға болатын нақты ерліктер тізімделді. === I дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталады === Жау тылында ерекше маңызды нысанды дәл соғып, жойған; [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] марапатталған штурман немесе ұшқыш жауынгерлік тапсырма кезінде ұшақ экипажында өз міндеттерін ерлікпен орындаған; Кімде-кім экипаж құрамына кіріп, әуе шайқасында осынша ұшақ атып түсірсе: : ауыр-бомбалаушы авиация — 4 ұшақ; : шалғай-бомбалаушы авиация — 5 ұшақ; : жақын-бомбалаушы авиация — 7 ұшақ; : шабуылдаушы авиация — 3 ұшақ; Кімде-кім экипаж құрамына кіріп, мынадай әрекет жасаса: : ауыр-бомбалаушы авиация — 20 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шалғай-бомбалаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жақын-бомбалаушы авиация — 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шабуылдаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жойғыш авиация — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шалғай-барлаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жақын-барлаушы авиация — 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : түзетуші авиация — 15 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : байланыс авиациясы — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, өзінің аумағына қондырса және 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, қарсылас басып алған аумақтағы өзінің әскерлері орналасқан жерде қондырса; : тасымалдаушы авиация — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, өзінің аумағына қондырса және 15 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, қарсылас басып алған аумақтағы өзінің әскерлері орналасқан жерде қондырса; Кімде-кім авиациялық бөлімшелерді нақты және үздіксіз басқаруды ұйымдастырса; Кімде-кім штабтың нақты және жүйелі жұмысын ұйымдастырса; Кімде-кім қарсыластың аумағына апатты түрде қонғануға мәжбүр болып, зақымданған ұшақты жөндеп, қайтадан әуеге ұшырса; Кімде-кім қарсылас оғының астында алдыңғы әуеайлақта кем дегенде 10 ұшақты қалпына келтіре алса; Кімде-кім қарсылас оғының астында әуеайлақтан барлық керек-жарақтарды шығара алып, және оны миналап, қарсыластың ол жерге қонуына жол бермесе; Кімде-кім қарсыластың 2 ауыр немесе орташа, не болмаса, 3 жеңіл танкін (құрышты машинасын) немесе атқыштар есептабының құрамында - қарсыластың 3 ауыр немесе орташа, не болмаса, 5 жеңіл танкін (құрышты машинасын) жеке өзі жойса; Кімде-кім артиллериялық атыспен қарсыластың кемінде 5 батареясын талқандаса; Кімде-кім артиллериялық атыспен қарсыластың кем дегенде 3 ұшағын жойса; Кімде-кім танк экипажының құрамында қарсыластың атыс қаруы мен адам күшін жою бойынша 3 жауынгерлік тапсырманы сәтті орындаса немесе ұрыста жаудың кемінде 4 танкісін, не болмаса, 4 қаруын жойса; Кімде-кім қарсылас оғының астында қарсылас зақымдаған кемінде 3 танкті ұрыс даласынан шығарса; Кімде-кім қауіпті елемей, бірінші болып қарсыластың [[Ағашты-топырақты атыс нүктесі|АТАН]] ([[Ұзақ мерзімді оқ ату нүктесі|ҰМАН]], [[Жертаса|жертаса]] немесе [[Блиндаж|блиндаж]]) кіріп, оның гарнизонын жойып және әскерлерге бұл шепті тез басып алуға мүмкіндік берсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында көпір жасап, жау қиратқан өткелді жөндесе; қарсылас оғының астында, қолбасшылықтың бұйрығымен жау қозғалысын кешіктіру үшін көпірді немесе өткелді жеке өзі жарып жіберсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында техникалық немесе жеке байланыстарды орнатып, жау жойған техникалық байланыс құралдарын жөндеп, сол арқылы әскерлердің ұрыс қимылдарын бақылаудың үздіксіздігін қамтамасыз етсе; Ұрыс кезінде өз бастамасымен мылтықты (батареяны) ашық алаңға лақтырып, алға басып келе жатқан жауға және оның техникасына оқ жаудырса; Кімде-кім бөлікке немесе бөлімшеге қолбасшылық етіп, күші басым қарсыласын жойса; Кімде-кім атты әскер шапқыншылығына қатысып, жау тобына кесіп кіріп, оны жойса; Кімде-кім қарсыластың артиллериялық батареясын күшпен басып алса; Кімде-кім жеке барлау нәтижесінде жау қорғанысының осал тұстарын анықтап, әскерлерді жау тылына шығарса; Кімде-кім кеме, ұшақ немесе жағалау батареясының жауынгерлік есептабының құрамында қарсыластың әскери кемесін немесе екі көлігін суға батырса; Кімде-кім қарсылас аумағына теңіз [[Десант|десантын]] ұйымдастырып, сәтті жеткізсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында зақымданған кемесін шайқастан шығарып алса; Кімде-кім қарсыластың әскери кемесін басып алып, өз базасына әкелсе; Кімде-кім қарсылас базаларына жақындаған жерлерде мина алаңдарын сәтті орналастырса; Кімде-кім бірнеше рет [[Миналы трал|тралдау]] арқылы флоттың жауынгерлік қызметін сәтті қамтамасыз еткізсе; Кімде-кім ұрыстағы зақымдануды сәтті жою арқылы кеменің жауынгерлік қабілетін қалпына келтірсе немесе зақымдалған кемені базаға қайтаруды қамтамасыз етсе; Кімде-кім қарсыласты талқандауға үлес қосқан әскерлердің операциясын материалды-техникалық қамтамасыз етуді тамаша ұйымдастырса. === II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталады === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} * [http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1942/1942_019.pdf Указ Президиума Верховного Совета «Об учреждении Ордена Отечественной войны первой и второй степени» от 20 мая 1942 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1942. — 28 мая (№ 19 (178)). — С. 1. [[Санат:КСРО ордендері]] 8pqkr8tlb16q8nbjxqn8s7zwi90o2cl 3480999 3480996 2025-06-18T10:11:41Z Орел Карл 81620 /* Орден тарихы */ 3480999 wikitext text/x-wiki {{Жүлде | атауы = Отан соғысы ордені<br /> I дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 1st class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order of the Patriotic War (1st class).png|right|110px]] | фон түсі = | шынайы атауы = | мемлекет = | үшін мараппатталған = | тапсырушы = | негіз = | соңғы иегері = | барынша ұсынылған = | сайты = }} {{Жүлде | атауы = II дәрежелі | суреті = [[Сурет:SU Order of the Patriotic War 2nd class ribbon.svg|left|100px]] [[Сурет:Order Of The Patriotic War (2nd Class).png|right|110px]] | сурет атауы = | фон түсі = | шынайы атауы = {{lang-ru|Орден Отечественной войны}} | мемлекет = {{USSR}} | түрі = | үшін марапатталады = Кеңес Отаны үшін шайқастардағы ерлігі, қайсарлығы мен батылдығы | жағдайы = берілмейді | негіздеуші = | негізделді = [[20 мамыр]] [[1942 жыл]] | алғашқы иегері = [[2 маусым]] [[1942 жыл]] | соңғы иегері = [[1 тамыз]] [[1986 жыл]] | барынша ұсынылған = 9,1 млн астам<br /> '''соғыс кезінде:''' <br /> I дәрежелі — 324 903 адам <br /> II дәрежелі — 951 652 адам | жоғары марапаты = [[Александр Невский ордені (КСРО)|Александр Невский ордені]] | төменгі марапаты = [[Еңбек Қызыл Туы ордені]] | сайты = | Commons = Order of the Patriotic War }} '''Отан соғысы ордені''' ({{lang-ru|Орден Отечественной войны}}) — КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «I және II дәрежелі Отан соғысы орденін белгілеу туралы» [[1942 жыл|1942 жылғы]] [[20 мамыр|20 мамырдағы]] Жарлығымен белгіленген КСРО ордені. Кейіннен КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының [[1943 жыл|1943 жылғы]] [[19 маусым|19 маусымдағы]] Жарлығымен орденнің сипаттамасына, ал орден ережесінде - КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының [[1947 жыл|1947 жылғы]] [[16 желтоқсан|16 желтоқсандағы]] Жарлығымен кейбір өзгерістер енгізілді. Соғыс кезінде 324 903 адам 1-дәрежелі, 951 652 адам 2-дәрежелі орденмен марапатталды. Жалпы 1985 жылға дейін 344 мыңнан астам адам І дәрежелі, 28 мыңға жуық адам II дәрежелі орденмен марапатталды. Жеңістің 40 жылдығына орай КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1985 жылғы 11 наурыздағы Жарлығымен мыналар марапатталды: I дәрежелі орденмен - шамамен 2 миллион 54 мың адам, I дәрежелі орденмен - шамамен 5 миллион 408 мың адам. Орден марапаттарының жалпы саны: I дәрежелі – 2 646 320, II дәрежелі – 6 715 100. == Орден тарихы == Отан соғысы ордені — Ұлы Отан соғысындағы алғашқы кеңестік марапат. Бұл сондай-ақ дәрежелерге бөлінген алғашқы кеңестік орден болды. 1977 жылы отбасыда қалдыру тәртібі қалған ордендер мен медалдарда таралғанға дейін марапатталушы қайтыс болған соң отбасына естелік ретінде берілген бірнеше кеңестік ордендердің бірі ([[Қазан төңкерісі ордені|Қазан төңкерісі]], [[Батыр-ана ордені (КСРО)|«Батыр-ана»]], I, II, III дәрежелі [[Ана даңқы ордені|Ана даңқы ордендерімен]] бірге; қалған ордендер мемлекетке қайтарылуға тиіс болды). 1942 жылы 10 сәуірде И. В. Сталин [[Жұмысшы-шаруа қызыл әскері|ЖШҚӘ]] тыл басшысы, интенданттық қызмет генерал-лейтенанты [[Андрей Васильевич Хрулев|А. В. Хрулевке]] фашистермен шайқаста ерекше көзге түскен әскери қызметкерлерді марапаттау туралы орденнің жобасын әзірлеуді және ұсынуды тапсырды. Бастапқыда, орден '''«Әскери ерлігі үшін»''' деп аталу керек еді. Орден жобасын әзірлеуге суретшілер Сергей Иванович Дмитриев ([[Ерлігі үшін медалі (КСРО)|«Ерлігі үшін»]], [[Жауынгерлік еңбегі үшін медалі|«Жауынгерлік еңбегі үшін»]] медальдары мен [[Жұмысшы-Шаруа Қызыл Әскеріне ХХ жыл медалі|«Жұмысшы-Шаруа Қызыл Әскеріне ХХ жыл» мерекелік медалінің]] жобаларының авторы) және Александр Иванович Кузнецов жұмылдырылды. Екі күннің ішінде алғашқы нобайлар пайда болды, осылардан металдан сынақ көшірмелерін жасау үшін бірнеше жұмыс таңдалды. 1942 жылы 18 сәуірде үлгілер бекітуге ұсынылды. Болашақ марапатқа негіз ретінде А. И. Кузнецовтың жобасын пайдалану туралы шешім қабылданды, ал белгідегі «Отан соғысы» деген жазудың идеясы С. И. Дмитриевтің жобасынан алынды. Орденді тағу, лентаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының қаулысымен бекітілді. Ұрыста ерекше көзге түскен сарбаздар мен қолбасшыларды жедел марапаттау мақсатында Отан соғысы орденін тапсыру құқығы әскери қолбасшылыққа – майдан және флот қолбасшыларынан бастап, корпус қолбасшыларына дейін берілді. Орденмен марапаттау көбінесе ерлік жасағаннан кейін ұрыс жағдайында өтті. I және II дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапаттау туралы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының алғашқы жарлықтары 1942 жылы 2 маусымда шықты. Ордендердің алғашқы иегерлері кеңес артиллеристері болды. Орден жарғысында I дәрежелі орден жаудың 1 ауыр (немесе орташа) немесе 2 жеңіл танкін (құрышты машинасын) артиллериялық атыспен жеке өзі жойған немесе қару есептобының құрамында 2 ауыр (немесе орташа) танкі немесе 3 жеңіл танкі (құрышты машинасын) жойған кез келген адамға беріледі делінген. Бірақ 32-гвардиялық полктің артиллеристері Харьков бағытындағы ұрыстарда капитан И. И. Криклий бастаған [[Оңтүстік-Батыс майдан (Ұлы Отан соғысы)|Оңтүстік-Батыс майданындағы]] 28-армиясы 13-гвардиялық атқыштар дивизиясының 42-гвардиялық атқыштар полкінің қапталын жауып, белгіленген мөлшерден асып түсті. 1942 жылы мамырда 200 фашист танкі кеңес бекіністеріне қарай жылжыған кезде артиллеристер мен [[Танк ататын мылтық|құрыш бұзушылар]] оларды абыроймен қарсы алып, жауды дәл соққылап, айтарлықтай шығынға ұшыратты. Екі күндік үздіксіз ұрыс кезінде капитан Криклий басқарған 32-гвардиялық артиллериялық полкінің 1-[[Артиллериялық дивизионы|артиллериялық дивизионы]] жаудың 32 танкісін жойды. Капитан И.И. Криклий фашистердің 5 машинасын жеке өзі атып түсірді, бірақ ауыр жараланып, тылға көшірілді. 1942 жылы 16 мамырда капитан Криклий алған жарақатынан қайтыс болды. Жауынгерлік атқыштоптың бірнеше мүшесі қаза тапқанда, аға сержант А. В. Смирнов оның снаряд сынығы қолының білезігін жұлып кетсе де атуды жалғастырды. Капитан Иван Ильич Криклий I дәрежелі Отан соғысы орденінің бірінші иегері атанды, алайда № 312368 орденінің өзі тек 1971 жылы ғана оның отбасына берілді. Дәл осындай марапат аға сержант Алексей Васильевич Смирнов пен көршілес дивизиондағы 776-артиллериялық полкінің саяси жетекшісі Иван Константинович Стаценко берілді. Артиллериялық атқыштоптың қалған жауынгерлері — қызыл әскерші Григорьев Николай Ильич, Кулинец Алексей Иванович, Петрош Иван Полехтович, аға сержант Жарков Степан Трифонович, сержанттар Немфир Михаил Григорьевич және Нестеренко Петр Васильевич — II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды. №1 I дәрежелі Отан соғысы орденімен 1942 жылы Ржев түбіндегі шайқастарда көрсеткен ерлігі мен батылдығы үшін 52-атқыштар дивизиясының аға саяси жетекшісі, саяси бөлім басшысының орынбасары Василий Павлович Конюховтың қайтыс болғаннан кейін марапатталғанның ордені отбасына берілді ([[Батыс майдан (Ұлы Отан соғысы)|Батыс майданы]] әскерлеріне «Жеке құрамды марапаттау туралы» 1943 жылғы 24 қаңтардағы № 072 бұйрығы). №1 II дәрежелі Отан соғысы орденімен 155-танк бригадасы штабы басшысының барлау жөніндегі орынбасары аға лейтенант Павел Алексеевич Ражкин қайтыс болғаннан кейін марапатталды (1943 жылғы 5 сәуірдегі 3-армияның әскерлеріне қатысты № 22/н бұйрығы). I дәрежелі Отан соғысы орденінің тарихында бұл марапат бір ғана әскери операцияның барлық қатысушыларына тапсырылған жағдайлар өте сирек кездеседі. Бұл құрметті бірінші болып 1942 жылы 5 шілдеде Баренц теңізінде жаудың ең ірі «Тирпиц» линкорына шабуыл жасаған «К-21» сүңгуір қайықтың экипаж мүшелері алды. Сондай-ақ I дәрежелі Отан соғысы орденімен 1943 жылдың қаңтарында Северский Донец өзені маңындағы екі күндік шайқасқа қатысушылардың барлығы – лейтенант А.Атаев басқаратын шабуылдаушы топтың 30 жауынгері (112-башқұрт атты әскері дивизиясының 294-атты әскер полкі) марапатталды. Отан соғысы орденімен әскери бөлімдер мен құрамалар, әскери оқу орындары мен қорғаныс зауыттары марапатталды. I дәрежелі Отан соғысы орденімен көптеген қалалар да марапатталды: * [[Новороссийск]], [[Смоленск]] (1966), * [[Керіш (қала)|Керіш]], [[Тихвин]] (1974), * [[Воронеж]] (1975), * [[Наро-Фоминск]] (1976), * [[Луга]] (1977), * [[Ржев]] (1978), * [[Орел (қала)|Орел]], [[Курск]], [[Белгород]], [[Сочи]], [[Кисловодск]], [[Могилев]] (1980), * [[Ельня]], [[Корсунь-Шевченковский]], [[Ломоносов (қала)|Ломоносов]], [[Туапсе]] (1981), * [[Мурманск]], [[Дондағы Ростов]], [[Серпухов]], [[Кефе]] (1982), * [[Великие Луки]], [[Дятьково]] (1983), * [[Кандалакша]], [[Кингисепп]], [[Кишинев]], [[Орша]], [[Старая Русса]], [[Таллин]] (1984), * [[Волоколамск]], [[Борисов (қала)|Борисов]], [[Изюм (қала)|Изюм]], [[Можайск]], [[Налшық]], [[Тирасполь]], [[Шяуляй]] (1985). Сондай-ақ 1969 жылы Словакияның Склабинья ауылы Отан соғысы орденімен марапатталды. КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1947 жылғы 15 қазандағы Жарлығымен азаматтық тұлғаларды орденмен марапаттауға ұсынуға тоқталғандығы белгіленді, өйткені бұл орден жарғысына сәйкес келмейді. Соғыстан кейін Отан соғысы орденімен ұрыстарда қандай да бір себептермен тағайындалған марапаттарын ала алмаған он мыңдаған жараланған жауынгерлер марапатталды. 1977 жылдың мамыр айына дейінгі кезеңде Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде антифашистік күреске қатысқан — 700-ге жуық шетел азаматтары Отан соғысы орденімен марапатталды. == Орден жарғысы == Отан соғысы орденімен Қызыл Әскер, Әскери-теңіз флоты, ІІХК әскерлері мен партизан жасақтарының Кеңес Отаны үшін шайқастарда батылдық, табандылық және ержүректілік көрсеткен жауынгерлер мен қолбасшылық құрам, сондай-ақ іс-әрекеттері әскерлердің ұрыс қимылдарының сәтті өтуіне үлес қосқан әскери қызметкерлер марапатталады. Отан соғысы орденімен марапаттау КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен жүзеге асырылады. Отан соғысы ордені екі дәрежеден тұрады: I және II дәрежелі. Орденнің ең жоғарғы дәрежесі - I дәреже. Марапатталушының марапаттау дәрежесі КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен белгіленеді. Кеңестік марапаттар жүйесінің тарихында тұңғыш рет орден жарғысында еңбегі сіңген тұлғаны марапатқа ұсынуға болатын нақты ерліктер тізімделді. === I дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталады === Жау тылында ерекше маңызды нысанды дәл соғып, жойған; [[Ленин ордені|Ленин орденімен]] марапатталған штурман немесе ұшқыш жауынгерлік тапсырма кезінде ұшақ экипажында өз міндеттерін ерлікпен орындаған; Кімде-кім экипаж құрамына кіріп, әуе шайқасында осынша ұшақ атып түсірсе: : ауыр-бомбалаушы авиация — 4 ұшақ; : шалғай-бомбалаушы авиация — 5 ұшақ; : жақын-бомбалаушы авиация — 7 ұшақ; : шабуылдаушы авиация — 3 ұшақ; Кімде-кім экипаж құрамына кіріп, мынадай әрекет жасаса: : ауыр-бомбалаушы авиация — 20 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шалғай-бомбалаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жақын-бомбалаушы авиация — 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шабуылдаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жойғыш авиация — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : шалғай-барлаушы авиация — 25 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : жақын-барлаушы авиация — 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : түзетуші авиация — 15 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшса; : байланыс авиациясы — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, өзінің аумағына қондырса және 30 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, қарсылас басып алған аумақтағы өзінің әскерлері орналасқан жерде қондырса; : тасымалдаушы авиация — 60 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, өзінің аумағына қондырса және 15 сәтті жауынгерлік тапсырмамен ұшып, қарсылас басып алған аумақтағы өзінің әскерлері орналасқан жерде қондырса; Кімде-кім авиациялық бөлімшелерді нақты және үздіксіз басқаруды ұйымдастырса; Кімде-кім штабтың нақты және жүйелі жұмысын ұйымдастырса; Кімде-кім қарсыластың аумағына апатты түрде қонғануға мәжбүр болып, зақымданған ұшақты жөндеп, қайтадан әуеге ұшырса; Кімде-кім қарсылас оғының астында алдыңғы әуеайлақта кем дегенде 10 ұшақты қалпына келтіре алса; Кімде-кім қарсылас оғының астында әуеайлақтан барлық керек-жарақтарды шығара алып, және оны миналап, қарсыластың ол жерге қонуына жол бермесе; Кімде-кім қарсыластың 2 ауыр немесе орташа, не болмаса, 3 жеңіл танкін (құрышты машинасын) немесе атқыштар есептабының құрамында - қарсыластың 3 ауыр немесе орташа, не болмаса, 5 жеңіл танкін (құрышты машинасын) жеке өзі жойса; Кімде-кім артиллериялық атыспен қарсыластың кемінде 5 батареясын талқандаса; Кімде-кім артиллериялық атыспен қарсыластың кем дегенде 3 ұшағын жойса; Кімде-кім танк экипажының құрамында қарсыластың атыс қаруы мен адам күшін жою бойынша 3 жауынгерлік тапсырманы сәтті орындаса немесе ұрыста жаудың кемінде 4 танкісін, не болмаса, 4 қаруын жойса; Кімде-кім қарсылас оғының астында қарсылас зақымдаған кемінде 3 танкті ұрыс даласынан шығарса; Кімде-кім қауіпті елемей, бірінші болып қарсыластың [[Ағашты-топырақты атыс нүктесі|АТАН]] ([[Ұзақ мерзімді оқ ату нүктесі|ҰМАН]], [[Жертаса|жертаса]] немесе [[Блиндаж|блиндаж]]) кіріп, оның гарнизонын жойып және әскерлерге бұл шепті тез басып алуға мүмкіндік берсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында көпір жасап, жау қиратқан өткелді жөндесе; қарсылас оғының астында, қолбасшылықтың бұйрығымен жау қозғалысын кешіктіру үшін көпірді немесе өткелді жеке өзі жарып жіберсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында техникалық немесе жеке байланыстарды орнатып, жау жойған техникалық байланыс құралдарын жөндеп, сол арқылы әскерлердің ұрыс қимылдарын бақылаудың үздіксіздігін қамтамасыз етсе; Ұрыс кезінде өз бастамасымен мылтықты (батареяны) ашық алаңға лақтырып, алға басып келе жатқан жауға және оның техникасына оқ жаудырса; Кімде-кім бөлікке немесе бөлімшеге қолбасшылық етіп, күші басым қарсыласын жойса; Кімде-кім атты әскер шапқыншылығына қатысып, жау тобына кесіп кіріп, оны жойса; Кімде-кім қарсыластың артиллериялық батареясын күшпен басып алса; Кімде-кім жеке барлау нәтижесінде жау қорғанысының осал тұстарын анықтап, әскерлерді жау тылына шығарса; Кімде-кім кеме, ұшақ немесе жағалау батареясының жауынгерлік есептабының құрамында қарсыластың әскери кемесін немесе екі көлігін суға батырса; Кімде-кім қарсылас аумағына теңіз [[Десант|десантын]] ұйымдастырып, сәтті жеткізсе; Кімде-кім қарсылас оғының астында зақымданған кемесін шайқастан шығарып алса; Кімде-кім қарсыластың әскери кемесін басып алып, өз базасына әкелсе; Кімде-кім қарсылас базаларына жақындаған жерлерде мина алаңдарын сәтті орналастырса; Кімде-кім бірнеше рет [[Миналы трал|тралдау]] арқылы флоттың жауынгерлік қызметін сәтті қамтамасыз еткізсе; Кімде-кім ұрыстағы зақымдануды сәтті жою арқылы кеменің жауынгерлік қабілетін қалпына келтірсе немесе зақымдалған кемені базаға қайтаруды қамтамасыз етсе; Кімде-кім қарсыласты талқандауға үлес қосқан әскерлердің операциясын материалды-техникалық қамтамасыз етуді тамаша ұйымдастырса. === II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталады === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} * [http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1942/1942_019.pdf Указ Президиума Верховного Совета «Об учреждении Ордена Отечественной войны первой и второй степени» от 20 мая 1942 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1942. — 28 мая (№ 19 (178)). — С. 1. [[Санат:КСРО ордендері]] l5gw94kt3pwa2s0ptnq7hrputvd7et7 0 665006 3481004 3340710 2025-06-18T11:12:30Z Makenzis 71333 3481004 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы | атауы = {{ту|Швейцария}} Санкт-Галлен | прозвища = die Espen | құрылған = 1879 | стадионы = [[АФГ Арена]] | сыйымдылығы = 20 300 | жаттықтырушы = {{ту|Германия}} Петер Цайдлер | жарыс = [[Футболдан Швейцария чемпионаты|Швейцария суперлигасы]] | маусым = 2024/25 | орын = '''8.''' <!-- ФОРМА --> | pattern_la1 = | pattern_b1 = _greenstripes | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = | pattern_so1 = | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = 00AA00 | socks1 = 00AA00 | pattern_la2 = | pattern_b2 = _3greenstripes2 | pattern_ra2 = | pattern_sh2 = | pattern_so2 = | leftarm2 = 000000 | body2 = 000000 | rightarm2 = 000000 | shorts2 = 000000 | socks2 = 000000 }} '''«Санкт-Галлен»''' — [[Швейцария]] чемпионатттарында ойнайтын футбол клубы, базасы [[Санкт-Галлен]] қаласында орналасқан. Өз алаңындағы ойындарын АФГ Арена стадионында өткізеді. == Жетістіктері == === Ұлттық === * Швейцария чемпионы (2): 1903/04, 1999/2000 * Швейцария кубогы: 1969 * Швейцария кубогының финалисі (4): 1945, 1977, 1998, 2021 * Лига кубогы: 1978 == Тұлғалары == === Атақты ойыншылары === * Отто Пфистер * Армин Фе * [[Марко Тарделли]] * Марио Фрик * Ив Эри * Хосе Кардосо * Сергей Дмитриев * Джеррен Никсон * Иван Саморано * [[Транквилло Барнетта]] * Леопольд Кильхольц * [[Хакан Якин]] == Сілтемелер == * http://www.fcsg.ch/ {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Швейцария футбол клубтары]] f8qql9m6u0pn9uopu4ngosfst15k086 0 665712 3480754 3337110 2025-06-17T13:47:22Z Makenzis 71333 3480754 wikitext text/x-wiki {{футбол клубы |атауы = {{ту|Шотландия}} Хайбернианс |құрылған = 1875 | стадионы = «[[Истер Роуд]]», [[Лит (Шотландия)|Лит]], [[Эдинбург]] | сыйымдылығы = 20 500 |маусым = 2024/25 |жарыс = [[Футболдан Шотландия чемпионаты]] |орын = 3. | pattern_la1 = _hibernian2122h | pattern_b1 = _hibernian2122h | pattern_ra1 = _hibernian2122h | pattern_sh1 = _hibernian2122h | pattern_so1 = | leftarm1 = FFFFFF | body1 = 009F00 | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 003C00 | pattern_la2 = _hibernian2122a | pattern_b2 = _hibernian2122a | pattern_ra2 = _hibernian2122a | pattern_sh2 = _hibernian2122a | pattern_so2 = | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = 003C00 | socks2 = FFFFFF}} '''Хайбернианс''' — [[Шотландия|Шотландияның]] [[Эдинбург]] қаласындағы футбол клубы<ref>https://int.soccerway.com/teams/wd/wd/1904/</ref>. == Жетістіктері == === Ұлттық === * Шоландия чемпионаты ** Чемпион (4): 1903, 1948, 1951, 1952 * Шотландия кубогы ** Жеңімпаз (3): 1887, 1902, 2016 ** Финалист (12): 1896, 1914, 1923, 1924, 1947, 1958, 1972, 1979, 2001, 2012, 2013, 2021 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == {{Бастама}}{{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Шотландия футбол клубтары]] 2gkpc3o2t7znmfu15dx05q8ygdkbnk3 0 677506 3480921 3467091 2025-06-18T06:21:37Z Casserium 68287 3480921 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі=Азат Перуашев | Суреті = Peruashev, October 2016.jpg | Атауы = Перуашев 2016 жылы | Титулы = [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Мәжілісі]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|V]], [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары|VI]], [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары|VII]], [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 8-сайланым депутаттары|VIII-шақырылымдары]]ның депутаты | Ту = Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Басқара бастады = 20 қаңтар 2012 жылдан бері | Басқаруын аяқтады = | Президент = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]<br>[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | тақырыпша1 = Төрағасы | мәтін1 = [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]<br>[[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]<br>[[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов|Бақтықожа Ізмұхамбетов]]<br>[[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]<br>[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] | Титулы_2 = [[Ақ жол (партия)|«Ақ жол» Демократиялық партиясының]] төрағасы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Басқара бастады_2 = 2 шілде 2011 жылдан бері | Басқаруын аяқтады_2 = | Президент_2 = | Премьер_2 = | Ізашары_2 = [[Әлихан Мұхамедияұлы Бәйменов|Әлихан Бәйменов]] | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан азаматтық партиясы]]ның бірінші хатшысы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Басқара бастады_3 = 17 қараша 1998 | Басқаруын аяқтады_3 = 22 желтоқсан 2006 | Президент_3 = | Премьер_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Туған күні = 14.06.1982 | Туған жері = {{туғанжері|Қордай ауданы|Қордай ауданында}}, [[Жамбыл облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Әкесі = Қанат Рахымұлы Аймағамбетов | Баласы = '''ұлы:''' Әлихан | Білімі = 1) Орал мемлекеттік университеті<br>2) Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Ұлттық жоғары мемлекеттік басқару мектебі<br>3) Жетісу экономика институты | Мамандығы = Саясаттану ғылымдарының кандидаты | Марапаттары ={{Барыс ордені}}{{Барыс ордені}}{{Достық ордені}}{{Достастық ордені}} }} '''Азат Тұрлыбекұлы Перуашев''' ([[8 қыркүйек]] [[1967 жыл|1967]], [[Қордай ауданы]], [[Жамбыл облысы]]) — [[қазақстан]]дық саяси және партиялық қайраткер, 2012 жылдан бері [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Парламенті Мәжілісі]]нің депутаты, 2011 жылдан бері [[Ақ жол демократиялық партиясы|«Ақ жол» ДП]] Төрағасы. == Өмірбаяны == [[Арғын]] тайпасының [[Қанжығалы руы|Қанжығалы]] руынан шыққан.<ref>Қаңжығалы шежіресi, Құрастырушылар Ғ.Умаров, Қ.Әлімжанов, бас редактор Негимов Серік 558 бет, Астана 2017 - ISBN 9786013026701</ref>. 1967 жылы туған, Жамбыл облысы Қордай ауданының тумасы. 1984 – 1991 ж.ж. – М. Горький атындағы Орал мемлекеттік университеті (РФ, Свердловск қаласы); 1995 – 1996 ж.ж. ҚР Президенті жанындағы Ұлттық жоғары мемлекеттік басқару мектебі (Алматы қаласы); 1998 – 2000 ж.ж. Жетісу экономикалық институты (Талдықорған қаласы); 2011ж. – қазіргі кезде – РФ Үкіметі жанындағы Халық шаруашылығы академиясының докторанты. * Еңбек жолын Қиыр Солтүстік протында жұкші болып бастады, әскер қатарында қызмет етті. * 1991 ж.ж. – Қазақстан Компартиясы Панфилов аудандық комитетінің инструкторы. * 1992 – 1995 ж.ж. – Талдықорған облысы әкімшілігінің консультанты, сектор меңгерушісі. * 1996 – 1998 ж.ж. – ҚР Президенті Әкімшілігінің консультанты, сектор меңгерушісі. * 1998 – 2005 ж.ж. – «Қазақстан алюминийі» АҚ Бас директорының орынбасары – вице-Президенті. * 2006 ж.ж. – Қазақстанның Азаматтық партиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы. * 2006 – 2011 ж.ж. «Атамекен» ҚҰЭП Басқармасының төрағасы. * 2011 жылғы шілдеден бастап – «Ақ жол» ҚДП Төрағасы. * 2012 жылғы 20 қаңтардан бастап – бесінші шақырылған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты. == Марапаттары == * ІІІ дәрежелі «Барыс» ордені (2008 ж.) * «Қазақстан алюминийі» АҚ еңбек сіңірген қызметкері (2005 ж.). * «Мәдени бастама» жас ғалымдардың кеңес-америка қоры сыйлығының лауреаты (1991 ж.). * Қазақстан ЛКЖО ОК Құрмет грамотасы (1987 ж.). == Сын == === Саяси көзқарасы === [[Азаттық радиосы]]ның айыпы бойынша Перуашевтың партия басшылығына келуі Ақ жолдың саяси ұстанымын күрт өзгертті, бұрын оппозициялық болған партия «про-президенттік» болды.<ref name="Azattıq">{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/aq-zhol-partiyasynyn-transformatsiyasy/31187045.html|title=Трансформация: как оппозиционная партия «Ак жол» стала провластной|author=МАМАШҰЛЫ, Асылхан|publisher=[[Азаттық радиосы]]|lang=ru|date=2021-04-05|access-date=2023-06-04}}</ref> [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2021)|2021 жылғы сайлау]]да партия өзін «парламенттік оппозиция» деп атағанымен [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы|ЕҚЫҰ]] бақылаушылары «сайлауда еш оппозиция болмағанын» айтқан.<ref name="Azattıq" /> === Назарбаев отставкасына реакциясы === 2019 жылдың наурызында Перуашевтің Назарбаевтың отставкасынан жылағаны бар видео қоғам назарына түсті. Осы реакциясы үшін саясаткер сынға алынды.<ref name="Azattıq" /><ref>{{Cite web|url=https://stan.kz/ozderine-ypay-zhinau-ushin-zhiladi-nazarbaev-prezidenttikten-ketkende-zhilagan-sheneunikter-singa-kaldi-312800/|title=Өздеріне ұпай жинау үшін жылады: Назарбаев президенттіктен кеткенде жылаған шенеуніктер сынға қалды|lang=kk|date=2019-04-19|accessdate=2023-06-04|publisher=stan.kz}}</ref> Партиясының сайлауалды съезі қарсаңында Перуашев ол кезде «адами сезімдердің» әсерінде болғанын айтты.<ref>{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-peruashev-has-no-regrets/30960910.html|title=Перуашев «не жалеет» о слезах в день отставки Назарбаева|date=2020-11-20|accessdate=2023-06-04|lang=kk|publisher=Адырна}}</ref> Кейінірек Перуашевтің өзі жылағанының мүлдем басқа себебі болғанын айтқан, «Ер адамға тән жанарымнан жарты жас домалағаны - тұңғыш Президентке, не оның қызметінен кетуіне байланысты емес» деген.<ref>{{Cite web|url=https://adyrna.kz/post/147497|title=Перуашев: Назарбаев қызметтен кетті екен деп жылаған жоқпын (ВИДЕО)|date=2022-02-13|accessdate=2023-06-04|lang=kk|publisher=Адырна}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kaz.orda.kz/nazarbaev-qyzmetten-ketti-eken-dep-zhylaghan-zhoqpyn-perwashev/|title=Назарбаев қызметтен кетті екен деп жылаған жоқпын – Перуашев|author=ДӘРІБАЕВА, Айнұр|date=2022-02-14|accessdate=2023-06-04|lang=kk|publisher=kaz.orda.kz}}</ref> == Отбасы == * Үйленген, төрт баласы бар. == Сілтемелер == * [https://www.parlam.kz/kk/blogs/peruashev/Biography Перушев Азат Тұрлыбекұлы — Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Экономикалық реформа және өңірлік даму комитетінің мүшесі] [[Санат:КОКП мүшелері]] [[Санат:Қазақстан партияларының төрағалары]] [[Санат:Орал мемлекеттік университеті түлектері]] [[Санат:Саясаттану ғылымының кандидаттары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің VI шақырылымының депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің V шақырылымының депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің VII шақырылымының депутаттары]] o7hq4737eopkqlnavb2y6jgcb4hlzjl 0 717823 3480863 3479648 2025-06-18T02:10:45Z Sagzhan 29953 /* Өмірбаяны */ 3480863 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = [[Алтын Орда]] |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = [[Тоқтақия хан]] |анасы = |жұбайы = |балалары = [[Керей хан]] |туыстары = [[Барақ хан]] (немере ағасы) |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = Едіге мен Барақ соғыстары |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болатқа қарсы Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген. Болат та осы шайқаста қаза болды.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 9x2j1sz7rj45te89ws5a6edgfjxt8hh 3 718630 3480911 3415804 2025-06-18T05:36:50Z J ansari 73009 J ansari [[Қатысушы талқылауы:Kitsomotlole]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Kitsowikipedian]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Kitsomotlole|Kitsomotlole]]" to "[[Special:CentralAuth/Kitsowikipedian|Kitsowikipedian]]" 3231274 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Welbeck25}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2023 ж. қарашаның 16 (+06) li5mrcu3uhuwncyeuai240brrot1tyz 0 730445 3480798 3480631 2025-06-17T16:36:22Z Артем Загребельный 159332 /* Әйелдер */ 3480798 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=ақпан 2024}} [[Сурет:Michael Phelps Ryan Lochte Laszlo Cseh medals 2008 Olympics.jpg|350px|thumb|right|[[Майкл Фелпс]] (ортада) карерасында 39 рекорд жаңартты]] '''Жүзудегі әлемдік рекордтар''' - бұл жүзушілердің ережелермен келісілген салыстырмалы және қайталанатын жағдайларда жүзуде көрсеткен ең жоғары нәтижелер. == Ережесі == Рекордтар Халықаралық жүзу Федерациясы (ФИНА) ратификациялайды. Рекордтарды "ұзын суға" (50 метрлік бассейн) немесе "қысқа суға" (25 метрлік бассейн) қоюға болады. ФИНА ерлер мен әйелдер үшін бекітілген пәндер тізіміне сәйкес әлемдік рекордтарды мойындайды: * [[Кроль|Еркін]]: 50 м, 100 м, 200 м, 400 м, 800 м, 1500 м * Арқамен: 50 м 20, 100 м,0 м * [[Брасс]]: 50 м, 100 м, 200 м * [[Баттерфляй]]: 50 м, 100 м, 200 м * Комбинация: 100 м (қысқа су), 200 м, 400 м * Эстафета: 4×50 м [[плавание вольным стилем|еркін]] (қысқа су), 4×100 м [[плавание вольным стилем|еркін]], 4×200 м [[плавание вольным стилем|еркін]], 4×50 м [[комплексное плавание|комбинация]] (қысқа су), 4×100 м [[комплексное плавание|комбинация]]; * Микст: 4×50 м [[плавание вольным стилем|еркін]] (қысқа су), 4×50 м [[комплексное плавание|комбинация]] (қысқа су), 4×100 м [[плавание вольным стилем|еркін]] (ұзын су), 4×100 м [[комплексное плавание|комбинация]] (ұзын су)<ref name="fina1">[http://www.fina.org/project/index.php?option=com_content&task=view&id=45&Itemid=119 FINA rules] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130726002347/http://www.fina.org/project/index.php?option=com_content&task=view&id=45&Itemid=119 |date=2013-07-26 }} {{v|3|8|2012}}</ref>. == 50-метролік бассейн == === Ерлер === {| class="wikitable" style="font-size:90%; width: 98%;" |- ! Ұзындық !! Уақыт !! !! Жүзуші !! Ел !! width="110px" | Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}} |- | ‎50 м еркін || 20,91 | кос | [[Сезар Сьело]] || {{Байрақ|Бразилия}} | 25 желтоқсан 2009 || Бразилия чемпионаты || {{Ту|Бразилия}} [[Бразилия]] | [https://www.youtube.com/watch?v=epALibnFa8Q ​] |- | 100 м еркін || 46,40 | | [[Пан Чжанле]] || {{Байрақ|Қытай}} |31 шілде 2024 || [[2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]] || {{Ту|Франция}} [[Париж]] | [https://vk.com/video/playlist/142497057_-4?z=video142497057_456239296%2Fpl_142497057_-4 &#8203;] |- | ‎200 м еркін || 1.42,00 | кос | [[Бидерман, Пауль|Пауль Бидерман]] || {{Байрақ|Германия}} | 28 шілде 2009 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — 200 метров вольным стилем (мужчины)|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Италия}} [[Рим]] | [https://www.youtube.com/watch?v=MeOw35fsltE ​] |- | 400 м еркін | 3.40,07 | кос |[[Бидерман, Пауль|Пауль Бидерман]] |{{Байрақ|Германия}} |26 шілде 2009 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — 400 метров вольным стилем (мужчины)|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Италия}} [[Рим]] |[https://www.youtube.com/watch?v=D9IJpZgKCd0 ​] |- |800 м еркін |7.32,12 | кос |[[Чжан Линь (пловец)|Чжан Линь]] |{{Байрақ|Қытай}} |29 шілде 2009 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — 800 метров вольным стилем (мужчины)|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Италия}} [[Рим]] |<ref>{{cite news|first=Craig|last=Lord|title=WR: Zhang Zips Up For 7:32.12 800 Free|url=http://www.swimnews.com/news/view/7134|work=swimnews.com|date=2009-07-29|accessdate=2011-11-16|archivedate=2009-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090731013653/http://www.swimnews.com/News/view/7134}}</ref> |- |1500 м еркін |14:30.67 | |[[Бобби Финке]] |{{Байрақ|АҚШ}} |4 тамыз 2024 |[[2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]] |{{Ту|Франция}} [[Париж]] |[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239302%2F18267956fca05817bc%2Fpl_wall_142497057 &#8203;] |- | 50 м арқамен || 23,55 | жф | [[Колесников, Климент Андреевич|Климент Колесников]]|| {{Байрақ|Ресей}} | 27 шілде 2023 | Ресей кубогы | {{Ту|Ресей}} [[Казань]] |<ref>{{cite web|title=Men's 50m Backstroke Semifinals Results|url=https://new.russwimming.ru/upload/live/ruscup2023_kazan/ResultList_217S.pdf|publisher=russwimming.ru|date=27 July 2023|accessdate=9 January 2025}}</ref> |- | 100 м арқамен | 51,60 | | Томас Чеккон|| {{Байрақ|Италия}} | 20 маусым 2022 | [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2022|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=ЧМ-2022 Мужчины, 100 м н/с, финал|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700000102EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=[[Omega SA|Omega Timing]]|date=2022-06-20|access-date=2022-06-21|archive-date=2022-06-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20220620171449/https://www.omegatiming.com/File/00011700000102EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}</ref> [https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b0a9f48f088790ed04b458?lastWatchedIndex=0&isFromTabLayout=false ​]{{Deadlink|date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} |- |200 м арқамен |1.51,92 | кос |[[Пирсол, Аарон|Аарон Пирсол]] |{{Байрақ|АҚШ}} |31 шілде 2009 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — Мужчины, 200 м, на спине|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Италия}} [[Рим]] |[https://www.youtube.com/watch?v=DRjmB4LOCWo ​] |- |50 м [[брасс]] |25.95 | жф | [[Пити, Адам|Адам Пити]] | {{Байрақ|Ұлыбритания}} |31 қаңтар 2024 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009 — Мужчины, 200 м, на спине|Әлем чемпионаты]] | | |- | 100 м [[брасс]] || 56,88 | жф | [[Пити, Адам|Адам Пити]] || {{Байрақ|Ұлыбритания}} |21 шілде 2019 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2019|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Корея Республикасы}} [[Кванджу]] |[https://www.youtube.com/watch?v=r5lVUne7yRI ​] |- | 200 м [[брасс]] || 2.05,48 | | [[Цинь Хайян]] || {{Байрақ|Қытай}} | 28 шілде 2023 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] | [https://www.youtube.com/watch?v=-3mYrnBZFKg&t=13s ​] |- |50 м [[баттерфляй]] |22.27 | |[[Говоров, Андрей Андреевич|Андрей Говоров]] |{{Байрақ|Украина}} |1 шілде 2018 |Sette Colli Trophy |{{Ту|Италия}} [[Рим]] |[https://www.youtube.com/watch?v=GW4fAh8pTCE ​] |- | 100 м [[баттерфляй]] || 49,45 | | [[Дрессел, Калеб|Калеб Дрессел]] || {{Байрақ|АҚШ}} | 31 шілде 2021 || [[Плавание на летних Олимпийских играх 2020 — 100 метров баттерфляем (мужчины)|Олимпиада ойындары]] || {{Ту|Жапония}} [[Токио]] |[https://www.youtube.com/watch?v=GF2bfzaCVfQ ​]<ref>{{Cite web |url=http://www.fina.org/competition-detailed-results/154896/27250 |title=Results {{!}} fina.org — Official FINA website<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2019-07-26 |archive-date=2019-08-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190822140441/https://www.fina.org/competition-detailed-results/154896/27250 |deadlink=no }}</ref> |- | 200 м [[баттерфляй]] || 1.50,34 | | [[Милак, Криштоф|Криштоф Милак]] || {{Байрақ|Венгрия}} | 21 маусым 2022 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2022|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=ЧМ-2022 Мужчины, 200м баттерфляй, финал, результаты.|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700000104EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=[[Omega SA|Omega Timing]]|date=2022-06-21|access-date=2022-06-22|archive-date=2022-06-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20220621170927/https://www.omegatiming.com/File/00011700000104EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}</ref> [https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b1fb5de4b02f46e1eb748c?lastWatchedIndex=0&isFromTabLayout=false ​] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220622010724/https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b1fb5de4b02f46e1eb748c?lastWatchedIndex=0&isFromTabLayout=false |date=2022-06-22 }} |- |200 м комплекс |1.54,00 | |[[Райан Лохте]] |{{Байрақ|АҚШ}} |28 шілде 2011 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2011|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Қытай}} [[Шанхай]] |[https://www.youtube.com/watch?v=aQWHv_Bhtuw&t ​] |- |400 м комплекс |4:02.50 | |Леон Маршан |{{Байрақ|Франция}} |23 шілде 2023 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] |​[https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/1147680679734909 ​] |- |Эстафета 4×100 м<br>еркін |3.08,24 | кос |[[Фелпс, Майкл|Майкл Фелпс]] (47,51)<br>[[Уэбер-Гейл, Гарретт|Гарретт Уэбер-Гейл]] (47,02)<br>[[Джонс, Каллен|Каллен Джонс]] (47,65)<br>[[Лезак, Джейсон|Джейсон Лезак]] (46,06) |{{Байрақ|АҚШ}} |11 тамыз 2008 |[[Плавание на летних Олимпийских играх 2008 — эстафета 4×100 метров вольным стилем (мужчины)|Олимпиада ойындары]] |{{Ту|Қытай}} [[Пекин]] |[https://www.youtube.com/watch?v=IIm32eEVW98 ​] |- |Эстафета 4×200 м<br>еркін |6.58,55 | кос |[[Фелпс, Майкл|Майкл Фелпс]] (1.44,49)<br>[[Рики Беренс]] (1.44,13)<br>[[Дэвид Уолтерс]] (1.45,47)<br>[[Лохте, Райан|Райан Лохте]] (1.44,46) |{{Байрақ|АҚШ}} |31 шілде 2009 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2009|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Италия}} [[Рим]] |<ref>{{cite news|first=Craig |last=Lord |title=WR: USA Takes 4×200m In 6:58.55 |url=http://www.swimnews.com/news/view/7164 |work=swimnews.com |date=2009-07-31 |accessdate=2011-11-17 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090803092140/http://www.swimnews.com/News/view/7164 |archivedate=2009-08-03 |df= }}</ref> |- |Эстафета 4×100 м<br>комбинация |3.26,78 | |[[Мёрфи, Райан (пловец)|Райан Мерфи]] (52,31)<br>[[Эндрю, Майкл|Майкл Эндрю]] (58,49)<br>[[Дрессел, Калеб|Калеб Дрессел]] (49,03)<br> [[Эппл, Зак|Зак Эппл]] (46,96) |{{Байрақ|АҚШ}} |1 тамыз 2021 |[[Плавание на летних Олимпийских играх 2020|Олимпиада ойындары]] |{{Ту|Жапония}} [[Токио]] |<ref>{{cite news |first=Craig |last=Lord |title=Плавание на летних Олимпийских играх 2020, Мужчины, эстафета 4 * 100 комбинированная, финал, результаты |url=https://olympics.com/tokyo-2020/olympic-games/en/results/swimming/results-men-s-4-x-100m-medley-relay-fnl-000100-.htm |publisher=olimpics.com |date=2021-08-01 |accessdate=2021-08-01 |archivedate=2021-08-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210802212218/https://olympics.com/tokyo-2020/olympic-games/en/results/swimming/results-men-s-4-x-100m-medley-relay-fnl-000100-.htm }}</ref> |} Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу; кос — жүзу костюмінде рекорды орнатылды. === Әйелдер === {| class="wikitable" style="font-size:90%; width: 98%;" |- ! Ұзындық !! Уақыт !! !!Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}} |- | 50 м еркін || 23,61 | жф | [[Шёстрём, Сара|Сара Шёстрём]] || {{Байрақ|Швеция}} | 29 шілде 2023 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] | [https://www.youtube.com/watch?v=0vpY70Sf47I ​] |- | 100 м еркін || 51,71 | э | [[Шёстрём, Сара|Сара Шёстрём]] || {{Байрақ|Швеция}} | 23 шілде 2017 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2017|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 4 × 100 m Freestyle Relay Results|url=http://www.omegatiming.com/File/Download?id=000111010A0201F704FFFFFFFFFFFF01|publisher=Omega Timing|date=23 July 2017|access-date=13 January 2025}}</ref><ref>{{cite AV media |date=22 February 2019 |url=https://www.youtube.com/watch?v=mc1l61nsirg |title=SWIMMING WORLD RECORDS (50) 51.71 relay Sarah Sjöström |publisher=swimming art |via=[[YouTube]] |access-date=13 January 2025}}</ref> |- | 200 м еркін || 1.52,23 | | [[Титмус, Ариарне|Ариарне Титмус]] || {{Байрақ|Аустралия}} | 12 маусым 2024 ||Aвстралиялық олимпиадалық сынақтар || {{Ту|Австралия}} [[Брисбен]] | <ref>{{cite web|title=Women's 200m Freestyle Final Results|url=https://liveresults.swimming.org.au/sal/2024Trials/240610F010.htm|publisher=swimming.org.au|date=10 June 2024|accessdate=13 January 2025}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-27087137_456244189?ref_domain=yastatic.net &#x200B;] |- | 400 м еркін || 3.54,18 | | [[Макинтош, Саммер|Саммер Макинтош]] || {{Байрақ|Канада}} | 7 маусым 2025 | Ұлттық іріктеу туры | {{Ту|Канада}} [[Виктория (Британдық Колумбия)|Виктория]] |<ref>{{cite web|title=Women's 400m Freestyle Final Results|url=https://results.swimming.ca/2025_Canadian_Swimming_Trials/ResultList_5F.pdf|publisher=swimming.ca|date=8 May 2025|accessdate=16 May 2025}}</ref><ref>{{cite web|title= Video - Summer McIntosh demolishes world record in 400m freestyle at Canadian swimming trials|url=https://www.youtube.com/watch?v=dptNMofhiNs|publisher= CBC Sports|date=8 May 2025|accessdate=16 May 2025}}</ref> |- |800 м еркін |8.04,12 | |[[Ледеки, Кэти|Кэти Ледеки]] |{{Байрақ|АҚШ}} |3 мамыр 2025 | TYR Pro Swim Series |{{Ту|АҚШ}} [[Форт-Лодердейл]] |<ref>{{cite web|title=Әйелдер арасындағы 800 метрге еркін стильмен жүзу нәтижелері|url=https://www.omegatiming.com/File/00011900030201F10104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=omegatiming.com|date=3 May 2025|accessdate=10 May 2025}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=UHRbHxeEexM&t=515s &#8203;] |- |1500 м еркін |15.20,48 | | [[Ледеки, Кэти|Кэти Ледеки]] || {{Байрақ|АҚШ}} | 16 мамыр 2018 || TYR Pro Swim Series || {{Ту|АҚШ}} [[Индианаполис]] |[https://www.youtube.com/watch?v=v0_uvorHBA4 ​] |- |50 м арқамен |26,86 | |[[Маккиоун, Кейли|Кейли Маккиоун]] |{{Байрақ|Аустралия}} |20 қазан 2023 |[[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]] |{{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |[https://www.youtube.com/watch?v=uCUDOekEEiM ​] |- |100 м арқамен |57,13 | | [[Реган Смит]] || {{Байрақ|АҚШ}} |18 маусым 2024 ||АҚШ Олимпиадалық сынақтары || {{Ту|АҚШ}} [[Индианаполис]] |[https://www.youtube.com/watch?v=38Lk9nM3B_g &#8203;] |- |200 м арқамен |2.03,14 | |[[Маккиоун, Кейли|Кейли Маккиоун]] |{{Байрақ|Аустралия}} |10 наурыз 2023 |NSW State Championships |{{Ту|Аустралия}} [[Сидней]] | <ref>{{cite magazine|title=KAYLEE MCKEOWN CRUSHES 2:03.14 200 BACKSTROKE WORLD RECORD|url=https://swimswam.com/kaylee-mckeown-crushes-203-14-200backstroke-world-record/|magazine=SwimSwam|author=Retta Race|date=10 March 2023|access-date=15 January 2025}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=LPcVzdZ-_Fg &#8203;] |- |50 м [[брасс]] |29,16 | |[[Мейлутите, Рута|Рута Мейлутите]] |{{Байрақ|Литва}} |30 шілде 2023 |[[Чемпионат мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] |<ref>{{cite web|title= Результаты.|url=http://budapest2020.microplustiming.com/indexBudapest2021_web.php?s=Q2hlY2tKc29uVG9Mb2FkKCdBU0YnLCAnMDE2JywgJzAwMycsICcwMDEnLCAnJywgJycsICdXb21lbsKgLcKgNTAgbSBSYW5hIC0gU2VtaS1GaW5hbCcsICdXb21lbsKgLcKgNTBtIEJyZWFzdHN0cm9rZSAtIFNlbWktRmluYWwnLCAnV29tZW7CoC3CoDUwIG0gQnJhc3NlIC0gU2VtaS1GaW5hbCcpOw==&cat=&page=&spec=&bat=&td=CAL_CIS_DAY&hg=&descIT=&descEN=&descFR=&curCatSel_M_F=18:57&sport=Swimming|date=2021-05-22|accessdate=2021-05-23|publisher=budapest2020.microplustiming.com|archive-date=2021-05-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20210522174658/http://budapest2020.microplustiming.com/indexBudapest2021_web.php?s=Q2hlY2tKc29uVG9Mb2FkKCdBU0YnLCAnMDE2JywgJzAwMycsICcwMDEnLCAnJywgJycsICdXb21lbsKgLcKgNTAgbSBSYW5hIC0gU2VtaS1GaW5hbCcsICdXb21lbsKgLcKgNTBtIEJyZWFzdHN0cm9rZSAtIFNlbWktRmluYWwnLCAnV29tZW7CoC3CoDUwIG0gQnJhc3NlIC0gU2VtaS1GaW5hbCcpOw==&cat=&page=&spec=&bat=&td=CAL_CIS_DAY&hg=&descIT=&descEN=&descFR=&curCatSel_M_F=18:57&sport=Swimming|deadlink=no}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Yl0eN1UsW7Q ​] |- |100 м [[брасс]] |1.04,13 | |[[Кинг, Лилли|Лилли Кинг]] |{{Байрақ|АҚШ}} |25 шілде 2017 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2017|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |[https://www.youtube.com/watch?v=bWDfTYfgUBc ​] |- |200 м [[брасс]] |2.17,55 | |[[Чикунова, Евгения Игоревна|Евгения Чикунова]] |{{Байрақ|Ресей}} |21 апреля 2023 |Россия чемпионаты |{{Ту|Ресей}} [[Казань]] |<ref>{{cite web|title=Женщины 200 м брасс Финал Итоговый протокол.|url=https://new.russwimming.ru/upload/live/4R_LC_2023/ResultList_137F.pdf|publisher=russwimming.ru|date=2023-04-21|access-date=2023-04-21|archive-date=2023-04-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20230421165846/https://new.russwimming.ru/upload/live/4R_LC_2023/ResultList_137F.pdf|deadlink=no}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=hw5VVmptlDg ​] |- |50 м [[баттерфляй]] |24,43 | |[[Шёстрём, Сара|Сара Шёстрём]] |{{Байрақ|Швеция}} |5 шілде 2014 |Швеция чемпионаты |{{Ту|Швеция}} [[Бурос]] |[https://www.youtube.com/watch?v=AXbWtW5al2o ​] |-55,18 сф Гретчен Уолш Америка Құрама Штаттары ж. АҚШ Олимпиадалық сынақтары Индианаполис, Біріккен |100 м [[баттерфляй]] |54,60 | |[[Гретчен Уолш]] |{{Байрақ|АҚШ}} |3 мамыр 2025 | TYR Pro Swim Series |{{Ту|АҚШ}} [[Форт-Лодердейл]] |<ref>{{cite web|title=2025 TYR Pro Swim Series - Әйелдер арасындағы 100 метрге көбелекпен жүзуден соңғы нәтижелер.|lang =en|url=https://www.omegatiming.com/File/00011900030204EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|work=Omega Timing|date=3 May 2025|access-date=10 May 2025}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=FM-yQx6teRk &#8203;] |- |200 м [[баттерфляй]] |2.01,81 | кос |[[Лю Цзыгэ]] |{{Байрақ|Қытай}} |21 қазан 2009 |Қытай ойындары |{{Ту|Қытай}} [[Цзинань]] |[https://www.youtube.com/watch?v=ORkOliy9mlE ​] |- |200 м комплекс |2.05,70 | | [[Макинтош, Саммер|Саммер Макинтош]] || {{Байрақ|Канада}} | 9 маусым 2025 | Ұлттық іріктеу туры | {{Ту|Канада}} [[Виктория (Британдық Колумбия)|Виктория]] |<ref>{{cite web|title=Women's 200m IM Final Results|url=https://results.swimming.ca/2025_Canadian_Swimming_Trials/ResultList_17F.pdf|publisher=swimming.ca|date=9 June 2025|accessdate=10 June 2025}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=zOWS_GBJue0 &#8203;] |- |400 м комплекс |4.23,65 | | [[Макинтош, Саммер|Саммер Макинтош]] || {{Байрақ|Канада}} | 11 маусым 2025 | Ұлттық іріктеу туры | {{Ту|Канада}} [[Виктория (Британдық Колумбия)|Виктория]] | <ref>{{cite web|title=Women's 400m IM Final Results|url=https://results.swimming.ca/2025_Canadian_Swimming_Trials/ResultList_25F.pdf|publisher=swimming.ca|date=11 June 2025|accessdate=17 June 2025}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=IMpq_B4d24M &#8203;] |- |Эстафета 4×100 м<br>еркін |3:27.96 | |[[О’Каллаган, Молли|Молли О’Каллаган]] (52.04) <br> [[Джек, Шейна|Шейна Джек]] (51,69)<br>[[Харрис, Мег|Мег Харрис]] (52,29)<br>[[Маккеон, Эмма|Эмма Маккеон]] (51,90) |{{Байрақ|Аустралия}} |23 шілде 2023 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] |<ref>{{cite web|title=Женщины 4*100 м в/с Финал Итоговый протокол|url=https://www.omegatiming.com/File/00011600010201F70104FFFFFFFFFF01.pdf|date=2023-07-23|accessdate=2023-07-26|archive-date=2023-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20230723114504/https://www.omegatiming.com/File/00011600010201EF0104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}</ref> [https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/1147680679734909 ​] |- |Эстафета 4×200 м<br>еркін |7:37,50 | | [[О’Каллаган, Молли|Молли О’Каллаган]] (1:53.66) <br> [[Джек, Шейна|Шейна Джек]] (1:55.63) <br> [[Тросселл, Брайанна|Брайанна Тросселл]] (1:55.80) <br> [[Титмус, Ариарне|Ариарне Титмус]] (1:52.41) |{{Байрақ|Аустралия}} |27 шілде 2023 |[[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] |<ref>{{cite web|title=Женщины 4*200 м в/с Финал Итоговый протокол|url=https://www.omegatiming.com/File/00011600010201F80104FFFFFFFFFF01.pdf|date=2023-07-27|accessdate=2023-07-29|archive-date=2023-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20230723114504/https://www.omegatiming.com/File/00011600010201F80104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=QI8_90Rv5Ac ​] |- |Эстафета 4×100 м<br>комбинация |3:49,63 | |[[Смит, Реган|Реган Смит]] (57,28)<br>[[Кинг, Лилли|Лилли Кинг]] (1.04,90)<br>[[Гретчен Уолш]] (55,03)<br>[[Торри Хуске]] (52,42) |{{Байрақ|АҚШ}} |4 тамыз 2024 |[[2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарындағы жүзу|Олимпиада ойындары]] |{{Ту|Франция}} [[Париж]] | <ref>{{Cite web |url= https://olympics.com/ru/paris-2024/results/swimming/women-s-4-x-100m-medley-relay/fnl-000100-- |title= Эстафета 4×100 м комбинация |access-date=2024-08-06 }}</ref> [https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239301%2F22612f40e85b25e751 &#8203;] |} Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу; кос — жүзу костюмінде рекорды орнатылды. === Микст === {| class="wikitable" style="font-size:90%; width: 98%;" |- ! Ұзындық !! Уақыт !! !! Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! Видео |- |4×100 м<br>еркін |3.18,83 | |(48.14) Джек Картрайт<br>(47.25) [[Чалмерс, Кайл|Кайл Чалмерс]]<br>(51.73) Шейна Джек<br>(51.71) [[О’Каллаган, Молли|Молли О’Каллаган]] |{{Байрақ|Аустралия}} | 29 шілде 2023 || [[Плавание на чемпионате мира по водным видам спорта 2023|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Жапония}} [[Фукуока]] |<ref>{{Cite web|title=Чемпионат мира по водным видам спорта 2019. Официальный протокол.|url=https://www.omegatiming.com/File/00011301070301F704FFFFFFFFFFFF01.pdf|date=2019-07-27|access-date=2021-05-14|archive-date=2021-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210514040933/https://www.omegatiming.com/File/00011301070301F704FFFFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}{{lang-en|английский текст}}</ref> [https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b5fc30e4b03c784d34b8dc?lastWatchedIndex=0&isFromTabLayout=true ​​] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230405232143/https://aquatics.eurovisionsports.tv/player/vod/62b5fc30e4b03c784d34b8dc?lastWatchedIndex=0&isFromTabLayout=true |date=2023-04-05 }} |- |4×100 м<br> комбинация |3:37.43 | |(52.08) [[Мерфи, Райан|Райан Мерфи]]<br> (58,29) [[Финк, Ник|Ник Финк]]<br> (55,18) [[Уолш, Гретчен|Гретчен Уолш]] <br>(51,88)[[Хаске, Торри|Торри Хаске]] | {{Байрақ|АҚШ}} | 3 тамыз 2024 || [[Плавание на летних Олимпийских играх 2024|Олимпиада ойындары]] || {{Ту|Франция}} [[Париж]] |<ref>{{cite web|title=Mixed 4x100m Medley Relay Final Results|url=https://olympics.com/OG2024/pdf/OG2024/SWM/OG2024_SWM_C73B1_SWMX4X100MMD----------FNL-000100--.pdf|publisher=olympics.com|date=3 August 2024|accessdate=20 January 2025}}</ref>[https://vkvideo.ru/video142497057_456239297?ref_domain=yastatic.net &#8203;] |} Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу. == 25-метролік бассейн == === Ерлер === {| class="wikitable" style="font-size:90%; width: 98%;" |- ! Ұзындық !! Уақыт !! !! Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}} |- | [[Мировые рекорды на дистанции 50 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|50 м еркін]] ||19.90 |пф | [[Джордан Крукс]] || {{Байрақ|Кайман аралдары}} | 14 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Men's 50m Freestyle Semifinals Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080101EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=14 December 2024|accessdate=20 December 2024}}</ref>[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239337%2F835e28de64f6558bb1 &#8203;] |- |[[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м еркін]] |44,84 | |[[Чалмерс, Кайл|Кайл Чалмерс]] |{{Байрақ|Аустралия}} |29 қазан 2021 |[[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]] |{{Ту|Ресей}} [[Казань]] |<ref>{{cite web|title=Видео. Кубок Мира 100 м в/с, мужчины|url=https://www.facebook.com/100007661022977/videos/pcb.2941252422806763/247053300805707|publisher=Royal swimming club|date=2021-10-29|accessdate=2021-10-29|archive-date=2021-10-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20211029173033/https://www.facebook.com/100007661022977/videos/pcb.2941252422806763/247053300805707|deadlink=no}}</ref> |- |[[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м еркін]] | 1.38,61 | | [[Люк Хобсон]] || {{Байрақ|АҚШ}} | 15 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Men's 200m Freestyle Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080101EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=23 December 2024}}</ref>[https://vk.com/im/convo/839726003?entrypoint=list_all&tab=all&z=video142497057_456239341%2F42ba318c8c52791d9b &#8203;] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 400 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|400 м еркін]] | 3.32,25 | | [[Аньель, Янник|Янник Аньель]] | {{Байрақ|Франция}} | 15 қараша 2012 | Франция чемпионаты | {{Ту|Франция}} [[Анже]] | [https://www.youtube.com/watch?v=q_WOH0X9JKU ​] |- |[[Прогресс мировых рекордов на дистанции 800 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|800 м еркін]] | 7.20,46 | | Даниэль Виффен | {{Байрақ|Ирландия}} | 10 желтоқсан 2023 | [[Европа чемпионаты по плаванию|Европа чемпионаты]] | {{Ту|Румыния}} [[Отопени]] | [https://www.youtube.com/watch?v=582caZZSaHs ​] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 1500 метров вольным стилем у мужчин в 25-метровом бассейне|1500 еркін]] | 14.06,88 | | [[Велльброк, Флориан|Флориан Велльброк]] | {{Байрақ|Германия}} | 21 желтоқсан 2021 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|БАӘ}} [[Абу-Даби]] |<ref>{{cite news|title=Мужчины, 1500 м в/с, финал, результаты|url=https://www.fina.org/competitions/2/15th-fina-world-swimming-championships-25m-2021/results?discipline=&event=f4e7f9ec-2330-45ea-be14-3ad507bd0911&unit=finals|date=2021-12-21|accessdate=2021-12-21|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211221145739/https://www.fina.org/competitions/2/15th-fina-world-swimming-championships-25m-2021/results?discipline=&event=f4e7f9ec-2330-45ea-be14-3ad507bd0911&unit=finals|archivedate=2021-12-21|df=dmy-all}}</ref> |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 50 метров в плавании на спине у мужчин в 25-метровом бассейне|50 м арқамен]] | 22,11 | | [[Колесников, Климент Андреевич|Климент Колесников]] | {{Байрақ|Ресей}} | 23 қараша 2022 | Россия чемпионаты | {{Ту|Ресей}} [[Казань]] |<ref>{{Cite web |url=https://www.worldaquatics.com/athletes/1045759/kliment-kolesnikov |title=Kliment KOLESNIKOV Results AQUA Official |archive-date=2023-07-28 |archive-url=http://web.archive.org/web/20230728114604/https://www.worldaquatics.com/athletes/1045759/kliment-kolesnikov |deadlink=no }}</ref> |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 метров в плавании на спине у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м арқамен]] | 48,33 | | [[Стюарт, Коулмен|Коулмен Стюарт]]|| {{Байрақ|АҚШ}} | 28 тамыз 2021 || [[Международная плавательная лига|ISL]] || {{Ту|Италия}} [[Неаполь]] |[https://www.youtube.com/watch?v=Hb-clN9IwxA ​] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров в плавании на спине у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м арқамен]] | 1.45,63 | | [[Ларкин, Митч|Митч Ларкин]] | {{Байрақ|Аустралия}} | 27 қараша 2015 | Аустралия чемпионаты | {{Ту|Аустралия}} [[Сидней]] |[https://www.youtube.com/watch?v=PRwHAsEpgEQ ​] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 50 метров в плавании брассом у мужчин в 25-метровом бассейне|50 м брасс]] || 24,95 | | [[Сакчи, Хусейн Эмре|Эмре Сакчи]] || {{Байрақ|Түркия}} | 27 желтоқсан 2021 || Түркия чемпионаты || {{Ту|Түркия}} [[Газиантеп]] | |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 метров в плавании брассом у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м брасс]] | 55,28 | | [[Шиманович, Илья Сергеевич|Илья Шиманович]] | {{Байрақ|Беларусь}} | 26 қараша 2021 || [[Международная плавательная лига|ISL]] || {{Ту|Нидерланд}} [[Эйндховен]] | |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров в плавании брассом у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м брасс]] || 2.00,16 | | [[Пригода, Кирилл Геннадьевич|Кирилл Пригода]] || {{Байрақ|Ресей}} | 13 желтоқсан 2018 || [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2018|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Қытай}} [[Ханчжоу]] | [https://www.youtube.com/watch?v=-f5TwL655Tk&t=28s ​] |-21.67 квалификация ж Әлем чемпионаты | [[Мировые рекорды на дистанции 50 метров в плавании баттерфляем у мужчин в 25-метровом бассейне|50 м баттерфляй]] | 21,32 | | [[Ноэ Понти ]] || {{Байрақ|Швейцария }} | 11 желтоқсан 2024 || Әлем чемпионаттары || {{Ту|Венгрия }} [[Будапешт ]] |<ref>{{cite web|title= Men's 50m Butterfly Final. Results |url=https://www.worldaquatics.com/competitions/3433/world-aquatics-swimming-championships-25m-2024/results?event=3d9d1963-af7e-4e9e-9c96-eb6c15e6f643 |publisher=worldaquatics.com |date=11 December 2024|accessdate=16 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239024 &#8203;] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 метров в плавании баттерфляем у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м баттерфляй]] | 47,71 | | [[Ноэ Понти ]] || {{Байрақ|Швейцария }} | 14 желтоқсан 2024 || Әлем чемпионаттары || {{Ту|Венгрия }} [[Будапешт ]] |[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239339%2F14a4c959febe4abba8 &#8203;] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров в плавании баттерфляем у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м баттерфляй]] | 1.48,24 | | [[Сэто, Дайя|Дайа Сэто]] | {{Байрақ|Жапония}} | 11 желтоқсан 2018 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2018|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Қытай}} [[Ханчжоу]] |[https://www.youtube.com/watch?v=pr6gEIOaf40&t ​] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров в плавании баттерфляем у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м баттерфляй]] | 1.46,85 |# | [[Хонда, Томору|Томору Хонда]] | {{Байрақ|Жапония}} | 22 қазан 2022 | Жапония чемпионаты | {{Ту|Жапония}} [[Токио]] |[https://www.facebook.com/100007561117363/videos/1151467825795134 ​​] |- |[[Прогресс мировых рекордов на дистанции 100 м комплексным плаванием у мужчин в 25-метровом бассейне|100 м комплекс]] |49,28 | | [[Дрессел, Калеб|Калеб Дрессел]] | {{Байрақ|АҚШ}} | 22 қараша 2020 | [[Международная плавательная лига|ISL]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |​[https://www.youtube.com/watch?v=w2rObyVD16E ​] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 200 метров комплексным плаванием у мужчин в 25-метровом бассейне|200 м комплекс]] | 1:48,88 | | [[Леон Маршан ]] | {{Байрақ|Франция}} | 1 қараша 2024 | Әлем кубогы | {{Ту|Сингапур }} [[Сингапур]] |<ref>{{cite web|title=Men's 200m IM Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800070105EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=omegatiming.com|date=1 November 2024|accessdate=11 November 2024}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Fc-i1YbvAHU &#8203;] |- | [[Прогресс мировых рекордов на дистанции 400 метров комплексным плаванием у мужчин в 25-метровом бассейне|400 м комплекс]] | 3.54,81 | | [[Сэто, Дайя|Дайа Сэто]] | {{Байрақ|Жапония}} | 20 желтоқсан 2019 | [[Международная плавательная лига|ISL]] | {{Ту|АҚШ}} [[Лас-Вегас]] |[https://www.youtube.com/watch?v=vBSbkvbkyTs ​] |- |Эстафета 4 × 50 м<br>еркін |1:21.80 | | [[Дрессел, Калеб|Келеб Дрессел]] (20.43)<br> [[Хелд, Райан|Райан Хелд]] (20.25)<br>[[Конгер, Джек|Джек Конгер]] (20.59)<br> [[Чедвик, Майкл|Майкл Чедвик]] (20.53) |{{Байрақ|АҚШ}} |14 желтоқсан 2018 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2018|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Қытай}} [[Ханчжоу]] |<ref>{{cite web|title=Официальный протокол.|url=https://www.omegatiming.com/File/Download?id=000112010C0101F604FFFFFFFFFFFF01|publisher=omegatiming.com|date=2018-12-14|access-date=2021-05-09|archive-date=2019-12-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20191214040237/https://www.omegatiming.com/File/Download?id=000112010C0101F604FFFFFFFFFFFF01|deadlink=no}}{{lang-en|английский текст}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=IP_1BCdENHA ​] |- | Эстафета 4 × 50 м<br>еркін |1:20.77 | # |[[Бернар, Ален|Ален Бернар]] (20.64)<br>[[Жило, Фабьен|Фабьен Жило]] (20.33)<br> [[Лево, Амори|Амори Лево]](19.93)<br>[[Буске, Фредерик|Фредерик Буске]] (19.87) |{{Байрақ|Франция}} |14 желтоқсан 2008 | [[Европа чемпионаты по плаванию на короткой воде 2008|Европа чемпионаты]] |{{Ту|Хорватия}} [[Риека]] | [https://www.youtube.com/watch?v=1tPqAQHfYJg ​] |- | Эстафета 4 × 100 м<br>еркін | 3:01.66 | | [[Джек Алекси]](45,05)<br> [[Хобсон, Люк|Люк Хобсон]](45,18)<br> [[Смит, Киран|Киран Смит ]](46,01) <br>[[Крис Гильяно]] (45,42) | {{Байрақ|АҚШ}} | 10 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Men's 4x100m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080101F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=10 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239037 &#8203;] |- | Эстафета 4х200 м<br>еркін | 6:40.51 | | [[Хобсон, Люк|Люк Хобсон]] (1:38.91)<br>[[Карсон Фостер]] (1:40.77)<br>[[Шейн Касас]] (1:40.34)<br>[[Смит, Киран|Киран Смит ]] (1:40.49) | {{Байрақ|АҚШ}} | 13 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Men's 4x200m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080101F80104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=13 December 2024|accessdate=2 January 2025}}</ref>[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239345%2F53a5485a3b1e5a4c21%2Fpl_post_142497057_1511 &#8203;] |- |Эстафета 4х50 м<br>комбинация |1:29.72 | | [[Лоренцо Мора]] (22.65) <br>[[Мартиненги, Николо|Николо Мартиненги]] (24.95) <br>[[Маттео Риволта]] (21.60) <br>[[Леонардо Деплано]] (20.52) | {{Байрақ|Италия}} | 17 желтоқсан 2022 || [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] || {{Ту|Аустралия }} [[Мельбурн]] |<ref>{{cite web|title= Комбинированная эстафета 4х50 м. Результаты.|url= https://www.omegatiming.com/File/00011700030105F60104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher= copenhagen2017.microplustiming.com|date= 2022-12-17|access-date= 2022-12-31|archive-date= 2022-12-21|archive-url= https://web.archive.org/web/20221221095731/https://www.omegatiming.com/File/00011700030105F60104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink= no}}</ref> [https://vk.com/video/@artemzagrebelny?z=video142497057_456239191%2Fpl_142497057_-2 ​] |- | Эстафета 4×100 м<br>комбинация | 3:18.68 | |[[Лифинцев, Мирон Александрович|Мирон Лифинцев]] (49.31)<br>[[Пригода, Кирилл Геннадьевич|Кирилл Пригода]] (55.15)<br>[[Минаков, Андрей Дмитриевич|Андрей Минаков]] (48.80)<br>[[Егор Корнев]] (45.42) | {{Байрақ|Ресей}} | 15 желтоқсан 2024 ||[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]]|| {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Men's 4x100m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080105F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=29 December 2024}}</ref>[https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239344%2F8f5d17d54d3cf9e655 &#8203;] |} Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу. === Әйелдер === {| class="wikitable" style="font-size:90%; width: 98%;" |- ! Ұзындық !! Уақыт !! !! Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}} |- | 50 м еркін | 22,83 | | [[Гретчен Уолш ]] | {{Байрақ|АҚШ}} | 15 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 50m Freestyle Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201EB0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=25 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239033 &#8203;] |- | 100 м еркін | 50,58 | | [[Кэмпбелл, Кейт|Кэйт Кэмпбэлл]] | {{Байрақ|Аустралия}} | 26 қазан 2017 | Аустралия чемпионаты | {{Ту|Аустралия}} [[Аделаида]] |[https://www.youtube.com/watch?v=00TDGHbw7uQ ​] |- | 200 м еркін | 1.50,31 | | [[Хоги, Шивон|Шивон Хоуи]] | {{Байрақ|Гонконг}} | 17 желтоқсан 2021 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|БАӘ}} [[Абу-Даби]] |[https://www.facebook.com/royal.swimmingclub.3/videos/313610823957517/?notif_id=1639769549274870&notif_t=video_processed&ref=notif ​] |- | 400 м еркін | 3:50.25 | | [[Summer McIntosh]] | {{Байрақ|Канада}} | 10 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] | <ref>{{cite web|title=Women's 400m Freestyle Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201EF0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=10 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239021 &#8203;] |- | 800 м еркін | 7.57,42 | |[[Кэти Ледеки]] |{{Байрақ|АҚШ}} |5 қараша 2022 | [[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]] | {{Ту|АҚШ}} [[Индианаполис]] |[https://www.youtube.com/watch?v=ET-rZh5wzlo ​] |- |1500 м еркін |15:08.24 | |[[Кэти Ледеки]] |{{Байрақ|АҚШ}} |29 қазан 2022 |[[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]] |{{Ту|Канада}} [[Торонто]] |[https://www.youtube.com/watch?v=p20kZqUAd0k ​]<ref>{{cite web|title=Кэти Ледеки улучшила прежний мировой рекорд на 1500 в,с более, чем на 10 сек.|url=https://swimswam.com/katie-ledecky-breaks-1500-free-world-record-by-10-seconds-gets-800-ar-en-route/|publisher=swimswam.com|date=2022-10-29|access-date=2022-10-30|archive-date=2022-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20221030002650/https://swimswam.com/katie-ledecky-breaks-1500-free-world-record-by-10-seconds-gets-800-ar-en-route/|deadlink=no}}{{lang-en|}}</ref> |- | 50 м арқамен | 25.23 | |[[Реган Смит ]] |{{Байрақ|АҚШ }} | 13 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 50m Backstroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080202EB0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=13 December 2024|accessdate=18 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239026 &#8203;] |- |100 м арқамен | 54,02 | э |[[Реган Смит ]] |{{Байрақ|АҚШ }} | 15 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 4x100m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080205F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=26 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239034 &#8203;] |- | 200 м арқамен | 1:58.04 | |[[Реган Смит ]] |{{Байрақ|АҚШ }} | 15 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 200m Backstroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080202EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=27 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239035 &#8203;] |- | 50 м [[брасс]] | 28,37 |жф | [[Мейлутите, Рута|Рута Мейлутите]] | {{Байрақ|Литва}} | 17 желтоқсан 2022 | [[Чемпионат мира по плаванию|Әлем кубогы]] | {{Ту|Аустралия}} [[Мельбурн]] |<ref>{{cite web|title=Women's 50m Breaststroke Semifinals Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030203EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=2022-12-17|accessdate=2022-12-17|archive-date=2022-12-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20221219235209/https://www.omegatiming.com/File/00011700030203EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}</ref> [https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/529222178935246/?notif_id=1671320917357622&notif_t=video_processed&ref=notif ​] |- | 100 м [[брасс]] | 1.02,36 | = | [[Мейлутите, Рута|Рута Мейлутите]] | {{Байрақ|Литва}} | 12 қазан 2013 | [[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]] | {{Ту|Ресей}} [[Москва]] |[https://www.youtube.com/watch?v=BXIf7VLV0-w ​]<ref>{{cite web|title=Women's 100m Breaststroke Result|url=http://www.omegatiming.com/File/Download?id=00010D020701021E02FFFFFFFFFFFF02|publisher=Omega Timing|date=2013-10-12|accessdate=2013-10-12|archive-date=2015-09-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924134859/http://www.omegatiming.com/File/Download?id=00010D020701021E02FFFFFFFFFFFF02|deadlink=no}}</ref> |- | 100 м [[брасс]] | 1.02,36 | = | [[Алия Аткинсон]] | {{Байрақ|Ямайка}} | 6 желтоқсан 2014 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2014|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Катар}} [[Доха]] |<ref>{{cite web|title=Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2014. Официальный протокол.|url=https://www.omegatiming.com/File/00010E010D01021E02FFFFFFFFFFFF02.pdf|publisher=omegatiming.com|date=2014-12-06|accessdate=2021-05-14|archive-date=2021-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210514050019/https://www.omegatiming.com/File/00010E010D01021E02FFFFFFFFFFFF02.pdf|deadlink=no}}</ref> |- | 100 м [[брасс]] | 1.02,36 | = | [[Алия Аткинсон]] | {{Байрақ|Ямайка}} | 26 тамыз 2016 | [[Кубок мира по плаванию|Әлем кубогы]] | {{Ту|Франция}} [[Шартр]] |<ref>{{cite web|title=Alia Atkinson Ties World Record in 100 Breaststroke in Chartres|url=https://swimswam.com/alia-atkinson-ties-world-record-100-breaststroke-chartres/|publisher=Swimswam|date=2016-08-26|accessdate=2016-08-26|archive-date=2019-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20190514122156/https://swimswam.com/alia-atkinson-ties-world-record-100-breaststroke-chartres/|deadlink=no}}</ref> |- | 200 м [[брасс]] | 2.12,50 | | [[Кейт Дуглас ]] | {{Байрақ|АҚШ}} | 13 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 200m Breaststroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080203EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=13 December 2024|accessdate=19 December 2024}}</ref> [https://vkvideo.ru/video-228643357_456239027 &#8203;] |- | 50 м [[баттерфляй]] | 23,94 |жф | [[Гретчен Уолш ]] | {{Байрақ|АҚШ}} | 10 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 50m Butterfly Semifinals Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080204EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=10 December 2024}}</ref><ref>{{cite web|title=Video - Women's 50m Butterfly Semifinals |url=https://vkvideo.ru/video-228643357_456239022|publisher=|date=10 December 2024|accessdate=13 December 2024}}</ref> |- | 100 м [[баттерфляй]] |52.71 | | [[Гретчен Уолш ]] |{{Байрақ|АҚШ}} | 14 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 100m Butterfly Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080204EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=14 December 2024|accessdate=22 December 2024}}</ref>[https://vk.com/club228643357?z=video-228643357_456239030%2Fvideos-228643357%2Fpl_-228643357_-2 &#8203;] |- | 200 м [[баттерфляй]] | 1.59,32 | | [[Макинтош, Саммер|Саммер Макинтош]] | {{Байрақ|Канада }} | 12 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2024|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 200m Butterfly Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080204EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=12 December 2024|accessdate=12 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239025 &#8203;] |- | 100 м комплексное плавание | 55,98 | | [[Гретчен Уолш ]] | {{Байрақ|АҚШ}} | 18 қазан 2024 | Virginia vs Florida Dual Meet | {{Ту|Германия}} [[Берлин]] | <ref>{{cite web|title=Women's 100m IM TT WR|url= https://storage.googleapis.com/virginiasports-com/2024/10/UVA-vs-Florida-Full-Results.pdf|publisher= virginiasports-com|date=18 October 2024|access-date=12 Nobember 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239022 &#8203;] |- | 200 м комплексное плавание | 2.01,63 | | [[Кейт Даглас]] | {{Байрақ|АҚШ}} | 10 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2024|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] | <ref>{{cite web|title=Women's 200m IM Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080205EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=28-01-2025}}</ref><ref>{{cite web|title=Video - Women's 200m IM Final |url= https://vkvideo.ru/video-228643357_456239023|publisher= |date=10 December 2024|accessdate=28-01-2025}}</ref> |- | 400 м комплексное плавание | 4:15,48 | | [[Summer McIntosh]] | {{Байрақ|Канада}} | 14 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239031 &#8203;] |- | Эстафета 4×50 м<br>еркін |1:32.50 | у |[[Кромовидьойо, Раноми|Раноми Кромовидьойо]] (23.05)<br> Майке де Вард (23.16)<br>Ким Буш (23.47)<br>[[Хемскерк, Фемке|Фемке Хемскерк]] (22.82) | {{Байрақ|Нидерланд}} | 12 желтоқсан 2020 |Wouda Cup | {{Ту|Нидерланд}} [[Эйндховен]] |[https://www.youtube.com/watch?v=rMdKoDyBAZE&feature=emb_logo ​]<ref>{{cite web|title=Женщины, Эстафета 4×50 в/с, результаты |url=http://www.fina.org/fina-rankings/results?top=1&gender=Women&year=All&poolConfiguration=SCM&distance=All&style=All&timesMode=AllTimes&continentId=All&countryId=All&type=overall-rankings&selectedGroup=All&selectedGender=Women&selectedDistance=All|publisher=fina.org|date=2020-12-12 |accessdate=2021-12-17}}</ref> |- | Эстафета 4×100 м<br>еркін | 3:25.01 | | [[Дугласс, Кейт|Кейт Дугласс]] (50.95)<br>[[Беркофф, Кэтрин|Кэтрин Беркофф]](51.38)<br>[[Алекс Шакелл]] (52.01)<br>[[Уолш, Гретчен|Гретхен Уолш]] (50.67) | {{Байрақ|АҚШ}} | 10 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 4x100m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=1 January 2025}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239039 &#8203;] |- | 4×200 м эстафета<br>еркін | 7.30.13 | |[[Уолш, Александра|Алекс Уолш ]] (1:53.25)<br>[[Пейдж Мэдден ]] (1:53.18)<br>[[Граймс, Кэти|Кэти Граймс ]] (1:53.39)<br>[[Вайнштейн, Клэр|Клэр Вайнштейн]] (1:50.31) | {{Байрақ|АҚШ}} | 15 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 4x200m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201F80104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=12 December 2024|accessdate=1 January 2025}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239038 &#8203;] |- | Эстафета 4×50 м<br>комбинация | 1:42.35 | | [[О'Каллахан, Молли|Молли О'Каллахан]] (25.49)<br>[[Ходжес, Челси|Челси Ходжес]] (29.11)<br>[[Маккион, Эмма|Эмма Маккион]] (24.43)<br>[[Вильсон, Мэдисон|Мэдисон Вильсон]] (23.32) | {{Байрақ|Аустралия}} | 17 желтоқсан 2022 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде 2022|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Аустралия}} [[Мельбурн]] | <ref>{{cite web|title=Women's 4 × 50 m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030205F60104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=17 December 2022|accessdate=30-01-2025}}</ref> |- | Эстафета 4×100 м<br>комбинация | 3:40.41 | | [[Смит, Реган|Реган Смит]] (54.02)<br>[[Кинг, Лили|Лили Кинг]] (1:03.02)<br>[[Уолш, Гретчен|Гретхен Уолш]] (52.84) <br>[[Дугласс,Кейт |Кейт Дугласс]] (50.53) | {{Байрақ|АҚШ}} | 15 желтоқсан 2024 | [[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] | {{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Women's 4x100m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080205F70104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=15 December 2024|accessdate=4 January 2025}}</ref> [https://vkvideo.ru/video-228643357_456239040 &#8203;] |} Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу. === Микст === {| class="wikitable" style="font-size:90%; width: 98%;" |- ! Ұзындық !! Уақыт !! !!Жүзуші !! Ел !! Күні !! Жарыс !! Өткізілген жері !! {{small|Видео}} |- |Эстафета 4×50 м<br> еркін |1.27.33 | |[[Максим Груссе]] (20.92)<br>[[Маноду, Флоран|Флоран Маноду]] (20.26)<br>[[Гастальделло, Бериль|Берил Гастальделло]] (23.00)<br>[[Мелани Эник]] (23.15) |{{Байрақ|Франция}} |16 желтоқсан 2022 |[[Чемпионат мира по плаванию на короткой воде|Әлем чемпионаты]] |{{Ту|Аустралия}} [[Мельбурн]] |<ref>{{cite web|title=Mixed 4x50m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030301F60104FFFFFFFFFF01.pdf|date=2022-12-16|accessdate=2022-12-29|archive-date=2022-12-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20221221151856/https://www.omegatiming.com/File/00011700030301F60104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=G946Adjg0NI ​] |- |Эстафета 4×50 м<br> комбинация |1:35.15 | | [[Мерфи, Райан (пловец)|Райан Мерфи]] (22.37) <br> [[Финк, Ник|Ник Финк]] (24.96)<br>[[Дуглас, Кейт|Кейт Дугласс]] (24.09)<br> [[Хаски, Торри|Торри Хаске]] (23.73) |{{Байрақ|АҚШ}} |14 желтоқсан 2022 |Әлем чемпионаты қысқа суда |{{Ту|Аустралия}} [[Мельбурн]] |<ref>{{cite web|title=Mixed 4x50m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030305F60104FFFFFFFFFF01.pdf|date=2022-12-14|accessdate=2022-12-14|archive-date=2022-12-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20221221014415/https://www.omegatiming.com/File/00011700030305F60104FFFFFFFFFF01.pdf|deadlink=no}}</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=ul7oas7Zcy4 ​] |- |Эстафета 4×100 м<br> комбинация |3:30,47 | |[[Мирон Лифинцев]] (48,90)<br> [[Кирилл Пригода]] (54,86)<br> [[Арина Суркова]] (55,63)<br> [[Дарья Клепикова]] (51.08) |{{Байрақ|Ресей}} |14 желтоқсан 2024 |Әлем чемпионаты қысқа суда |{{Ту|Венгрия}} [[Будапешт]] |<ref>{{cite web|title=Mixed 4 × 100 m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080305F70104FFFFFFFFFF01.pdf|date=14 December 2024|accessdate=28 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239036 &#8203;] |} Шартты белгілер: # - рекорд ФИНА-дан ратификациялауды күтеді; Кезеңдердегі рекордтар: к-квалификация; жф — жартылай финал; э — эстафетаның 1-кезеңі; эк −эстафета квалификациясының 1-кезеңі; б — Б финалы; † — ұзағырақ жүзу кезінде; у-уақыт бойынша жүзу. == Рекордшылар рейтингі == {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" width:100%;" |- !rowspan="2"|Елдер !rowspan="2"|Рекорд<br>саны !style="width:3em"|ҰС !style="width:3em"|ҚС !style="width:4em"|Барлығы !style="width:3em"|ҰС !style="width:3em"|ҚС !style="width:4em"|Барлығы !style="width:3em"|ҰС !style="width:3em"|ҚС !style="width:4em"|Барлығы |- class="unsortable" !colspan="3"|Ерлер !colspan="3"|Әйелдер !colspan="3"|Микст |- |align=left|{{Байрақ|АҚШ}} || 22 || 6 || 7 || 13 || 4 || 4 || 8 || || 1 || 1 |- |align=left|{{Байрақ|Аустралия}} || 17 || || 3 || 3 || 7 || 6 || 13 || 1 || || 1 |- |align=left|{{Байрақ|Қытай}} || 6 || 4 || || 4 || 1 || 1 || 2 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Венгрия}} || 5 || 1 || 1 || 2 || 1 || 2 || 3 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Швеция}} || 5 || || || || 4 || 1 || 5 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Франция}} || 4 || 1 || 2 || 3 || || || || || 1 || 1 |- |align=left|{{Байрақ|Германия}} || 4 || 2 || 2 || 4 || || || || || || |- |align=left|{{Байрақ|Ресей}} || 4 || 1 || 2 || 3 || 1 || || 1 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Канада}} || 3 || || || || 1 || 2 || 3 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Ұлыбритания}} || 3 || 2 || || 2 || || || || 1 || || 1 |- |align=left|{{Байрақ|Италия}} || 3 || 1 || 2 || 3 || || || || || || |- |align=left|{{Байрақ|Литва }} || 3 || || || || 1 || 2 || 3 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Бразилия }} || 2 || 1 || 1 || 2 || || || || || || |- |align=left|{{Байрақ|Жапония}} || 2 || || 2 || 2 || || || || || || |- |align=left|{{Байрақ|Нидерланд }} || 2 || || || || || 2 || 2 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Испания}} || 2 || || || || || 2 || 2 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Беларусь}} || 1 || || 1 || 1 || || || || || || |- |align=left|{{Байрақ|Гонконг}} || 1 || || || || || 1 || 1 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Ирландия}} || 1 || || 1 || 1 || || || || || || |- |align=left|{{Байрақ|Ямайка}} || 1 || || || || || 1 || 1 || || || |- |align=left|{{Байрақ|Түркия}} || 1 || || 1 || 1 || || || || || || |- |align=left|{{Байрақ|Украина}} || 1 || 1 || || 1 || || || || || || |- class=sortbottom | '''Барлығы''' || '''93''' || '''20''' || '''25''' || '''45''' || '''21''' || '''24''' || '''44''' || '''2''' || '''2''' || '''4''' |} {{col-begin}} {{col-break|width=50%}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер|2}} drr7n012d7eyq0mxp875wk3iun8l2yt 0 733827 3480756 3479216 2025-06-17T13:51:39Z Casserium 68287 3480756 wikitext text/x-wiki {{toc-right}} Бұл мақалада қазіргі уақытта қызмет атқаратын Қазақстанның облыстық маңызы бар [[Қазақстан қалалары|қала]] және [[Қазақстан аудандары|аудан]] [[әкім]]дерінің тізімі көрсетілген. Әкімдердің көбі (100-ге жуық әкім) қызметке 2023 жылы тағайындалған. == Өңір әкімдері == # [[Алматы]] әкімі — [[Дархан Амангелдіұлы Сатыбалды|Дархан Сатыбалды]] (2025 жылғы 24 мамырдан). Тағайындалғанға дейін Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары болды. # [[Абай облысы]] әкімі — [[Берік Уәли]] (2025 жылғы 17 ақпаннан). Тағайындалғанға дейін Президент кеңесшісі – Президенттің Баспасөз хатшысы болды. # [[Шығыс Қазақстан облысы]] әкімі — [[Нұрымбет Аманұлы Сақтағанов|Нұрымбет Сақтағанов]] (2025 жылғы 17 ақпаннан). Тағайындалғанға дейін Шығыс Қазақстан облысы әкімінің бірінші орынбасары болды. # [[Түркістан облысы]] әкімі — [[Нұралхан Оралбайұлы Көшеров|Нұралхан Көшеров]] (2025 жылғы 6 қаңтардан). Тағайындалғанға дейін Түркістан облысы әкімінің орынбасары болды. # [[Ұлытау облысы]] әкімі — [[Дастан Адайұлы Рыспеков|Дастан Рыспеков]] (2024 жылғы 9 қазаннан). Тағайындалғанға дейін Ұлытау облысы әкімінің орынбасары болды. # [[Маңғыстау облысы]] әкімі — [[Нұрдәулет Игілікұлы Қилыбай|Нұрдәулет Қилыбай]] (2024 жылғы 17 мамырдан). Тағайындалғанға дейін [[Өзенмұнайгаз|«ӨзенМұнайГаз»]] компаниясының бас директоры болды. # [[Солтүстік Қазақстан облысы]] әкімі — [[Ғауез Торсанұлы Нұрмұхамбетов|Ғауез Нұрмұхамбетов]] (2023 жылғы 23 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Сенат депутаты болды. # [[Жамбыл облысы]] әкімі — [[Ербол Шырақбайұлы Қарашөкеев|Ербол Қарашөкеев]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Ауыл шаруашылығы министрі болды. # [[Ақмола облысы]] әкімі — [[Марат Мұратұлы Ахметжанов|Марат Ахметжанов]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Ішкі істер министрі болды. # [[Ақтөбе облысы]] әкімі — [[Асхат Берлешұлы Шахаров|Асхат Шахаров]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Президент Әкімшілігінің мемлекеттік инспекторы болды. # [[Шымкент]] әкімі — [[Ғабит Әбдімажитұлы Сыздықбеков|Ғабит Сыздықбеков]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Үкімет Аппараты басшысының бірінші орынбасары болды. # [[Астана]] әкімі — [[Жеңіс Махмұдұлы Қасымбек|Жеңіс Қасымбек]] (2022 жылғы 8 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Қарағанды облысының әкімі болды. # [[Қарағанды облысы]] әкімі — [[Ермағанбет Қабдулаұлы Бөлекпаев|Ермағанбет Бөлекпаев]] (2022 жылғы 8 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Қарағанды қаласының әкімі болды. # [[Павлодар облысы]] әкімі — [[Асайын Қуандықұлы Байханов|Асайын Байханов]] (2022 жылғы 7 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Павлодар қаласының әкімі болды. # [[Батыс Қазақстан облысы]] әкімі — [[Нариман Төреғалиұлы Төреғалиев|Нариман Төреғалиев]] (2022 жылғы 2 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Сенат депутаты болды. # [[Қостанай облысы]] әкімі — [[Құмар Іргебайұлы Ақсақалов|Құмар Ақсақалов]] (2022 жылғы 1 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Солтүстік Қазақстан облысының әкімі болды. # [[Алматы облысы]] әкімі — [[Марат Елеусізұлы Сұлтанғазиев|Марат Сұлтанғазиев]] (2022 жылғы 11 маусымнан). Тағайындалғанға дейін бірінші Қаржы вице-министрі болды. # [[Жетісу облысы]] әкімі — [[Бейбіт Өксікбайұлы Исабаев|Бейбіт Исабаев]] (2022 жылғы 11 маусымнан). Тағайындалғанға дейін Сенат депутаты болды. # [[Атырау облысы]] әкімі — [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] (2022 жылғы 7 сәуірден). Тағайындалғанға дейін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі болды. # [[Қызылорда облысы]] әкімі — [[Нұрлыбек Машбекұлы Нәлібаев|Нұрлыбек Нәлібаев]] (2022 жылғы 7 сәуірден). Тағайындалғанға дейін Премьер-министр кеңсесінің Өңірлік даму бөлімінің меңгерушісі болды. == Астана қаласы == ; [[Астана|Қала]] әкімі — [[Жеңіс Махмұдұлы Қасымбек]] (2022 жылғы 8 желтоқсаннан) # [[Алматы ауданы (Астана)|Алматы ауданы]] — Рүстем Серікұлы Тәуекелов (2024-) # [[Байқоңыр ауданы]] — Талғат Абайұлы Рахманберді (2023-) # [[Есіл ауданы (Астана)|Есіл ауданы]] — Дәрменияр Алғатбекұлы Қыдырбек-ұлы (2024-) # [[Нұра ауданы (Астана)|Нұра ауданы]] — Ришат Уәлиханұлы Тұрдыбеков (2024-) # [[Сарайшық ауданы]] — Мақсат Саматұлы (2024-) # [[Сарыарқа ауданы]] — Жанасыл Камалиұлы Шәукентаев (2025-) == Алматы қаласы == ; [[Алматы|Қала]] әкімі — [[Дархан Амангелдіұлы Сатыбалды|Дархан Сатыбалды]] (2025 жылғы 24 мамырдан) # [[Алатау ауданы]] — Талғат Жанболатұлы Малыбаев (2024-) # [[Алмалы ауданы]] — Арман Нұржанұлы Шамшин (2024-) # [[Әуезов ауданы]] — Абзал Қуандықұлы Егембердиев (2023-) # [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]] — Санжар Мендібайұлы Алин (2023-) # [[Жетісу ауданы]] — Ляззат Әуесханқызы Жылқыбаева (2024-) # [[Медеу ауданы]] — Еркебұлан Нұрланұлы Оразалин (2022-) # [[Наурызбай ауданы]] — Назира Асылбекқызы Тоғызбаева (2023-) # [[Түрксіб ауданы]] — Бақытжан Қожанбердіұлы Ақжаров (2020-) == Шымкент қаласы == ; [[Шымкент|Қала]] әкімі — [[Ғабит Әбдімажитұлы Сыздықбеков]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен) # [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай ауданы]] — Шәкір Асылханұлы Сұлтанхан (2024-) # [[Әл-Фараби ауданы]] — Маратбек Сәменбекұлы Мықтыбеков (2025-) # [[Еңбекші ауданы]] — Досбол Күздікбайұлы Есілбек (2021-) # [[Қаратау ауданы]] — Алмас Емелтайұлы Абаев (2025-) # [[Тұран ауданы]] — Берік Айдарұлы Әшірбеков (2023-) == Байқоңыр қаласы == ; [[Байқоңыр (қала)|Қала]] әкімі — [[Константин Дмитриевич Бусыгин]] (2017 жылғы 30 мамырдан) == Абай облысы == ; [[Абай облысы|Облыс]] әкімі — [[Берік Уәли]] (2025 жылғы 17 ақпаннан) # [[Абай ауданы (Абай облысы)|Абай ауданы]] — Мейіржан Серікбосынұлы Смағұлов (2023-) # [[Ақсуат ауданы]] — Ерсін Кәдірбекұлы Ескендіров (2024-) # [[Аягөз ауданы]] — Данияр Қайырханұлы Шәкәрімов (2024-) # [[Бесқарағай ауданы]] — Нұрбек Тұрсынқанұлы Қошқарбаев (2024-) # [[Бородулиха ауданы]] — Айдар Маратұлы Ибраев (2023-) # [[Жаңасемей ауданы]] — Алмас Тәнібекұлы Тастенбеков (2024-) # [[Жарма ауданы]] — Нұрлан Мұхаметрақымұлы Борсукбаев (2024-) # [[Көкпекті ауданы]] — Әділет Нұрсағатұлы Қожанбаев (2024-) # [[Мақаншы ауданы]] — Дәурен Бақытжанұлы Қойгелдин (2024-) # [[Үржар ауданы]] — Ақылбек Жұмабекұлы Башимбаев (2024-) # [[Курчатов]] қаласы — Болат Таңсықбайұлы Әбдіралиев (2023-) # [[Семей]] қаласы — Талғат Батырұлы Мұратов (2024-) == Ақмола облысы == ; [[Ақмола облысы|Облыс]] әкімі — [[Марат Мұратұлы Ахметжанов]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен) # [[Ақкөл ауданы]] – Біржан Тасболатұлы Әбдірахманов (2023-) # [[Аршалы ауданы]] – Достанбек Берікұлы Есжанов (2024-) # [[Астрахан ауданы]] – Талғат Аманбайұлы Ерсейітов (2023-) # [[Атбасар ауданы]] – Кенеш Ғалибекұлы Әлімжанов (2024-) # [[Бурабай ауданы]] – Арай Серікбайұлы Садықов (2023-) # [[Бұланды ауданы]] – Ардақ Дулатұлы Смайылов (2023-) # [[Біржан сал ауданы]] – Бауыржан Қазыбекұлы Қасенов (2024-) # [[Егіндікөл ауданы]] – Юрий Викторович Курушин (2023-) # [[Ерейментау ауданы]] – Нұрлан Зияйденұлы Мұқатов (2023-) # [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл ауданы]] – Серік Мырзасейітұлы Балжанов (2023-) # [[Жақсы ауданы]] – Алмагүл Аманжолқызы Қадыралина (2021-) # [[Жарқайың ауданы]] – Ербол Кәрімұлы Жүсіпбеков (2024-) # [[Зеренді ауданы]] – ''бос орын'' # [[Қорғалжын ауданы]] – Алмас Аянұлы Алин (2024-) # [[Сандықтау ауданы]] – Серік Кеңесарыұлы Құдабай (2024-) # [[Целиноград ауданы]] – Дарын Сабырғалиұлы Сабырғали (2024-) # [[Шортанды ауданы]] – Сағындық Серікбайұлы Шабаров (2022-) # [[Көкшетау]] қаласы – [[Әнуар Қайыргелдіұлы Күмпекеев]] (2024-) # [[Қосшы]] қаласы – Азамат Есімұлы Қапышев (2024-) # [[Степногорск]] қаласы – Гайдар Қабдоллаұлы Қасенов (2024-) == Ақтөбе облысы == ; [[Ақтөбе облысы|Облыс]] әкімі — [[Асхат Берлешұлы Шахаров]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен) # [[Алға ауданы]] – Асланбек Серікұлы Шүйіншалиев (2024-) # [[Әйтеке би ауданы]] – Дәулетияр Қанатұлы Тоғызбаев (2023-) # [[Байғанин ауданы]] – Айбек Мұратқалиұлы Көпенов (2023-) # [[Қарғалы ауданы]] – Нұрлыбек Амандоллаұлы Өнербаев (2024-) # [[Қобда ауданы]] – Ізгілік Досмұратұлы Тынымгереев (2023-) # [[Мәртөк ауданы]] – Медет Жұмабайұлы Ысқақов (2023-) # [[Мұғалжар ауданы]] – Дархан Жанысханұлы Ермағанбетов (2023-) # [[Ойыл ауданы]] – Асқар Қайырғалиұлы Қазыбаев (2019-) # [[Темір ауданы]] – Алмас Жақсылықұлы Жақсылықов (2024-) # [[Хромтау ауданы]] – Нұрхан Жасұланұлы Тілеумұратов (2023-) # [[Шалқар ауданы]] – Жанболат Өтеғұлұлы Жидеханов (2020-) # [[Ырғыз ауданы]] – Нұрлан Қасымханұлы Қызбергенов (2022-) # [[Ақтөбе]] қаласы – Азамат Бауыржанұлы Бекет (2023-) ; Ақтөбе аудандары # [[Алматы ауданы (Ақтөбе)|Алматы ауданы]] – Рүстем Баймырзаұлы Өтешов (2024-) # [[Астана ауданы]] – Баянбек Талғатұлы Қырықбаев (2024-) == Алматы облысы == ; [[Алматы облысы|Облыс]] әкімі — [[Марат Елеусізұлы Сұлтанғазиев]] (2022 жылғы 11 маусымнан) # [[Балқаш ауданы]] – Азат Үкітайұлы Құтпанбетов (2023-) # [[Еңбекшіқазақ ауданы]] – Талғат Ескендірұлы Байеділов (2024-) # [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] – Нұрлан Ертасұлы Ертас (2021-) # [[Кеген ауданы]] – [[Нұрбақыт Молдахметұлы Теңізбаев]] (2023-) # [[Қарасай ауданы]] – Жасұлан Тоққожаұлы Естенов (2022-) # [[Райымбек ауданы]] – ''бос орын'' # [[Талғар ауданы]] – Таңат Есенкелдіұлы Айдарбеков (2023-) # [[Ұйғыр ауданы]] – Бота Серікқызы Елеусізова (2023-) # [[Іле ауданы]] – Қайыржан Серікбайұлы Жақсымбетов (2024-) # [[Алатау (қала)|Алатау]] қаласы – Әркен Хамитұлы Өтенов (2024-) # [[Қонаев (қала)|Қонаев]] қаласы – Асхат Ермекұлы Бердіханов (2024-) == Атырау облысы == ; [[Атырау облысы|Облыс]] әкімі — [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов]] (2022 жылғы 7 сәуірден) # [[Жылыой ауданы]] – Жұмабек Байрақбайұлы Қаражанов (2022-) # [[Индер ауданы]] – Серік Бағытжанұлы Нысанбаев (2024-) # [[Исатай ауданы]] – Нұрым Бекежанұлы Мусин (2023-) # [[Құрманғазы ауданы]] – Абат Сайфоллаұлы Жанғалиев (2023-) # [[Қызылқоға ауданы]] – Қанат Қадыржанұлы Әзмұханов (2022-) # [[Мақат ауданы]] – Азамат Саматұлы Мәмбетов (2024-) # [[Махамбет ауданы]] – Қайрат Есқабылұлы Нұрлыбаев (2022-) # [[Атырау]] қаласы – Шәкір Кейкінұлы Кейкин (2023-) == Батыс Қазақстан облысы == ; [[Батыс Қазақстан облысы|Облыс]] әкімі — [[Нариман Төреғалиұлы Төреғалиев]] (2022 жылғы 2 желтоқсаннан) # [[Ақжайық ауданы]] – Мұрат Амангелдіұлы Сердалин (2023-) # [[Бәйтерек ауданы]] – [[Марат Лұқпанұлы Тоқжанов]] (2020-) # [[Бөкей ордасы ауданы]] – Нұрлыбек Жасқайратұлы Даумов (2021-) # [[Бөрлі ауданы]] – Еркебұлан Нұретдинұлы Ихсанов (2022-) # [[Жаңақала ауданы]] – Алпамыс Жаңабайұлы Көшкінбаев (2023-) # [[Жәнібек ауданы]] – Тимур Серікұлы Шиниязов (2023-) # [[Казталов ауданы]] – Асланбек Ахметоллаұлы Сарқұлов (2023-) # [[Қаратөбе ауданы]] – Қадыржан Орынбасарұлы Сүйеуғалиев (2021-) # [[Сырым ауданы]] – Жұмагелді Жолдыбайұлы Батырниязов (2023-) # [[Тасқала ауданы]] – Талғат Асқарұлы Шәкіров (2023-) # [[Теректі ауданы]] – Әлия Биғазықызы Мұханбетжанова (2023-) # [[Шыңғырлау ауданы]] – Мұрат Амангелдіұлы Өмірәлиев (2023-) # [[Орал]] қаласы — Мұрат Болатұлы Бәйменов (2024-) == Жамбыл облысы == ; [[Жамбыл облысы|Облыс]] әкімі — [[Ербол Шырақбайұлы Қарашөкеев]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен) # [[Байзақ ауданы]] – Олжас Елебекұлы Баққараев (2024-) # [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]] – Ерлан Қыдыралыұлы (2022-) # [[Жуалы ауданы]] – Жалғас Әлижанұлы Мұртаза (2022-) # [[Қордай ауданы]] – Бегзат Сейсенқұлұлы Болатбеков (2022-) # [[Меркі ауданы]] – Ербол Жұмабекұлы Жиенқұлов (2024-) # [[Мойынқұм ауданы]] – Ермек Амангелдіұлы Кәрентаев (2024-) # [[Сарысу ауданы]] – Сәкен Үмбетұлы Мамытов (2023-) # [[Талас ауданы]] – Нұрбол Әбдімәжитұлы Жүнісбеков (2022-) # [[Тұрар Рысқұлов ауданы]] – Ернар Серікәліұлы Есіркепов (2022-) # [[Шу ауданы]] – Бақытжан Оразалыұлы Жәнібеков (2023-) # [[Тараз]] қаласы – Бақытжан Әмірбекұлы Орынбеков (2022-) ; Тараз аудандары # [[Әулиеата ауданы]] - Барлық Әдепханұлы Төреханов (2025-) # [[Жібек жолы ауданы]] == Жетісу облысы == ; [[Жетісу облысы|Облыс]] әкімі — [[Бейбіт Өксікбайұлы Исабаев]] (2022 жылғы 11 маусымнан) # [[Ақсу ауданы]] – Берік Тынышбайұлы Тынышбаев (2023-) # [[Алакөл ауданы]] – Алмас Сапарғалиұлы Абдинов (2021-) # [[Ескелді ауданы]] – Елдос Тұрсынбайұлы Ахметов (2022-) # [[Кербұлақ ауданы]] – Қанат Болатұлы Есболатов (2022-) # [[Көксу ауданы]] – Дәулет Кенжеханұлы Халелов (2023-) # [[Қаратал ауданы]] – Ұлан Әлдибекұлы Досымбеков (2023-) # [[Панфилов ауданы]] – Марат Рахымбердіұлы Сағымбек (2022-) # [[Сарқан ауданы]] – Ғалымжан Қанатұлы Маманбаев (2022-) # [[Талдықорған]] қаласы – Ернат Дүйсенбекұлы Бәзіл (2023-) # [[Текелі]] қаласы – Алмас Қабдулұлы Әділ (2022-) == Қарағанды облысы == ; [[Қарағанды облысы|Облыс]] әкімі — [[Ермағанбет Қабдулаұлы Бөлекпаев]] (2022 жылғы 8 желтоқсаннан) # [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] – Сәбит Темешұлы Оспанов (2023-) # [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]] – Руслан Айтыкенұлы Кенжебеков (2023-) # [[Бұқар жырау ауданы]] – Ерлан Бейсембайұлы Құсайын (2024-) # [[Қарқаралы ауданы]] – Әділжан Арғынов (2023-) # [[Нұра ауданы (Қарағанды облысы)|Нұра ауданы]] – Бақытжан Мылтықбайұлы Мұқанов (2022-) # [[Осакаров ауданы]] – Руслан Есенбекұлы Нұрмұханбетов (2022-) # [[Шет ауданы]] – Мұхит Сайлауұлы Мұхтаров (2020-) # [[Балқаш (қала)|Балқаш]] қаласы – Сапар Қайыркенұлы Сатаев (2023-) # [[Қарағанды]] қаласы – Мейрам Мұратұлы Қожықов (2023-) # [[Приозёрск]] қаласы – Мансур Талғатұлы Ахметов (2023-) # [[Саран (қала)|Саран]] қаласы – Дарын Бейбітұлы Бұлқайыр (2024-) # [[Теміртау]] қаласы – [[Ғалым Әбіханұлы Әшімов]] (2024-) # [[Шахтинск]] қаласы – Мұрат Есетұлы Қыдырғанбеков (2022-) ; Қарағанды аудандары # [[Әлихан Бөкейхан ауданы]] – Досбол Батырбекұлы Күлекеев (2023-) # [[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би ауданы]] – Ералы Серікұлы Оспанов (2023-) == Қостанай облысы == ; [[Қостанай облысы|Облыс]] әкімі — [[Құмар Іргебайұлы Ақсақалов]] (2022 жылғы 1 желтоқсаннан) # [[Алтынсарин ауданы]] — Арнұр Маратұлы Сартов (2022-) # [[Амангелді ауданы]] — Қанат Уәшұлы Кеделбаев (2024-) # [[Әулиекөл ауданы]] — Жансұлтан Қоңыртайұлы Тәукенов (2023-) # [[Бейімбет Майлин ауданы]] — Қайсар Батырханұлы Мыржақыпов (2020-) # [[Денисов ауданы]] — Руслан Жоламанұлы Қатпаев (2023-) # [[Жангелді ауданы]] — Дінмұхамед Серікұлы Бидашев (2024-) # [[Жітіқара ауданы]] — Аслан Амантайұлы Жаныспаев (2024-) # [[Қамысты ауданы]] — Ерлан Әлімбайұлы Жаулыбаев (2023-) # [[Қарабалық ауданы]] — Руслан Болатұлы Халықов (2021-) # [[Қарасу ауданы]] — Қайрат Темірханұлы Оспанов (2024-) # [[Қостанай ауданы]] — Олжас Жомартұлы Нұрғалиев (2024-) # [[Меңдіқара ауданы]] — Ғабит Мәжитұлы Бекбаев (2021-) # [[Науырзым ауданы]] — Мәди Өмірзақұлы Ихтиляпов (2023-) # [[Сарыкөл ауданы]] — Марат Лесбекұлы Шымырбеков (2024-) # [[Ұзынкөл ауданы]] — Марат Кенжебекұлы Жұрқабаев (2024-) # [[Фёдоров ауданы]] — Тәуба Қайыржанұлы Исабаев (2016-) # [[Арқалық (қала)|Арқалық]] қаласы – Әмірхан Біркенұлы Асанов (2021-) # [[Қостанай]] қаласы – Марат Қонысбайұлы Жүндібаев (2022-) # [[Лисаковск]] қаласы – Абай Сәрсембайұлы Ибраев (2021-) # [[Рудный]] қаласы – Виктор Николаевич Ионенко (2023-) == Қызылорда облысы == ; [[Қызылорда облысы|Облыс]] әкімі — [[Нұрлыбек Машбекұлы Нәлібаев]] (2022 жылғы 7 сәуірден) # [[Арал ауданы]] – Аманжол Сақыпұлы Оңғарбаев (2024-) # [[Жалағаш ауданы]] – Ардақ Әбдіғаппарұлы Ибраимов (2023-) # [[Жаңақорған ауданы]] – Мажит Самитұлы Самитов (2024-) # [[Қазалы ауданы]] – [[Мейрамбек Зинабдинұлы Шермағанбет]] (2024-) # [[Қармақшы ауданы]] – Жандос Еркінбек (2023-) # [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]] – Берік Әбдіғаппарұлы Сәрменбаев (2023-) # [[Шиелі ауданы]] – Айтбай Насриддинұлы Жандарбеков (2024-) # [[Қызылорда]] қаласы – Нұржан Сәбитұлы Ахатов (2024-) == Маңғыстау облысы == ; [[Маңғыстау облысы|Облыс]] әкімі — [[Нұрдәулет Игілікұлы Қилыбай]] (2024 жылғы 17 мамырдан) # [[Бейнеу ауданы]] — Рахымжан Ысқақұлы Шалбаев (2023-) # [[Қарақия ауданы]] — Сымбат Қуанышұлы Төретаев (2023-) # [[Маңғыстау ауданы]] — Ғалымжан Мұқырұлы Ниязов (2022-) # [[Мұнайлы ауданы]] — Қанат Жаңбырұлы Құлжанов (2024-) # [[Түпқараған ауданы]] — Ержан Көпжасарұлы Күмісқалиев (2024-) # [[Ақтау]] қаласы — Әбілқайыр Жаңайұлы Байпақов (2024-) # [[Жаңаөзен]] қаласы — Жансейіт Исаханұлы Қайнарбаев (2024-) == Павлодар облысы == ; [[Павлодар облысы|Облыс]] әкімі — [[Асайын Қуандықұлы Байханов]] (2022 жылғы 7 желтоқсаннан) # [[Аққулы ауданы]] — Руслан Берекеленұлы Мұқанов (2023-) # [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]] — Қаршыға Зәлмұханұлы Арынов (2018-) # [[Баянауыл ауданы]] — Ардақ Әнуарбекұлы Ксентаев (2023-) # [[Ертіс ауданы]] — Нығман Мүтәләпұлы Жүсіпов (2024-) # [[Железин ауданы]] — Айтуған Абылайұлы Шайхимов (2021-) # [[Май ауданы]] — Ағыбай Қойшыбайұлы Әмірин (2021-) # [[Павлодар ауданы]] — Дидар Елубекұлы Ыбыраев (2024-) # [[Тереңкөл ауданы]] — Азамат Тоқтамысұлы Маңғұтов (2022-) # [[Успен ауданы]] — Нұрболат Абылайханұлы Мақашев (2023-) # [[Шарбақты ауданы]] — Сержан Ерғалымұлы Иманқұлов (2023-) # [[Ақсу]] қаласы – Болатбек Кәрімұлы Шәріпов (2024-) # [[Екібастұз]] қаласы – Аян Уахитұлы Бейсекин (2022-) # [[Павлодар]] қаласы – Хасар Айтпекұлы Хабылбеков (2023-) == Солтүстік Қазақстан облысы == ; [[Солтүстік Қазақстан облысы|Облыс]] әкімі — [[Ғауез Торсанұлы Нұрмұхамбетов]] (2023 жылғы 23 қыркүйектен) # [[Айыртау ауданы]] — Ерболат Мұратұлы Бекшенов (2021-) # [[Ақжар ауданы]] — [[Рүстем Мұқашұлы Елубаев]] (2024-) # [[Аққайың ауданы]] — Жанар Поселкеқызы Құсайын (2024-) # [[Ғабит Мүсірепов ауданы]] — Руслан Әкімжанұлы Аңбаев (2023-) # [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]] — Мереке Тілеужанұлы Мұхамедияров (2023-) # [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]] — Азамат Бауыржанұлы Бектасов (2023-) # [[Қызылжар ауданы]] — Сақтаған Кәкімбекұлы Сәдуақасов (2024-) # [[Мағжан Жұмабаев ауданы]] — Рахат Назымбекұлы Смағұлов (2024-) # [[Мамлют ауданы]] — Елена Фёдоровна Степаненко (2023-) # [[Тайынша ауданы]] — Берік Ақылжанұлы Әлжанов (2022-) # [[Тимирязев ауданы]] — Ерлан Қайырұлы Жаров (2022-) # [[Уәлиханов ауданы]] — Мұрат Тоқмағанбетұлы Абдулов (2024-) # [[Шал ақын ауданы]] — Қайрат Қайроллаұлы Омаров (2024-) # [[Петропавл]] қаласы — Серiк Мақсұтұлы Мұхамедиев (2023-) == Түркістан облысы == ; [[Түркістан облысы|Облыс]] әкімі — [[Нұралхан Оралбайұлы Көшеров]] (2025 жылғы 6 қаңтардан) # [[Бәйдібек ауданы]] — Ерлан Зайыпұлы Нұрмаханов (2023-) # [[Жетісай ауданы]] — Серік Үсенұлы Мамытов (2023-) # [[Келес ауданы]] — Жәнібек Есенұлы Ағыбаев (2022-) # [[Қазығұрт ауданы]] — Азизхан Әзімханұлы Исмаилов (2023-) # [[Мақтаарал ауданы]] — Бақыт Насырханұлы Асанов (2018-) # [[Ордабасы ауданы]] — Азат Әбдіғалиұлы Оралбаев (2023-) # [[Отырар ауданы]] — Қайрат Жолдыбайұлы Жолдыбай (2024-) # [[Сайрам ауданы]] — Арман Сәбитұлы Сәбитов (2023-) # [[Сарыағаш ауданы]] — Арман Айдарұлы Абдуллаев (2023-) # [[Сауран ауданы]] — Мақсат Асылбекұлы Таңғатаров (2023-) # [[Созақ ауданы]] — Мұхит Сексенбайұлы Тұрысбеков (2022-) # [[Төле би ауданы]] — Еркеғали Амантайұлы Әлімқұлов (2024-) # [[Түлкібас ауданы]] — Асқар Сұлтанұлы Естібаев (2024-) # [[Шардара ауданы]] — Арман Романұлы Қарсыбаев (2023-) # [[Арыс]] қаласы — Қайсар Зәкірұлы Маңқараев (2024-) # [[Кентау]] қаласы — Жандос Қалмырзаұлы Тасов (2022-) # [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласы — Әзімбек Пазылбекұлы (2024-) == Ұлытау облысы == ; [[Ұлытау облысы|Облыс]] әкімі — [[Дастан Адайұлы Рыспеков]] (2024 жылғы 9 қазаннан) # [[Жаңаарқа ауданы]] – Қанат Шубайұлы Қожықаев (2023-) # [[Ұлытау ауданы]] – Аманжол Батырбекұлы Мырзабеков (2022-) # [[Жезқазған]] қаласы – Қайрат Абдоллаұлы Шайжанов (2022-) # [[Қаражал (қала)|Қаражал]] қаласы – Айқын Қылышұлы Елеусізов (2023-) # [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] қаласы – Мұрат Ерболатұлы Бөрібаев (2024-) == Шығыс Қазақстан облысы == ; [[Шығыс Қазақстан облысы|Облыс]] әкімі — [[Нұрымбет Аманұлы Сақтағанов|Нұрымбет Сақтағанов]] (2025 жылғы 17 ақпаннан) # [[Алтай ауданы]] — Ренат Тілеуханұлы Құрманбаев (2023-) # [[Глубокое ауданы]] — Эльдар Лұқбекұлы Тумашинов (2022-) # [[Зайсан ауданы]] — Аэлита Ахметсәлімқызы (2023-) # [[Катонқарағай ауданы]] — Данияр Бекқазыұлы Дүйсенбаев (2024-) # [[Күршім ауданы]] — Мейіржан Қанатбекұлы Әлбеков (2024-) # [[Марқакөл ауданы]] — Рүстембек Набиолдаұлы Кемешев (2024-) # [[Самар ауданы]] — Серік Жеңісұлы Жеңісов (2024-) # [[Тарбағатай ауданы]] — Дархан Шомпайұлы Жөргекбаев (2022-) # [[Ұлан ауданы]] — Арман Ілиясұлы Бекбосынов (2024-) # [[Үлкен Нарын ауданы]] — Елдос Жанболатұлы Байрахметов (2024-) # [[Шемонаиха ауданы]] — Дидар Мұхтарбекұлы Кеңесбаев (2024-) # [[Өскемен]] қаласы – Алмат Талғатұлы Ақышев (2024-) # [[Риддер]] қаласы – Думан Есдәулетұлы Рахметқалиев (2024-) == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі]] * [[Қазақстан ірі қалалары әкімдерінің тізімі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Қазақстан аудандарының әкімдері|*]] ccgwq64w9ebwjovs5hgcsi0q1i5r8rm 0 743157 3480746 3477837 2025-06-17T13:03:12Z Nurken 111493 3480746 wikitext text/x-wiki {{жедел жойылсын|Мағынасыз мазмұн}} {{Жаңарту}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Курск облысындағы шайқастар (2024–2025) |бөлім = [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] |сурет = Kursk front of the Russo-Ukrainian War.svg |сурет атауы = |дата = 6 тамыз 2024 – наурыз 2025 |орын = [[Курск облысы]] және [[Белгород облысы]],<ref name="belgorodevakuasya">{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33075351.html |title= Ресейдің Белгород облысының тағы бір ауданында эвакуация жарияланды |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> [[Ресей]] |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = * Ресей күштері Украина жаулаған жердің көбін қайтарып алды * Ресей көршілес [[Сумы облысы]]на шабуылдар жасап жатыр |қарсылас1 = {{байрақ|Украина}} |қарсылас2 = {{байрақ|Ресей}}<br>{{байрақ|Солтүстік Корея}}{{efn|2024 жылғы қарашадан бері}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{ту|Украина}} {{flagicon image|Ensign of the Ukrainian Ground Forces.svg|border}} [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]]<ref name="KyivIndy">{{cite web|url= https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/ |title= Ukraine forms military administration in Russia's Kursk Oblast, Syrskyi says |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815153617/https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/}}</ref><br>{{ту|Украина}} {{flagicon image|Flag of Sumy Oblast.svg|border}} [[Владимир Николаевич Артюх|Владимир Артюх]]<ref name="Artyukh">{{cite web |url= https://unn.ua/en/news/number-of-settlements-in-sumy-region-to-increase-where-mandatory-evacuation-will-be-announced-artyukh |title= Number of settlements in Sumy region to increase where mandatory evacuation will be announced - Artyukh |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= UNN}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815111738/https://unn.ua/en/news/number-of-settlements-in-sumy-region-to-increase-where-mandatory-evacuation-will-be-announced-artyukh}}</ref><br>{{ту|Украина}} [[Сурет:Nachtigall.png|20px]] Дмитрий Холод<ref name="auto2">{{cite web |url= https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html |title= Ukrainian forces advance in southern Russia, capturing dozens of enemy soldiers, Zelensky says |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Stambaugh, Alex; Paton Walsh, Nick; Yeung, Jessie; Tarasova, Darya; Danaher, Caitlin; Voitovych, Olga |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15}}</ref><br>{{ту|Украина}} [[Эдуард Михайлович Москалёв|Эдуард Москалёв]]<ref name="KyivIndy"/> |командир2 = {{ту|Ресей}} [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]]<ref name="yevkurov"/><br>{{ту|Ресей}} [[Юнус-Бек Баматгирейұлы Евкуров|Юнус-Бек Евкуров]]<ref name="yevkurov">{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/20/08/2024/66c4a2519a79470ca9b012bb |title= Генерал Евкуров стал замглавы совета по защите приграничных регионов |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2024-08-20 |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820193132/https://www.rbc.ru/politics/20/08/2024/66c4a2519a79470ca9b012bb}}</ref><br>{{ту|Ресей}} [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]]<br>{{flagicon image|Flag of the Russian Federation Ground Forces.svg|border}} [[Алексей Геннадьевич Дюмин|Алексей Дюмин]]<ref>{{cite web|url= https://t.me/intelslava/64908 |title= Intel Slava Z |work= [[Telegram]]}}</ref><br>{{flagicon image|Flag of the Russian Federal Security Service.svg|border}} [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]]<ref name="ISW 2024-08-10">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 10, 2024 |author= Harward, Christina; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Evans, Angelica; Barros, George; Stepanenko, Kateryna |publisher= Institute for the Study of War |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-10-2024}}</ref><br>{{flagicon image|Flag of National Guard of the Russian Federation.svg|border}} {{flagicon image|Flag of Chechnya.svg|border}} [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]]<ref name="Kyiv Independent August 9" /> |командир3 = |командир4 = |күштер1 = '''Ресей мәліметінше:'''<br>300 сарбаз (6 тамыз 2024)<br>11 танк<br>20+ [[Құрышпен қапталған соғыс машинасы|ҚҚСМ]]<ref name="MT86">{{Cite web|date= 2024-08-06 |title= Moscow Rushes Troops to Kursk Region as 3 Killed in Ukrainian Attacks |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/06/moscow-rushes-troops-to-kursk-region-as-3-killed-in-ukrainian-attacks-a85947 |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[The Moscow Times]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807000651/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/06/moscow-rushes-troops-to-kursk-region-as-3-killed-in-ukrainian-attacks-a85947}}</ref><br>1,000 сарбаз (7 тамыз 2024)<ref>{{Cite web |date= 2024-08-07 |title= Thousands evacuated as Russia battles major Ukrainian border incursion |url= https://sg.news.yahoo.com/thousands-flee-russia-battles-major-123112862.html |accessdate= 2024-08-07 |publisher= Yahoo News |lang= en |date= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808001806/https://sg.news.yahoo.com/thousands-flee-russia-battles-major-123112862.html}}</ref><ref>{{Cite web|title= Battles rage in Kursk region after Ukraine's largest incursion yet into Russia |url= https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory |accessdate= 2024-08-08 |publisher= France 24 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808134236/https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory}}</ref><br>'''Батыс шамалап бағалауы:'''<br>10,000–15,000 сарбаз бен 600 құрышпен қапталған машина (14 тамыз 2024)<ref>{{cite web|url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/09/more-ukrainian-brigades-roll-into-russias-kursk-oblast-as-ukrainian-artillery-blocks-russian-reinforcements/ |title= More Ukrainian Brigades Roll Into Russia's Kursk Oblast As Ukrainian Artillery Blocks Russian Reinforcements |author= Axe, David |publisher= [[Forbes]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/14/two-more-ukrainian-air-assault-brigades-have-joined-the-invasion-of-russia/ |title= Two More Ukrainian Air Assault Brigades Have Joined The Invasion Of Russia |publisher= [[Forbes]] |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815070645/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/14/two-more-ukrainian-air-assault-brigades-have-joined-the-invasion-of-russia/}}</ref><br>15,000–30,000 сарбаз<ref name="i">{{cite news |last=Ali |first=Taz |date=2024-08-16 |title=Footage shows Western equipment used in Ukraine's Kursk offensive, experts say |url=https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775 |work=i |accessdate=2024-08-18}} {{Wayback|date=2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818230511/https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775}}</ref> |күштер2 = '''Украина мәліметінше:'''<br>30,000 сарбаз (27 тамыз 2024)<ref>{{Cite web |url=https://kyivindependent.com/russian-advance-towards-pokrovsk-slowed-down-after-ukraines-kursk-incursion-zelensky-says/ |title=Russian advance towards Pokrovsk slowed down after Ukraine's Kursk incursion, Zelensky claims |date=2024-08-27 |accessdate=2024-08-27}} {{Wayback|date=2024-08-29 |url= https://web.archive.org/web/20240829193251/https://kyivindependent.com/russian-advance-towards-pokrovsk-slowed-down-after-ukraines-kursk-incursion-zelensky-says/}}</ref><br>60,000 сарбаз (3 қыркүйек 2024)<ref>{{Cite web|url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-3-2024 |title= RUSSIAN OFFENSIVE CAMPAIGN ASSESSMENT, SEPTEMBER 3, 2024 |lang= en |work= understandingwar.org |date= 2024-09-03 |accessdate= 2024-09-17}}</ref> |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = 64+ түрлі жабдық бөлігі, соның ішінде 4 танк<ref>{{Cite web |url=https://teletype.in/cda?redir=notes.citeam.org%2Fdispatch-aug-21-23-2024 |title=Conflict Intelligence Team |accessdate=2024-08-25}} {{Wayback|date=2024-08-26 |url= https://web.archive.org/web/20240826062005/https://notes.citeam.org/dispatch-aug-21-23-2024?cda=}}</ref> * 1 [[Челленджер 2]] танкі<ref name="twz1">{{cite web|url=https://www.twz.com/news-features/claim-swirl-around-strike-on-key-russian-logistics-hub-in-kursk|title=Claims Swirl Around Strike On Key Russian Logistics Hub In Kursk (Updated)|first=Howard|last=Altman|date=14 August 2024|work=The War Zone{{!}} The Drive}}</ref> * бірнеше [[Stryker]] [[Құрышпен қапталған соғыс машинасы|ҚҚСМ]])<ref name="vulnerable">{{Cite web|url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/17/out-in-the-open-and-on-the-move-in-russias-kursk-oblast-ukrainian-forces-are-vulnerable-and-losing-lots-of-armored-vehicles/ |title= Out In The Open And On The Move In Russia's Kursk Oblast, Ukrainian Forces Are Vulnerable—And Losing Lots Of Armored Vehicles |lang= en |publisher= [[Forbes]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}}</ref> * 1 [[Бук (зымыран кешені)|Бук-М1]] [[басқарылатын зениттік зымыран]] жүйесі<ref name="surface">{{Cite web|date= 2024-08-07 |url= https://meduza.io/en/feature/2024/08/07/fighting-continues-in-russia-s-kursk-region-as-ukrainian-troops-reportedly-advance-further-into-russian-territory |title= Fighting continues in Russia's Kursk region as Ukrainian troops reportedly advance further into Russian territory |publisher= [[Медуза]] |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url=https://web.archive.org/web/20240807132911/https://meduza.io/en/feature/2024/08/07/fighting-continues-in-russia-s-kursk-region-as-ukrainian-troops-reportedly-advance-further-into-russian-territory}}</ref><ref name="insider"/> * 1 [[С-125]] [[зениттік зымыран кешені]]<ref>{{cite web|url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/16/ex-british-challenger-2-tanks-roll-into-kursk-as-ukraines-invasion-of-russia-grinds-into-its-11th-day/ |title= Ex-British Challenger 2 Tanks Roll Into Kursk As Ukraine’s Invasion of Russia Grinds Into Its 11th Day |lang= en |publisher= [[Forbes]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-19}}</ref> * 1 [[M142 HIMARS]] жүйесі<ref>{{cite web|url=https://www.oryxspioenkop.com/2022/02/attack-on-europe-documenting-ukrainian.html|website=oryxspioenkop.com|title=Documenting Ukrainian Equipment Losses During The Russian Invasion Of Ukraine|accessdate=2024-08-21}} {{Wayback|date=2022-05-10 |url=https://web.archive.org/web/20220510152646/https://www.oryxspioenkop.com/2022/02/attack-on-europe-documenting-ukrainian.html}}</ref> '''Ресей мәліметінше:'''<br>6,600+ қаза тапқандар<ref name="NPP">{{cite web |url= https://tass.com/society/1834617 |title= NPP under tight security: Russia repels attacks in Kursk Region |date= 2024-08-27 |accessdate= 2024-08-28}} {{Wayback|date= 2024-08-28 |url= https://web.archive.org/web/20240828182717/https://tass.com/society/1834617}}<br />{{cite web |url= https://www.pbs.org/newshour/world/russian-missiles-and-drones-kill-5-in-ukraine-as-western-supplied-f-16s-down-some-of-them |title= Russian missiles and drones kill 5 in Ukraine, as Western-supplied F-16s down some of them |work= PBS |date= 2024-08-27 |accessdate= 2024-08-28}} {{Wayback|date= 2024-08-29 |url= https://web.archive.org/web/20240829193250/https://www.pbs.org/newshour/world/russian-missiles-and-drones-kill-5-in-ukraine-as-western-supplied-f-16s-down-some-of-them}}</ref><br>100 берілгендер<ref name="Anadolu"/><ref name="auto2"/><br>870 түрлі жабдық түрі<ref name="NPP"/><br>102 құрышпен қапталған машина<ref name="evidence"/><ref name="Anadolu">{{cite web|url= https://www.aa.com.tr/en/europe/russia-boosts-defenses-in-kursk-amid-ukrainian-conflict/3300099 |title= Russia boosts defenses in Kursk amid Ukrainian conflict |publisher= Anadolu Agency |date= 2024-08-10}}</ref> (танк, [[Жаяу әскер жауынгерлік машинасы|ЖӘЖМ]], [[бронетранспортер]]лар)<ref>{{Cite web|url= https://edition.cnn.com/2024/08/08/europe/russia-ukrainian-incursion-intl/index.html |title= Russia says it halted a Ukrainian incursion into its territory. Evidence suggests it hasn't |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808235212/https://edition.cnn.com/2024/08/08/europe/russia-ukrainian-incursion-intl/index.html}}</ref><br>2 [[M142 HIMARS]] жүйесі<ref name="twz1" /><ref name="i">{{cite news |last= Ali |first= Taz |date= 2024-08-16 |title= Footage shows Western equipment used in Ukraine's Kursk offensive, experts say |url= https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775 |publisher= i |accessdate= 2024-08-18}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818230511/https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775}}</ref><br>26 [[Ұшқышсыз ұшу аппараты|ҰҰА]]<ref name="nocomment"/> |шығындар2 = 40 түрлі жабдық бөлігі, соның ішінде 11 танк<ref>{{Cite web |url=https://teletype.in/cda?redir=notes.citeam.org%2Fdispatch-aug-21-23-2024 |title=Conflict Intelligence Team |accessdate=2024-08-25}} {{Wayback|date=2024-08-26 |url=https://web.archive.org/web/20240826062005/https://notes.citeam.org/dispatch-aug-21-23-2024?cda=}}</ref><br> * 2 [[Т-62|Т-62М]] танкі<ref name="insider">{{Cite web|url= https://theins.press/en/news/273690 |title= Russia begins evacuating residents from Kursk Region border areas as Ukrainian forces reportedly occupy 11 settlements |date= 2024-08-07 |publisher= The Insider |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808001807/https://theins.press/en/news/273690}}</ref> * 2 [[Ка-50|Ка-52]] тікұшағы<ref name="insider"/><ref name="KI86">{{Cite web|url= https://kyivindependent.com/russian-helicopter-tanks-reportedly-destroyed/ |title= Russian helicopter, tanks reportedly destroyed in fighting across border in Kursk Oblast |date= 2024-08-06 |publisher= [[The Kyiv Independent]] |first= Nate |last= Ostiller |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807020713/https://kyivindependent.com/russian-helicopter-tanks-reportedly-destroyed/}}</ref><ref name="Ka52-2"/> 115–247+ адам тұтқын болды<ref>{{Cite web |url=https://www.seattletimes.com/nation-world/world/moscow-and-kyiv-swap-prisoners-of-war-as-ukraine-marks-independence-anniversary/ |title=Moscow and Kyiv swap prisoners of war as Ukraine marks independence anniversary |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24 |url=https://web.archive.org/web/20240824121358/https://www.seattletimes.com/nation-world/world/moscow-and-kyiv-swap-prisoners-of-war-as-ukraine-marks-independence-anniversary/}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.businessinsider.com/apparent-russia-soldier-surrender-videos-kursk-show-no-experience-expert-2024-8 |title= Videos of Russian soldiers appearing to surrender en masse suggest inexperience and desperation, experts say |lang= en |work= businessinsider.com}}</ref><br>'''Украина мәліметінше:'''<br>6,000 қайтыс болды, не жарақаттанды<ref>{{Cite web|url= https://kyivindependent.com/zelensky-ramstein-kursk-threat-sumy/ |title= Kursk incursion removes threat of Russian offensive against Sumy, Zelensky says |lang= en |publisher= The Kyiv Independent |last= Court |first= Elsa |date= 2024-09-06 |accessdate= 2024-09-20}}</ref><br>600+ сарбаз кепілге алынды<ref>{{Cite web|url= https://kyivindependent.com/ukraine-plans-to-indefinitely-hold-kursk-oblasts-seized-territories-zelesnky-says/ |title= Ukraine plans to 'indefinitely' hold Kursk Oblast's seized territories, Zelensky says |lang= en |publisher= The Kyiv Independent |last= Denisova |first= Kateryna |date= 2024-09-03 |accessdate= 2024-08-19}}</ref><br>1 [[Ми-28]] тікұшағы<ref name="Mi28"/><br>1 [[Су-34]] ұшағы<br>1 [[Т-90]]М танк ұсталды<ref>{{Cite web|url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html |title= Paratroopers show off Russia's latest T-90M "Proryv" tank captured in Kursk region |lang= en |publisher= Укрінформ |accessdate= 2024-08-19}}</ref><br>4 [[Т-80]] танкі ұсталды<br>2 [[Т-72]] танкі ұсталды<ref>{{Cite web|url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html |title= Paratroopers show off Russia's latest T-90M "Proryv" tank captured in Kursk region |lang= en |publisher= Укрінформ |accessdate= 2024-08-19}}</ref> |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = 31 бейбіт адам қаза тапты<ref name="31dead"/><br>143 бейбіт адам жарақаттанды<ref name="31dead"/><br>144,000+ бейбіт адам эвакуацияланды<ref name="mt133">{{cite news |title= Kursk Governor Says 133K Evacuated, 20K Remain in Border Areas |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/22/kursk-governor-says-133k-evacuated-20k-remain-in-border-areas-a86110 |accessdate= 2024-08-22 |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-12 |lang= en}}</ref> (Курск облысында 133,000+ және Белгород облысында 11,000+)<ref name="mt133"/><ref>{{cite news |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/13/ukraines-incursion-into-russia-explained-in-maps-footage-and-photos |title= Ukraine's incursion into Russia explained in maps, footage and photos |publisher= [[The Guardian]] |author= Beaumont, Peter; Morresi, Elena; Scruton, Paul |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-15}}</ref> |азаматтық шығындар = |ортаққор = August 2024 Kursk Oblast incursion |ескерту = }} 2024 жылғы 6 тамызда, [[Орыс-украин соғысы]] барысында [[Украина қарулы күштері]] (ЗСУ) [[Ресей]]дің [[Курск облысы]]на басып кірді де, содан бері [[Ресей Қарулы күштері]] мен [[Ресей Федерациясы Федералды қауіпсіздік қызметінің Шекара қызметі|Шекара қызметі]]мен шайқасуда.<ref name="REU86">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia says it moves troop reserves to border after Ukrainian attack |url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-forces-thwart-ukrainian-attempt-penetrate-border-regional-governor-says-2024-08-06/ |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Reuters]] |lang= en}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia claims it is repelling Ukrainian border attack |url= https://www.dw.com/en/russia-claims-it-is-repelling-ukrainian-border-attack/a-69873333 |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Неміс толқыны]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806163812/https://www.dw.com/en/russia-claims-it-is-repelling-ukrainian-border-attack/a-69873333}}</ref><ref>{{Cite news |date= 2024-08-06 |title= Moscow claims Ukraine has launched offensive inside Russia |url= https://www.ft.com/content/83ad1e07-19d6-4ae0-b10e-208926fec4eb |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Financial Times]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://archive.is/KpioB |url-access=subscription}}</ref> Ресей мәліметінше, шекарадан түрлі танк пен құрышпен қапталған машина мінген кем дегенде 1,000 сарбаз өтті.<ref name="BBC 8 Aug">{{cite news |title= State of emergency declared as Ukraine launches raid into Russia |url= https://www.bbc.co.uk/news/articles/cm2n9y4nm3lo |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809033309/https://www.bbc.co.uk/news/articles/cm2n9y4nm3lo}}</ref> [[Соғыс зерттеу институты]] мәліметінше, украин күштері екі-ақ күн ішінде Курск облысының 10 километр жеріне кірді де, [[Суджа ауданы]]ның бірнеше елді мекендерін басып алған.<ref name="BBC Cursino"/> Облыста төтенше жағдай жарияланды да,<ref name="BBC 8 Aug"/> ресейлік резервтегі әскерилер бірден оқиға орнына жіберілді.<ref name="BBC Cursino">{{cite news |last= Cursino |first= Malu |title= Russia must feel war consequences, says Zelensky amid Ukrainian attack |url= https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy0ngzg9754o |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809032748/https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy0ngzg9754o}}</ref> 10 тамызға қараған түні ресейлік билік Курск, [[Белгород облысы|Белгород]] және [[Брянск облысы|Брянск]] облыстарында «терроризмге қарсы операция» режімін жариялады.<ref>{{cite news |title= Russian authorities impose counter-terrorist operation regime in 3 oblasts |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/10/7469768/ |publisher= [[Українська правда]] |date= 2024-08-10 |lang= en}}</ref><ref name="voa1">{{Cite web|url= https://www.voanews.com/a/russia-launches-new-operation-to-halt-advancing-ukrainian-troops/7737304.html |title= Russia evacuates tens of thousands amid Ukraine incursion |date= 2024-08-10 |publisher= [[Америка даусы]]}}</ref> Украина 2024 жылғы 15 тамызда өз бақылауындағы аумақтарда [[Украинаның Курск облысын басып алуы|әскери әкімшілік құрды]]. 2022 жылы [[Ресейдің Украинаға басып кіргелі]] Украинаны қолдайтын күштер Ресейге бірнеше рет кішігірім болса да басып кірген болатын.<ref>{{Cite web |title= Russia battling major Ukrainian cross-border incursion for third day |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133835/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk}}</ref> Украина бұл жер үсті шабуылдарын қолдады, бірақ оған деген ұпайластығын жоққа шығарды.<ref name="BBC Cursino"/> Курск облысына шабуыл Ресейдің де, Украинаның да одақтастарын таңдандырды.<ref name="BBC Cursino"/> Бұл 2022 жылдан бергі шекараға ең ірі шабуыл атанды.<ref>{{cite news |title= Ukraine braces for reprisals as Russia to send more troops to Kursk |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/10/ukraine-braces-for-reprisals-as-russia-to-send-more-troops-to-kursk |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-10 |lang= en}}</ref> 2025 жылғы 11 наурызға қарай украин күштері көбінің Курск облысынан кеткені хабарланды. == Алғышарттары == 2022 жылғы 24 ақпандағы [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|Ресейдің Украинаға басып кіргелі]] материктік Ресейде бірнеше шабуылдар орын алған еді. Негізгі нысана әскер, қару-жарақ өнеркәсібі мен мұнай өнеркәсібі болды. Шабуылдардың көпшілігін ұшқышсыз соққыштар, бомбалар мен теміржол диверсиялар жасаған. Украинаның арнайы қызметтері бұл шабуылдардың кейбірін жасағанын мойындаса, басқаларын Ресейдегі соғысқа қарсы белсенділер жүзеге асырды деді. Сондай-ақ Украина, негізінен, [[Белгород облысы|Белгород]], Курск пен [[Брянск облысы|Брянск]] облыстарына атқылады, зымырандық соққылар мен жерүсті рейдтер жасады. Украиншыл күштер Украинадан Ресейге бірнеше рет кіріп көрген, шекарадағы ауылдарды басып алып, ресейлік әскерилермен соғысқан болатын. Украина бұл жердегі шабуылдарды қолдағанымен, өзінің тікелей араласуын жоққа шығарды. «Украина әскерлері шекараға жақын жерде жиналып жатыр» деген барлау қызметінің ескертулерін [[Валерий Васильевич Герасимов|Валерий Герасимов]] елемеді деген хабарлар болды.<ref>{{cite news |title= Russia Declares Border Area Emergency as Ukraine Troops Strike |url= https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-08-08/russia-calls-kursk-emergency-after-kyiv-sends-troops-over-border |publisher= Bloomberg |date= 2024-08-08 }}</ref> == Барысы == === Украин басып кіруі === ==== 6 тамыз ==== [[Сурет:Поврежденный дом от нападения ВСУ на Курскую область.jpg|нобай|оңға|Курск облысындағы қираған ғимарат]] 2024 жылғы 6 тамызда Ресей Украинаның шекарадағы [[Курск облысы]]на басып кіруіне қарсы тұру үшін әуе және артиллериялық күштерін орналастырды. Танктері мен құрышпен қапталған машиналарымен жабдықталған украиналық жауынгерлер Ресей аумағына өтіп кетті. [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] жауап ретінде аймаққа әскерлер мен авиация бөлімшелерін жіберді. Ресейдің мәліметінше, шабуылға 300-ге жуық украин әскері, 11 танк және 20-дан астам [[бронетранспортер]] тартылған<ref name="MT86"/> және ол екі бағытта жүрді: [[Сумы]]ның шығыс-солтүстік-шығысындағы [[Суджа]] бағытындағы [[Олешня (Курск облысы)|Олешня]]ға және Сумыдан солтүстік-солтүстік-шығыс жердегі, [[Николаево-Дарьино]]ға бағытталды.<ref name="ISW August 6">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 6, 2024 |author= Wolkov, Nicole; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Evans, Angelica; Kagan, Frederick W. |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-6-2024}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807173848/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-6-2024 }}</ref> Аймаққа [[Шешен Республикасы|шешен]] [[Қадыров жасағы|Ахмадшылары]]ның жіберілгені де хабарланды.<ref name="ISW August 6" /> Шабуыл [[MSK]] сағат 08:00-де басталды. [[Telegram]]-да сағат 18:20 шамасында ресейлік күштердің украиналықтарды шекарадан кері ығыстырып, артиллерия, әуе соққылары және ұшқышсыз ұшақтар арқылы айтарлықтай шығынға ұшыратқаны туралы мәлімдемесін кейінірек олар шайқас әлі жүріп жатқанын білдіретіндей өңдеді. Мәскеу украин танктерінің әуеден нысанаға алынғанын көрсететін бейнероликтерді жариялады. Әлеуметтік желідегі бейнежазбаларда ресейлік әскери ұшақтардың шабуылға тойтарыс беру үшін Курск облысының үстінде төмен биіктікте жұмыс істегені айтылған. Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] оқиға кезінде үш адамның қаза тапқанын хабарлады: бір әйел мен ұшқышсыз ұшақтардың жеке шабуылынан екі адам.<ref>{{Cite web|url= https://www.barrons.com/news/russia-says-fighting-off-ukrainian-border-attack-48e49080 |title= Russia Says Deployed Aviation, Artillery To Repel Ukrainian Border Attack |publisher= Barron's |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807032940/https://www.barrons.com/news/russia-says-fighting-off-ukrainian-border-attack-48e49080}}</ref> Ресейлік әскер блогерлері (милблогерлер) де рейдтерді БАҚ үшін ғана жасалған деді де, «сәтсіз» деп сипаттады.<ref name="ISW August 6" /> Ресейлік милблогерлер шабуылды [[Орыс еріктілер корпусы]] (РДК) жасап жатыр деп мәлімдеді, ал {{iw|НВ (баспа)|Украинаның жаңа даусы|uk|NV (New Voice)}} баспасы Украинаның Бас әскери барлауындағы дереккөзге сілтеме жасап, РДК әскерінің оқиға орнында болғанын жоққа шығарды.<ref name="ISW August 6" /> РДК одақтасы болған және сол жылы сонымен бірге [[Белгород және Курс облыстарындағы рейд (наурыз 2024)|рейдке қатысқан]] [[Ресей бостандығы легионы]] өзінің бұл оқиғаға қатыспаған, не қатысқаны жайлы сұраққа жауап бермей қойды.<ref name="ISW August 6" /> ==== 7 тамыз ==== 7 тамызда Ресей күштері Украина әскерін Курск облысынан кері ығыстыру әрекетін жалғастырды. Милблогер украиналық күштер 11 елді мекенді басып алып, облыстың 14 шақырым тереңдігіне ілгерілегенін айтты.<ref name="NBC87"/> [[Ресей президенті|Президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] мемлекеттік органдарға «тұрғындарға қажетті көмек көрсетсін» деп бұйырды да, олардың жұмысын қадағалау үшін премьер-министрдің орынбасары [[Денис Валентинович Мантуров|Денис Мантуров]]ты жіберді.<ref name="mt1">{{cite news |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/07/putin-blasts-indiscriminate-ukrainian-incursion-into-border-region-a85957 |title= Putin Blasts 'Indiscriminate' Ukrainian Incursion into Border Region |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807172737/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/07/putin-blasts-indiscriminate-ukrainian-incursion-into-border-region-a85957 }}</ref> Облыс губернаторының міндетін атқарушы Алексей Смирнов облыс бойынша төтенше жағдай жариялады да,<ref name="dw1">{{cite news |url= https://www.dw.com/en/russia-state-of-emergency-in-kursk-amid-incursion/a-69873333 |title= Russia: State of emergency in Kursk amid incursion |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807184143/https://www.dw.com/en/russia-state-of-emergency-in-kursk-amid-incursion/a-69873333 }}</ref><ref name=CNBC_2024-08-08>{{cite web |url= https://www.cnbc.com/2024/08/08/state-of-emergency-declared-in-kursk-as-ukrainians-and-russians-clash.html |title= Thousands evacuated, state of emergency declared after Ukraine's raid into Russia |publisher= CNBC |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |publisher= cnbc.com |lang= en |last= Ellyatt |first= Holly}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133828/https://www.cnbc.com/2024/08/08/state-of-emergency-declared-in-kursk-as-ukrainians-and-russians-clash.html}}</ref><ref>{{cite news |last= Ostiller |first= Natalia |title= Governor declares 'state of emergency' in Russia's Kursk Oblast, says situation remains 'very difficult' |url= https://kyivindependent.com/governor-declares-state-of-emergency/ |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[The Kyiv Independent]] |date= 2024-08-07 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807234225/https://kyivindependent.com/governor-declares-state-of-emergency/ }}</ref> [[Ресей Сыртқы істер министрлігі]]нің өкілі [[Мария Владимировна Захарова|Мария Захарова]] «Киев қылмыскер режиміне» қарсы шығып, «[Ресейге басып кіруі] арқылы украиналық [[Неонацизм|неонацистер]]дің жазасыз қалуы одан әрі нығайды» деді.<ref name="tass2">{{cite news |url= https://tass.com/politics/1826339 |title= Russian MFA sees Ukraine's attack on Kursk Region as 'semblance of activity' amid failures |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808001809/https://tass.com/politics/1826339 }}</ref> Путин кейін Ресей қорғаныс органдарының өкілдері болған [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]], [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]], [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]] пен [[Валерий Васильевич Герасимов|Валерий Герасимов]]тармен кездесті.<ref name="kru1">{{cite news |url= https://www.kommersant.ru/doc/6879452 |title= Герасимов назвал целью ВСУ в Курской области захват Суджанского района |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808035255/https://www.kommersant.ru/common/socialnetworkblock }}</ref> Геолокацияланған бейнелер украин күштерінің кем дегенде екі ресейлік қорғаныс шебі мен бекінісін басып өтіп, Ресей шекарасына дейін кемінде 10 шақырым алға жылжығанын растады. Ресейлік дереккөздердің хабарлауынша, украин күштері 38К-030 [[Суджа]]-[[Коренево]] тас жолы бойымен алға жылжуға тырысып жатыр, ал Кремльге қатысы бар танымал бір блогер 7 тамызда жергілікті уақыт бойынша сағат 18:00-де украин күштері тас жолдың бойымен солтүстік-батысқа да, оңтүстік-шығысқа да алға жылжыды және енді Коренево мен Суджаның шетінде соғысып жатты деп мәлімдеді. Сонымен қатар, геолокацияланған кадрларда төрт украиндық қызметкердің кем дегенде 40 ресейлікті тұтқынға алғаны, сондай-ақ Суджа қаласының шегінде соғысып жатқаны, украиналық күштердің жанармай құю бекеті мен кіру бекетін басып алғаны көрсетілген. Алдыңғы күні 35 ресейлік әскери шабуылға қол жеткізе алмай қалды да, украин күштеріне тұтқын болды делінді. Ал «Алекс» деген украиналық лейтенант екі күн ішінде «Курск халық республикасында»{{efn|[[Курск облысы]]н «Курськ Халық Республикасы» деп атау — мойындалмаған [[Донецк Халық Республикасы|Донецк]] және [[Луганск Халық Республикасы|Луганск Халық Республикалары]]на сілтеме жасайтын [[интернет-мем]]}} 300 ресейлік сарбазды «белгісіз қарулы құрылымдардың контингенті жүргізген» деп тұтқындағанын мәлімдеді. Ол өз бөлімшесіне тапсырылады деп үміттенетінін айтты.<ref name="ISW August 7">{{cite web |author= Wolkov, Nicole; Mappes, Grace; Harward, Christina; Hird, Karolina; Kagan, Frederick W. |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 7, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-7-2024 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808035224/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-7-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://charter97.org/en/news/2024/8/8/605916/ |title= About 300 Russian Soldiers Surrendered To AFU In Kursk Region |publisher= charter97.org |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}}</ref> Украиналық депутат [[Алексей Алексеевич Гончаренко|Алексей Гончаренко]] украин күштері {{iw|Уренгой — Помары — Ужгород|Уренгой—Помары—Ужгород|uk|Уренгой — Помари — Ужгород (газопровід)}} құбырын Еуропаның қалған бөлігіне жеткізетін Суджа газ торабын басып алғанын хабарлады. Оған қоса, шекарадан 24 км жерде орналасқан ауыл {{iw|Ивница (Курск облысы)|Ивницадағы|ru|Ивница (Курская область)}} шайқастар туралы хабарлар да жария болған.<ref name="Politico August 8">{{cite web |author= Jochecová, Ketrin; Posaner, Joshua; Nöstlinger, Nette; Cienski, Jan |title= Russia declares state of emergency in Kursk as Ukraine pushes incursion |url= https://www.politico.eu/article/russia-vladimir-putin-ukraine-kursk-volodymyr-zelenskyy-dmitry-medvedev-sudzha/ |publisher= [[Politico]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808101529/https://www.politico.eu/article/russia-vladimir-putin-ukraine-kursk-volodymyr-zelenskyy-dmitry-medvedev-sudzha/ }}</ref> ==== 8 тамыз ==== [[Сурет:President Vladimir Putin talks with the governor of Kursk in August 2024.jpg|нобай|оңға|[[Ресей президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]]нің Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]]пен сөйлесуі, 8 тамыз 2024]] [[РИА Новости]] агенттігінің хабарлауынша, шайқастың үшінші күнінде<ref name=Reuters_2024-08-08>{{cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-battles-ukrainian-troops-third-day-after-major-incursion-2024-08-08/ |title= Russia battles Ukrainian troops for a third day after major incursion |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= en |last= Faulconbridge |first= Guy}}</ref><ref name=AlJazeera_2024-08-08>{{cite web |url= https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2024/8/8/russia-ukraine-war-live-news-fighting-continues-in-kursk-region |title= Russia-Ukraine war live news: Fighting in Kursk region enters third day |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= en |last= Marsi |first= Federica}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234047/https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2024/8/8/russia-ukraine-war-live-news-fighting-continues-in-kursk-region}}</ref> [[Украина қарулы күштері]]нің шабуылдары нәтижесінде облыстағы төрт адам қаза тапқан.<ref name=Rai_2024-08-08-2>{{cite web |url= https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301 |title= Vice governatore russo, 4 morti in attacchi ucraini nella regione di Kursk |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234046/https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301}}</ref> Ресейлік милблогер Юрий Подоляка «біз, негізінен, Суджадан айырылдық» деді де, украин күштерінің [[Льгов]]қа қарай ығысып жатқанын айтты.<ref>{{cite web |title= Battles rage in Kursk region after Ukraine's largest incursion yet into Russia |url= https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory |publisher= [[France 24]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808134236/https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory }}</ref> Украина күштері Суджаның батыс бөлігін және оның айналасындағы жолдарды өз бақылауына алды; қалада қақтығыстар жалғасты.<ref name=agent>{{Cite web|url= https://www.agents.media/z-kanaly-soobshhili-o-boyah-v-sudzhe/ |title= Z-каналы сообщили о боях в Судже |lang= ru |last= Oglobin |first= Slava |date= 2024-08-08 |publisher= Агентство |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808123529/https://www.agents.media/z-kanaly-soobshhili-o-boyah-v-sudzhe/}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Смирнов сөзінше, түнде және таңертең алты украиналық ұшқышсыз ұшақ пен бес зымыран атып түсірілді.<ref name=meduzalive8aug>{{Cite web |url= https://meduza.io/live/2024/08/08/voyna |title= Война Восемьсот девяносто седьмой день |lang= ru |publisher= Медуза |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808235632/https://meduza.io/live/2024/08/08/voyna }}</ref> Хабарламаларда шайқас аймағы 430 шаршы шақырымға дейін кеңейіп, украин әскерлерінің {{iw|Мирный (Курск облысы)|Мирный|ru|Мирный (Курская область)}} елді мекеніне кіргені және {{iw|Казачья Локня|Казачья Локня|ru|Казачья Локня}}, {{iw|Богдановка (Суджа ауданы)|Богдановка|ru|Богдановка (Суджанский район)}}, {{iw|1-Княжий|1-Княжий|ru|1-й Княжий}} және {{iw|2-Княжий|2-Княжий|ru|2-й Княжий}} елді мекендерін басып алғаны хабарланды. [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылындағы қақтығыстар туралы да хабар болды.<ref name=agents430км>{{Cite web |url= https://www.agents.media/zona-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-rasshirilas-do-430-kv-km/ |title= Зона боевых действий в Курской области расширилась до 430 кв км |lang= ru |publisher= Агентство |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808200722/https://www.agents.media/zona-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-rasshirilas-do-430-kv-km/ }}</ref> Украин әскерлері Украина шекарасынан 35 шақырым жердегі аймақтарда жүргені де белгілі болды.<ref name=":0">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 8, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-8-2024 |accessdate= 2024-08-09 |publisher= [[Соғыс зерттеу институы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809215312/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-8-2024 }}</ref> ==== 9 тамыз ==== Хабарламаларда украин әскерлерінің шамамен 100<ref>{{cite news|publisher= [[Washington Post]] |date= 2024-08-08 |first= Isabelle |last= Khurshudyan |title= Ukraine, powered by Western arms, stuns Russia in cross-border assault |url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/08/ukraine-kursk-russia-occupied-war/}}</ref>–200 шаршы шақырым аумақты, орташа есеппен шамамен 10 шақырым тереңдікте басып алғаны айтылған.<ref>{{cite web|url= https://www.nysun.com/article/ukraines-counter-invasion-of-russia-could-gain-bargaining-chips-for-kyiv-in-the-event-of-negotiated-peace-with-moscow |title= Ukraine's Counter-Invasion of Russia Could Gain Bargaining Chips for Kyiv in the Event of Negotiated Peace With Moscow |publisher= New York Sun |date= 2024-08-09 |first= James |last= Brooke |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234611/https://www.nysun.com/article/ukraines-counter-invasion-of-russia-could-gain-bargaining-chips-for-kyiv-in-the-event-of-negotiated-peace-with-moscow}}</ref> Тәуелсіз және жеке талдауына сүйене отырып, [[CNN]] Ресей кем дегенде 250 шаршы шақырым жерден айырылған деді.<ref>{{cite web|url= https://edition.cnn.com/2024/08/10/europe/ukraine-putin-embarrasses-surprise-assault-analysis-intl/index.html |title= 'Doing the least obvious thing': Ukraine embarrasses Putin with surprise assault on southern Russia |first= Tim |last= Lister |publisher= [[CNN]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-12}}</ref> [[Глушково ауданы]] мен [[Курск]] қаласын байланыстыратын және [[Рыльск ауданы|Рыльск]] және [[Льгов ауданы|Льгов]] аудандары арқылы өтетін бағыт бойынша қозғалып келе жатқан Ресей әскерлерінің колоннасы [[Октябрьское (Рыльск ауданы)|Октябрьское]] ауылында [[M142 HIMARS|HIMARS]] соққысынан жойылды деп хабарланды. Оқиғадан кейінгі бейнежазбаларда өртеніп кеткен 15 әскери жүк көлігі мен солардың ішінде болған бірнеше мәйіт көрінді.<ref name="evidence" /> Украиналық NEXTA сарапшы тобының айтуынша, «бұл жүк көліктерінің әрқайсысы толық жабдықталған 35 сарбазды тасымалдай алады. Бейнежазбада қираған 14 көлік көрсетілген және содан біздің тарапымыздан Ресей армиясы бір түнде 200-ден 490-ға дейін сарбазынан айырылған көрінеді... Бұл толық ауқымды соғыс басталғалы Ресей армиясы үшін бірден болған ең ірі шығынның бірі болса керек».<ref>{{Cite web|url= https://news.online.ua/en/the-russians-are-panicking-because-of-the-approach-of-the-armed-forces-to-the-kursk-npp-883144/ |title= The authorities of the Kursk region are panicking as the Ukrainian Armed Forces approach the Kursk NPP |date= 2024-08-09 |publisher= news.online.ua}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-09 |title= Column of Russian vehicles, personnel destroyed in Kursk Oblast, multiple sources say |url= https://kyivindependent.com/column-of-russian-vehicles-personnel-destroyed-amid-fighting-in-kursk-oblast-multiple-sources-say/ |accessdate= 2024-08-10 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}}</ref><ref>{{Cite news |last= Trevelyan |first= Mark |title= Russia reinforces Kursk region, videos show Ukrainian presence, evidence of attack |url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-fighting-continues-kursk-video-shows-burnt-out-russian-trucks-2024-08-09/ |publisher= [[Reuters]]}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-09 |title= Pro-War Bloggers Slam Military Command Over Destroyed Russian Column in Kursk |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/pro-war-bloggers-slam-military-command-over-destroyed-russian-column-in-kursk-a85978 |accessdate=2024-08-10 |publisher= The Moscow Times |lang= en}}</ref> Ресейлік Telegram арнасы: «Бағананың сыртқы түріне қарағанда, шамамен жартысы қаза тапты. Бұл бүкіл соғыстағы ең қанды және ең жаппай ереуілдердің бірі көрінеді» деп жазды.<ref>{{cite news |title= Russia sends reinforcements to retake Kursk |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/09/russian-drives-past-destruction-ukraine-missile-strike/ |publisher= The Telegraph |date= 2024-08-09}}</ref> Соңғы шабуылдан бері Белгород пен Курскіде тұрған шешен [[Қадыров жасағы|Ахмат]] бөлімшелерінің командирі [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]] ресейлік БАҚ-қа ол және оның күштері украин әскерлері позицияларынан өтіп бара жатқанда олармен соғыспағанын, орнына Ресейдің қосымша күштері келгенше шегінуді жөн көргенін хабарлады. Кейбір ресейлік милблогерлер олар шайқастан мүлдем қашып та кетті деп мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Alaudinov: We have enough forces to stop the Ukrainian Armed Forces in the Kursk direction |url= https://eadaily.com/en/news/2024/08/09/alaudinov-we-have-enough-forces-to-stop-the-ukrainian-armed-forces-in-the-kursk-direction |publisher= eadaily.com |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234632/https://eadaily.com/en/news/2024/08/09/alaudinov-we-have-enough-forces-to-stop-the-ukrainian-armed-forces-in-the-kursk-direction }}</ref><ref>{{cite web |title= Ukraine employed units from the border with Belarus to attack Kursk |url= https://www.plenglish.com/news/2024/08/08/ukraine-employed-units-from-the-border-with-belarus-to-attack-kursk/ |publisher= Prensa Latina |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809031357/https://www.plenglish.com/news/2024/08/08/ukraine-employed-units-from-the-border-with-belarus-to-attack-kursk/ }}</ref><ref name="Kyiv Independent August 9">{{cite web |last= Fornusek |first= Martin |title= Chechen commander admits Russian losses, Ukrainian advances in Kursk Oblast |url= https://kyivindependent.com/chechen-commander-admits-russian-losses/ |publisher= The Kyiv Independent |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809093128/https://kyivindependent.com/chechen-commander-admits-russian-losses/ }}</ref> Оған қоса, Алаудинов — украиндардың шекара маңындағы елді мекендерді жаулап алғанын мойындаған жалғыз ресейлік шенеуніктердің бірі және тұңғышы.<ref name="Kyiv Independent August 9"/> Ресейдің әуе шабуылын күткен украиналық [[Сумы облысы]]нан 20 мың адамға эвакуациялау туралы бұйрық берілді. Ресей-Украина шекарасы маңында орналастырылған<ref name="ISW 2024-08-09"/> Ресей күштерінің көбі [[Суджа]] үшін шайқас жүріп жатқан Курск облысындағы майдан шебіне қарай жақындауын жалғастырды.<ref>{{cite web|publisher= [[The New York Times]] |date= 2024-08-09 |first= Constant |last= Méheut |title= As Ukraine Pushes Deeper, Russia Sends Reinforcements to Border Area |url= https://www.nytimes.com/2024/08/09/world/europe/ukraine-russia-kursk-lipetsk.html |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809133529/https://www.nytimes.com/2024/08/09/world/europe/ukraine-russia-kursk-lipetsk.html}}</ref><ref>{{cite web|publisher= [[Associated Press]] |date= 2024-08-09 |title= Russia declares an emergency in Kursk, under attack by Ukraine. 14 die in a Russian strike on a mall |url= https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-kursk-incursion-3eba46949e065fac9d846987a106e17a |author= Samya, Barry; Hatton, Kullab |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809181020/https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-kursk-incursion-3eba46949e065fac9d846987a106e17a}}</ref><ref name="ISW 2024-08-09"/> Ресейлік милблогерлер Ресей әскерінің Сумы облысындағы {{iw|Лукашовка (Сумы облысы)|Лукашовка|uk|Лукашівка (Охтирьский район)}} ауылын жаулағанын және Украина әскерінің Ресей жерінде жаңа бағытқа қарай басып кіруін хабарлады.<ref name="ISW 2024-08-09">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 9, 2024 |author= Barros, George; Gasparyan, Davit; Bailey, Riley; Evans, Angelica; Mappes, Grace; Harward, Christina |publisher= [[Соғысты зерттеу институты]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-9-2024}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] 152 мм өздігінен жүретін «Мста-С» артиллериялық қондырғылары мен жауынгерлік қолдау машиналары бар әскери колоннаның [[Белгород облысы]]нан [[Суджа ауданы]]на қозғалысы туралы хабарлама жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://www.agents.media/rossiya-perebrosila-v-kurskuyu-oblast-voennyh-i-tehniku-iz-belgorodskoj-i-donetskoj-oblastej/ |title= Россия перебросила в Курскую область военных и технику из Белгородской и Донецкой областей |lang= ru |publisher= Агентство |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Жауынгерлік белгілер Ресей қолбасшылығының шайқаста шыңдалған әскерлерді Курск облысына ауыстырып жатқанын көрсетті.<ref name=theinsider-9aug-reserves>{{Cite web|url= https://theins.ru/news/273743 |title= Российское командование перебрасывает резервы в Курскую область с харьковского направления |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> [[Курчатов (Ресей)|Курчатов]] қалалық әкімшілігінің басшысы Игорь Корпунков [[Курск АЭС]]-нан 30 км жерде бір шайқас жүргенін хабарлады.<ref>{{Cite web|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/09/vlasti-kurskoi-oblasti-zayavili-opriblizhenii-vsu-kkurskoi-aes-a139065 |title= Власти Курской области заявили о приближении ВСУ к Курской АЭС |lang= ru |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09}}</ref><ref name="newop">{{cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/10/russia-launches-new-operation-to-halt-advancing-ukrainian-troops-a85987 |title= Russia Launches New Operation to Halt Advancing Ukrainian Troops |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |lang= en}}</ref> Билік атом стансасына баратын барлық жолдарды жауып тастады, алаңдағы құрылысшыларды аумақтан шығарды да, стансадағы жабдықтарды тоқтан ажыратты. [[Росатом]] аумақтағы қызметкерлер санының уақытша қысқарғанын хабарлады. Сағат 15:00 шамасында Курчатов қаласында жарылыс даусы естілді. {{iw|Ресей радиациялық, химиялық және биологиялық әскерлері|Ресейлік радиациялық, химиялық және биологиялық қауіптен қорғаныс әскерлері|ru|Войска радиационной, химической и биологической защиты Российской Федерации}} де зауытты қорғауға жіберілді.<ref name=rad>{{Cite web|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/09/kurskuyu-aes-otsepili-iz-za-ugrozi-ataki-vsu-a139109 |title= Курскую АЭС оцепили из-за угрозы атаки ВСУ |lang= ru |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Алексей Смирнов Украина қарулы күштерінің трансформаторлық қосалқы стансаға шабуылы салдарынан аудандардың бірінде өрт шыққанын хабарлады. [[Ұшқышсыз ұшу аппараты|ҰҰА]] шабуылы нәтижесінде [[Курчатов (Ресей)|Курчатов]] қаласы, сондай-ақ [[Курчатов (Курск облысы)|Курчатов]], [[Октябрьский (Льгов ауданы)|Октябрьский]], [[Большое Солдатское ауданы|Большое Солдатское]], [[Обоянь ауданы|Обоянь]] және [[Белая ауданы (Курск облысы)|Белая]] аудандарының бір бөлігі электр қуатынсыз қалды.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/kurchatov-gde-raspolozhena-aes-ostalsya-bez-sveta-posle-ataki-drona/33073033.html |title= Курчатов, где расположена АЭС, остался без света после атаки дрона |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> Украинаның «Оңтүстік» ерікті армиясының баспасөз хатшысы Сергій Братчуктың айтуынша, Украина қарулы күштері Суджадағы оқ-дәрі қоймаларын басып алған.<ref>{{Cite news|url= https://focus.ua/uk/voennye-novosti/662402-priznachalisya-dlya-nastupu-na-sumshchinu-zsu-zahopili-sklad-z-boyepripasami-bilya-sudzhi-bratchuk |title= Призначалися для наступу на Сумщину: ЗСУ захопили склад з боєприпасами біля Суджі, — Братчук |date= 2024-08-09 |publisher= Фокус (Украина) |lang= uk |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://glavcom.ua/world/observe/operatsija-v-kurskij-oblasti-zsu-zakhopili-skladi-ta-bojepripasi-bilja-sudzhi-1014550.html |title= Операція в Курській області: ЗСУ захопили склади та боєприпаси біля Суджи |date= 2024-08-09 |publisher= Главком |lang= uk |accessdate=2024-08-10}}</ref> 9 тамызға қарай ресейлік күштер [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылын қайтарып алды да, солтүстікте Украина әскерін {{iw|Милютино (Курск облысы)|Милютино|ru|Милютино (Курская область)}} мен {{iw|Генераловка (Курск облысы)|Генераловкадағы|ru|Генераловка (Курская область)}} позицияларынан солтүстіктегі Малая Локня ауылына қарай кері ығыстырды. Курск облысындағы украин әскерлерінің санын [[Карнеги қоры]]ның аға қызметкері Дара Массикот шамамен 10,000–12,000 деп бағалады, оның құрамында төрт-бес украин бригадасының элементтері бар болғаны да айтылады.<ref>{{cite web|url= https://www.npr.org/2024/08/09/nx-s1-5069453/heres-what-we-know-about-ukraines-military-offensive-in-russia |title= Here's what we know about Ukraine's military offensive in Russia |publisher= NPR |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10 |language= en |author= Mallory Yu; Sarah Handel; Mary Louise Kelly}}</ref> Курск, Брянск және Белгород облыстарындағы жағдайдың қалыпына келуінше аймақтарды уақытша бақылауға алу мақсатымен оларда [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|ФСБ]] жанындағы терроризмге қарсы операциялық режим енгізілді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3Ad89bd80e-fa29-4c9e-b924-38ccd7957b4c#asset:d89bd80e-fa29-4c9e-b924-38ccd7957b4c |title= В Курской, Брянской и Белгородской областях ввели «режим контртеррористической операции» |lang= ru |publisher= [[BBC News]]}}</ref><ref name=BBC_cr7rn98l8kjo>{{cite web |url= https://www.bbc.com/news/articles/cr7rn98l8kjo |title= Ukraine's cross-border attack into Russia enters fifth day |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |lang= en |author= Jaroslav Lukiv; James Waterhouse}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210936/https://www.bbc.com/news/articles/cr7rn98l8kjo}}</ref> Бұл іс жүзінде «қозғалыс шектеледі, көліктер ұсталады, телефон қоңыраулары қадағаланады, аймақтар тыйым салынған аймақ болып жарияланады да, бақылау-өткізу пункттері енгізіліп, инфрақұрылымның негізгі нысандарында қауіпсіздік күшейтіледі» дегенді білдіреді.<ref name=voa1/> Терроризмге қарсы операциялардың басына Федералдық қауіпсіздік қызметінің директоры [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]] қойылды.<ref name="ISW 2024-08-10"/> ==== 10 тамыз ==== 252-батальон [[Грайворон ауданы]]на қарасты [[Пороз]] ауылындағы қақтығысқа қатысып, кейін оны басып алды деп мәлімдеген украин әскерлері [[Белгород облысы]]на кішігірім шабуыл жасады.<ref>{{Cite news|url= https://news.online.ua/en/afu-broke-into-the-belgorod-region-of-the-russian-federation-883173/ |title= AFU broke into the Belgorod region of the Russian Federation |publisher= News Online (Ukraine) |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://www.newsweek.com/ukraine-belgorod-incursion-kursk-1937349 |title= Ukraine Pushes Into New Part of Russia: Reports |publisher= Newsweek |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref name="Khurshudyan810">{{cite news|url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/10/ukraine-belgorod-kursk-russia-occupied-war/ |title= Ukraine appears to expand incursion into Russia, in a morale boost for Kyiv |publisher= Washington Post |author= Isabelle Khurshudyan; Galouchka Anastacia |date= 2024-08-10}}</ref> [[The New York Times]] газетіне сілтеме жасаған сарапшылардың пікірінше, Украинаның Курск облысындағы ілгерілеуі Ресейдің қосымша күштерімен негізінен тоқтатылды және жағдай жалпы тұрақтанды, бірақ украин күштері өзі басып алған территориясын ұстап тұруды жалғастырды.<ref>{{cite web|url= https://www.nytimes.com/2024/08/10/world/europe/ukraine-russia-cross-border-attack.html |title= Russia Pushes Back at Ukraine's Cross-Border Assault, but Kyiv Presses On |publisher= [[The New York Times]] |first= Kim |last= Barker |date= 2024-08-10}}</ref> [[The Washington Post]] және [[Frankfurter Rundschau]] сияқты басқа дереккөздер, керісінше, Украина ілгерілеуін жалғастырып жатыр деп, Ресей жағдайды бақылай алмай жүр деп хабарлады.<ref name="Khurshudyan810" /><ref>{{cite web|url= https://www.fr.de/politik/russland-bekommt-kursk-offensive-nicht-in-den-griff-bewohner-senden-video-appell-an-putin-zr-93234205.html |title= Russland bekommt Kursk-Offensive nicht in den Griff: Bewohner senden Video-Appell an Putin |lang= de |publisher= [[Frankfurter Rundschau]] |first= Hartmann |last= Fabian |date= 2024-08-11}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] өзінің Курск облысындағы Украинаның әр ілгерілеуін тоқтатқаны туралы ұқсас мәлімдеме жасады.<ref>{{cite web|publisher= [[The Guardian]] |date= 2024-08-10 |first= Dan |last= Sabbagh |title= Russia claims to have thwarted Ukraine's advance in Kursk |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/10/russia-claims-to-have-thwarted-ukraine-advance-in-kursk}}</ref> Шайқас Коренево маңындағы [[Ольговка (Курск облысы)|Ольговка]]да, Ивашковское фермасында және Малая Локняда болды.<ref>{{cite web|url= https://www.agents.media/minoborony-soobshhilo-o-boyah-v-20-km-ot-granitsy-v-kurskoj-oblasti/ |title= Минобороны сообщило о боях в 20 км от границы в Курской области |date= 2024-08-09 |publisher= Агентство |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Ресей қарулы күштері Суджаның шығысындағы Махновка ауылын өз бақылауына қайтарып алғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://istories.media/news/2024/08/10/boi-pod-kurskom-den-pyatii-glavnoe/ |title= Бои под Курском. День пятый. Главное |lang= ru |publisher= Важные истории |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}}</ref> Хабарламаларда шайқас аймағы 650 шаршы километрге дейін кеңейгені айтылды.<ref>{{cite news|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-subbotu-sostavila-650-kv-km/ |title= Площадь боевых действий в Курской области в субботу составила 650 кв км |date= 2024-08-09 |publisher= Agents (Russia) |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Кешке Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Смирнов [[Курск]] қаласында ұсталған украин зымыранының сынықтары тұрғын үйлерге құлап, 15 адам зардап шекті деді.<ref>{{cite news |title= Moscow vows 'tough response' to Ukrainian offensive in Russia |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |accessdate= 2024-08-11 |publisher= [[BBC]] |date= 2024-08-11 |lang= en}}</ref> ==== 11 тамыз ==== [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] таңертеңгі баяндамасында түнде Курск облысының аспанында төрт «[[Точка (тактикалық зымыран кешені)|Точка-У]]<nowiki></nowiki>» тактикалық зымыраны мен 14 ұшқышсыз ұшақтың жойылғаны жайлы хабарлады.<ref>{{Cite web |url= https://theins.ru/news/273772 |title= Governor: Debris from a downed missile fell on a nine-story building in Kursk. 13 people were injured |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811115451/https://theins.ru/news/273772}}</ref> 11 тамыз түні [[Украина қарулы күштері]] [[Суджа ауданы]]ның оңтүстік-шығысында орналасқан [[Белая ауданы (Курск облысы)|Белая ауданы]]на кірді, оны аудан басшысы мен губернатордың міндетін атқарушы растады. Аудан басшысы эвакуацияланғандарды қайтып оралмауды өтінді.<ref>{{Cite web |url= https://theins.ru/news/273773 |title= Украинские военные зашли в Беловский район Курской области — глава района |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811101150/https://theins.ru/news/273773 }}</ref> [[Проект]] жобасының мәліметінше, шайқас аймағы 720 шаршы километрге дейін ұлғайды.<ref>{{Cite web|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-voskresene-prodolzhila-rasti/ |title= Площадь боевых действий в Курской области в воскресенье продолжила расти |lang= ru |publisher= Проект |date= 2024-08-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240811224401/https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-voskresene-prodolzhila-rasti/ |date= 2024-08-11}}</ref> ==== 12 тамыз ==== Украина шабуылының кеңеюіне байланысты 12 тамызда Ресей билігі [[Белгород облысы]]ндағы [[Красная Яруга ауданы]]нан бейбіт тұрғындарды эвакуациялай бастады. Красная Яруга ауданы Курск облысының оңтүстігінде орналасқан, Украинамен шектеседі.<ref>{{Cite web |date= 2024-08-12 |title= Authorities in Russia's Belgorod Oblast announce evacuation of border region as Ukrainian incursion reportedly widens |url= https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-belgorod-oblast-announce-evacuation-of-border-region/ |accessdate= 2024-08-12 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-12 |url= https://web.archive.org/web/20240812100905/https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-belgorod-oblast-announce-evacuation-of-border-region/}}</ref> Одақтастардың бір-біріне атып қалу оқиғасында ресейлік Ка-52 тікұшағы Белая ауданындағы {{iw|Кривицкие Буды|Кривицкие Буды|ru|Кривицкие Буды}} ауылында [[2С19|2S19M2]] Msta-S [[Өздігінен жүретін артиллериялық қондырғы|ӨЖАҚ]] ұстаған ресейлік жаяу әскер колоннасына атып қалды.<ref>{{cite news|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385920#entry-shared |publisher= [[Азаттық радиосы]] |title= "Дружественный огонь" в Курской области: российский вертолет ударил по российской военной колонне |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13 |lang= ru}}</ref> Ресей билігі украиналықтардың кем дегенде 28 елді мекенді өз бақылауға алғанын растаса,<ref>{{Cite web|url= https://www.dw.com/ru/vlasti-kurskoj-oblasti-pod-kontrolem-vsu-nahodatsa-28-naselennyh-punktov/a-69921909 |title= ВСУ контролируют 28 населенных пунктов в Курской области |lang= ru |publisher= [[Неміс толқыны]] |date= 2024-08-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240812193420/https://www.dw.com/ru/vlasti-kurskoj-oblasti-pod-kontrolem-vsu-nahodatsa-28-naselennyh-punktov/a-69921909 |date= 2024-08-12}}</ref> украиналық дереккөздер бұл санның 44 болғанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385917#entry-shared |title= Украинский OSINT-проект DeepState заявляет о 44 населенных пунктах в Курской области под контролем ВСУ |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240812174305/https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385917#entry-shared |date= 2024-08-12}}</ref> Украина қарулы күштерінің бас қолбасшысы [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]] оның күштері өз бақылауына 1,000 шаршы км аумақ алғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-incursion-kursk-afa42b9613323901bef07800ac2cae9e |title= Top Ukrainian commander says his forces now control 1,000 square kilometers of Russia's Kursk region |lang= en |publisher= AP News |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-12}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813010317/https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-incursion-kursk-afa42b9613323901bef07800ac2cae9e}}</ref> Украиналық сарбаздар Суджаның орталығымен өтіп бара жатқан видеосын жариялап, қала орталығы Украина қарулы күштерінің бақылауында екенін айтты.<ref name="agents12.08">{{Cite web|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-prevysila-1000-kv-km/ |title= Площадь боевых действий в Курской области превысила 1000 кв км |lang= ru |publisher= agents.media}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240813210405/https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-prevysila-1000-kv-km/ |date= 2024-08-13}}</ref> ==== 13 тамыз ==== 13 тамызда Путин [[Алексей Геннадьевич Дюмин|Алексей Дюмин]]ді Курск облысының қорғанысын басқаруға тағайындады.<ref name="ead1">{{cite news |url= https://eadaily.com/en/news/2024/08/13/alexey-dyumin-has-been-appointed-to-command-who-in-the-northern-direction-mass-media |work= eadaily.com |title= Alexey Dyumin has been appointed to command WHO in the northern direction — Mass media |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813174304/https://eadaily.com/en/news/2024/08/13/alexey-dyumin-has-been-appointed-to-command-who-in-the-northern-direction-mass-media }}</ref><ref>{{cite news |url= https://www.newsweek.com/putin-aleksey-dyumin-kursk-incursion-ukraine-1938502 |work= newsweek.com |title= Putin Puts Former Bodyguard in Charge of Kursk Defense: Reports |date= 2024-08-13 |access-date= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210848/https://www.newsweek.com/putin-aleksey-dyumin-kursk-incursion-ukraine-1938502}}</ref> Украинаның мәліметінше, ресейлік әскерлердің «салыстырмалы түрде аз» саны [[Запорожье облысы|Запорожье]] мен [[Херсон облысы|Херсон]]нан Курскіге көшірілді, бірақ әлі де шабуылды жалғастыруда.<ref>{{cite news |title= Putin pulls units out of Ukraine to defend Russia, Kyiv says |url= https://www.politico.eu/article/vladimir-putin-pull-army-units-out-ukraine-defend-russia-kursk-belgrod-region/ |accessdate= 2024-08-13 |publisher= POLITICO |date= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813182746/https://www.politico.eu/article/vladimir-putin-pull-army-units-out-ukraine-defend-russia-kursk-belgrod-region/}}</ref> Өзінің кешкі сөйлеген сөзінде [[Украина президенті]] [[Владимир Александрович Зеленский|Владимир Зеленский]] оның күштері Курск облысындағы шамамен 1,000 шаршы шақырым аумақты және 74 елді мекенді өз бақылауына алғанын айтты.<ref name=ua74>{{cite news |title= Ukraine war latest: Ukraine controls 74 settlements in Russia's Kursk Oblast, Zelensky says |url= https://kyivindependent.com/ukraine-war-latest-23/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-13}}</ref> Ресейлік [[Россия-24]] мемлекеттік телеарнасы журналистерінің бірі Евгений Поддубный 7 тамызда зардап шеккен аудандардағы шайқас туралы хабар беріп жатқан кезінде көлігіне ұшқышсыз ұшақпен шабуыл жасалып, жарақат алғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964 |title= Russian State TV War Correspondent Survives Drone Attack |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808125858/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964}}</ref> Ресей билігі шабуыл басталғаннан бері кемінде 12 бейбіт тұрғынның қаза тапқанын, кем дегенде 121 адам,<ref name="12dead">{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/12/putin-orders-military-to-dislodge-ukrainian-forces-as-120k-flee-border-area-a86000 |title= Putin Orders Military to 'Dislodge' Ukrainian Forces as 120K Flee Border Area |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210928/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/12/putin-orders-military-to-dislodge-ukrainian-forces-as-120k-flee-border-area-a86000}}</ref> оның ішінде тоғыз бала жараланғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975 |title= Russia Declares Federal Emergency Amid Battle in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235120/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975}}</ref> Ресей қорғаныс министрлігі [[Коренево ауданы]]ндағы [[Общий Колодезь]], [[Каучук (Курск облысы)|Каучук]], [[Алексеевский (Железногорск ауданы)|Алексеевский]] және [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылдары маңындағы және Суджа ауданындағы [[Мартыновка (Курск облысы)|Мартыновка]] бағытында, сондай-ақ [[Коренево]], [[Олешня (Курск облысы)|Олешня]], [[Николаево-Дарьино]], Суджа және [[Михайловка (Суджа ауданы)|Михайловка]] маңайларында украиндық шабуылдары алдын алды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/08/13/minoborony-rf-zayavilo-chto-rossiyskie-voyska-pomeshali-vsu-prorvatsya-vglub-kurskoy-oblasti-v-28-kilometrah-ot-granitsy|title=Минобороны РФ заявило, что российские войска помешали ВСУ прорваться вглубь Курской области в 28 километрах от границы|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-13}}</ref> ==== 14 тамыз ==== Ресей Льгов маңайында ор қазды.<ref>{{Cite web |title= Russian Military Fortifies Southern Outskirts of Lgov, Kursk Oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= Militarnyi |lang= en}}</ref> Ресей Украинаны Курск, [[Воронеж облысы|Воронеж]], Белгород, [[Төменгі Новгород облысы|Төменгі Новгород]], [[Волгоград облысы|Волгоград]], Брянск, [[Орёл облысы|Орёл]] және [[Ростов облысы|Ростов]] облыстарына жаппай әуе және ұшқышсыз шабуыл жасады деп айыптап, 117 ұшқышсыз ұшақ пен төрт зымыранды атып түсіргенін айтты.<ref>{{Cite web |title= Russia claims over 110 downed drones amid reported explosions near airbases |url= https://kyivindependent.com/russia-claims-over-110-downed-drones/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= The Kyiv Independent |last= Denisova |first= Kateryna |lang= en}}</ref> Украинаның мемлекеттік телеарнасы Суджаның Украинаның бақылауында екенін айтып, украин әскерлерінің ресми ғимараттан [[Ресей туы]]н алып, жерге лақтырып жатқанын көрсететін хабар таратты.<ref>{{cite news |title= Ukraine's state TV shows Ukrainian troops pulling down Russian flag in Sudzha |url= https://www.reuters.com/world/europe/ukraines-state-tv-shows-ukrainian-troops-pulling-down-russian-flag-sudzha-2024-08-14/ |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-14}}</ref> Апти Алаудинов бұған қарсы ешқандай дәлел келтірмей, бұл оқиғаның болған жоқ деді.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/14/russia-still-fighting-for-control-of-sudzha-gas-hub-chechen-commander-says-a86016 |title= Russia Still Fighting for Control of Sudzha Gas Hub, Chechen Commander Says |lang= en |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-14}}</ref><ref>{{cite web |url= https://tsn.ua/exclusive/zsu-kontrolyuyut-rosiysku-sudzhu-scho-vidbuvayetsya-u-misti-eksklyuzivniy-reportazh-tsn-2640243.html |title= ЗСУ контролюють російську Суджу: що відбувається у місті - ексклюзивний репортаж ТСН |lang= uk |publisher= tsn.ua}}</ref> Украина 24 сағаттан аз уақыт ішінде 100 ресейлік сарбазды тұтқынға алды деп мәлімдеді де, Зеленський бір күн бұрын басып кіру кезінде «жүздеген» ресейлік әскерилер украиндарға берілді деп мәлімдеді.<ref>{{cite news|title= Ukraine captures over 100 Russian troops in Kursk Oblast in less than a day, Syrskyi says |url= https://kyivindependent.com/in-kursk-ukraine-captures-more-than-100-russian-soldiers/ |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-14}}</ref> Украинаның мемлекеттік қауіпсіздік қызметінің хабарлауынша, бұл ресейлік әскерлердің осы уақытқа дейінгі ең ірі бір рет тапсырылуы болды.<ref>{{Cite web |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470484/ |title= Ukrainian forces capture over 100 Russian soldiers in Kursk Oblast at once – photos, videos |publisher= [[Українська правда]] |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815130819/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470484/}}</ref> Украинаның үш түрлі бағытта ілгерілеуге әрекет жасағаны айтылды: шығысқа қарай [[Суджа]]дан Белица ауылы мен көршілес [[Гирьи]] елді мекеніне, солтүстікке [[Льгов]]қа қарай және солтүстік-батыстағы [[Рыльск]] жолы арқылы [[Коренево]]ға қарай. Льговтан 30 шақырымдай жердегі Каучук елді мекені маңында кескілескен шайқас болды. Ресей әскерлері Льговтың оңтүстігінде және [[Чермошной (Октябрьский ауданы)|Чермошной]]да жаңа окоптар қазды. Украина күштері 1–2 шақырым алға жылжып, Суджадан тазартуды аяқтадық деп мәлімдеді.<ref>{{cite news |url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386010#entry-shared |title= Украинские силы "продвинулись на 1–2 километра" в Курской области России |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814194330/https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386010#entry-shared}}</ref><ref>{{Cite web |title= Russian Military Fortifies Southern Outskirts of Lgov, Kursk Oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= Militarnyi |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814102356/https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/}}</ref> Губернатор Смирнов [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]] қаласын эвакуациялауды бұйырды.<ref>{{Cite web |title= Authorities in Russia's Kursk Oblast order evacuation of another town |url= https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-kursk-oblast-order-evacuation-of-another-town/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814234932/https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-kursk-oblast-order-evacuation-of-another-town/}}</ref> Украина әскерилері Курск облысының үстінде [[Су-34]] ұшағын атып түсіргенін мәлімдеді.<ref name=Su34>{{Cite web|title= Ukraine said it shot down a $36 million Su-34 bomber jet inside Russia |url= https://www.businessinsider.com/ukraine-shot-down-russia-su-34-jet-over-kursk-military-2024-8 |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-14 |author= Mikhaila Friel |publisher= Business Insider |lang= en}}</ref> ==== 15 тамыз ==== Ресей Курск облысының [[Глушково ауданы]]н эвакуациялағанын хабарлады.<ref> {{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-evacuate-thousands-more-kursk-region-attacked-by-ukraine-2024-08-15/ |title= Russia to evacuate thousands more from Kursk region attacked by Ukraine |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Perry, Michael |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> Украинаның әскери қолбасшысы [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]] генерал [[Эдуард Михайлович Москалёв|Эдуард Москалёв]] басқаратын [[Украинаның Курск облысын басып алуы|әскери әкімшіліктің құрылғанын жариялап]], қазір облыстағы 82 елді мекен Киевтің бақылауында екенін айтты.<ref>{{Cite web |title= Ukraine forms military administration in Russia's Kursk Oblast, Syrskyi says |url= https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815153617/https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/}}</ref> Өзінің кешке айтқан сөзінде Зеленський украиндықтардың Суджаны басып алғанын айтты.<ref>{{Cite web |title= BREAKING: Zelensky confirms full capture of Russian town of Sudzha in Kursk Oblast |url= https://kyivindependent.com/breaking-zelensky-confirms-full-capture-of-russian-town-of-sudzha-in-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815150301/https://kyivindependent.com/breaking-zelensky-confirms-full-capture-of-russian-town-of-sudzha-in-kursk-oblast/}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] Крупец ауылын қайтарып алғанын мәлімдеді. Ол сондай-ақ Украина қарулы күштерінің шамамен екі шақырымға ілгерілегенін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://t.me/meduzalive/111110 |title= Российские войска освободили село Крупец в Курской области, заявило Минобороны РФ |publisher= [[Медуза]] |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-16 |url= https://web.archive.org/web/20240816035540/https://t.me/meduzalive/111110}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/08/15/glavkom-vsu-ob-yavil-o-sozdanii-voennoy-komendatury-v-kurskoy-oblasti |title= Главком ВСУ объявил о создании военной комендатуры в Курской области |accessdate= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815135643/https://meduza.io/news/2024/08/15/glavkom-vsu-ob-yavil-o-sozdanii-voennoy-komendatury-v-kurskoy-oblasti}}</ref> Италияның [[RAI]] желісі мен Украинаның [[Громадське]] желісінің журналистері Суджа ауданында болып, жергілікті тұрғындардан сұхбат алды.<ref> {{Cite web|url= https://x.com/tg1rai/status/1823789746813857817?s=46 |title= Da otto giorni ormai l'esercito ucraino è penetrato in territorio russo. #Zelensky rivendica, #Mosca sostiene di aver fermato le truppe di #Kiyv. Oltre il confine è riuscita ad arrivare la troupe del #Tg1 con la nostra inviata @StefaniaBattis4 Questo è quello che ha trovato |lang= it |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{YouTube|zmuUz06JFaU|«Суджа була Сумської губернії»: росіяни в Курській області / hromadske}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://hromadske.ua/en/war/229484-are-the-hostilities-in-kursk-oblast-just-the-beginning-interview-with-military-expert-mykhailo-samus |title= Are the hostilities in Kursk Oblast just the beginning? Interview with military expert Mykhailo Samus |lang= en |publisher= [[Громадьске]] |author= Гаврилець, Сергій |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> ==== 16 тамыз ==== Украина Қарулы Күштерінің 80-десанттық-шабуылдаушы бригадасы басып кірудің алғашқы сағаттарында ресейлік бекеттің қирағанын және 50-ден астам ресейлік сарбаздың тұтқынға алынғанын көрсететін видео жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://ua.korrespondent.net/ukraine/4709484-ziavylosia-video-pershykh-hodyn-proryvu-na-kurschyni |title= З явилося відео перших годин прориву на Курщині |publisher= ua.korrespondent.net |lang= ru |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://kyiv24.news/news/proryv-kordonu-robota-aviacziyi-ta-poloneni-zyavylys-kadry-pershyh-godyn-operacziyi-v-kurskij-oblasti |title= Перші години наступу на Курську область: з'явилось відео |date= 2024-08-16 |publisher= КИЇВ24 |lang= uk |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{cite web|url= https://www.bbc.com/news/live/c8dpgeq01n0t |title= Ukraine orders evacuation of eastern city as Russian forces advance |lang= en |publisher= BBC news |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> Украина әскерінің Белгород облысындағы [[Вязовое (Красная Яруга ауданы)|Вязовое]] ауылына кіргені хабарланды.<ref>{{Cite web|url= https://liveuamap.com/en/2024/15-august-ukrainian-military-presence-reported-in-vyazovoye |title= Ukrainian military presence reported in Vyazovoye village of Belgorod region |lang= en |publisher= Live UA Map |accessdate= 2024-08-17}}</ref> Ресейдің шайқас аймақтарынан тыс жерде жұмыс істеуге уәде беріп, айына шамамен 2500 АҚШ доллары көлеміндегі жалақымен қорғаныс құрылысына окоп қазушыларды жалдап жатқаны хабарланды. Спутниктен түсірілген суреттер аймақтағы ресейлік траншельдердің кеңеюін көрсетті.<ref>{{cite news |last= Murray |first= Warren |title= Ukraine war briefing: Russia hiring trench diggers after Kursk invasion |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/16/ukraine-war-briefing-russia-hiring-trench-diggers-after-kursk-invasion |accessdate= 2024-08-16 |publisher= [[The Guardian]] |date= 2024-08-16}}</ref> [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]]дағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзені арқылы өтетін негізгі автомобиль көпірін Украина әскерилері қазір [[Украинаның Курск облысын басып алуы|Украина бақылауындағы Ресей аумағы]]нан батысқа қарай шамамен 50 шақырым жерде қиратты. Көпірдің жоғалуы аудандағы ~20,000 бейбіт тұрғындардың құрлық жолдары арқылы қоныс аударуына кедергі келтіруі мүмкін.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-says-its-forces-advance-1-3-km-russias-kursk-region-2024-08-16/ |title= Ukraine says it keeps advancing, 'strengthening positions' in Kursk region |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-19}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.canberratimes.com.au/story/8733023/ukraine-destroys-bridge-in-russias-kursk-region/ |title= Ukraine 'destroys bridge' in Russia's Kursk region |lang= en |publisher= Canberra Times |date= 2024-08-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240818003625/https://www.canberratimes.com.au/story/8733023/ukraine-destroys-bridge-in-russias-kursk-region/ |date= 2024-08-18}}</ref> [[Украина арнайы операцияларының күштері]]нің 8-полкі ресейлік жүк көлігіне шабуыл жасап, «бірнеше минуттың ішінде» ондаған сарбазды өлтіргені туралы видео жариялады.<ref name=SOF>{{Cite web|url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470548/ |title= Dozen Russian soldiers killed in a few minutes: Ukrainian Special Forces show results of ambush in Kursk Oblast – video |publisher= [[Українська правда]] |accessdate= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818020623/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470548/}}</ref> [[Украина Мәдениет және ақпараттық саясат министрлігі]] [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]]нің [[Суджа]]дағы ескерткішін украин әскерлері қиратып жатқан сәтінің суреттерін жариялады.<ref>{{Cite web |title= Lenin monument demolished in Sudzha, Kursk Oblast – photos |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/16/7470722/ |accessdate= 2024-08-17 |publisher= [[Українська правда]] |lang= en |date= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817082852/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/16/7470722/}}</ref><ref>{{Cite news |last= Hardaker |first= Daniel |date= 2024-08-17 |title= Ukrainian troops topple Lenin statue in Russia |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/17/russia-ukraine-zelensky-putin-war-latest-news-kursk-bridge/ |accessdate= 2024-08-18 |publisher= [[The Telegraph]] |lang= en |issn= 0307-1235}}</ref> ==== 17 тамыз ==== Орыс әскерлері [[Тёткино (Курск облысы)|Тёткино]] мен [[Попово-Лежачи]] маңындағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінің оң жағалауынан шегініп, сол аудандағы екі көпірді жарып жібергенін хабарланды.<ref>{{cite web |date= 2024-08-17 |title= «Взорвали мосты». Российские военкоры сообщают об «организованном отступлении» оккупантов на восточный берег реки Сейм возле Теткино |url= https://nv.ua/world/countries/kurskaya-oblast-rossiyane-soobshchayut-ob-otstuplenii-okkupantov-vozle-tetkino-50443768.html |accessdate= 2024-08-17 |lang= ru}}</ref> 17 тамызда хабарланғандай, [[ҰҚШҰ]] елдері басып кіруді қолдамайды да, айыптамайды да.<ref name="mt17">{{cite news|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/16/druzhestvennie-putinu-strani-otkazalis-osudit-vtorzhenie-vsu-v-kurskuyu-oblast-a139664 |title= «Дружественные» Путину страны отказались осудить вторжение ВСУ в Курскую область |lang= ru |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004240/https://www.moscowtimes.ru/2024/08/16/druzhestvennie-putinu-strani-otkazalis-osudit-vtorzhenie-vsu-v-kurskuyu-oblast-a139664}}</ref> [[Украина қарулы күштері]] [[Коренево]] ауылын басып алды деп мәлімдегенімен, ресейлік әскерилер бұл елді мекенді даулы деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386221 |title= Неподтвержденные сообщения о взятии ВСУ райцентра Коренево в Курской области |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}}</ref> ==== 18 тамыз ==== [[Сурет:The 80th Air Assault Brigade captured a T-90M Proryv tank in the Kursk region.jpg|нобай|оңға|Украин әскерлерінің өзіне алып қойған ресейлік [[Т-90]] танкі]] Украин күштері [[Званное]] өзенінің маңындағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінен өтетін тағы бір көпірді құлатты.<ref>{{cite news |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/18/ukraine-says-struck-another-bridge-in-russias-kursk-region-a86059 |title= Ukraine Says Struck Another Bridge in Russia's Kursk Region |accessdate= 2024-08-18 |publisher= [[The Moscow Times]]}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224306/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/18/ukraine-says-struck-another-bridge-in-russias-kursk-region-a86059}}</ref><ref name=ISW_2024-08-16>{{cite web |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-16-2024 |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 16, 2024 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-18 |work= understandingwar.org |lang= en |author= Kateryna Stepanenko; Christina Harward; Riley Bailey; Angelica Evans; Frederick W. Kagan}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817000945/https://understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-16-2024}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.rainews.it/video/2024/08/russia-le-forze-ucraine-mettono-fuori-uso-un-altro-ponte-nella-regione-di-kursk---video-2f66f24a-c1f4-4690-9b90-4bd53e24b072.html |title= Russia, le forze ucraine mettono fuori uso un secondo ponte nella regione di Kursk – Video |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-18 |accessdate= 2024-08-19 |publisher= [[Дождь]] |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224305/https://www.rainews.it/video/2024/08/russia-le-forze-ucraine-mettono-fuori-uso-un-altro-ponte-nella-regione-di-kursk---video-2f66f24a-c1f4-4690-9b90-4bd53e24b072.html}}</ref> 80-әуе шабуылдау бригадасы Курск облысында өзіне алып қойған [[Т-90М]] танкі бар видео жариялады. Олар танкті жөндедік және оны орыстарға қарсы пайдаланамыз деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web |url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html |title= Paratroopers show off Russia's latest T-90M "Proryv" tank captured in Kursk region |accessdate= 2024-08-18}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224302/https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html}}</ref> Ресейлік блогерлердің хабарлауынша, Украина да, Ресей де Курскідегі шайқаста өз күштерін күшейтті, Ресей басқа майдандардағы күштердің бір бөлігін Курскіге көшірді.<ref name=newsweek20240818>{{cite news |title= Kursk invasion map shows Ukrainian advances in new locations |url= https://www.newsweek.com/ukraine-russia-war-kursk-invasion-advances-map-isw-1940807 |accessdate= 2024-08-18 |publisher= Newsweek |date= 2024-08-18 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224302/https://www.newsweek.com/ukraine-russia-war-kursk-invasion-advances-map-isw-1940807}}</ref> 501-жеке теңіз жаяу әскер батальонының теңіз жаяу әскерлері [[Апанасовка (Курск облысы)|Апанасовка]] ауылдық әкімшілік ғимаратынан [[Ресей туы]]н жұлып алғаны түсірілген видеоны жариялады.<ref>{{cite web |last= Zimko |first= Oleksandra |title= Marines of 501st Separate Battalion remove Russian flag in Kursk region |url= https://newsukraine.rbc.ua/news/marines-of-501st-separate-battalion-remove-1724002539.html |publisher= [[РБК]]-Украина |accessdate= 2024-08-19}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820034613/https://newsukraine.rbc.ua/scroll-load/1724002539?lt=1&st=0}}</ref> ==== 19 тамыз ==== Ресей украин әскерилері [[Коренево ауданы]]ндағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзені арқылы өтетін үшінші және соңғы көпірді қиратып, 700 шаршы шақырымнан астам ресейлік аумақта логистикалық қиындықтар тудырды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://ukranews.com/ua/news/1027646-v-rosiyi-skarzhatsya-na-znyshhennya-zsu-ostannogo-mosta-cherez-richku-sejm |title= В Росії скаржаться на знищення ЗСУ останнього моста через річку Сейм |last= Fandorin |first= Olga |date= 2024-08-19 |lang= uk |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-19 |url= https://web.archive.org/web/20240819225742/https://ukranews.com/ua/news/1027646-v-rosiyi-skarzhatsya-na-znyshhennya-zsu-ostannogo-mosta-cherez-richku-sejm}}</ref> Кешкі сөйлеген сөзінде президент Зеленський украин күштері Курск облысындағы 92 елді мекен мен Ресейдің 1,250 шаршы шақырым жерін өз бақылауына алғанын айтты.<ref>{{Cite web |title= Ukraine in control of 92 settlements in Russia's Kursk Oblast, Zelensky claims |url= https://kyivindependent.com/ukraine-in-control-of-92-settlements-in-russias-kursk-oblast-zelensky-claims/ |accessdate= 2024-08-20 |author= Kateryna Denisova |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820034606/https://kyivindependent.com/ukraine-in-control-of-92-settlements-in-russias-kursk-oblast-zelensky-claims/}}</ref> ==== 20 тамыз ==== [[Ресей Ішкі істер министрлігі]] [[Брянск облысы|Брянск]], Курск пен Белгород облыстарының тұрғындарына украиналық күштер жинай алатын ақпаратқа байланысы бар онлайн танысу сайттары мен қауіпсіздік камераларын қолданбасын деп ескертті.<ref>{{Cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/20/dont-use-dating-sites-amid-kursk-incursion-russia-tells-border-region-residents-a86079 |title= Don't Use Dating Sites Amid Kursk Incursion, Russia Tells Border Region Residents |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-20 |lang= en |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015034/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/20/dont-use-dating-sites-amid-kursk-incursion-russia-tells-border-region-residents-a86079}}</ref> Ресей Қорғаныс министрі [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]] өзінің орынбасары және [[Ингушетия]]ның бұрынғы басшысы [[Юнус-Бек Баматгирейұлы Евкуров|Юнус-Бек Евкуров]]ты өзі басқаратын Шекаралас аумақтардың қауіпсіздік мәселелері жөніндегі үйлестіру кеңесіндегі орынбасары ретінде тағайындады. Белоусов сөзінше, Евкуров 20 тамызда Курск облысында жүрген болатын.<ref name="yevkurov"/> [[Украина Қорғаныс министрлігі]] [[Новоивановка (Глушково ауданы)|Новоивановка]] және [[Кульбаки (Курск облысы)|Кульбаки]] ауылдарына қарай ілгерілегенін мәлімдеді. Сондай-ақ [[Коренево]]ға оңтүстіктен шабуыл жасалып жатқаны айтылған. Суджа–Курск–[[Мартыновка (Курск облысы)|Мартыновка]] жолындағы елді мекен де Украинаның бақылауында деп мәлімделді, олар да оңтүстіктегі Плеховоны басып алды, бірақ Борки, Очеретяне? және [[Гирьи]]дің Ресейдің бақылауында екенін мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://24tv.ua/operatsiya-kurskiy-oblasti-genshtab-pokazav-kartu-teritoriy-yaki_n2622739 |title= Генштаб вперше показав карту територій, які ЗСУ контролюють у Курській області |date= 2024-08-20 |publisher= 24 Канал |lang= uk |accessdate= 2024-08-20}}</ref> ==== 21 тамыз ==== Украина Сейм өзенінің бойында ресейлік күштер пайдаланған бірнеше [[понтон көпір]]лерін қиратты деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/ukraine-says-destroyed-russian-army-pontoon-bridges-in-kursk-region-a86097 |title= Ukraine Says Destroyed Russian Army Pontoon Bridges in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-20 |lang= en |accessdate= 2024-08-21}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821141348/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/ukraine-says-destroyed-russian-army-pontoon-bridges-in-kursk-region-a86097}}</ref> [[Ресей Әскери-әуе күштері]] Украинаның бақылауындағы Ресей территориясында 27 басқарылатын әуе бомбасын қолданып, 17 әуе соққысын жасады да, [[Ресей армиясы]] Украина шекарасындағы Порозок және Пожне елді мекендеріне артиллериялық соққы берді.<ref name=med21>{{Cite web|url= https://meduza.io/live/2024/08/21/voyna |title= Война Девятьсот десятый день. Хроника «Медузы» |lang= ru |publisher= [[Медуза]] |date= 2024-08-21 |accessdate= 2024-08-22}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821215507/https://meduza.io/live/2024/08/21/voyna}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] өз күштері Украинаның Комаровка, Коренево, Малая Локня және Русская Конопелка шабуылдарына тойтарыс беріп, Курск облысындағы сегіз ауыл мен [[Сумы облысы]]ндағы тоғыз ауыл маңында украин әскерлеріне шабуыл жасады деп мәлімдеді.<ref name=med21/> ==== 22 тамыз ==== Украина авиациясы америкалық [[GBU-39]] жоғары дәлдіктегі бомбаларымен ресейлік «взводтың күшті нүктесіне» жасалған соққының видеосын жариялады. Олар «ұшқышсыз ұшу аппаратының командалық пункті, электронды соғыс бөлімшесі, техника, қару-жарақ және Ресей Федерациясының 40-қа жуық қызметкері соққыға жығылды» деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/22/7471475/index.amp |title= Ukraine's Air Force strikes Russian platoon strong point in Kursk Oblast – video |lang= en |publisher= [[Українська правда]] |date= 2024-08-22 |accessdate= 2024-08-23}}</ref> ==== 23 тамыз ==== Орыс сарбаздары №11 әйелдер түрмесінде баррикада жасады. Малая Локня ауылында ғимаратты «бекініске» айналдырып, күзет мұнараларын атыс орындары ретінде пайдаланып, басқа қорғаныстардың арасында траншеялар жасады. Түрме күзетшілері де ресейлік әскерлермен бірге 200 әйел тұтқынды көтере алатын мекемені қорғауға қатысқан. Украин әскерлері нысанды қоршауға алып, оған шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://www.unian.ua/war/boji-v-kurskiy-oblasti-malaya-loknya-zsu-shturmuyut-koloniyu-12736299.html|title=В Курській області ЗСУ штурмують жіночу колонію, в якій сховалися війська РФ, - ЗМІ (фото)|work=www.unian.ua|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824070612/https://www.unian.ua/war/boji-v-kurskiy-oblasti-malaya-loknya-zsu-shturmuyut-koloniyu-12736299.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://hromadske.radio/news/2024/08/23/zsu-na-kurshchyni-shturmuiut-zhinochu-koloniiu-de-rosiia-trymala-ukrainskykh-polonenykh|title=ЗСУ на Курщині штурмують жіночу колонію, де Росія тримала українських полонених|date=2024-08-23|publisher=[[Громадське]] радіо|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824072129/https://hromadske.radio/news/2024/08/23/zsu-na-kurshchyni-shturmuiut-zhinochu-koloniiu-de-rosiia-trymala-ukrainskykh-polonenykh}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://novynarnia.com/2024/08/23/na-kurshhyni-dshv-zsu-shturmuyut-budivlyu-zhinochoyi-koloniyi-video/|title=На Курщині ДШВ ЗСУ штурмують будівлю жіночої колонії. ВІДЕО|date=2024-08-23|work=novynarnia.com|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824070625/https://novynarnia.com/2024/08/23/na-kurshhyni-dshv-zsu-shturmuyut-budivlyu-zhinochoyi-koloniyi-video/}}</ref> ==== 24 тамыз ==== Ресейлік милблогерлердің айтуынша, Ресей әскері [[Борки (Суджа ауданы)|Борки]] елді мекенін жаулап алды.<ref name="ISW 2024-08-24">{{Cite web |title=Russian Offensive Campaign Assessment, August 24, 2024 |author=Barros, George; Mappes, Grace; Wolkov, Nicole; Bailey, Riley; Gasparyan, Davit |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]]|date=2024-08-24 |accessdate=2024-08-25 |url=https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-24-2024}}</ref> ==== 25 тамыз ==== Кешкі сөйлеген сөзінде президент Зеленський украин күштері бір-үш шақырымға ілгерілегенін, нәтижесінде тағы екі белгісіз елді мекенді басып алғанын, тағы бірінде белсенді операциялар жүріп жатқанын мәлімдеді.<ref>{{cite press release |url=https://www.president.gov.ua/en/news/zhodnogo-dnya-svit-ne-maye-zabuvati-sho-razom-mi-silnishi-ni-92837 |title=The World Must Not Forget for a Single Day That Together, We Are Stronger Than Any Terrorist – Address by the President |date=2024-08-25 |lang= en |accessdate=2024-08-24}}</ref><ref>{{cite web |url=https://newsukraine.rbc.ua/news/ukrainian-armed-forces-advance-in-kursk-region-1724612341.html |title=Ukrainian Armed Forces advance in Kursk region, take control of two more settlements - Zelenskyy |date=2024-08-25 |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-26 |url= https://web.archive.org/web/20240826061924/https://newsukraine.rbc.ua/scroll-load/1724611169?lt=2&st=1}}</ref> ==== 30 тамыз ==== Ресейлік әскерлер Кореневоны қайтарып алды.<ref>{{Cite web |title=Russians retake village of Korenevo in Kursk Oblast – Deep State |url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/30/7472586/ |accessdate=2024-08-30 |publisher=[[Українська правда]] |lang=en}}</ref> ==== 5 қыркүйек ==== Президент Зеленський 60 мың ресейлік әскердің Запорожье мен Херсон облыстарынан Курск облысына қайта орналастырылғанын және бұрынғы аудандарда атылған ресейлік снарядтардың саны азайғанын мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Russians redeployed 60,000 troops to Kursk Oblast – Zelenskyy |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/09/5/7473581/index.amp |publisher= [[Українська правда]] |last= Balachuk |first= Iryna |date= 2024-09-05 |accessdate= 2024-09-05}}</ref> ==== 7 қыркүйек ==== Курск облысында украин күштері SDB бомбалары мен HIMARS зымырандары арқылы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінің үстіндегі екі көпір мен [[Оса (зениттік зымыран кешені)|Оса]] әуе қорғаныс жүйесін қиратты деп мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Defense Forces strike again at crossings in the Kursk oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/defense-forces-strike-again-at-crossings-in-the-kursk-oblast/?utm_source=rss&utm_medium=rss&utm_campaign=defense-forces-strike-again-at-crossings-in-the-kursk-oblast |lang= en |work= mil.in.ua |date= 2024-09-07 |accessdate= 2024-09-08}}</ref> === Ресей қарсы шабуылы === ==== 10 қыркүйек ==== 6 тамызда Украинаның басып кіруінен кейін Путин өз әскерлеріне 1 қазанға дейін Курск облысының басып алынған ауданын қайтарып алуға бұйрық бергені хабарланды.<ref>{{cite web |author=Evans, Angelica; Hird, Karolina; Wolkov, Nicole; Stepanenko, Kateryna; Barros, George |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 21, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-21-2024-0 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |accessdate= 2024-08-28}}</ref> 10 қыркүйекте Ресей армиясы [[Коренево ауданы]]нда Ресейдің ілгерілегені туралы хабарлай отырып, Курск облысында қарсы шабуыл операциясын бастағаны хабарланды. [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]] сонымен қатар ресейлік күштердің [[Снагость]]қа кіргенін мәлімдеді.<ref>{{cite news |title=Russia claims to counterattack against Ukraine in Kursk Oblast |url=https://kyivindependent.com/russia-claims-pushing-back-against-ukraine-in-kursk-oblast/ |publisher=The Kyiv Independent |date=2024-09-11 |accessdate=2024-09-11}}</ref> Орыс әскерлері [[Гордеевка (Курск облысы)|Гордеевка]] және [[Внезапное]] елді мекендерін басып алды деп мәлімдеді.<ref>{{cite news |title=Russia Launches Counteroffensive in Kursk Region, Pro-Kremlin Sources Say |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/09/11/russia-launches-counteroffensive-in-kursk-region-pro-kremlin-sources-say-a86330 |publisher=[[The Moscow Times]] |date=2024-09-11 |accessdate=2024-09-11}}</ref> ==== 11 қыркүйек ==== Ресейдің Курск облысының [[Коренево ауданы]]ндағы қарсы шабуылы жалғасты, кейбір ресейлік ақпарат көздері 165 шаршы шақырымдай жер қайтарылды деп, Алаудинов «10 шақты елді мекенді» қайтарып алғанын хабарлады. Бұл операциялар Украина әскерлерін Курск облысынан [[Покровск (Украина)|Покровск]] түбіндегі шайқастарға қайта орналастыру кезінде болды, украиндық блогердің айтуынша, бұл Курсктегі ресейлік күштерге басымдық берді.<ref>{{cite web|publisher= [[Kyiv Post]] |url= https://www.kyivpost.com/post/38812 |title= Russia Claims Early Success as Major Counteroffensive in Kursk Region Begins |date= 2024-09-11}}</ref><ref>{{cite web|publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-09-11 |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/9/11/russia-claims-kursk-counteroffensive-pushing-back-ukraine-forces |title= Russia claims Kursk counteroffensive pushing back Ukraine forces}}</ref><ref>{{cite web|url= https://abcnews.go.com/International/russia-appears-launched-initial-major-counterattack-ukraine-kursk/story?id=113589694 |title= Russia appears to have launched initial major counterattack against Ukraine in Kursk |first= Patrick |last= Reevell |publisher= ABC News |date= 2024-09-11 |accessdate= 2024-09-14}}</ref> Қарсы шабуылдың мақсаттарының бірі Сейм өзені мен Украина арасындағы оқшауланған орыс әскерлерін босату болды.<ref>{{cite web|publisher= [[The New York Times]] |first= Marc |last= Santora |date= 2024-09-14 |url= https://www.nytimes.com/2024/09/14/world/europe/ukraine-russia-war-kursk.html |title= Ukrainian Troops Talk of Stiffer Resistance as They Fight in Russian Territory}}</ref> ==== 12 қыркүйек ==== [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] [[Апти Аронұлы Алаудинов|Алаудинов]]тың 10 елді мекеннің қайтарылғаны туралы мәлімдемесін қайталап, бұл Апанасовка, Бяхово, Вишневка, Викторовка, Внезапное, Гордеевка, Краснооктябрьский, Обуховка, Снагость және 10-ый Октябрь елді мекендері деп нақтылады. Геолокацияланған бейнелер Ресейдің Снагость пен Краснооктябрьскийді қоса алғанда, 58 шаршы шақырымға ілгерілегенін растады, бірақ еш ауылды басып алмағанын көрді. [[Соғыс зерттеу институты]] Ресейдің бұл жетістіктері Украинаның толық бақылауында болмаған аймақтарда болды деді. Украина бір мезгілде Курск облысындағы негізгі аймағынан тыс операцияларды кеңейтіп, {{iw|Новый Путь (Курск облысы)|Новый Путь|ru|Новый Путь (Курская область)}} маңындағы [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]]ның оңтүстік-батысына шабуыл жасап, ілгерілей бастады.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 12, 2024 |author= Wells, Katherine; Evans, Angelica; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Zehrung, Haley; Hird, Karolina; Bailey, Riley |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-09-12 |accessdate= 2024-09-14 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-12-2024}}</ref> ==== 13 қыркүйек ==== Украина күштері Ресеймен шекарадан Веселоеден оңтүстікке қарай үш шақырым алға жылжып, Глушково қаласынан оңтүстік-батысқа қарай тағы да қозғалды деген ақпарат расталды. Ресейдің Снагостьты басып алғаны көзбен расталды, ал ресейлік дереккөздер Украинаның Курск шұңқыры арқылы одан әрі ілгергенін мәлімдеді.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 13, 2024 |author= Barros, George; Evans, Angelica; Harward, Christina; Bailey, Riley; Zehrung, Haley; Gasparyan, Davit |publisher= Соғыс зерттеу институты |date= 2024-09-13 |accessdate= 2024-09-14 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-13-2024}}</ref> ==== 16 қыркүйек ==== Ресей билігі Курск облысының [[Рыльск ауданы|Рыльск]] және [[Хомутовка ауданы|Хомутовка]] аудандарындағы Украина шекарасынан 15 шақырым жерде орналасқан елді мекендерді көшіруге бұйрық берді.<ref>{{cite web|title= Russia evacuates border villages in Kursk region |publisher= [[France 24]] |date= 2024-09-16 |accessdate= 2024-09-16 |url= https://www.france24.com/en/live-news/20240916-russia-evacuates-border-villages-in-kursk-region}}</ref> Ресей Қорғаныс министрлігі Борки және Успеновка ауылдарын қайтарып алғанын мәлімдеді.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 16, 2024 |author= Barros, George; Mappes, Grace; Harward, Christina; Hird, Karolina; Zehrung, Haley; Gasparyan, Davit; Ganzeveld, Annika |publisher= Соғыс зерттеу институты |date= 2024-09-16 |accessdate= 2024-09-17 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-16-2024}}</ref> ==== 18 қыркүйек ==== [[Украинаның Курск облысын басып алуы|Украинаның Курск облысындағы әскери әкімшілігі]] Ресейдің қарсы шабуылы тоқтатылды деп мәлімдеді. Алайда басқалары қарсы шабуыл әлі толық қарқын алған жоқ деп болжады.<ref>{{cite web |title=Russia's Kursk counteroffensive halted, Kyiv claims |work=The Kyiv Independent |date=2024-09-18 |accessdate=2024-09-18 |url= https://kyivindependent.com/russias-kursk-oblast-counteroffensive-halted-kyiv-claims/n}}</ref><ref>{{Cite web |author= Lister, Tim; Gak, Kosta |date= 2024-09-14 |title= Russia begins efforts to expel Ukraine from Kursk but counter-attack is yet to gain momentum |url= https://www.cnn.com/2024/09/14/europe/russia-begins-ukraine-counter-attack-kursk-intl/index.html |accessdate= 2024-09-19 |publisher=[[CNN]] |lang=en}}</ref> == Байланысты оқиғалар == === Липецк облысы === 9 тамызда сағат 03:00 шамасында [[Липецк облысы]]ндағы көршілес [[Курск]] қаласындағы Липецк-2 аэродромына ұшқышсыз ұшу аппараты шабуыл жасап, тұрғындар күшті жарылыс түсірілген видеоны жариялады. Төтенше жағдай жарияланып, төрт ауыл қауіпсіз жерге көшірілді. Украинаның мәліметінше, шабуыл кезінде аэродромда 700 басқарылатын әуе бомбасы мен ресейлік әскери ұшақ болған, ал ұшқышсыз ұшақтар басқарылатын әуе бомбалары бар қоймаларға және аэродром аймағындағы басқа да бірқатар нысандарға соққы жасаған. Шабуылдан кем дегенде алты адам жарақат алды.<ref>{{Cite web |title= Russia's Lipetsk region under 'massive' drone attack, governor says |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/russias-lipetsk-region-under-massive-drone-attack-governor-says |accessdate= 2024-08-09 |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809080759/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/russias-lipetsk-region-under-massive-drone-attack-governor-says}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/ukrainian/articles/cz73w0xe281o |title= Розбита колона біля Рильська та удари по аеродрому в Липецьку. Що відомо про нові атаки ЗСУ |lang= uk |publisher= BBC Ukraine |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210858/https://www.bbc.com/ukrainian/articles/cz73w0xe281o}}</ref> === Белгород облысы === 9 тамызда Ресей билігі шекарадағы [[Шебекино]] қаласына әуе шабуылынан бір адамның қаза тапқанын, оның салдарынан екі адам жараланғанын және тоғыз көпқабатты үй, 18 үй мен 10 көлікке зақым келгенін хабарлады.<ref>{{Cite web |title= Ukrainian Drone, Missile Strike Kills 1 in Russia's Belgorod Region |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/ukrainian-drone-missile-strike-kills-1-in-russias-belgorod-region-a85974 |accessdate= 2024-08-09 |publisher= The Moscow Times |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234635/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/ukrainian-drone-missile-strike-kills-1-in-russias-belgorod-region-a85974 }}</ref> 10 тамыздағы таңда украинашыл да, ресейшіл де дереккөздер украин әскерінің [[Белгород облысы]]ндағы [[Пороз]] ауылын жаулағанын мәлімдеді.<ref name="Khurshudyan810"/><ref name=bbc_crkm08rv5m0o>{{cite web |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |title= Ukrainian troops now up to 30km inside Russia, Moscow says |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11 |lang= en |author= Matt Murphy; Sofia Ferreira Santos}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813012509/https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o}}</ref> 14 тамызда облыста губернатор [[Вячеслав Владимирович Гладков|Вячеслав Гладков]] төтенше жағдай жариялады.<ref>{{Cite web |title= Belgorod declares state of emergency over incursion - governor |url= https://www.rte.ie/news/ukraine/2024/0814/1464876-russia-ukraine/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= RTE |lang= en}}</ref> 27 тамызда Украин әскерлерінің Белгород облысына басып кіргені туралы хабарлар пайда болды, оны Гладков мойындады, ол «жау шекарадан өтуге тырысуда» деді, бірақ жағдай бақылауда екенін айтты.<ref>{{Cite web |date=2024-08-27 |title=Ukraine Launches Attack on Belgorod Region, Pro-Kremlin Sources Say |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/08/27/ukraine-launches-attack-on-belgorod-region-pro-kremlin-sources-say-a86163 |accessdate=2024-08-27 |publisher=[[The Moscow Times]]}} {{Wayback|date=2024-08-29 |url= https://web.archive.org/web/20240829193408/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/27/ukraine-launches-attack-on-belgorod-region-pro-kremlin-sources-say-a86163}}</ref> === Беларусь–Украина шекарасы === 10 тамызда [[Беларусь]] Украинамен шекаралас аймақтарға «Искандер» зымыранын, «[[Полонез (ДАРЖ)|Полонез]]<nowiki></nowiki>» [[Дүркіндетіп ату реактивті жүйесі|ДАРЖ]] және арнайы жасақтар жібергенін хабарлады. Бұл мәлімдеме [[Беларусь президенті|президент]] [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]]ның Беларусь әуе кеңістігінде атып түсірілген украиналық ұшқышсыз ұшқыштар туралы мәлімдемесінен кейін жасалды. [[Украина ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесі]]нің (ҰҚҚК) жалған ақпаратпен күрес орталығының басшысы Андрій Коваленко [[Минск]]інің бұл әрекетін Ресейге көмектесу және украиналық қолбасшылықтың назарын Беларусь бағытына аудару әрекеті деп түсіндірді.<ref name="bbc10aug-bel">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3A2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a#asset:2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a |title= Война в Украине: Сырский заявил, что ВСУ контролируют 74 населенных пункта в Курской области |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210913/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3A2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a#asset:2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a}}</ref> 11 тамызда [[Беларусь Қорғаныс министрлігі]] өз танктерін Украинамен шекарадағы әскерлер тобын күшейту үшін жылжытатынын хабарлады.<ref name="bbc11aug-bel">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3Acf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5#asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5 |title= Belarus sends tanks to border with Ukraine |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811094106/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5#asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5}}</ref> == Реакция == === Ресей === [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] әуелі 6 тамызда шабуылға қарсы тойтарыс бергенін мәлімдеді. Министрлік «Украинаның диверсиялық тобы шығынға ұшырағаннан кейін өз аумағына шегінді, кейбір жауынгерлер мемлекеттік шекараға іргелес аумақта позиция орнатуға әрекеттенді, алайда оларды Ресей армиясының бөлімшелері тоқтатты» деп мәлімдеді.<ref name="nva">{{Cite web|url= https://english.nv.ua/nation/ukrainian-army-allegedly-enter-kursk-oblast-fighting-continues-russian-media-50440534.html |title= Ukrainian forces reportedly enter Kursk Oblast as border fighting continues – Russian media |publisher= english.nv.ua |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806211618/https://english.nv.ua/nation/ukrainian-army-allegedly-enter-kursk-oblast-fighting-continues-russian-media-50440534.html}}</ref><ref name="guardian">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Moscow says Ukraine has launched cross-border attack into Russia |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/06/moscow-says-ukraine-has-launched-cross-border-attack-into-russia |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[The Guardian]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807155109/https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/06/moscow-says-ukraine-has-launched-cross-border-attack-into-russia}}</ref> [[Ресей президенті|Президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] Украина қарулы күштерінің Курск облысына басып кіруін «кең ауқымды арандатушылық» деді. Ол «Киев режимін» «түрлі қару түрлерін, соның ішінде зымырандарды азаматтық ғимараттарға, үйлерге және жедел жәрдем көліктеріне бей-берекет атқылауда» деп айыптады. Путин қауіпсіздік органдарының, соның ішінде қорғаныс министрлігі мен [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Федералдық қауіпсіздік қызметі]]нің (ФСБ) басшыларымен кездесуді жоспарлап отырғанын мәлімдеді.<ref name="NBC87">{{cite web|publisher= [[NBC News]] |date= 2024-08-07 |first= Yuliya |last= Talmazan |title= Russia says it's battling a surprise cross-border assault by Ukraine |url= https://www.nbcnews.com/news/world/kursk-incursion-russia-battles-ukraine-border-attack-putin-war-rcna165497 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807125305/https://www.nbcnews.com/news/world/kursk-incursion-russia-battles-ukraine-border-attack-putin-war-rcna165497}}</ref><ref name="surface"/> Ресейдің бұрынғы президенті және [[Ресей Қауіпсіздік Кеңесі|Қауіпсіздік кеңесі]] төрағасының орынбасары [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] «Бұл [соғыс] енді ресми аумақтарымызды қайтарып алу және фашистерді жазалау операциясы емес. Енді [[Одесса]]ға, [[Харьков]]ке, [[Днепр (қала)|Днепропетровск]]іге, [[Киев]]ке және одан тыс Украинаның жеріне барғанымыз мүмкін және жөн» деді де, «қазіргі әскери жорықтың Ресейдің сөзсіз жеңісімен аяқталатынын» айтып кетті.<ref name="Politico August 8" /> 8 тамыздан 9 тамызға қараған түні HIMARS шабуылы нәтижесінде ресейлік батальон жойылды да, көптеген ресейлік милблогерлер ашумен жауап берді. Олардың көпшілігі колоннаның қозғалысына рұқсат берген командирлерді жазалауға шақырды, мысалы, ресейлік әскери сарапшы Роман Алехин «оларды өлім жазасына кесу керек» десе, «Екі майор» блогы «Ауданда бағандарға көшуге бұйрық берген адам... соғыс заңы бойынша сотталсын» деп жазды. [[Вагнер ЖӘК|Вагнер тобы]]мен байланысы бар Он үшінші арна жауаптыларды «миы жоқ» деді. «Майдан аймағында осындай маршқа бұйрық беру сияқты қателікті жасамауды соғыстың үшінші жылында тіпті маймыл да үйрене алатын нәрсе еді» деген де сөз айтылды.<ref>{{cite web|url= https://www.kyivpost.com/post/37140 |title= Russian milbloggers blame 'incompetence' for Ukrainian HIMARS strike that destroyed Russian battalion |publisher= Kyiv Post |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809165127/https://www.kyivpost.com/post/3714}}</ref> 11 тамызда [[Ресей Сыртқы істер министрлігі]]нің баспасөз хатшысы [[Мария Владимировна Захарова|Мария Захарова]] «Киев режимі өзінің лаңкестік әрекетін тек Ресейдің бейбіт тұрғындарын қорқыту мақсатында жалғастыруда» деп мәлімдеді де, басып кірудің «әскери тұрғыдан еш мәні жоқ» деді.<ref>{{cite news |last= Murphy |first= Matt |title= Ukraine troops now up to 30km inside Russia's Kursk region, Moscow says |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |accessdate= 2024-08-11 |publisher= www.bbc.com |date= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813012509/https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o}}</ref> === Украина === Украинаның жалған ақпаратқа қарсы күрес орталығының басшысы Андрій Коваленко 6 тамызда шекарадағы жағдай Ресей бақылауында болды деген ресейлік мәлімдемелерді жоққа шығарып, «Ресей өз шекарасына да билік етпейді» деп мәлімдеді.<ref name="breach">{{Cite web|url= https://meduza.io/en/feature/2024/08/06/border-breach |title= Border breach: Moscow says fighting ongoing as troops repel Ukrainian incursion into Russia's Kursk region |publisher= [[Медуза]] |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806213441/https://meduza.io/en/feature/2024/08/06/border-breach}}</ref> Украина тұрғысынан оқиға жайлы болған тұңғыш реакция [[Украина президенті]] [[Владимир Александрович Зеленский|Владимир Зеленский]]дың көмекшісі [[Михаил Михайлович Подоляк|Михаил Подоляк]]тың сөзі еді. Ол Украина билігінің басып кіруге қатысқанын жоққа шығарды да, бұл ресейліктердің өз билігіне қарсы шығуы ғана деді. Подоляк бұл шабуылдар «қарапайым ресейліктердің Ресейдегі қазіргі билікпен қарым-қатынасын көруге мүмкіндік береді» деді, бірақ халықтың соғысты қолдауына байланысты ресейліктер «Путинге қарсы танктерді қарсы алғанда гүл ұстап шықпайтынын» атап өтті.<ref name="NYT August 8">{{cite news |last= Kramer |first= Andrew E. |title= Russian Official Declares State of Emergency Near Border as Ukraine Advances |publisher= [[The New York Times]] |url= https://www.nytimes.com/2024/08/08/world/europe/russia-border-ukraine.html |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808112710/https://www.nytimes.com/2024/08/08/world/europe/russia-border-ukraine.html}}</ref> Украинаның өз күштерінің басып кіру кезінде соғысып жатқанын бірінші мойындауы Зеленськийдың 2024 жылғы 10 тамыздағы кешкі сөзінде келді.<ref>{{cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/downed-ukraine-launched-missile-injures-13-russias-kursk-regional-officials-say-2024-08-11/ |title= Zelenskiy acknowledges Ukraine's military operation in Russia |first= Oleksandr |last= Kozhukhar |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}}</ref> === Америка Құрама Штаттары === [[Ақ Үй]] Украинадан шабуылға қатысты түсініктеме іздеп жатқанын айтып, шабуыл туралы алдын ала хабары жоқ болғанын айтып кетті.<ref>{{cite web |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk |title= Russia battling major Ukrainian cross-border incursion for third day |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133835/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk}}</ref> 8 тамызда [[Пентагон]] баспасөз хатшысының орынбасары Сабрина Сингх басып кіру АҚШ-тың қару қолдану саясатына сәйкес келеді деп мәлімдеді.<ref name="politico_20240809">{{cite web|url= https://www.politico.eu/article/berlin-allies-support-ukraines-surprise-offensive-at-least-so-far-kursk-zelenskyy-putin/ |title= Kyiv's offensive gets a greenish light from its allies |author= Joshua Posaner; Nette Nöstlinger; Connor O'Brien |publisher= [[Politico]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-12}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811183636/https://www.politico.eu/article/berlin-allies-support-ukraines-surprise-offensive-at-least-so-far-kursk-zelenskyy-putin/}}</ref> 12 тамызда [[АҚШ Ұлттық қауіпсіздік кеңесі]]нің баспасөз хатшысы [[Джон Кёрби]] Путинді Украинаның Курск облысына басып кіруі «ұнамаса» өз күштерін Украинадан шығаруға шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kyivindependent.com/putin-kursk-oblast-white-house/ |title= Putin should leave Ukraine if concerned about Kursk Oblast, White House says |first= Martin |last= Fornusek |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813175904/https://kyivindependent.com/putin-kursk-oblast-white-house/}}</ref> === Посткеңестік кеңістік === [[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|Қазақстан Сыртқы істер министрлігі]] Курск облысындағы шайқастар жайлы сөйлегенде «БҰҰ жарғысына сәйкес» бекітілген елдердің егемендігінің бұзылуын сынға алды да, мәселенің дипломатиялық жолмен шешілуіне шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kz.kursiv.media/kk/2024-08-14/zmts-kursk-oblysyndagy-kaktygys/ |title= «Бүкіл әлем алаңдаулы»: Қазақстан Сыртқы істер министрлігі Курск аймағындағы жағдайға қатысты пікір білдірді |lang= kk |publisher= Курсив Медиа |last= Серікхан |first= Азамат |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-10}}</ref> === Ұйымдар === 10 тамызда [[Курск АЭС|Курск атом электр стансасы]] маңындағы шайқастар туралы хабарлардан кейін [[Атом қуаты халықаралық агенттігі]]нің басшысы [[Рафаэль Гросси]] Ресей мен Украинаны ядролық апатты болдырмау үшін «максималды ұстамдылық» сақтауға шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kyivindependent.com/iaea-chief-calls-for-restraint-to-ensure-nuclear-safety-at-kursk-nuclear-power-plant/ |title= IAEA chief calls for restraint as fighting remains ongoing 'in the vicinity' of Kursk Nuclear Power Plant |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810055619/https://kyivindependent.com/iaea-chief-calls-for-restraint-to-ensure-nuclear-safety-at-kursk-nuclear-power-plant/}}</ref> Құрамында Ресей, [[Қазақстан]], [[Армения]], [[Беларусь]] және басқа да [[Посткеңестік кеңістік|посткеңестік ел]] бар [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|ҰҚШҰ]] әскери ұйымы Ресейдің еш көмек сұрамағанын және сол себептен шетелдік сарбаздың Курск облысына жіберілмейтінін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33078369.html |title= ҰҚШҰ-ның Курскідегі жағдай туралы сөзі: Ресей әскери көмек сұраған жоқ |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-17}}</ref> == Талдау == 2024 жылғы тамыздағы шабуыл бұрынғы жерүсті рейдтерінен үлкенірек болды, оған Украинаның тұрақты күштерінің кемінде екі бригадасы қатысты. Бұл күштер механикаландырылған, жоғары мобильді және маңызды әуе қорғанысымен қорғалған. Бұл шабуыл Ресейді таңдандырған көрінді. [[Соғысты зерттеу институты]] ресейлік дереккөздерге сүйеніп, украиналықтар «жаңашыл тактикаларды» қолданады; шағын құрышталған бөлімшелер Ресей қорғанысын айналып өтіп, тылға соққы беріп, кейін шегінетін болды.<ref name=":0" /> [[Forbes]] «соғыстың жаңа стилі» туралы хабарлады, мұнда бірінші қадам ресейлік дрондарды физикалық шабуылдармен және радиобайланысқа әсер ететін кептелістермен бейтараптандыру болып табылады. Содан кейін топ-тобымен жұмыс істейтін жоғары дәлдіктегі ұшқышсыз ұшақтар ресейлік күштерге шабуыл жасайды. Ақырында, украин әскерлері траншеяларды бекіту үшін қозғалады да, радио кептелістері алға тартылып, бәрі қайталанады.<ref>{{Cite web |last= Hambling |first= David |title= Ukraine's Kursk Offensive Blitzed Russia With Electronic Warfare And Drones |url= https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2024/08/09/ukraines-kursk-offensive-blitzed-russia-with-electronic-warfare-and-drones/ |accessdate= 2024-08-10 |publisher= [[Forbes]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810073543/https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2024/08/09/ukraines-kursk-offensive-blitzed-russia-with-electronic-warfare-and-drones/}}</ref> Украинаның Ресеймен шекаралас Курск облысындағы тосын шабуылы Ресейге қарсы серпінді өзгерту әрекеті сияқты көрінеді. Украина үшін маңызды сынақ Ресейдің майдан шебін кеңейту стратегиясына жауап беру, әсіресе [[Харьков]] төңірегіндегі шайқастардың күшеюі болды. Сыртқы саясатты зерттеу институтының Еуразия бағдарламасының аға ғылыми қызметкері Роб Лидің айтуынша, бұл шабуыл Украина күштерін одан әрі кеңейтіп, Ресейдің [[Покровск (Украина)|Покровск]], [[Часов Яр]] және [[Торецк]]ке қарай ілгерілеуіне қарсы тұру үшін олардың резервтерін азайтты.<ref name="FT">{{Cite web |last= Miller |first= Christopher |date= 2024-08-07 |title= Military briefing: Russia's advances expose 'cracks' in Ukraine's defences |url= https://www.ft.com/content/c716482f-c032-4993-aa12-985a4828ff9d |accessdate= 2024-08-07 |publisher= [[Financial Times]] |lang= en}} {{Wayback|url= https://archive.md/20240808211600/https://www.ft.com/content/c716482f-c032-4993-aa12-985a4828ff9d |date= 2024-08-07}}</ref> 10 тамызда Украина өз аумағында 10 маусымнан бергі ең аз «жауынгерлік шайқастар» тіркелгенін айтты, мұны кейбір бақылаушылар басып кіру украин күштеріне жеңілдік әкелгенінің белгісі дейді.<ref name="newop" /> Отставкадағы генерал-майор Мик Райан басып кіру үшін бірнеше ықтимал мақсаттарды көреді. Тактикалық деңгейде жерді басып алу және орыс әскерлерін жою. Операция деңгейінде ресейлік күштерді [[Донецк]]іден алыстату және жалпы Ресейді күштердің орналасуын қайта қарауға мәжбүрлеу. Басқа мақсаттар арасында [[Курск АЭС|Курск атом стансасы]] мен негізгі жолдар мен темір жолдар сияқты жердің өзіне де байланыстылар қарастырылады. Ақырында, стратегиялық деңгейде Ресейдің шабуыл қарқынын бәсеңдету және оның сөзсіз жеңісі туралы орыс пропагандасына қарсы тұру, сондай-ақ украиналық рухты көтеру орын алды.<ref>{{Cite web |last= Ryan |first= Mick |date= 2024-08-11 |title= Analysis: The Battle of Kursk 2024 |url=https://www.kyivpost.com/analysis/37222 |accessdate= 2024-08-12 |publisher= Kyiv Post |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-12 |url= https://web.archive.org/web/20240812105649/https://www.kyivpost.com/analysis/37222}}</ref> [[Германия Қорғаныс министрлігі]]нің бұрынғы штаб бастығы Нико Ланге басып кіру «келіссөздер позициясын орнату және басқа майдан шебіндегі әскерге көмек беру» мүмкін екенін және украин күштерінің жалпы Курскідегі аумақты ұзақ уақыт бойы ұстап тұруы екіталай екенін айтты.<ref name="Politico August 8" /> === Әсері === Шабуыл Еуропада газ бағасын +5%-дан мегаватт/сағатына 40 еуроға дейін көтерді де,<ref name=Rai_2024-08-08-2>{{cite web |url= https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301 |title= Vice governatore russo, 4 morti in attacchi ucraini nella regione di Kursk |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234046/https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301}}</ref> Ресейдегі [[YouTube]] пен телефон желілері үзілістеріне әкелді.<ref>{{cite news |title= Mass YouTube outage reported in Russia amid escalating official criticism |url= https://www.reuters.com/world/europe/thousands-youtube-outages-reported-russia-2024-08-08/ |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-08}}</ref><ref>{{cite news |last= Jowitt |first= Tom |title= YouTube Hit By Thousands Of Outages In Russia |url= https://www.silicon.co.uk/e-regulation/censorship/youtube-hit-by-thousands-of-outages-in-russia-574984 |publisher= Silicon UK |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808233542/https://www.silicon.co.uk/e-regulation/censorship/youtube-hit-by-thousands-of-outages-in-russia-574984}}</ref><ref>{{cite news |title= В полосе перебоя |url= https://www.kommersant.ru/doc/6880280 |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2024-08-08 |lang= ru}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234044/https://www.kommersant.ru/doc/6880280}}</ref> Украинаның газ тасымалдау жүйесі арқылы ресейлік газдың транзиті әдеттегі 42–42.4 миллион текше метрден тәулігіне 37.25 миллион текше метрге дейін қысқарды.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?page=3 |title= Транзит российского газа через Украину упал — «Экономическая правда» |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235118/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?page=3}}</ref> Соғыс салдарынан Ресейде шамамен 200,000 бейбіт тұрғын үйлерін тастап кеткен.<ref>{{cite news |title= Nearly 200,000 Russians being evacuated after massive Ukrainian attack |url= https://abcnews.go.com/International/ukraine-attack-russia-evacuations-state-of-emergency/story?id=112833027 |publisher= [[ABC News]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818021053/https://abcnews.go.com/International/ukraine-attack-russia-evacuations-state-of-emergency/story?id=112833027}}</ref> Жер аударылғандардың бір бөлігі Украинаның оңтүстігіндегі [[Запорожье облысы]]ның Ресей басып алған бөліктеріне көшірілетін болды.<ref>{{cite news |title= Russia Relocates Some Displaced Kursk Residents to Occupied Ukraine |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/13/russia-relocates-some-displaced-kursk-residents-to-occupied-ukraine-a86011 |accessdate= 2024-08-14 |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-13 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814000032/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/13/russia-relocates-some-displaced-kursk-residents-to-occupied-ukraine-a86011}}</ref> Ресейдің Курск облысындағы Украинамен шекарасын нашар дайындалған әскери міндеттілер қорғады (қарулы күштер қатарында 1 жыл қызметке шақырылған 18–30 жасты барлық ерлер).<ref name="cnn-conscripts">{{cite news |title= Putin promised poorly trained conscripts wouldn't be sent to war. Now the front line has come to them |url= https://edition.cnn.com/2024/08/16/europe/russia-putin-war-ukraine-intl-latam/index.html |publisher= [[CNN]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818015947/https://edition.cnn.com/2024/08/16/europe/russia-putin-war-ukraine-intl-latam/index.html}}</ref><ref name="businessinsider-conscripts">{{cite news |title= Russia left 'mainly kids' and conscripts to defend its borders, Ukrainian soldier says after surprise attack |url= https://www.businessinsider.com/ukraine-soldier-russia-troops-kursk-kids-mandatory-service-wsj-2024-8 |publisher= Business Insider |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004138/https://www.businessinsider.com/ukraine-soldier-russia-troops-kursk-kids-mandatory-service-wsj-2024-8}}</ref> Президент [[Владимир Владимирович Путин|Путин]] Украинамен соғысқа жас әскерлер жіберілмейді деп бірнеше рет уәде еткенімен, Ресейдің бірнеше облыстарынан әскерге шақырылғандар Курск облысына украин әскерлерімен соғысуға жіберілді.<ref name="thebarentsobserver">{{cite news |title= As Ukraine advances in Kursk, families of north Russian conscripts cry mercy |url= https://thebarentsobserver.com/en/security/2024/08/ukraine-advances-kursk-families-north-russian-conscripts-cry-mercy |publisher= The Barents Observer |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817115432/https://thebarentsobserver.com/en/security/2024/08/ukraine-advances-kursk-families-north-russian-conscripts-cry-mercy}}</ref> Әскерге шақырылғандардың аналарының Путиннен балаларын соғыстан шығаруды өтінген онлайн петициясы 10 мыңға жуық қол жинады.<ref>{{cite news |title= Ukrainian Himars strike destroys key Kursk bridge used for Russian reinforcements |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/16/ukrainian-himars-strike-destroys-russian-kursk-bridge/ |first= James |last= Kilner |publisher= The Telegraph |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817115430/https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/16/ukrainian-himars-strike-destroys-russian-kursk-bridge/}}</ref> 17 тамызда [[The Washington Post]] газеті анонимді дипломатиялық дереккөздерге сілтеме жасай отырып, Украинаның Ресейге басып кіруі Катарда Украина мен Ресейдің энергетикалық инфрақұрылымына өзара соққы беруді тоқтату туралы жанама келіссөздер жоспарын бұзды деп жазды. Украина да, Ресей де Катар шенеуніктерінің арашалауымен жанама келіссөздерге өз делегацияларын жіберуді жоспарлаған болатын, бірақ Ресей шенеуніктері Украинаның басып кіруіне байланысты кездесуді кейінге қалдырды. Кейбір шенеуніктер бұл жан-жақты бітімгершілік келісімге қол жеткізудің алғашқы қадамы болуы мүмкін деп үміттенді.<ref name="washingtonpost-qatar">{{cite news |title= Ukraine's offensive derails secret efforts for partial cease-fire with Russia, officials say |url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/17/kursk-ukraine-russia-energy-ceasefire/ |publisher= [[The Washington Post]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818114620/https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/17/kursk-ukraine-russia-energy-ceasefire/}}</ref> АҚШ пен Украина түсініктеме беруден бас тартты.<ref name="washingtonpost-qatar"/><ref name="euractiv-qatar">{{cite news |title= Russia denies report about talks with Ukraine, launches new strikes |url= https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/russia-denies-report-about-talks-with-ukraine-launches-new-strikes/ |publisher= Euractiv |date= 2024-08-19 |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015034/https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/russia-denies-report-about-talks-with-ukraine-launches-new-strikes/}}</ref> Шабуыл Ресей Орталық сайлау комиссиясының Курск облысының басып алынған аудандарында орналасқан жеті муниципалитеттегі {{iw|Ресейдегі сайлаулар (2024)|2024 жылғы Ресей сайлауына|en|2024 Russian elections}} дауыс беруді кейінге қалдыруына әкелді, олар бастапқыда 6–8 қыркүйекке жоспарланған.<ref>{{Cite web |date= 2024-08-21 |title= Russia Postpones Local Elections in Ukrainian-Held Areas of Kursk Region |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/russia-postpones-local-elections-in-ukrainian-held-areas-of-kursk-region-a86094 |accessdate= 2024-08-21 |publisher= The Moscow Times |lang= en}}</ref> == Қаза тапқандар == Ресей 6 тамыздағы алғашқы келіссөзде алты украиндық танк пен он броньды көлік жоғалды деп мәлімдеді.<ref name="MT86"/><ref name="Novaya">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Ukrainian troops attempt incursion into Russia's Kursk region |url= https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/06/ukrainian-troops-attempt-incursion-into-russias-kursk-region-en-news |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Новая Газета]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806143908/https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/06/ukrainian-troops-attempt-incursion-into-russias-kursk-region-en-news}}</ref><ref name="UkrRetreat2">{{cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia says Ukrainian sabotage group retreats after attempt to attack border |url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-forces-thwart-ukrainian-attempt-penetrate-border-regional-governor-says-2024-08-06 |publisher=[[Reuters]]}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] бұл аймақта 26 украиндық ұшқышсыз ұшақ атып түсірілгенін мәлімдеді.<ref name="nocomment">{{Cite web|url= https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-fighting-cross-border-attack-ukrainian-forces-kyiv-112611747 |title= Russia says it's fighting a cross-border attack by Ukrainian forces. Kyiv officials have no comment |publisher= [[ABC News]] |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806192140/https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-fighting-cross-border-attack-ukrainian-forces-kyiv-112611747}}</ref> Кейінірек Ресей 9 тамызда Украинаның 945 сарбазынан және 102 броньды техникасынан айырылғанын мәлімдеді, бірақ бұл ақпарат әлі расталмады.<ref name="evidence">{{cite news|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-fighting-continues-kursk-video-shows-burnt-out-russian-trucks-2024-08-09/ |title= Russia reinforces Kursk region as video shows evidence of Ukrainian attack |first= Mark |last= Trevelyan |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Украина өз күштері Ми-28 мен екі Ка-52<ref name="KI86"/><ref name="Ka52-2">{{Cite web|url= https://www.slovoidilo.ua/2024/08/10/novyna/bezpeka/zsu-zbyly-rosijskyj-helikopter-ka-52-kurskij-oblasti-roszmi |title= ЗСУ збили російський гелікоптер Ка-52 у Курській області – росЗМІ |lang= uk |date= 2024-08-10 |publisher= Слово і Діло |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810152255/https://www.slovoidilo.ua/2024/08/10/novyna/bezpeka/zsu-zbyly-rosijskyj-helikopter-ka-52-kurskij-oblasti-roszmi}}</ref> тікұшағын атып түсірді деп мәлімдеді.<ref name="Mi28">{{cite web|url= https://kyivindependent.com/ukrainian-fpv-drones-allegedly-hits-russian-helicopter/ |title= Ukrainian FPV drone hit Russian Mi-28 helicopter in 'historic' feat, source says |publisher= Kyiv Independent |first= Martin |last= Fornusek |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808122654/https://kyivindependent.com/ukrainian-fpv-drones-allegedly-hits-russian-helicopter/}}</ref> 12 тамызда әскери сарапшы Михайло Жірохов украиндық және ресейлік жұмыс күшін жоғалтудың арақатынасы «1-ден 10-ға жақын», ал ресейлік тұтқындар саны «мың» деп есептелгенін мәлімдеді.<ref>{{Cite web |title= Military expert: Russia's losses in Kursk operation ten times higher than in Donetsk |url= https://english.nv.ua/nation/military-expert-on-first-results-after-a-week-of-ukrainian-assault-on-kursk-oblast-50442197.html |accessdate= 2024-08-13 |work= english.nv.ua |lang= en}}</ref> 19 тамызда Украинаның қарсыласу тобы «[[Атыс (қозғалыс)|Атеш]]<nowiki/>» 810-гвардиялық теңіз жаяу әскер бригадасының батальоны ауыр шығынға ұшырады және оның жауынгерлік құрамының 30 пайызы ғана қалды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://global.espreso.tv/killed-russians-russian-battalion-in-kursk-region-left-with-just-30-battle-ready-soldiers |title= Russian battalion in Kursk region left with just 30% battle-ready soldiers |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015046/https://global.espreso.tv/killed-russians-russian-battalion-in-kursk-region-left-with-just-30-battle-ready-soldiers}}</ref> Ресейдің [[ТАСС]] мемлекеттік ақпарат агенттігінің хабарлауынша, шабуыл басталғанынан бері кемінде 31 бейбіт тұрғын қаза тауып, кемінде 143 адам,<ref name="31dead">{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/30-killed-since-ukraine-launched-border-incursion-tass-a86092 |title= 30 Killed Since Ukraine Launched Border Incursion – TASS |work=The Moscow Times |date= 2024-08-21 |accessdate= 2024-08-21}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821090503/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/30-killed-since-ukraine-launched-border-incursion-tass-a86092}}</ref> оның ішінде тоғыз бала жараланған.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975 |title= Russia Declares Federal Emergency Amid Battle in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235120/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975}}</ref> Ресейдің мемлекеттік [[Россия-24]] телеарнасы 7 тамызда зардап шеккен аудандардағы шайқас туралы хабар таратқан кезде журналистерінің бірі, Евгений Поддубный, көлігіне ұшқышсыз ұшақпен шабуыл жасалып, жарақат алғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964 |title= Russian State TV War Correspondent Survives Drone Attack |work=The Moscow Times |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808125858/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964}}</ref> 16 тамызда [[Бүкілресейлік халық майданы]] эвакуациялау жұмыстарына көмектесіп жатқан көлігінің атқылауынан бір медициналық қызметкері мен БАҚ үйлестірушісі қаза тапқанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/16/pro-kremlin-group-says-2-members-killed-in-kursk-region-attack-a86049 |title= Pro-Kremlin Group Says 2 Members Killed in Kursk Region Attack |work=The Moscow Times |lang= en |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004659/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/16/pro-kremlin-group-says-2-members-killed-in-kursk-region-attack-a86049}}</ref> == Қосымша ақпарат == {{Notelist}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер|2}} {{Ресейдің Украинаға басып кіруі}} [[Санат:Ресейдің Украинаға басып кіруі]] [[Санат:2024 жылғы халықаралық қатынастар]] [[Санат:2024 жылғы Ресей]] [[Санат:2024 жылғы Ресейдің Украинаға басып кіруіндегі шайқастар]] [[Санат:Курск облысы тарихы]] afyx5f5usasj8eiwnlvbqn7aioc5sc8 3480794 3480746 2025-06-17T16:20:25Z Nurken 111493 инфобокс ақпаратын жаңарттым 3480794 wikitext text/x-wiki {{жедел жойылсын|Мағынасыз мазмұн}} {{Жаңарту}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Курск облысындағы шайқастар (2024–2025) |бөлім = [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] |сурет = Kursk front of the Russo-Ukrainian War.svg |сурет атауы = |дата = 6 тамыз 2024 – наурыз 2025 |орын = [[Курск облысы]] мен [[Белгород облысы]],<ref name="belgorodevakuasya">{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33075351.html |title= Ресейдің Белгород облысының тағы бір ауданында эвакуация жарияланды |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> [[Ресей]] |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = * Ресей күштері Украина жаулаған жердің көбін қайтарып алды * Ресей көршілес [[Сумы облысы]]на шабуылдар жасап жатыр |қарсылас1 = {{байрақ|Украина}} |қарсылас2 = {{байрақ|Ресей}}<br>{{байрақ|Солтүстік Корея}}{{efn|2024 жылғы қарашадан бері}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{ту|Украина}} {{flagicon image|Ensign of the Ukrainian Ground Forces.svg|border}} [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]]<ref name="KyivIndy">{{cite web|url= https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/ |title= Ukraine forms military administration in Russia's Kursk Oblast, Syrskyi says |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815153617/https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/}}</ref><br>{{ту|Украина}} {{flagicon image|Flag of Sumy Oblast.svg|border}} [[Владимир Николаевич Артюх|Владимир Артюх]]<ref name="Artyukh">{{cite web |url= https://unn.ua/en/news/number-of-settlements-in-sumy-region-to-increase-where-mandatory-evacuation-will-be-announced-artyukh |title= Number of settlements in Sumy region to increase where mandatory evacuation will be announced - Artyukh |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= UNN}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815111738/https://unn.ua/en/news/number-of-settlements-in-sumy-region-to-increase-where-mandatory-evacuation-will-be-announced-artyukh}}</ref><br>{{ту|Украина}} [[Сурет:Nachtigall.png|20px]] Дмитрий Холод<ref name="auto2">{{cite web |url= https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html |title= Ukrainian forces advance in southern Russia, capturing dozens of enemy soldiers, Zelensky says |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Stambaugh, Alex; Paton Walsh, Nick; Yeung, Jessie; Tarasova, Darya; Danaher, Caitlin; Voitovych, Olga |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15}}</ref><br>{{ту|Украина}} [[Эдуард Михайлович Москалёв|Эдуард Москалёв]]<ref name="KyivIndy"/> |командир2 = {{ту|Ресей}} [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]]<ref name="yevkurov"/><br>{{ту|Ресей}} [[Юнус-Бек Баматгирейұлы Евкуров|Юнус-Бек Евкуров]]<ref name="yevkurov">{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/20/08/2024/66c4a2519a79470ca9b012bb |title= Генерал Евкуров стал замглавы совета по защите приграничных регионов |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2024-08-20 |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820193132/https://www.rbc.ru/politics/20/08/2024/66c4a2519a79470ca9b012bb}}</ref><br>{{ту|Ресей}} [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]]<br>{{flagicon image|Flag of the Russian Federation Ground Forces.svg|border}} [[Алексей Геннадьевич Дюмин|Алексей Дюмин]]<ref>{{cite web|url= https://t.me/intelslava/64908 |title= Intel Slava Z |work= [[Telegram]]}}</ref><br>{{flagicon image|Flag of the Russian Federal Security Service.svg|border}} [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]]<ref name="ISW 2024-08-10">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 10, 2024 |author= Harward, Christina; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Evans, Angelica; Barros, George; Stepanenko, Kateryna |publisher= Institute for the Study of War |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-10-2024}}</ref><br>{{flagicon image|Flag of National Guard of the Russian Federation.svg|border}} {{flagicon image|Flag of Chechnya.svg|border}} [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]]<ref name="Kyiv Independent August 9" /> |командир3 = |командир4 = |күштер1 = '''Батыс мәліметінше:'''<br>10,000–15,000 сарбаз бен 600 құрышпен қапталған машина (14 тамыз 2024)<ref>{{cite web|url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/09/more-ukrainian-brigades-roll-into-russias-kursk-oblast-as-ukrainian-artillery-blocks-russian-reinforcements/ |title= More Ukrainian Brigades Roll Into Russia's Kursk Oblast As Ukrainian Artillery Blocks Russian Reinforcements |author= Axe, David |publisher= [[Forbes]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/14/two-more-ukrainian-air-assault-brigades-have-joined-the-invasion-of-russia/ |title= Two More Ukrainian Air Assault Brigades Have Joined The Invasion Of Russia |publisher= [[Forbes]] |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815070645/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/14/two-more-ukrainian-air-assault-brigades-have-joined-the-invasion-of-russia/}}</ref><br>15,000–30,000 сарбаз<ref name="i">{{cite news |last=Ali |first=Taz |date=2024-08-16 |title=Footage shows Western equipment used in Ukraine's Kursk offensive, experts say |url=https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775 |work=i |accessdate=2024-08-18}} {{Wayback|date=2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818230511/https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775}}</ref> |күштер2 = '''Украина мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 50,000 сарбаз (5 қараша 2024)<ref name="Ukrinform 20,000">{{Cite news |title= Russia lost over 20,000 soldiers in Kursk region - Syrskyi |url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3923964-russia-lost-over-20000-soldiers-in-kursk-region-syrskyi.html |accessdate=2024-11-06 |publisher=[[Укрінформ]] }}</ref><br>'''Батыс мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 40,000 сарбаз (12 қазан 2024)<ref name="CNN Third Month">{{cite news |url=https://edition.cnn.com/2024/10/12/europe/ukraine-kursk-russia-incursion-putin-intl/index.html |title='The Kursk operation has become normalized:' As Ukraine's Russia incursion enters third month, Putin is trying to downplay it |author=Lauren Kent; Kosta Gak; Svitlana Vlasova |work=[[CNN]] |date=2024-10-12 |accessdate=2024-10-13}}</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 12,000 сарбаз<ref name="cnn_20250131">{{Cite news |author=Kosta Gak; Victoria Butenko; Lauren Kent |date=2025-01-31 |title=North Korean troops pulled back from frontline after heavy losses, Ukrainian officials say |url=https://edition.cnn.com/2025/01/31/europe/ukraine-russia-kursk-north-korean-troops-intl/index.html |accessdate=2025-02-06 |work=CNN }}</ref> |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = '''Ашық ақпарат бойынша:'''<br>{{шамамен}} 790 жабдық бөлігі<ref name="kursk_gambit_20250401"/> * 55–73 танк<ref name="tanks">{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2025/03/21/ukraine-lost-too-many-tanks-in-kursk/|title=Ukraine Lost Too Many Tanks In Kursk|publisher=[[Forbes]]|language=en}}</ref><ref name="kursk_gambit_20250401"/> * бірнеше [[Stryker]] [[Құрышпен қапталған соғыс машинасы|құрышталған машинасы]]<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/17/out-in-the-open-and-on-the-move-in-russias-kursk-oblast-ukrainian-forces-are-vulnerable-and-losing-lots-of-armored-vehicles/|title=Out in the open and on the move in Russia's Kursk Oblast, Ukrainian forces are vulnerable—and losing lots of armored vehicles|first=David|last=Axe|publisher=[[Forbes]]|date=2024-08-17|accessdate=2024-08-29}} {{Wayback|date=2024-08-18|url=https://web.archive.org/web/20240818225259/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/17/out-in-the-open-and-on-the-move-in-russias-kursk-oblast-ukrainian-forces-are-vulnerable-and-losing-lots-of-armored-vehicles/}}</ref> * бірнеше [[басқарылатын зениттік зымыран]] жүйесі<ref name="surface">{{Cite web|date=2024-08-07|url=https://meduza.io/en/feature/2024/08/07/fighting-continues-in-russia-s-kursk-region-as-ukrainian-troops-reportedly-advance-further-into-russian-territory|title=Fighting continues in Russia's Kursk region as Ukrainian troops reportedly advance further into Russian territory|publisher=[[Meduza]]|accessdate=2024-08-07}} {{Wayback|date=2024-08-07|url=https://web.archive.org/web/20240807132911/https://meduza.io/en/feature/2024/08/07/fighting-continues-in-russia-s-kursk-region-as-ukrainian-troops-reportedly-advance-further-into-russian-territory}}</ref><ref name="insider"/><ref>{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/16/ex-british-challenger-2-tanks-roll-into-kursk-as-ukraines-invasion-of-russia-grinds-into-its-11th-day/|title=Ex-British Challenger 2 Tanks Roll Into Kursk As Ukraine's Invasion of Russia Grinds Into Its 11th Day|work=Forbes|accessdate=2024-08-17}} {{Wayback|date=2024-08-17|url=https://web.archive.org/web/20240817160615/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/16/ex-british-challenger-2-tanks-roll-into-kursk-as-ukraines-invasion-of-russia-grinds-into-its-11th-day/}}</ref> * 1 [[M142 HIMARS]]<ref name="oryxspioenkop.com">{{cite web|url=https://www.oryxspioenkop.com/2022/02/attack-on-europe-documenting-ukrainian.html|lang=en|work=oryxspioenkop.com|title=Documenting Ukrainian Equipment Losses During The Russian Invasion Of Ukraine|accessdate=2024-08-21}} {{Wayback|date=2022-05-10|url=https://web.archive.org/web/20220510152646/https://www.oryxspioenkop.com/2022/02/attack-on-europe-documenting-ukrainian.html}}</ref> '''Ресей мәліметінше:'''<br>74,000+ қаза тапқандар<ref>{{cite web|url=https://tass.com/politics/1943329|title= Ukrainian troops in Kursk Region deflated, actively surrendering — Russian officer|lang=en|publisher=TASS|date=2025-04-14}}</ref><br>100 тұтқын<ref name="auto2">{{cite web|url=https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html |title=Ukrainian forces advance in southern Russia, capturing dozens of enemy soldiers, Zelensky says |lang=en |date=2024-08-14 |accessdate=2024-08-14}} {{Wayback|date=2024-08-14 |url=https://web.archive.org/web/20240814175259/https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html}}</ref><br>2,915 түрлі жабдық түрі<ref>{{cite web |publisher=TASS |url=https://tass.ru/armiya-i-opk/22424363 |language=ru |title=ВСУ за сутки потеряли 320 военных на курском направлении |date=2024-11-17 |accessdate=2024-11-17}}</ref> |шығындар2 = '''Ашық ақпарат бойынша:'''<br>{{шамамен}} 740 түрлі жабдық бөлігі<ref name="kursk_gambit_20250401"/><br> * 66–80 танк<ref name="tanks"/><ref name="kursk_gambit_20250401"/> * 2 [[Ка-50|Ка-52]] тікұшағы<ref name="insider">{{Cite web|url=https://theins.press/en/news/273690|title=Russia begins evacuating residents from Kursk Region border areas as Ukrainian forces reportedly occupy 11 settlements|date=2024-08-07|publisher=[[The Insider]]|accessdate=2024-08-07}} {{Wayback|date=2024-08-08|url=https://web.archive.org/web/20240808001807/https://theins.press/en/news/273690}}</ref><ref name="KI86">{{Cite web|url= https://kyivindependent.com/russian-helicopter-tanks-reportedly-destroyed/ |title= Russian helicopter, tanks reportedly destroyed in fighting across border in Kursk Oblast |date= 2024-08-06 |publisher= [[The Kyiv Independent]] |first= Nate |last= Ostiller |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807020713/https://kyivindependent.com/russian-helicopter-tanks-reportedly-destroyed/}}</ref><ref name="Ka52-2"/> 115–247+ тұтқын<ref>{{Cite web |url=https://www.seattletimes.com/nation-world/world/moscow-and-kyiv-swap-prisoners-of-war-as-ukraine-marks-independence-anniversary/ |title=Moscow and Kyiv swap prisoners of war as Ukraine marks independence anniversary |lang=en |date=2024-08-24 |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24 |url=https://web.archive.org/web/20240824121358/https://www.seattletimes.com/nation-world/world/moscow-and-kyiv-swap-prisoners-of-war-as-ukraine-marks-independence-anniversary/}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.businessinsider.com/apparent-russia-soldier-surrender-videos-kursk-show-no-experience-expert-2024-8 |title=Videos of Russian soldiers appearing to surrender en masse suggest inexperience and desperation, experts say |lang=en |publisher=[[Business Insider]] |accessdate=2024-08-27}} {{Wayback|date=2024-08-27 |url=https://web.archive.org/web/20240827002528/https://www.businessinsider.com/apparent-russia-soldier-surrender-videos-kursk-show-no-experience-expert-2024-8}}</ref><br>'''Украина мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 50,000+ шығын<ref>{{cite web |url=https://www.bbc.com/news/articles/c0q198zyppqo |title='Everything is finished': Ukrainian troops relive retreat from Kursk |author=Jonathan Beale; Anastasiia Levchenko |work=[[The Guardian]] |date=2025-03-17 |accessdate=2025-04-22}}</ref> (20,000 қаза тапқан,<ref name="j486">{{cite web |title=Russian losses in Kursk Oblast amount to around 20,000 killed, says Ukraine's commander-in-chief |publisher=[[Українська правда]] |date=2025-02-14 |url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2025/02/14/7498411/ |accessdate=2025-02-23}}</ref> 1,000 тұтқын)<ref>[https://www.yahoo.com/news/russia-retakes-kursk-ukrainians-ask-060335361.html As Russia retakes Kursk, Ukrainians ask, 'Was it worth it?']</ref><br>2,432 жабдық бөлігі, 931 [[ұшқышсыз ұшу аппараты]]<br>'''Украина мәліметінше:'''<ref name="y020">{{cite web |title=SinC Syrskyi |title=North Korean soldiers apply Soviet-era battlefield tactics |date=2025-01-19 |url=https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3950379-north-korean-soldiers-apply-sovietera-battlefield-tactics.html |accessdate=2025-01-21}}</ref><ref name="r892">{{cite web |title=Institute for the Study of War |publisher=[[Соғыс зерттеу институты]] |date=2025-01-11 |url=https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-january-11-2025 |accessdate=2025-01-12}}</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 5,500–6,000 қаза тапқан, 2 тұтқын<br>'''Оңтүстік Корея мәліметінше:'''<ref>{{Cite web |title= About 600 North Korean soldiers killed in Russia's war against Ukraine, Seoul says |url= https://www.euronews.com/2025/04/30/about-600-north-korean-soldiers-killed-in-russias-war-against-ukraine-seoul-says |accessdate=2025-04-30 |publisher=EuroNews |author=Kieran Guilbert |date=2025-04-30 |language=en}}</ref><ref>[https://apnews.com/article/north-korea-soldiers-capture-ukraine-russia-defect-141433c872649d55358748b179781758 Seoul’s spy agency says North Korean soldiers captured in Ukraine haven’t shown desire to defect]</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 600 қаза тапқан, 4,100 жарақат алған, 2 тұтқын |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = '''Ресей мәліметінше:''' 358 бейбіт адам қаза тапқан, 503 жарақаттанған<ref name="mt288"/> және 789 жоғалған<ref name="g266">{{cite web |publisher=The Moscow Times |title=Over 350 People Killed and Nearly 800 Still Missing in Kursk Region After Ukrainian Incursion, Prosecutor Says |date=2025-05-28 |url=https://www.themoscowtimes.com/2025/05/27/over-350-people-killed-and-nearly-800-still-missing-in-kursk-region-after-ukrainian-incursion-prosecutor-says-a89232 |accessdate=2025-05-28}}</ref><br />144,000+ эвакуацияланды<ref name="mt133">{{cite news |title=Kursk Governor Says 133K Evacuated, 20K Remain in Border Areas |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/08/22/kursk-governor-says-133k-evacuated-20k-remain-in-border-areas-a86110 |accessdate=2024-08-22 |publisher=[[The Moscow Times]] |date=2024-08-12 |language=en}} {{Wayback|date=2024-08-23 |url=https://web.archive.org/web/20240823101609/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/22/kursk-governor-says-133k-evacuated-20k-remain-in-border-areas-a86110}}</ref> (Курск облысында 133,000+, Белгород облысында 11,000+)<ref name="mt133"/><ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/13/ukraines-incursion-into-russia-explained-in-maps-footage-and-photos |lang=en |title=Ukraine's incursion into Russia explained in maps, footage and photos |publisher=[[The Guardian]] |author=Beaumont, Peter; Morresi, Elena; Scruton, Paul |accessdate=2024-08-14}} {{Wayback|date=2024-08-16 |url=https://web.archive.org/web/20240816035545/https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/13/ukraines-incursion-into-russia-explained-in-maps-footage-and-photos}}</ref> |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} 2024 жылғы 6 тамызда, [[Орыс-украин соғысы]] барысында [[Украина қарулы күштері]] (ЗСУ) [[Ресей]]дің [[Курск облысы]]на басып кірді де, содан бері [[Ресей Қарулы күштері]] мен [[Ресей Федерациясы Федералды қауіпсіздік қызметінің Шекара қызметі|Шекара қызметі]]мен шайқасуда.<ref name="REU86">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia says it moves troop reserves to border after Ukrainian attack |url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-forces-thwart-ukrainian-attempt-penetrate-border-regional-governor-says-2024-08-06/ |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Reuters]] |lang= en}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia claims it is repelling Ukrainian border attack |url= https://www.dw.com/en/russia-claims-it-is-repelling-ukrainian-border-attack/a-69873333 |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Неміс толқыны]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806163812/https://www.dw.com/en/russia-claims-it-is-repelling-ukrainian-border-attack/a-69873333}}</ref><ref>{{Cite news |date= 2024-08-06 |title= Moscow claims Ukraine has launched offensive inside Russia |url= https://www.ft.com/content/83ad1e07-19d6-4ae0-b10e-208926fec4eb |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Financial Times]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://archive.is/KpioB |url-access=subscription}}</ref> Ресей мәліметінше, шекарадан түрлі танк пен құрышпен қапталған машина мінген кем дегенде 1,000 сарбаз өтті.<ref name="BBC 8 Aug">{{cite news |title= State of emergency declared as Ukraine launches raid into Russia |url= https://www.bbc.co.uk/news/articles/cm2n9y4nm3lo |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809033309/https://www.bbc.co.uk/news/articles/cm2n9y4nm3lo}}</ref> [[Соғыс зерттеу институты]] мәліметінше, украин күштері екі-ақ күн ішінде Курск облысының 10 километр жеріне кірді де, [[Суджа ауданы]]ның бірнеше елді мекендерін басып алған.<ref name="BBC Cursino"/> Облыста төтенше жағдай жарияланды да,<ref name="BBC 8 Aug"/> ресейлік резервтегі әскерилер бірден оқиға орнына жіберілді.<ref name="BBC Cursino">{{cite news |last= Cursino |first= Malu |title= Russia must feel war consequences, says Zelensky amid Ukrainian attack |url= https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy0ngzg9754o |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809032748/https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy0ngzg9754o}}</ref> 10 тамызға қараған түні ресейлік билік Курск, [[Белгород облысы|Белгород]] және [[Брянск облысы|Брянск]] облыстарында «терроризмге қарсы операция» режімін жариялады.<ref>{{cite news |title= Russian authorities impose counter-terrorist operation regime in 3 oblasts |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/10/7469768/ |publisher= [[Українська правда]] |date= 2024-08-10 |lang= en}}</ref><ref name="voa1">{{Cite web|url= https://www.voanews.com/a/russia-launches-new-operation-to-halt-advancing-ukrainian-troops/7737304.html |title= Russia evacuates tens of thousands amid Ukraine incursion |date= 2024-08-10 |publisher= [[Америка даусы]]}}</ref> Украина 2024 жылғы 15 тамызда өз бақылауындағы аумақтарда [[Украинаның Курск облысын басып алуы|әскери әкімшілік құрды]]. 2022 жылы [[Ресейдің Украинаға басып кіргелі]] Украинаны қолдайтын күштер Ресейге бірнеше рет кішігірім болса да басып кірген болатын.<ref>{{Cite web |title= Russia battling major Ukrainian cross-border incursion for third day |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133835/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk}}</ref> Украина бұл жер үсті шабуылдарын қолдады, бірақ оған деген ұпайластығын жоққа шығарды.<ref name="BBC Cursino"/> Курск облысына шабуыл Ресейдің де, Украинаның да одақтастарын таңдандырды.<ref name="BBC Cursino"/> Бұл 2022 жылдан бергі шекараға ең ірі шабуыл атанды.<ref>{{cite news |title= Ukraine braces for reprisals as Russia to send more troops to Kursk |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/10/ukraine-braces-for-reprisals-as-russia-to-send-more-troops-to-kursk |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-10 |lang= en}}</ref> 2025 жылғы 11 наурызға қарай украин күштері көбінің Курск облысынан кеткені хабарланды. == Алғышарттары == 2022 жылғы 24 ақпандағы [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|Ресейдің Украинаға басып кіргелі]] материктік Ресейде бірнеше шабуылдар орын алған еді. Негізгі нысана әскер, қару-жарақ өнеркәсібі мен мұнай өнеркәсібі болды. Шабуылдардың көпшілігін ұшқышсыз соққыштар, бомбалар мен теміржол диверсиялар жасаған. Украинаның арнайы қызметтері бұл шабуылдардың кейбірін жасағанын мойындаса, басқаларын Ресейдегі соғысқа қарсы белсенділер жүзеге асырды деді. Сондай-ақ Украина, негізінен, [[Белгород облысы|Белгород]], Курск пен [[Брянск облысы|Брянск]] облыстарына атқылады, зымырандық соққылар мен жерүсті рейдтер жасады. Украиншыл күштер Украинадан Ресейге бірнеше рет кіріп көрген, шекарадағы ауылдарды басып алып, ресейлік әскерилермен соғысқан болатын. Украина бұл жердегі шабуылдарды қолдағанымен, өзінің тікелей араласуын жоққа шығарды. «Украина әскерлері шекараға жақын жерде жиналып жатыр» деген барлау қызметінің ескертулерін [[Валерий Васильевич Герасимов|Валерий Герасимов]] елемеді деген хабарлар болды.<ref>{{cite news |title= Russia Declares Border Area Emergency as Ukraine Troops Strike |url= https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-08-08/russia-calls-kursk-emergency-after-kyiv-sends-troops-over-border |publisher= Bloomberg |date= 2024-08-08 }}</ref> == Барысы == === Украин басып кіруі === ==== 6 тамыз ==== [[Сурет:Поврежденный дом от нападения ВСУ на Курскую область.jpg|нобай|оңға|Курск облысындағы қираған ғимарат]] 2024 жылғы 6 тамызда Ресей Украинаның шекарадағы [[Курск облысы]]на басып кіруіне қарсы тұру үшін әуе және артиллериялық күштерін орналастырды. Танктері мен құрышпен қапталған машиналарымен жабдықталған украиналық жауынгерлер Ресей аумағына өтіп кетті. [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] жауап ретінде аймаққа әскерлер мен авиация бөлімшелерін жіберді. Ресейдің мәліметінше, шабуылға 300-ге жуық украин әскері, 11 танк және 20-дан астам [[бронетранспортер]] тартылған<ref name="MT86"/> және ол екі бағытта жүрді: [[Сумы]]ның шығыс-солтүстік-шығысындағы [[Суджа]] бағытындағы [[Олешня (Курск облысы)|Олешня]]ға және Сумыдан солтүстік-солтүстік-шығыс жердегі, [[Николаево-Дарьино]]ға бағытталды.<ref name="ISW August 6">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 6, 2024 |author= Wolkov, Nicole; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Evans, Angelica; Kagan, Frederick W. |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-6-2024}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807173848/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-6-2024 }}</ref> Аймаққа [[Шешен Республикасы|шешен]] [[Қадыров жасағы|Ахмадшылары]]ның жіберілгені де хабарланды.<ref name="ISW August 6" /> Шабуыл [[MSK]] сағат 08:00-де басталды. [[Telegram]]-да сағат 18:20 шамасында ресейлік күштердің украиналықтарды шекарадан кері ығыстырып, артиллерия, әуе соққылары және ұшқышсыз ұшақтар арқылы айтарлықтай шығынға ұшыратқаны туралы мәлімдемесін кейінірек олар шайқас әлі жүріп жатқанын білдіретіндей өңдеді. Мәскеу украин танктерінің әуеден нысанаға алынғанын көрсететін бейнероликтерді жариялады. Әлеуметтік желідегі бейнежазбаларда ресейлік әскери ұшақтардың шабуылға тойтарыс беру үшін Курск облысының үстінде төмен биіктікте жұмыс істегені айтылған. Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] оқиға кезінде үш адамның қаза тапқанын хабарлады: бір әйел мен ұшқышсыз ұшақтардың жеке шабуылынан екі адам.<ref>{{Cite web|url= https://www.barrons.com/news/russia-says-fighting-off-ukrainian-border-attack-48e49080 |title= Russia Says Deployed Aviation, Artillery To Repel Ukrainian Border Attack |publisher= Barron's |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807032940/https://www.barrons.com/news/russia-says-fighting-off-ukrainian-border-attack-48e49080}}</ref> Ресейлік әскер блогерлері (милблогерлер) де рейдтерді БАҚ үшін ғана жасалған деді де, «сәтсіз» деп сипаттады.<ref name="ISW August 6" /> Ресейлік милблогерлер шабуылды [[Орыс еріктілер корпусы]] (РДК) жасап жатыр деп мәлімдеді, ал {{iw|НВ (баспа)|Украинаның жаңа даусы|uk|NV (New Voice)}} баспасы Украинаның Бас әскери барлауындағы дереккөзге сілтеме жасап, РДК әскерінің оқиға орнында болғанын жоққа шығарды.<ref name="ISW August 6" /> РДК одақтасы болған және сол жылы сонымен бірге [[Белгород және Курс облыстарындағы рейд (наурыз 2024)|рейдке қатысқан]] [[Ресей бостандығы легионы]] өзінің бұл оқиғаға қатыспаған, не қатысқаны жайлы сұраққа жауап бермей қойды.<ref name="ISW August 6" /> ==== 7 тамыз ==== 7 тамызда Ресей күштері Украина әскерін Курск облысынан кері ығыстыру әрекетін жалғастырды. Милблогер украиналық күштер 11 елді мекенді басып алып, облыстың 14 шақырым тереңдігіне ілгерілегенін айтты.<ref name="NBC87"/> [[Ресей президенті|Президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] мемлекеттік органдарға «тұрғындарға қажетті көмек көрсетсін» деп бұйырды да, олардың жұмысын қадағалау үшін премьер-министрдің орынбасары [[Денис Валентинович Мантуров|Денис Мантуров]]ты жіберді.<ref name="mt1">{{cite news |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/07/putin-blasts-indiscriminate-ukrainian-incursion-into-border-region-a85957 |title= Putin Blasts 'Indiscriminate' Ukrainian Incursion into Border Region |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807172737/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/07/putin-blasts-indiscriminate-ukrainian-incursion-into-border-region-a85957 }}</ref> Облыс губернаторының міндетін атқарушы Алексей Смирнов облыс бойынша төтенше жағдай жариялады да,<ref name="dw1">{{cite news |url= https://www.dw.com/en/russia-state-of-emergency-in-kursk-amid-incursion/a-69873333 |title= Russia: State of emergency in Kursk amid incursion |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807184143/https://www.dw.com/en/russia-state-of-emergency-in-kursk-amid-incursion/a-69873333 }}</ref><ref name=CNBC_2024-08-08>{{cite web |url= https://www.cnbc.com/2024/08/08/state-of-emergency-declared-in-kursk-as-ukrainians-and-russians-clash.html |title= Thousands evacuated, state of emergency declared after Ukraine's raid into Russia |publisher= CNBC |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |publisher= cnbc.com |lang= en |last= Ellyatt |first= Holly}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133828/https://www.cnbc.com/2024/08/08/state-of-emergency-declared-in-kursk-as-ukrainians-and-russians-clash.html}}</ref><ref>{{cite news |last= Ostiller |first= Natalia |title= Governor declares 'state of emergency' in Russia's Kursk Oblast, says situation remains 'very difficult' |url= https://kyivindependent.com/governor-declares-state-of-emergency/ |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[The Kyiv Independent]] |date= 2024-08-07 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807234225/https://kyivindependent.com/governor-declares-state-of-emergency/ }}</ref> [[Ресей Сыртқы істер министрлігі]]нің өкілі [[Мария Владимировна Захарова|Мария Захарова]] «Киев қылмыскер режиміне» қарсы шығып, «[Ресейге басып кіруі] арқылы украиналық [[Неонацизм|неонацистер]]дің жазасыз қалуы одан әрі нығайды» деді.<ref name="tass2">{{cite news |url= https://tass.com/politics/1826339 |title= Russian MFA sees Ukraine's attack on Kursk Region as 'semblance of activity' amid failures |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808001809/https://tass.com/politics/1826339 }}</ref> Путин кейін Ресей қорғаныс органдарының өкілдері болған [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]], [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]], [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]] пен [[Валерий Васильевич Герасимов|Валерий Герасимов]]тармен кездесті.<ref name="kru1">{{cite news |url= https://www.kommersant.ru/doc/6879452 |title= Герасимов назвал целью ВСУ в Курской области захват Суджанского района |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808035255/https://www.kommersant.ru/common/socialnetworkblock }}</ref> Геолокацияланған бейнелер украин күштерінің кем дегенде екі ресейлік қорғаныс шебі мен бекінісін басып өтіп, Ресей шекарасына дейін кемінде 10 шақырым алға жылжығанын растады. Ресейлік дереккөздердің хабарлауынша, украин күштері 38К-030 [[Суджа]]-[[Коренево]] тас жолы бойымен алға жылжуға тырысып жатыр, ал Кремльге қатысы бар танымал бір блогер 7 тамызда жергілікті уақыт бойынша сағат 18:00-де украин күштері тас жолдың бойымен солтүстік-батысқа да, оңтүстік-шығысқа да алға жылжыды және енді Коренево мен Суджаның шетінде соғысып жатты деп мәлімдеді. Сонымен қатар, геолокацияланған кадрларда төрт украиндық қызметкердің кем дегенде 40 ресейлікті тұтқынға алғаны, сондай-ақ Суджа қаласының шегінде соғысып жатқаны, украиналық күштердің жанармай құю бекеті мен кіру бекетін басып алғаны көрсетілген. Алдыңғы күні 35 ресейлік әскери шабуылға қол жеткізе алмай қалды да, украин күштеріне тұтқын болды делінді. Ал «Алекс» деген украиналық лейтенант екі күн ішінде «Курск халық республикасында»{{efn|[[Курск облысы]]н «Курськ Халық Республикасы» деп атау — мойындалмаған [[Донецк Халық Республикасы|Донецк]] және [[Луганск Халық Республикасы|Луганск Халық Республикалары]]на сілтеме жасайтын [[интернет-мем]]}} 300 ресейлік сарбазды «белгісіз қарулы құрылымдардың контингенті жүргізген» деп тұтқындағанын мәлімдеді. Ол өз бөлімшесіне тапсырылады деп үміттенетінін айтты.<ref name="ISW August 7">{{cite web |author= Wolkov, Nicole; Mappes, Grace; Harward, Christina; Hird, Karolina; Kagan, Frederick W. |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 7, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-7-2024 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808035224/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-7-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://charter97.org/en/news/2024/8/8/605916/ |title= About 300 Russian Soldiers Surrendered To AFU In Kursk Region |publisher= charter97.org |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}}</ref> Украиналық депутат [[Алексей Алексеевич Гончаренко|Алексей Гончаренко]] украин күштері {{iw|Уренгой — Помары — Ужгород|Уренгой—Помары—Ужгород|uk|Уренгой — Помари — Ужгород (газопровід)}} құбырын Еуропаның қалған бөлігіне жеткізетін Суджа газ торабын басып алғанын хабарлады. Оған қоса, шекарадан 24 км жерде орналасқан ауыл {{iw|Ивница (Курск облысы)|Ивницадағы|ru|Ивница (Курская область)}} шайқастар туралы хабарлар да жария болған.<ref name="Politico August 8">{{cite web |author= Jochecová, Ketrin; Posaner, Joshua; Nöstlinger, Nette; Cienski, Jan |title= Russia declares state of emergency in Kursk as Ukraine pushes incursion |url= https://www.politico.eu/article/russia-vladimir-putin-ukraine-kursk-volodymyr-zelenskyy-dmitry-medvedev-sudzha/ |publisher= [[Politico]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808101529/https://www.politico.eu/article/russia-vladimir-putin-ukraine-kursk-volodymyr-zelenskyy-dmitry-medvedev-sudzha/ }}</ref> ==== 8 тамыз ==== [[Сурет:President Vladimir Putin talks with the governor of Kursk in August 2024.jpg|нобай|оңға|[[Ресей президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]]нің Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]]пен сөйлесуі, 8 тамыз 2024]] [[РИА Новости]] агенттігінің хабарлауынша, шайқастың үшінші күнінде<ref name=Reuters_2024-08-08>{{cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-battles-ukrainian-troops-third-day-after-major-incursion-2024-08-08/ |title= Russia battles Ukrainian troops for a third day after major incursion |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= en |last= Faulconbridge |first= Guy}}</ref><ref name=AlJazeera_2024-08-08>{{cite web |url= https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2024/8/8/russia-ukraine-war-live-news-fighting-continues-in-kursk-region |title= Russia-Ukraine war live news: Fighting in Kursk region enters third day |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= en |last= Marsi |first= Federica}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234047/https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2024/8/8/russia-ukraine-war-live-news-fighting-continues-in-kursk-region}}</ref> [[Украина қарулы күштері]]нің шабуылдары нәтижесінде облыстағы төрт адам қаза тапқан.<ref name=Rai_2024-08-08-2>{{cite web |url= https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301 |title= Vice governatore russo, 4 morti in attacchi ucraini nella regione di Kursk |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234046/https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301}}</ref> Ресейлік милблогер Юрий Подоляка «біз, негізінен, Суджадан айырылдық» деді де, украин күштерінің [[Льгов]]қа қарай ығысып жатқанын айтты.<ref>{{cite web |title= Battles rage in Kursk region after Ukraine's largest incursion yet into Russia |url= https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory |publisher= [[France 24]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808134236/https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory }}</ref> Украина күштері Суджаның батыс бөлігін және оның айналасындағы жолдарды өз бақылауына алды; қалада қақтығыстар жалғасты.<ref name=agent>{{Cite web|url= https://www.agents.media/z-kanaly-soobshhili-o-boyah-v-sudzhe/ |title= Z-каналы сообщили о боях в Судже |lang= ru |last= Oglobin |first= Slava |date= 2024-08-08 |publisher= Агентство |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808123529/https://www.agents.media/z-kanaly-soobshhili-o-boyah-v-sudzhe/}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Смирнов сөзінше, түнде және таңертең алты украиналық ұшқышсыз ұшақ пен бес зымыран атып түсірілді.<ref name=meduzalive8aug>{{Cite web |url= https://meduza.io/live/2024/08/08/voyna |title= Война Восемьсот девяносто седьмой день |lang= ru |publisher= Медуза |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808235632/https://meduza.io/live/2024/08/08/voyna }}</ref> Хабарламаларда шайқас аймағы 430 шаршы шақырымға дейін кеңейіп, украин әскерлерінің {{iw|Мирный (Курск облысы)|Мирный|ru|Мирный (Курская область)}} елді мекеніне кіргені және {{iw|Казачья Локня|Казачья Локня|ru|Казачья Локня}}, {{iw|Богдановка (Суджа ауданы)|Богдановка|ru|Богдановка (Суджанский район)}}, {{iw|1-Княжий|1-Княжий|ru|1-й Княжий}} және {{iw|2-Княжий|2-Княжий|ru|2-й Княжий}} елді мекендерін басып алғаны хабарланды. [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылындағы қақтығыстар туралы да хабар болды.<ref name=agents430км>{{Cite web |url= https://www.agents.media/zona-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-rasshirilas-do-430-kv-km/ |title= Зона боевых действий в Курской области расширилась до 430 кв км |lang= ru |publisher= Агентство |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808200722/https://www.agents.media/zona-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-rasshirilas-do-430-kv-km/ }}</ref> Украин әскерлері Украина шекарасынан 35 шақырым жердегі аймақтарда жүргені де белгілі болды.<ref name=":0">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 8, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-8-2024 |accessdate= 2024-08-09 |publisher= [[Соғыс зерттеу институы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809215312/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-8-2024 }}</ref> ==== 9 тамыз ==== Хабарламаларда украин әскерлерінің шамамен 100<ref>{{cite news|publisher= [[Washington Post]] |date= 2024-08-08 |first= Isabelle |last= Khurshudyan |title= Ukraine, powered by Western arms, stuns Russia in cross-border assault |url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/08/ukraine-kursk-russia-occupied-war/}}</ref>–200 шаршы шақырым аумақты, орташа есеппен шамамен 10 шақырым тереңдікте басып алғаны айтылған.<ref>{{cite web|url= https://www.nysun.com/article/ukraines-counter-invasion-of-russia-could-gain-bargaining-chips-for-kyiv-in-the-event-of-negotiated-peace-with-moscow |title= Ukraine's Counter-Invasion of Russia Could Gain Bargaining Chips for Kyiv in the Event of Negotiated Peace With Moscow |publisher= New York Sun |date= 2024-08-09 |first= James |last= Brooke |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234611/https://www.nysun.com/article/ukraines-counter-invasion-of-russia-could-gain-bargaining-chips-for-kyiv-in-the-event-of-negotiated-peace-with-moscow}}</ref> Тәуелсіз және жеке талдауына сүйене отырып, [[CNN]] Ресей кем дегенде 250 шаршы шақырым жерден айырылған деді.<ref>{{cite web|url= https://edition.cnn.com/2024/08/10/europe/ukraine-putin-embarrasses-surprise-assault-analysis-intl/index.html |title= 'Doing the least obvious thing': Ukraine embarrasses Putin with surprise assault on southern Russia |first= Tim |last= Lister |publisher= [[CNN]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-12}}</ref> [[Глушково ауданы]] мен [[Курск]] қаласын байланыстыратын және [[Рыльск ауданы|Рыльск]] және [[Льгов ауданы|Льгов]] аудандары арқылы өтетін бағыт бойынша қозғалып келе жатқан Ресей әскерлерінің колоннасы [[Октябрьское (Рыльск ауданы)|Октябрьское]] ауылында [[M142 HIMARS|HIMARS]] соққысынан жойылды деп хабарланды. Оқиғадан кейінгі бейнежазбаларда өртеніп кеткен 15 әскери жүк көлігі мен солардың ішінде болған бірнеше мәйіт көрінді.<ref name="evidence" /> Украиналық NEXTA сарапшы тобының айтуынша, «бұл жүк көліктерінің әрқайсысы толық жабдықталған 35 сарбазды тасымалдай алады. Бейнежазбада қираған 14 көлік көрсетілген және содан біздің тарапымыздан Ресей армиясы бір түнде 200-ден 490-ға дейін сарбазынан айырылған көрінеді... Бұл толық ауқымды соғыс басталғалы Ресей армиясы үшін бірден болған ең ірі шығынның бірі болса керек».<ref>{{Cite web|url= https://news.online.ua/en/the-russians-are-panicking-because-of-the-approach-of-the-armed-forces-to-the-kursk-npp-883144/ |title= The authorities of the Kursk region are panicking as the Ukrainian Armed Forces approach the Kursk NPP |date= 2024-08-09 |publisher= news.online.ua}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-09 |title= Column of Russian vehicles, personnel destroyed in Kursk Oblast, multiple sources say |url= https://kyivindependent.com/column-of-russian-vehicles-personnel-destroyed-amid-fighting-in-kursk-oblast-multiple-sources-say/ |accessdate= 2024-08-10 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}}</ref><ref>{{Cite news |last= Trevelyan |first= Mark |title= Russia reinforces Kursk region, videos show Ukrainian presence, evidence of attack |url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-fighting-continues-kursk-video-shows-burnt-out-russian-trucks-2024-08-09/ |publisher= [[Reuters]]}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-09 |title= Pro-War Bloggers Slam Military Command Over Destroyed Russian Column in Kursk |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/pro-war-bloggers-slam-military-command-over-destroyed-russian-column-in-kursk-a85978 |accessdate=2024-08-10 |publisher= The Moscow Times |lang= en}}</ref> Ресейлік Telegram арнасы: «Бағананың сыртқы түріне қарағанда, шамамен жартысы қаза тапты. Бұл бүкіл соғыстағы ең қанды және ең жаппай ереуілдердің бірі көрінеді» деп жазды.<ref>{{cite news |title= Russia sends reinforcements to retake Kursk |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/09/russian-drives-past-destruction-ukraine-missile-strike/ |publisher= The Telegraph |date= 2024-08-09}}</ref> Соңғы шабуылдан бері Белгород пен Курскіде тұрған шешен [[Қадыров жасағы|Ахмат]] бөлімшелерінің командирі [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]] ресейлік БАҚ-қа ол және оның күштері украин әскерлері позицияларынан өтіп бара жатқанда олармен соғыспағанын, орнына Ресейдің қосымша күштері келгенше шегінуді жөн көргенін хабарлады. Кейбір ресейлік милблогерлер олар шайқастан мүлдем қашып та кетті деп мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Alaudinov: We have enough forces to stop the Ukrainian Armed Forces in the Kursk direction |url= https://eadaily.com/en/news/2024/08/09/alaudinov-we-have-enough-forces-to-stop-the-ukrainian-armed-forces-in-the-kursk-direction |publisher= eadaily.com |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234632/https://eadaily.com/en/news/2024/08/09/alaudinov-we-have-enough-forces-to-stop-the-ukrainian-armed-forces-in-the-kursk-direction }}</ref><ref>{{cite web |title= Ukraine employed units from the border with Belarus to attack Kursk |url= https://www.plenglish.com/news/2024/08/08/ukraine-employed-units-from-the-border-with-belarus-to-attack-kursk/ |publisher= Prensa Latina |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809031357/https://www.plenglish.com/news/2024/08/08/ukraine-employed-units-from-the-border-with-belarus-to-attack-kursk/ }}</ref><ref name="Kyiv Independent August 9">{{cite web |last= Fornusek |first= Martin |title= Chechen commander admits Russian losses, Ukrainian advances in Kursk Oblast |url= https://kyivindependent.com/chechen-commander-admits-russian-losses/ |publisher= The Kyiv Independent |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809093128/https://kyivindependent.com/chechen-commander-admits-russian-losses/ }}</ref> Оған қоса, Алаудинов — украиндардың шекара маңындағы елді мекендерді жаулап алғанын мойындаған жалғыз ресейлік шенеуніктердің бірі және тұңғышы.<ref name="Kyiv Independent August 9"/> Ресейдің әуе шабуылын күткен украиналық [[Сумы облысы]]нан 20 мың адамға эвакуациялау туралы бұйрық берілді. Ресей-Украина шекарасы маңында орналастырылған<ref name="ISW 2024-08-09"/> Ресей күштерінің көбі [[Суджа]] үшін шайқас жүріп жатқан Курск облысындағы майдан шебіне қарай жақындауын жалғастырды.<ref>{{cite web|publisher= [[The New York Times]] |date= 2024-08-09 |first= Constant |last= Méheut |title= As Ukraine Pushes Deeper, Russia Sends Reinforcements to Border Area |url= https://www.nytimes.com/2024/08/09/world/europe/ukraine-russia-kursk-lipetsk.html |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809133529/https://www.nytimes.com/2024/08/09/world/europe/ukraine-russia-kursk-lipetsk.html}}</ref><ref>{{cite web|publisher= [[Associated Press]] |date= 2024-08-09 |title= Russia declares an emergency in Kursk, under attack by Ukraine. 14 die in a Russian strike on a mall |url= https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-kursk-incursion-3eba46949e065fac9d846987a106e17a |author= Samya, Barry; Hatton, Kullab |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809181020/https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-kursk-incursion-3eba46949e065fac9d846987a106e17a}}</ref><ref name="ISW 2024-08-09"/> Ресейлік милблогерлер Ресей әскерінің Сумы облысындағы {{iw|Лукашовка (Сумы облысы)|Лукашовка|uk|Лукашівка (Охтирьский район)}} ауылын жаулағанын және Украина әскерінің Ресей жерінде жаңа бағытқа қарай басып кіруін хабарлады.<ref name="ISW 2024-08-09">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 9, 2024 |author= Barros, George; Gasparyan, Davit; Bailey, Riley; Evans, Angelica; Mappes, Grace; Harward, Christina |publisher= [[Соғысты зерттеу институты]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-9-2024}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] 152 мм өздігінен жүретін «Мста-С» артиллериялық қондырғылары мен жауынгерлік қолдау машиналары бар әскери колоннаның [[Белгород облысы]]нан [[Суджа ауданы]]на қозғалысы туралы хабарлама жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://www.agents.media/rossiya-perebrosila-v-kurskuyu-oblast-voennyh-i-tehniku-iz-belgorodskoj-i-donetskoj-oblastej/ |title= Россия перебросила в Курскую область военных и технику из Белгородской и Донецкой областей |lang= ru |publisher= Агентство |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Жауынгерлік белгілер Ресей қолбасшылығының шайқаста шыңдалған әскерлерді Курск облысына ауыстырып жатқанын көрсетті.<ref name=theinsider-9aug-reserves>{{Cite web|url= https://theins.ru/news/273743 |title= Российское командование перебрасывает резервы в Курскую область с харьковского направления |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> [[Курчатов (Ресей)|Курчатов]] қалалық әкімшілігінің басшысы Игорь Корпунков [[Курск АЭС]]-нан 30 км жерде бір шайқас жүргенін хабарлады.<ref>{{Cite web|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/09/vlasti-kurskoi-oblasti-zayavili-opriblizhenii-vsu-kkurskoi-aes-a139065 |title= Власти Курской области заявили о приближении ВСУ к Курской АЭС |lang= ru |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09}}</ref><ref name="newop">{{cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/10/russia-launches-new-operation-to-halt-advancing-ukrainian-troops-a85987 |title= Russia Launches New Operation to Halt Advancing Ukrainian Troops |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |lang= en}}</ref> Билік атом стансасына баратын барлық жолдарды жауып тастады, алаңдағы құрылысшыларды аумақтан шығарды да, стансадағы жабдықтарды тоқтан ажыратты. [[Росатом]] аумақтағы қызметкерлер санының уақытша қысқарғанын хабарлады. Сағат 15:00 шамасында Курчатов қаласында жарылыс даусы естілді. {{iw|Ресей радиациялық, химиялық және биологиялық әскерлері|Ресейлік радиациялық, химиялық және биологиялық қауіптен қорғаныс әскерлері|ru|Войска радиационной, химической и биологической защиты Российской Федерации}} де зауытты қорғауға жіберілді.<ref name=rad>{{Cite web|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/09/kurskuyu-aes-otsepili-iz-za-ugrozi-ataki-vsu-a139109 |title= Курскую АЭС оцепили из-за угрозы атаки ВСУ |lang= ru |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Алексей Смирнов Украина қарулы күштерінің трансформаторлық қосалқы стансаға шабуылы салдарынан аудандардың бірінде өрт шыққанын хабарлады. [[Ұшқышсыз ұшу аппараты|ҰҰА]] шабуылы нәтижесінде [[Курчатов (Ресей)|Курчатов]] қаласы, сондай-ақ [[Курчатов (Курск облысы)|Курчатов]], [[Октябрьский (Льгов ауданы)|Октябрьский]], [[Большое Солдатское ауданы|Большое Солдатское]], [[Обоянь ауданы|Обоянь]] және [[Белая ауданы (Курск облысы)|Белая]] аудандарының бір бөлігі электр қуатынсыз қалды.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/kurchatov-gde-raspolozhena-aes-ostalsya-bez-sveta-posle-ataki-drona/33073033.html |title= Курчатов, где расположена АЭС, остался без света после атаки дрона |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> Украинаның «Оңтүстік» ерікті армиясының баспасөз хатшысы Сергій Братчуктың айтуынша, Украина қарулы күштері Суджадағы оқ-дәрі қоймаларын басып алған.<ref>{{Cite news|url= https://focus.ua/uk/voennye-novosti/662402-priznachalisya-dlya-nastupu-na-sumshchinu-zsu-zahopili-sklad-z-boyepripasami-bilya-sudzhi-bratchuk |title= Призначалися для наступу на Сумщину: ЗСУ захопили склад з боєприпасами біля Суджі, — Братчук |date= 2024-08-09 |publisher= Фокус (Украина) |lang= uk |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://glavcom.ua/world/observe/operatsija-v-kurskij-oblasti-zsu-zakhopili-skladi-ta-bojepripasi-bilja-sudzhi-1014550.html |title= Операція в Курській області: ЗСУ захопили склади та боєприпаси біля Суджи |date= 2024-08-09 |publisher= Главком |lang= uk |accessdate=2024-08-10}}</ref> 9 тамызға қарай ресейлік күштер [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылын қайтарып алды да, солтүстікте Украина әскерін {{iw|Милютино (Курск облысы)|Милютино|ru|Милютино (Курская область)}} мен {{iw|Генераловка (Курск облысы)|Генераловкадағы|ru|Генераловка (Курская область)}} позицияларынан солтүстіктегі Малая Локня ауылына қарай кері ығыстырды. Курск облысындағы украин әскерлерінің санын [[Карнеги қоры]]ның аға қызметкері Дара Массикот шамамен 10,000–12,000 деп бағалады, оның құрамында төрт-бес украин бригадасының элементтері бар болғаны да айтылады.<ref>{{cite web|url= https://www.npr.org/2024/08/09/nx-s1-5069453/heres-what-we-know-about-ukraines-military-offensive-in-russia |title= Here's what we know about Ukraine's military offensive in Russia |publisher= NPR |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10 |language= en |author= Mallory Yu; Sarah Handel; Mary Louise Kelly}}</ref> Курск, Брянск және Белгород облыстарындағы жағдайдың қалыпына келуінше аймақтарды уақытша бақылауға алу мақсатымен оларда [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|ФСБ]] жанындағы терроризмге қарсы операциялық режим енгізілді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3Ad89bd80e-fa29-4c9e-b924-38ccd7957b4c#asset:d89bd80e-fa29-4c9e-b924-38ccd7957b4c |title= В Курской, Брянской и Белгородской областях ввели «режим контртеррористической операции» |lang= ru |publisher= [[BBC News]]}}</ref><ref name=BBC_cr7rn98l8kjo>{{cite web |url= https://www.bbc.com/news/articles/cr7rn98l8kjo |title= Ukraine's cross-border attack into Russia enters fifth day |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |lang= en |author= Jaroslav Lukiv; James Waterhouse}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210936/https://www.bbc.com/news/articles/cr7rn98l8kjo}}</ref> Бұл іс жүзінде «қозғалыс шектеледі, көліктер ұсталады, телефон қоңыраулары қадағаланады, аймақтар тыйым салынған аймақ болып жарияланады да, бақылау-өткізу пункттері енгізіліп, инфрақұрылымның негізгі нысандарында қауіпсіздік күшейтіледі» дегенді білдіреді.<ref name=voa1/> Терроризмге қарсы операциялардың басына Федералдық қауіпсіздік қызметінің директоры [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]] қойылды.<ref name="ISW 2024-08-10"/> ==== 10 тамыз ==== 252-батальон [[Грайворон ауданы]]на қарасты [[Пороз]] ауылындағы қақтығысқа қатысып, кейін оны басып алды деп мәлімдеген украин әскерлері [[Белгород облысы]]на кішігірім шабуыл жасады.<ref>{{Cite news|url= https://news.online.ua/en/afu-broke-into-the-belgorod-region-of-the-russian-federation-883173/ |title= AFU broke into the Belgorod region of the Russian Federation |publisher= News Online (Ukraine) |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://www.newsweek.com/ukraine-belgorod-incursion-kursk-1937349 |title= Ukraine Pushes Into New Part of Russia: Reports |publisher= Newsweek |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref name="Khurshudyan810">{{cite news|url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/10/ukraine-belgorod-kursk-russia-occupied-war/ |title= Ukraine appears to expand incursion into Russia, in a morale boost for Kyiv |publisher= Washington Post |author= Isabelle Khurshudyan; Galouchka Anastacia |date= 2024-08-10}}</ref> [[The New York Times]] газетіне сілтеме жасаған сарапшылардың пікірінше, Украинаның Курск облысындағы ілгерілеуі Ресейдің қосымша күштерімен негізінен тоқтатылды және жағдай жалпы тұрақтанды, бірақ украин күштері өзі басып алған территориясын ұстап тұруды жалғастырды.<ref>{{cite web|url= https://www.nytimes.com/2024/08/10/world/europe/ukraine-russia-cross-border-attack.html |title= Russia Pushes Back at Ukraine's Cross-Border Assault, but Kyiv Presses On |publisher= [[The New York Times]] |first= Kim |last= Barker |date= 2024-08-10}}</ref> [[The Washington Post]] және [[Frankfurter Rundschau]] сияқты басқа дереккөздер, керісінше, Украина ілгерілеуін жалғастырып жатыр деп, Ресей жағдайды бақылай алмай жүр деп хабарлады.<ref name="Khurshudyan810" /><ref>{{cite web|url= https://www.fr.de/politik/russland-bekommt-kursk-offensive-nicht-in-den-griff-bewohner-senden-video-appell-an-putin-zr-93234205.html |title= Russland bekommt Kursk-Offensive nicht in den Griff: Bewohner senden Video-Appell an Putin |lang= de |publisher= [[Frankfurter Rundschau]] |first= Hartmann |last= Fabian |date= 2024-08-11}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] өзінің Курск облысындағы Украинаның әр ілгерілеуін тоқтатқаны туралы ұқсас мәлімдеме жасады.<ref>{{cite web|publisher= [[The Guardian]] |date= 2024-08-10 |first= Dan |last= Sabbagh |title= Russia claims to have thwarted Ukraine's advance in Kursk |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/10/russia-claims-to-have-thwarted-ukraine-advance-in-kursk}}</ref> Шайқас Коренево маңындағы [[Ольговка (Курск облысы)|Ольговка]]да, Ивашковское фермасында және Малая Локняда болды.<ref>{{cite web|url= https://www.agents.media/minoborony-soobshhilo-o-boyah-v-20-km-ot-granitsy-v-kurskoj-oblasti/ |title= Минобороны сообщило о боях в 20 км от границы в Курской области |date= 2024-08-09 |publisher= Агентство |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Ресей қарулы күштері Суджаның шығысындағы Махновка ауылын өз бақылауына қайтарып алғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://istories.media/news/2024/08/10/boi-pod-kurskom-den-pyatii-glavnoe/ |title= Бои под Курском. День пятый. Главное |lang= ru |publisher= Важные истории |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}}</ref> Хабарламаларда шайқас аймағы 650 шаршы километрге дейін кеңейгені айтылды.<ref>{{cite news|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-subbotu-sostavila-650-kv-km/ |title= Площадь боевых действий в Курской области в субботу составила 650 кв км |date= 2024-08-09 |publisher= Agents (Russia) |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Кешке Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Смирнов [[Курск]] қаласында ұсталған украин зымыранының сынықтары тұрғын үйлерге құлап, 15 адам зардап шекті деді.<ref>{{cite news |title= Moscow vows 'tough response' to Ukrainian offensive in Russia |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |accessdate= 2024-08-11 |publisher= [[BBC]] |date= 2024-08-11 |lang= en}}</ref> ==== 11 тамыз ==== [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] таңертеңгі баяндамасында түнде Курск облысының аспанында төрт «[[Точка (тактикалық зымыран кешені)|Точка-У]]<nowiki></nowiki>» тактикалық зымыраны мен 14 ұшқышсыз ұшақтың жойылғаны жайлы хабарлады.<ref>{{Cite web |url= https://theins.ru/news/273772 |title= Governor: Debris from a downed missile fell on a nine-story building in Kursk. 13 people were injured |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811115451/https://theins.ru/news/273772}}</ref> 11 тамыз түні [[Украина қарулы күштері]] [[Суджа ауданы]]ның оңтүстік-шығысында орналасқан [[Белая ауданы (Курск облысы)|Белая ауданы]]на кірді, оны аудан басшысы мен губернатордың міндетін атқарушы растады. Аудан басшысы эвакуацияланғандарды қайтып оралмауды өтінді.<ref>{{Cite web |url= https://theins.ru/news/273773 |title= Украинские военные зашли в Беловский район Курской области — глава района |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811101150/https://theins.ru/news/273773 }}</ref> [[Проект]] жобасының мәліметінше, шайқас аймағы 720 шаршы километрге дейін ұлғайды.<ref>{{Cite web|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-voskresene-prodolzhila-rasti/ |title= Площадь боевых действий в Курской области в воскресенье продолжила расти |lang= ru |publisher= Проект |date= 2024-08-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240811224401/https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-voskresene-prodolzhila-rasti/ |date= 2024-08-11}}</ref> ==== 12 тамыз ==== Украина шабуылының кеңеюіне байланысты 12 тамызда Ресей билігі [[Белгород облысы]]ндағы [[Красная Яруга ауданы]]нан бейбіт тұрғындарды эвакуациялай бастады. Красная Яруга ауданы Курск облысының оңтүстігінде орналасқан, Украинамен шектеседі.<ref>{{Cite web |date= 2024-08-12 |title= Authorities in Russia's Belgorod Oblast announce evacuation of border region as Ukrainian incursion reportedly widens |url= https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-belgorod-oblast-announce-evacuation-of-border-region/ |accessdate= 2024-08-12 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-12 |url= https://web.archive.org/web/20240812100905/https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-belgorod-oblast-announce-evacuation-of-border-region/}}</ref> Одақтастардың бір-біріне атып қалу оқиғасында ресейлік Ка-52 тікұшағы Белая ауданындағы {{iw|Кривицкие Буды|Кривицкие Буды|ru|Кривицкие Буды}} ауылында [[2С19|2S19M2]] Msta-S [[Өздігінен жүретін артиллериялық қондырғы|ӨЖАҚ]] ұстаған ресейлік жаяу әскер колоннасына атып қалды.<ref>{{cite news|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385920#entry-shared |publisher= [[Азаттық радиосы]] |title= "Дружественный огонь" в Курской области: российский вертолет ударил по российской военной колонне |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13 |lang= ru}}</ref> Ресей билігі украиналықтардың кем дегенде 28 елді мекенді өз бақылауға алғанын растаса,<ref>{{Cite web|url= https://www.dw.com/ru/vlasti-kurskoj-oblasti-pod-kontrolem-vsu-nahodatsa-28-naselennyh-punktov/a-69921909 |title= ВСУ контролируют 28 населенных пунктов в Курской области |lang= ru |publisher= [[Неміс толқыны]] |date= 2024-08-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240812193420/https://www.dw.com/ru/vlasti-kurskoj-oblasti-pod-kontrolem-vsu-nahodatsa-28-naselennyh-punktov/a-69921909 |date= 2024-08-12}}</ref> украиналық дереккөздер бұл санның 44 болғанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385917#entry-shared |title= Украинский OSINT-проект DeepState заявляет о 44 населенных пунктах в Курской области под контролем ВСУ |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240812174305/https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385917#entry-shared |date= 2024-08-12}}</ref> Украина қарулы күштерінің бас қолбасшысы [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]] оның күштері өз бақылауына 1,000 шаршы км аумақ алғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-incursion-kursk-afa42b9613323901bef07800ac2cae9e |title= Top Ukrainian commander says his forces now control 1,000 square kilometers of Russia's Kursk region |lang= en |publisher= AP News |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-12}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813010317/https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-incursion-kursk-afa42b9613323901bef07800ac2cae9e}}</ref> Украиналық сарбаздар Суджаның орталығымен өтіп бара жатқан видеосын жариялап, қала орталығы Украина қарулы күштерінің бақылауында екенін айтты.<ref name="agents12.08">{{Cite web|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-prevysila-1000-kv-km/ |title= Площадь боевых действий в Курской области превысила 1000 кв км |lang= ru |publisher= agents.media}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240813210405/https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-prevysila-1000-kv-km/ |date= 2024-08-13}}</ref> ==== 13 тамыз ==== 13 тамызда Путин [[Алексей Геннадьевич Дюмин|Алексей Дюмин]]ді Курск облысының қорғанысын басқаруға тағайындады.<ref name="ead1">{{cite news |url= https://eadaily.com/en/news/2024/08/13/alexey-dyumin-has-been-appointed-to-command-who-in-the-northern-direction-mass-media |work= eadaily.com |title= Alexey Dyumin has been appointed to command WHO in the northern direction — Mass media |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813174304/https://eadaily.com/en/news/2024/08/13/alexey-dyumin-has-been-appointed-to-command-who-in-the-northern-direction-mass-media }}</ref><ref>{{cite news |url= https://www.newsweek.com/putin-aleksey-dyumin-kursk-incursion-ukraine-1938502 |work= newsweek.com |title= Putin Puts Former Bodyguard in Charge of Kursk Defense: Reports |date= 2024-08-13 |access-date= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210848/https://www.newsweek.com/putin-aleksey-dyumin-kursk-incursion-ukraine-1938502}}</ref> Украинаның мәліметінше, ресейлік әскерлердің «салыстырмалы түрде аз» саны [[Запорожье облысы|Запорожье]] мен [[Херсон облысы|Херсон]]нан Курскіге көшірілді, бірақ әлі де шабуылды жалғастыруда.<ref>{{cite news |title= Putin pulls units out of Ukraine to defend Russia, Kyiv says |url= https://www.politico.eu/article/vladimir-putin-pull-army-units-out-ukraine-defend-russia-kursk-belgrod-region/ |accessdate= 2024-08-13 |publisher= POLITICO |date= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813182746/https://www.politico.eu/article/vladimir-putin-pull-army-units-out-ukraine-defend-russia-kursk-belgrod-region/}}</ref> Өзінің кешкі сөйлеген сөзінде [[Украина президенті]] [[Владимир Александрович Зеленский|Владимир Зеленский]] оның күштері Курск облысындағы шамамен 1,000 шаршы шақырым аумақты және 74 елді мекенді өз бақылауына алғанын айтты.<ref name=ua74>{{cite news |title= Ukraine war latest: Ukraine controls 74 settlements in Russia's Kursk Oblast, Zelensky says |url= https://kyivindependent.com/ukraine-war-latest-23/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-13}}</ref> Ресейлік [[Россия-24]] мемлекеттік телеарнасы журналистерінің бірі Евгений Поддубный 7 тамызда зардап шеккен аудандардағы шайқас туралы хабар беріп жатқан кезінде көлігіне ұшқышсыз ұшақпен шабуыл жасалып, жарақат алғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964 |title= Russian State TV War Correspondent Survives Drone Attack |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808125858/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964}}</ref> Ресей билігі шабуыл басталғаннан бері кемінде 12 бейбіт тұрғынның қаза тапқанын, кем дегенде 121 адам,<ref name="12dead">{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/12/putin-orders-military-to-dislodge-ukrainian-forces-as-120k-flee-border-area-a86000 |title= Putin Orders Military to 'Dislodge' Ukrainian Forces as 120K Flee Border Area |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210928/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/12/putin-orders-military-to-dislodge-ukrainian-forces-as-120k-flee-border-area-a86000}}</ref> оның ішінде тоғыз бала жараланғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975 |title= Russia Declares Federal Emergency Amid Battle in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235120/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975}}</ref> Ресей қорғаныс министрлігі [[Коренево ауданы]]ндағы [[Общий Колодезь]], [[Каучук (Курск облысы)|Каучук]], [[Алексеевский (Железногорск ауданы)|Алексеевский]] және [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылдары маңындағы және Суджа ауданындағы [[Мартыновка (Курск облысы)|Мартыновка]] бағытында, сондай-ақ [[Коренево]], [[Олешня (Курск облысы)|Олешня]], [[Николаево-Дарьино]], Суджа және [[Михайловка (Суджа ауданы)|Михайловка]] маңайларында украиндық шабуылдары алдын алды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/08/13/minoborony-rf-zayavilo-chto-rossiyskie-voyska-pomeshali-vsu-prorvatsya-vglub-kurskoy-oblasti-v-28-kilometrah-ot-granitsy|title=Минобороны РФ заявило, что российские войска помешали ВСУ прорваться вглубь Курской области в 28 километрах от границы|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-13}}</ref> ==== 14 тамыз ==== Ресей Льгов маңайында ор қазды.<ref>{{Cite web |title= Russian Military Fortifies Southern Outskirts of Lgov, Kursk Oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= Militarnyi |lang= en}}</ref> Ресей Украинаны Курск, [[Воронеж облысы|Воронеж]], Белгород, [[Төменгі Новгород облысы|Төменгі Новгород]], [[Волгоград облысы|Волгоград]], Брянск, [[Орёл облысы|Орёл]] және [[Ростов облысы|Ростов]] облыстарына жаппай әуе және ұшқышсыз шабуыл жасады деп айыптап, 117 ұшқышсыз ұшақ пен төрт зымыранды атып түсіргенін айтты.<ref>{{Cite web |title= Russia claims over 110 downed drones amid reported explosions near airbases |url= https://kyivindependent.com/russia-claims-over-110-downed-drones/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= The Kyiv Independent |last= Denisova |first= Kateryna |lang= en}}</ref> Украинаның мемлекеттік телеарнасы Суджаның Украинаның бақылауында екенін айтып, украин әскерлерінің ресми ғимараттан [[Ресей туы]]н алып, жерге лақтырып жатқанын көрсететін хабар таратты.<ref>{{cite news |title= Ukraine's state TV shows Ukrainian troops pulling down Russian flag in Sudzha |url= https://www.reuters.com/world/europe/ukraines-state-tv-shows-ukrainian-troops-pulling-down-russian-flag-sudzha-2024-08-14/ |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-14}}</ref> Апти Алаудинов бұған қарсы ешқандай дәлел келтірмей, бұл оқиғаның болған жоқ деді.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/14/russia-still-fighting-for-control-of-sudzha-gas-hub-chechen-commander-says-a86016 |title= Russia Still Fighting for Control of Sudzha Gas Hub, Chechen Commander Says |lang= en |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-14}}</ref><ref>{{cite web |url= https://tsn.ua/exclusive/zsu-kontrolyuyut-rosiysku-sudzhu-scho-vidbuvayetsya-u-misti-eksklyuzivniy-reportazh-tsn-2640243.html |title= ЗСУ контролюють російську Суджу: що відбувається у місті - ексклюзивний репортаж ТСН |lang= uk |publisher= tsn.ua}}</ref> Украина 24 сағаттан аз уақыт ішінде 100 ресейлік сарбазды тұтқынға алды деп мәлімдеді де, Зеленський бір күн бұрын басып кіру кезінде «жүздеген» ресейлік әскерилер украиндарға берілді деп мәлімдеді.<ref>{{cite news|title= Ukraine captures over 100 Russian troops in Kursk Oblast in less than a day, Syrskyi says |url= https://kyivindependent.com/in-kursk-ukraine-captures-more-than-100-russian-soldiers/ |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-14}}</ref> Украинаның мемлекеттік қауіпсіздік қызметінің хабарлауынша, бұл ресейлік әскерлердің осы уақытқа дейінгі ең ірі бір рет тапсырылуы болды.<ref>{{Cite web |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470484/ |title= Ukrainian forces capture over 100 Russian soldiers in Kursk Oblast at once – photos, videos |publisher= [[Українська правда]] |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815130819/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470484/}}</ref> Украинаның үш түрлі бағытта ілгерілеуге әрекет жасағаны айтылды: шығысқа қарай [[Суджа]]дан Белица ауылы мен көршілес [[Гирьи]] елді мекеніне, солтүстікке [[Льгов]]қа қарай және солтүстік-батыстағы [[Рыльск]] жолы арқылы [[Коренево]]ға қарай. Льговтан 30 шақырымдай жердегі Каучук елді мекені маңында кескілескен шайқас болды. Ресей әскерлері Льговтың оңтүстігінде және [[Чермошной (Октябрьский ауданы)|Чермошной]]да жаңа окоптар қазды. Украина күштері 1–2 шақырым алға жылжып, Суджадан тазартуды аяқтадық деп мәлімдеді.<ref>{{cite news |url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386010#entry-shared |title= Украинские силы "продвинулись на 1–2 километра" в Курской области России |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814194330/https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386010#entry-shared}}</ref><ref>{{Cite web |title= Russian Military Fortifies Southern Outskirts of Lgov, Kursk Oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= Militarnyi |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814102356/https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/}}</ref> Губернатор Смирнов [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]] қаласын эвакуациялауды бұйырды.<ref>{{Cite web |title= Authorities in Russia's Kursk Oblast order evacuation of another town |url= https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-kursk-oblast-order-evacuation-of-another-town/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814234932/https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-kursk-oblast-order-evacuation-of-another-town/}}</ref> Украина әскерилері Курск облысының үстінде [[Су-34]] ұшағын атып түсіргенін мәлімдеді.<ref name=Su34>{{Cite web|title= Ukraine said it shot down a $36 million Su-34 bomber jet inside Russia |url= https://www.businessinsider.com/ukraine-shot-down-russia-su-34-jet-over-kursk-military-2024-8 |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-14 |author= Mikhaila Friel |publisher= Business Insider |lang= en}}</ref> ==== 15 тамыз ==== Ресей Курск облысының [[Глушково ауданы]]н эвакуациялағанын хабарлады.<ref> {{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-evacuate-thousands-more-kursk-region-attacked-by-ukraine-2024-08-15/ |title= Russia to evacuate thousands more from Kursk region attacked by Ukraine |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Perry, Michael |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> Украинаның әскери қолбасшысы [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]] генерал [[Эдуард Михайлович Москалёв|Эдуард Москалёв]] басқаратын [[Украинаның Курск облысын басып алуы|әскери әкімшіліктің құрылғанын жариялап]], қазір облыстағы 82 елді мекен Киевтің бақылауында екенін айтты.<ref>{{Cite web |title= Ukraine forms military administration in Russia's Kursk Oblast, Syrskyi says |url= https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815153617/https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/}}</ref> Өзінің кешке айтқан сөзінде Зеленський украиндықтардың Суджаны басып алғанын айтты.<ref>{{Cite web |title= BREAKING: Zelensky confirms full capture of Russian town of Sudzha in Kursk Oblast |url= https://kyivindependent.com/breaking-zelensky-confirms-full-capture-of-russian-town-of-sudzha-in-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815150301/https://kyivindependent.com/breaking-zelensky-confirms-full-capture-of-russian-town-of-sudzha-in-kursk-oblast/}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] Крупец ауылын қайтарып алғанын мәлімдеді. Ол сондай-ақ Украина қарулы күштерінің шамамен екі шақырымға ілгерілегенін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://t.me/meduzalive/111110 |title= Российские войска освободили село Крупец в Курской области, заявило Минобороны РФ |publisher= [[Медуза]] |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-16 |url= https://web.archive.org/web/20240816035540/https://t.me/meduzalive/111110}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/08/15/glavkom-vsu-ob-yavil-o-sozdanii-voennoy-komendatury-v-kurskoy-oblasti |title= Главком ВСУ объявил о создании военной комендатуры в Курской области |accessdate= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815135643/https://meduza.io/news/2024/08/15/glavkom-vsu-ob-yavil-o-sozdanii-voennoy-komendatury-v-kurskoy-oblasti}}</ref> Италияның [[RAI]] желісі мен Украинаның [[Громадське]] желісінің журналистері Суджа ауданында болып, жергілікті тұрғындардан сұхбат алды.<ref> {{Cite web|url= https://x.com/tg1rai/status/1823789746813857817?s=46 |title= Da otto giorni ormai l'esercito ucraino è penetrato in territorio russo. #Zelensky rivendica, #Mosca sostiene di aver fermato le truppe di #Kiyv. Oltre il confine è riuscita ad arrivare la troupe del #Tg1 con la nostra inviata @StefaniaBattis4 Questo è quello che ha trovato |lang= it |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{YouTube|zmuUz06JFaU|«Суджа була Сумської губернії»: росіяни в Курській області / hromadske}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://hromadske.ua/en/war/229484-are-the-hostilities-in-kursk-oblast-just-the-beginning-interview-with-military-expert-mykhailo-samus |title= Are the hostilities in Kursk Oblast just the beginning? Interview with military expert Mykhailo Samus |lang= en |publisher= [[Громадьске]] |author= Гаврилець, Сергій |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> ==== 16 тамыз ==== Украина Қарулы Күштерінің 80-десанттық-шабуылдаушы бригадасы басып кірудің алғашқы сағаттарында ресейлік бекеттің қирағанын және 50-ден астам ресейлік сарбаздың тұтқынға алынғанын көрсететін видео жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://ua.korrespondent.net/ukraine/4709484-ziavylosia-video-pershykh-hodyn-proryvu-na-kurschyni |title= З явилося відео перших годин прориву на Курщині |publisher= ua.korrespondent.net |lang= ru |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://kyiv24.news/news/proryv-kordonu-robota-aviacziyi-ta-poloneni-zyavylys-kadry-pershyh-godyn-operacziyi-v-kurskij-oblasti |title= Перші години наступу на Курську область: з'явилось відео |date= 2024-08-16 |publisher= КИЇВ24 |lang= uk |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{cite web|url= https://www.bbc.com/news/live/c8dpgeq01n0t |title= Ukraine orders evacuation of eastern city as Russian forces advance |lang= en |publisher= BBC news |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> Украина әскерінің Белгород облысындағы [[Вязовое (Красная Яруга ауданы)|Вязовое]] ауылына кіргені хабарланды.<ref>{{Cite web|url= https://liveuamap.com/en/2024/15-august-ukrainian-military-presence-reported-in-vyazovoye |title= Ukrainian military presence reported in Vyazovoye village of Belgorod region |lang= en |publisher= Live UA Map |accessdate= 2024-08-17}}</ref> Ресейдің шайқас аймақтарынан тыс жерде жұмыс істеуге уәде беріп, айына шамамен 2500 АҚШ доллары көлеміндегі жалақымен қорғаныс құрылысына окоп қазушыларды жалдап жатқаны хабарланды. Спутниктен түсірілген суреттер аймақтағы ресейлік траншельдердің кеңеюін көрсетті.<ref>{{cite news |last= Murray |first= Warren |title= Ukraine war briefing: Russia hiring trench diggers after Kursk invasion |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/16/ukraine-war-briefing-russia-hiring-trench-diggers-after-kursk-invasion |accessdate= 2024-08-16 |publisher= [[The Guardian]] |date= 2024-08-16}}</ref> [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]]дағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзені арқылы өтетін негізгі автомобиль көпірін Украина әскерилері қазір [[Украинаның Курск облысын басып алуы|Украина бақылауындағы Ресей аумағы]]нан батысқа қарай шамамен 50 шақырым жерде қиратты. Көпірдің жоғалуы аудандағы ~20,000 бейбіт тұрғындардың құрлық жолдары арқылы қоныс аударуына кедергі келтіруі мүмкін.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-says-its-forces-advance-1-3-km-russias-kursk-region-2024-08-16/ |title= Ukraine says it keeps advancing, 'strengthening positions' in Kursk region |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-19}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.canberratimes.com.au/story/8733023/ukraine-destroys-bridge-in-russias-kursk-region/ |title= Ukraine 'destroys bridge' in Russia's Kursk region |lang= en |publisher= Canberra Times |date= 2024-08-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240818003625/https://www.canberratimes.com.au/story/8733023/ukraine-destroys-bridge-in-russias-kursk-region/ |date= 2024-08-18}}</ref> [[Украина арнайы операцияларының күштері]]нің 8-полкі ресейлік жүк көлігіне шабуыл жасап, «бірнеше минуттың ішінде» ондаған сарбазды өлтіргені туралы видео жариялады.<ref name=SOF>{{Cite web|url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470548/ |title= Dozen Russian soldiers killed in a few minutes: Ukrainian Special Forces show results of ambush in Kursk Oblast – video |publisher= [[Українська правда]] |accessdate= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818020623/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470548/}}</ref> [[Украина Мәдениет және ақпараттық саясат министрлігі]] [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]]нің [[Суджа]]дағы ескерткішін украин әскерлері қиратып жатқан сәтінің суреттерін жариялады.<ref>{{Cite web |title= Lenin monument demolished in Sudzha, Kursk Oblast – photos |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/16/7470722/ |accessdate= 2024-08-17 |publisher= [[Українська правда]] |lang= en |date= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817082852/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/16/7470722/}}</ref><ref>{{Cite news |last= Hardaker |first= Daniel |date= 2024-08-17 |title= Ukrainian troops topple Lenin statue in Russia |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/17/russia-ukraine-zelensky-putin-war-latest-news-kursk-bridge/ |accessdate= 2024-08-18 |publisher= [[The Telegraph]] |lang= en |issn= 0307-1235}}</ref> ==== 17 тамыз ==== Орыс әскерлері [[Тёткино (Курск облысы)|Тёткино]] мен [[Попово-Лежачи]] маңындағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінің оң жағалауынан шегініп, сол аудандағы екі көпірді жарып жібергенін хабарланды.<ref>{{cite web |date= 2024-08-17 |title= «Взорвали мосты». Российские военкоры сообщают об «организованном отступлении» оккупантов на восточный берег реки Сейм возле Теткино |url= https://nv.ua/world/countries/kurskaya-oblast-rossiyane-soobshchayut-ob-otstuplenii-okkupantov-vozle-tetkino-50443768.html |accessdate= 2024-08-17 |lang= ru}}</ref> 17 тамызда хабарланғандай, [[ҰҚШҰ]] елдері басып кіруді қолдамайды да, айыптамайды да.<ref name="mt17">{{cite news|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/16/druzhestvennie-putinu-strani-otkazalis-osudit-vtorzhenie-vsu-v-kurskuyu-oblast-a139664 |title= «Дружественные» Путину страны отказались осудить вторжение ВСУ в Курскую область |lang= ru |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004240/https://www.moscowtimes.ru/2024/08/16/druzhestvennie-putinu-strani-otkazalis-osudit-vtorzhenie-vsu-v-kurskuyu-oblast-a139664}}</ref> [[Украина қарулы күштері]] [[Коренево]] ауылын басып алды деп мәлімдегенімен, ресейлік әскерилер бұл елді мекенді даулы деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386221 |title= Неподтвержденные сообщения о взятии ВСУ райцентра Коренево в Курской области |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}}</ref> ==== 18 тамыз ==== [[Сурет:The 80th Air Assault Brigade captured a T-90M Proryv tank in the Kursk region.jpg|нобай|оңға|Украин әскерлерінің өзіне алып қойған ресейлік [[Т-90]] танкі]] Украин күштері [[Званное]] өзенінің маңындағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінен өтетін тағы бір көпірді құлатты.<ref>{{cite news |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/18/ukraine-says-struck-another-bridge-in-russias-kursk-region-a86059 |title= Ukraine Says Struck Another Bridge in Russia's Kursk Region |accessdate= 2024-08-18 |publisher= [[The Moscow Times]]}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224306/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/18/ukraine-says-struck-another-bridge-in-russias-kursk-region-a86059}}</ref><ref name=ISW_2024-08-16>{{cite web |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-16-2024 |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 16, 2024 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-18 |work= understandingwar.org |lang= en |author= Kateryna Stepanenko; Christina Harward; Riley Bailey; Angelica Evans; Frederick W. Kagan}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817000945/https://understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-16-2024}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.rainews.it/video/2024/08/russia-le-forze-ucraine-mettono-fuori-uso-un-altro-ponte-nella-regione-di-kursk---video-2f66f24a-c1f4-4690-9b90-4bd53e24b072.html |title= Russia, le forze ucraine mettono fuori uso un secondo ponte nella regione di Kursk – Video |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-18 |accessdate= 2024-08-19 |publisher= [[Дождь]] |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224305/https://www.rainews.it/video/2024/08/russia-le-forze-ucraine-mettono-fuori-uso-un-altro-ponte-nella-regione-di-kursk---video-2f66f24a-c1f4-4690-9b90-4bd53e24b072.html}}</ref> 80-әуе шабуылдау бригадасы Курск облысында өзіне алып қойған [[Т-90М]] танкі бар видео жариялады. Олар танкті жөндедік және оны орыстарға қарсы пайдаланамыз деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web |url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html |title= Paratroopers show off Russia's latest T-90M "Proryv" tank captured in Kursk region |accessdate= 2024-08-18}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224302/https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html}}</ref> Ресейлік блогерлердің хабарлауынша, Украина да, Ресей де Курскідегі шайқаста өз күштерін күшейтті, Ресей басқа майдандардағы күштердің бір бөлігін Курскіге көшірді.<ref name=newsweek20240818>{{cite news |title= Kursk invasion map shows Ukrainian advances in new locations |url= https://www.newsweek.com/ukraine-russia-war-kursk-invasion-advances-map-isw-1940807 |accessdate= 2024-08-18 |publisher= Newsweek |date= 2024-08-18 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224302/https://www.newsweek.com/ukraine-russia-war-kursk-invasion-advances-map-isw-1940807}}</ref> 501-жеке теңіз жаяу әскер батальонының теңіз жаяу әскерлері [[Апанасовка (Курск облысы)|Апанасовка]] ауылдық әкімшілік ғимаратынан [[Ресей туы]]н жұлып алғаны түсірілген видеоны жариялады.<ref>{{cite web |last= Zimko |first= Oleksandra |title= Marines of 501st Separate Battalion remove Russian flag in Kursk region |url= https://newsukraine.rbc.ua/news/marines-of-501st-separate-battalion-remove-1724002539.html |publisher= [[РБК]]-Украина |accessdate= 2024-08-19}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820034613/https://newsukraine.rbc.ua/scroll-load/1724002539?lt=1&st=0}}</ref> ==== 19 тамыз ==== Ресей украин әскерилері [[Коренево ауданы]]ндағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзені арқылы өтетін үшінші және соңғы көпірді қиратып, 700 шаршы шақырымнан астам ресейлік аумақта логистикалық қиындықтар тудырды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://ukranews.com/ua/news/1027646-v-rosiyi-skarzhatsya-na-znyshhennya-zsu-ostannogo-mosta-cherez-richku-sejm |title= В Росії скаржаться на знищення ЗСУ останнього моста через річку Сейм |last= Fandorin |first= Olga |date= 2024-08-19 |lang= uk |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-19 |url= https://web.archive.org/web/20240819225742/https://ukranews.com/ua/news/1027646-v-rosiyi-skarzhatsya-na-znyshhennya-zsu-ostannogo-mosta-cherez-richku-sejm}}</ref> Кешкі сөйлеген сөзінде президент Зеленський украин күштері Курск облысындағы 92 елді мекен мен Ресейдің 1,250 шаршы шақырым жерін өз бақылауына алғанын айтты.<ref>{{Cite web |title= Ukraine in control of 92 settlements in Russia's Kursk Oblast, Zelensky claims |url= https://kyivindependent.com/ukraine-in-control-of-92-settlements-in-russias-kursk-oblast-zelensky-claims/ |accessdate= 2024-08-20 |author= Kateryna Denisova |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820034606/https://kyivindependent.com/ukraine-in-control-of-92-settlements-in-russias-kursk-oblast-zelensky-claims/}}</ref> ==== 20 тамыз ==== [[Ресей Ішкі істер министрлігі]] [[Брянск облысы|Брянск]], Курск пен Белгород облыстарының тұрғындарына украиналық күштер жинай алатын ақпаратқа байланысы бар онлайн танысу сайттары мен қауіпсіздік камераларын қолданбасын деп ескертті.<ref>{{Cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/20/dont-use-dating-sites-amid-kursk-incursion-russia-tells-border-region-residents-a86079 |title= Don't Use Dating Sites Amid Kursk Incursion, Russia Tells Border Region Residents |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-20 |lang= en |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015034/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/20/dont-use-dating-sites-amid-kursk-incursion-russia-tells-border-region-residents-a86079}}</ref> Ресей Қорғаныс министрі [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]] өзінің орынбасары және [[Ингушетия]]ның бұрынғы басшысы [[Юнус-Бек Баматгирейұлы Евкуров|Юнус-Бек Евкуров]]ты өзі басқаратын Шекаралас аумақтардың қауіпсіздік мәселелері жөніндегі үйлестіру кеңесіндегі орынбасары ретінде тағайындады. Белоусов сөзінше, Евкуров 20 тамызда Курск облысында жүрген болатын.<ref name="yevkurov"/> [[Украина Қорғаныс министрлігі]] [[Новоивановка (Глушково ауданы)|Новоивановка]] және [[Кульбаки (Курск облысы)|Кульбаки]] ауылдарына қарай ілгерілегенін мәлімдеді. Сондай-ақ [[Коренево]]ға оңтүстіктен шабуыл жасалып жатқаны айтылған. Суджа–Курск–[[Мартыновка (Курск облысы)|Мартыновка]] жолындағы елді мекен де Украинаның бақылауында деп мәлімделді, олар да оңтүстіктегі Плеховоны басып алды, бірақ Борки, Очеретяне? және [[Гирьи]]дің Ресейдің бақылауында екенін мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://24tv.ua/operatsiya-kurskiy-oblasti-genshtab-pokazav-kartu-teritoriy-yaki_n2622739 |title= Генштаб вперше показав карту територій, які ЗСУ контролюють у Курській області |date= 2024-08-20 |publisher= 24 Канал |lang= uk |accessdate= 2024-08-20}}</ref> ==== 21 тамыз ==== Украина Сейм өзенінің бойында ресейлік күштер пайдаланған бірнеше [[понтон көпір]]лерін қиратты деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/ukraine-says-destroyed-russian-army-pontoon-bridges-in-kursk-region-a86097 |title= Ukraine Says Destroyed Russian Army Pontoon Bridges in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-20 |lang= en |accessdate= 2024-08-21}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821141348/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/ukraine-says-destroyed-russian-army-pontoon-bridges-in-kursk-region-a86097}}</ref> [[Ресей Әскери-әуе күштері]] Украинаның бақылауындағы Ресей территориясында 27 басқарылатын әуе бомбасын қолданып, 17 әуе соққысын жасады да, [[Ресей армиясы]] Украина шекарасындағы Порозок және Пожне елді мекендеріне артиллериялық соққы берді.<ref name=med21>{{Cite web|url= https://meduza.io/live/2024/08/21/voyna |title= Война Девятьсот десятый день. Хроника «Медузы» |lang= ru |publisher= [[Медуза]] |date= 2024-08-21 |accessdate= 2024-08-22}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821215507/https://meduza.io/live/2024/08/21/voyna}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] өз күштері Украинаның Комаровка, Коренево, Малая Локня және Русская Конопелка шабуылдарына тойтарыс беріп, Курск облысындағы сегіз ауыл мен [[Сумы облысы]]ндағы тоғыз ауыл маңында украин әскерлеріне шабуыл жасады деп мәлімдеді.<ref name=med21/> ==== 22 тамыз ==== Украина авиациясы америкалық [[GBU-39]] жоғары дәлдіктегі бомбаларымен ресейлік «взводтың күшті нүктесіне» жасалған соққының видеосын жариялады. Олар «ұшқышсыз ұшу аппаратының командалық пункті, электронды соғыс бөлімшесі, техника, қару-жарақ және Ресей Федерациясының 40-қа жуық қызметкері соққыға жығылды» деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/22/7471475/index.amp |title= Ukraine's Air Force strikes Russian platoon strong point in Kursk Oblast – video |lang= en |publisher= [[Українська правда]] |date= 2024-08-22 |accessdate= 2024-08-23}}</ref> ==== 23 тамыз ==== Орыс сарбаздары №11 әйелдер түрмесінде баррикада жасады. Малая Локня ауылында ғимаратты «бекініске» айналдырып, күзет мұнараларын атыс орындары ретінде пайдаланып, басқа қорғаныстардың арасында траншеялар жасады. Түрме күзетшілері де ресейлік әскерлермен бірге 200 әйел тұтқынды көтере алатын мекемені қорғауға қатысқан. Украин әскерлері нысанды қоршауға алып, оған шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://www.unian.ua/war/boji-v-kurskiy-oblasti-malaya-loknya-zsu-shturmuyut-koloniyu-12736299.html|title=В Курській області ЗСУ штурмують жіночу колонію, в якій сховалися війська РФ, - ЗМІ (фото)|work=www.unian.ua|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824070612/https://www.unian.ua/war/boji-v-kurskiy-oblasti-malaya-loknya-zsu-shturmuyut-koloniyu-12736299.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://hromadske.radio/news/2024/08/23/zsu-na-kurshchyni-shturmuiut-zhinochu-koloniiu-de-rosiia-trymala-ukrainskykh-polonenykh|title=ЗСУ на Курщині штурмують жіночу колонію, де Росія тримала українських полонених|date=2024-08-23|publisher=[[Громадське]] радіо|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824072129/https://hromadske.radio/news/2024/08/23/zsu-na-kurshchyni-shturmuiut-zhinochu-koloniiu-de-rosiia-trymala-ukrainskykh-polonenykh}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://novynarnia.com/2024/08/23/na-kurshhyni-dshv-zsu-shturmuyut-budivlyu-zhinochoyi-koloniyi-video/|title=На Курщині ДШВ ЗСУ штурмують будівлю жіночої колонії. ВІДЕО|date=2024-08-23|work=novynarnia.com|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824070625/https://novynarnia.com/2024/08/23/na-kurshhyni-dshv-zsu-shturmuyut-budivlyu-zhinochoyi-koloniyi-video/}}</ref> ==== 24 тамыз ==== Ресейлік милблогерлердің айтуынша, Ресей әскері [[Борки (Суджа ауданы)|Борки]] елді мекенін жаулап алды.<ref name="ISW 2024-08-24">{{Cite web |title=Russian Offensive Campaign Assessment, August 24, 2024 |author=Barros, George; Mappes, Grace; Wolkov, Nicole; Bailey, Riley; Gasparyan, Davit |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]]|date=2024-08-24 |accessdate=2024-08-25 |url=https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-24-2024}}</ref> ==== 25 тамыз ==== Кешкі сөйлеген сөзінде президент Зеленський украин күштері бір-үш шақырымға ілгерілегенін, нәтижесінде тағы екі белгісіз елді мекенді басып алғанын, тағы бірінде белсенді операциялар жүріп жатқанын мәлімдеді.<ref>{{cite press release |url=https://www.president.gov.ua/en/news/zhodnogo-dnya-svit-ne-maye-zabuvati-sho-razom-mi-silnishi-ni-92837 |title=The World Must Not Forget for a Single Day That Together, We Are Stronger Than Any Terrorist – Address by the President |date=2024-08-25 |lang= en |accessdate=2024-08-24}}</ref><ref>{{cite web |url=https://newsukraine.rbc.ua/news/ukrainian-armed-forces-advance-in-kursk-region-1724612341.html |title=Ukrainian Armed Forces advance in Kursk region, take control of two more settlements - Zelenskyy |date=2024-08-25 |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-26 |url= https://web.archive.org/web/20240826061924/https://newsukraine.rbc.ua/scroll-load/1724611169?lt=2&st=1}}</ref> ==== 30 тамыз ==== Ресейлік әскерлер Кореневоны қайтарып алды.<ref>{{Cite web |title=Russians retake village of Korenevo in Kursk Oblast – Deep State |url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/30/7472586/ |accessdate=2024-08-30 |publisher=[[Українська правда]] |lang=en}}</ref> ==== 5 қыркүйек ==== Президент Зеленський 60 мың ресейлік әскердің Запорожье мен Херсон облыстарынан Курск облысына қайта орналастырылғанын және бұрынғы аудандарда атылған ресейлік снарядтардың саны азайғанын мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Russians redeployed 60,000 troops to Kursk Oblast – Zelenskyy |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/09/5/7473581/index.amp |publisher= [[Українська правда]] |last= Balachuk |first= Iryna |date= 2024-09-05 |accessdate= 2024-09-05}}</ref> ==== 7 қыркүйек ==== Курск облысында украин күштері SDB бомбалары мен HIMARS зымырандары арқылы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінің үстіндегі екі көпір мен [[Оса (зениттік зымыран кешені)|Оса]] әуе қорғаныс жүйесін қиратты деп мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Defense Forces strike again at crossings in the Kursk oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/defense-forces-strike-again-at-crossings-in-the-kursk-oblast/?utm_source=rss&utm_medium=rss&utm_campaign=defense-forces-strike-again-at-crossings-in-the-kursk-oblast |lang= en |work= mil.in.ua |date= 2024-09-07 |accessdate= 2024-09-08}}</ref> === Ресей қарсы шабуылы === ==== 10 қыркүйек ==== 6 тамызда Украинаның басып кіруінен кейін Путин өз әскерлеріне 1 қазанға дейін Курск облысының басып алынған ауданын қайтарып алуға бұйрық бергені хабарланды.<ref>{{cite web |author=Evans, Angelica; Hird, Karolina; Wolkov, Nicole; Stepanenko, Kateryna; Barros, George |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 21, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-21-2024-0 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |accessdate= 2024-08-28}}</ref> 10 қыркүйекте Ресей армиясы [[Коренево ауданы]]нда Ресейдің ілгерілегені туралы хабарлай отырып, Курск облысында қарсы шабуыл операциясын бастағаны хабарланды. [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]] сонымен қатар ресейлік күштердің [[Снагость]]қа кіргенін мәлімдеді.<ref>{{cite news |title=Russia claims to counterattack against Ukraine in Kursk Oblast |url=https://kyivindependent.com/russia-claims-pushing-back-against-ukraine-in-kursk-oblast/ |publisher=The Kyiv Independent |date=2024-09-11 |accessdate=2024-09-11}}</ref> Орыс әскерлері [[Гордеевка (Курск облысы)|Гордеевка]] және [[Внезапное]] елді мекендерін басып алды деп мәлімдеді.<ref>{{cite news |title=Russia Launches Counteroffensive in Kursk Region, Pro-Kremlin Sources Say |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/09/11/russia-launches-counteroffensive-in-kursk-region-pro-kremlin-sources-say-a86330 |publisher=[[The Moscow Times]] |date=2024-09-11 |accessdate=2024-09-11}}</ref> ==== 11 қыркүйек ==== Ресейдің Курск облысының [[Коренево ауданы]]ндағы қарсы шабуылы жалғасты, кейбір ресейлік ақпарат көздері 165 шаршы шақырымдай жер қайтарылды деп, Алаудинов «10 шақты елді мекенді» қайтарып алғанын хабарлады. Бұл операциялар Украина әскерлерін Курск облысынан [[Покровск (Украина)|Покровск]] түбіндегі шайқастарға қайта орналастыру кезінде болды, украиндық блогердің айтуынша, бұл Курсктегі ресейлік күштерге басымдық берді.<ref>{{cite web|publisher= [[Kyiv Post]] |url= https://www.kyivpost.com/post/38812 |title= Russia Claims Early Success as Major Counteroffensive in Kursk Region Begins |date= 2024-09-11}}</ref><ref>{{cite web|publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-09-11 |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/9/11/russia-claims-kursk-counteroffensive-pushing-back-ukraine-forces |title= Russia claims Kursk counteroffensive pushing back Ukraine forces}}</ref><ref>{{cite web|url= https://abcnews.go.com/International/russia-appears-launched-initial-major-counterattack-ukraine-kursk/story?id=113589694 |title= Russia appears to have launched initial major counterattack against Ukraine in Kursk |first= Patrick |last= Reevell |publisher= ABC News |date= 2024-09-11 |accessdate= 2024-09-14}}</ref> Қарсы шабуылдың мақсаттарының бірі Сейм өзені мен Украина арасындағы оқшауланған орыс әскерлерін босату болды.<ref>{{cite web|publisher= [[The New York Times]] |first= Marc |last= Santora |date= 2024-09-14 |url= https://www.nytimes.com/2024/09/14/world/europe/ukraine-russia-war-kursk.html |title= Ukrainian Troops Talk of Stiffer Resistance as They Fight in Russian Territory}}</ref> ==== 12 қыркүйек ==== [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] [[Апти Аронұлы Алаудинов|Алаудинов]]тың 10 елді мекеннің қайтарылғаны туралы мәлімдемесін қайталап, бұл Апанасовка, Бяхово, Вишневка, Викторовка, Внезапное, Гордеевка, Краснооктябрьский, Обуховка, Снагость және 10-ый Октябрь елді мекендері деп нақтылады. Геолокацияланған бейнелер Ресейдің Снагость пен Краснооктябрьскийді қоса алғанда, 58 шаршы шақырымға ілгерілегенін растады, бірақ еш ауылды басып алмағанын көрді. [[Соғыс зерттеу институты]] Ресейдің бұл жетістіктері Украинаның толық бақылауында болмаған аймақтарда болды деді. Украина бір мезгілде Курск облысындағы негізгі аймағынан тыс операцияларды кеңейтіп, {{iw|Новый Путь (Курск облысы)|Новый Путь|ru|Новый Путь (Курская область)}} маңындағы [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]]ның оңтүстік-батысына шабуыл жасап, ілгерілей бастады.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 12, 2024 |author= Wells, Katherine; Evans, Angelica; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Zehrung, Haley; Hird, Karolina; Bailey, Riley |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-09-12 |accessdate= 2024-09-14 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-12-2024}}</ref> ==== 13 қыркүйек ==== Украина күштері Ресеймен шекарадан Веселоеден оңтүстікке қарай үш шақырым алға жылжып, Глушково қаласынан оңтүстік-батысқа қарай тағы да қозғалды деген ақпарат расталды. Ресейдің Снагостьты басып алғаны көзбен расталды, ал ресейлік дереккөздер Украинаның Курск шұңқыры арқылы одан әрі ілгергенін мәлімдеді.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 13, 2024 |author= Barros, George; Evans, Angelica; Harward, Christina; Bailey, Riley; Zehrung, Haley; Gasparyan, Davit |publisher= Соғыс зерттеу институты |date= 2024-09-13 |accessdate= 2024-09-14 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-13-2024}}</ref> ==== 16 қыркүйек ==== Ресей билігі Курск облысының [[Рыльск ауданы|Рыльск]] және [[Хомутовка ауданы|Хомутовка]] аудандарындағы Украина шекарасынан 15 шақырым жерде орналасқан елді мекендерді көшіруге бұйрық берді.<ref>{{cite web|title= Russia evacuates border villages in Kursk region |publisher= [[France 24]] |date= 2024-09-16 |accessdate= 2024-09-16 |url= https://www.france24.com/en/live-news/20240916-russia-evacuates-border-villages-in-kursk-region}}</ref> Ресей Қорғаныс министрлігі Борки және Успеновка ауылдарын қайтарып алғанын мәлімдеді.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 16, 2024 |author= Barros, George; Mappes, Grace; Harward, Christina; Hird, Karolina; Zehrung, Haley; Gasparyan, Davit; Ganzeveld, Annika |publisher= Соғыс зерттеу институты |date= 2024-09-16 |accessdate= 2024-09-17 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-16-2024}}</ref> ==== 18 қыркүйек ==== [[Украинаның Курск облысын басып алуы|Украинаның Курск облысындағы әскери әкімшілігі]] Ресейдің қарсы шабуылы тоқтатылды деп мәлімдеді. Алайда басқалары қарсы шабуыл әлі толық қарқын алған жоқ деп болжады.<ref>{{cite web |title=Russia's Kursk counteroffensive halted, Kyiv claims |work=The Kyiv Independent |date=2024-09-18 |accessdate=2024-09-18 |url= https://kyivindependent.com/russias-kursk-oblast-counteroffensive-halted-kyiv-claims/n}}</ref><ref>{{Cite web |author= Lister, Tim; Gak, Kosta |date= 2024-09-14 |title= Russia begins efforts to expel Ukraine from Kursk but counter-attack is yet to gain momentum |url= https://www.cnn.com/2024/09/14/europe/russia-begins-ukraine-counter-attack-kursk-intl/index.html |accessdate= 2024-09-19 |publisher=[[CNN]] |lang=en}}</ref> == Байланысты оқиғалар == === Липецк облысы === 9 тамызда сағат 03:00 шамасында [[Липецк облысы]]ндағы көршілес [[Курск]] қаласындағы Липецк-2 аэродромына ұшқышсыз ұшу аппараты шабуыл жасап, тұрғындар күшті жарылыс түсірілген видеоны жариялады. Төтенше жағдай жарияланып, төрт ауыл қауіпсіз жерге көшірілді. Украинаның мәліметінше, шабуыл кезінде аэродромда 700 басқарылатын әуе бомбасы мен ресейлік әскери ұшақ болған, ал ұшқышсыз ұшақтар басқарылатын әуе бомбалары бар қоймаларға және аэродром аймағындағы басқа да бірқатар нысандарға соққы жасаған. Шабуылдан кем дегенде алты адам жарақат алды.<ref>{{Cite web |title= Russia's Lipetsk region under 'massive' drone attack, governor says |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/russias-lipetsk-region-under-massive-drone-attack-governor-says |accessdate= 2024-08-09 |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809080759/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/russias-lipetsk-region-under-massive-drone-attack-governor-says}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/ukrainian/articles/cz73w0xe281o |title= Розбита колона біля Рильська та удари по аеродрому в Липецьку. Що відомо про нові атаки ЗСУ |lang= uk |publisher= BBC Ukraine |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210858/https://www.bbc.com/ukrainian/articles/cz73w0xe281o}}</ref> === Белгород облысы === 9 тамызда Ресей билігі шекарадағы [[Шебекино]] қаласына әуе шабуылынан бір адамның қаза тапқанын, оның салдарынан екі адам жараланғанын және тоғыз көпқабатты үй, 18 үй мен 10 көлікке зақым келгенін хабарлады.<ref>{{Cite web |title= Ukrainian Drone, Missile Strike Kills 1 in Russia's Belgorod Region |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/ukrainian-drone-missile-strike-kills-1-in-russias-belgorod-region-a85974 |accessdate= 2024-08-09 |publisher= The Moscow Times |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234635/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/ukrainian-drone-missile-strike-kills-1-in-russias-belgorod-region-a85974 }}</ref> 10 тамыздағы таңда украинашыл да, ресейшіл де дереккөздер украин әскерінің [[Белгород облысы]]ндағы [[Пороз]] ауылын жаулағанын мәлімдеді.<ref name="Khurshudyan810"/><ref name=bbc_crkm08rv5m0o>{{cite web |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |title= Ukrainian troops now up to 30km inside Russia, Moscow says |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11 |lang= en |author= Matt Murphy; Sofia Ferreira Santos}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813012509/https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o}}</ref> 14 тамызда облыста губернатор [[Вячеслав Владимирович Гладков|Вячеслав Гладков]] төтенше жағдай жариялады.<ref>{{Cite web |title= Belgorod declares state of emergency over incursion - governor |url= https://www.rte.ie/news/ukraine/2024/0814/1464876-russia-ukraine/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= RTE |lang= en}}</ref> 27 тамызда Украин әскерлерінің Белгород облысына басып кіргені туралы хабарлар пайда болды, оны Гладков мойындады, ол «жау шекарадан өтуге тырысуда» деді, бірақ жағдай бақылауда екенін айтты.<ref>{{Cite web |date=2024-08-27 |title=Ukraine Launches Attack on Belgorod Region, Pro-Kremlin Sources Say |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/08/27/ukraine-launches-attack-on-belgorod-region-pro-kremlin-sources-say-a86163 |accessdate=2024-08-27 |publisher=[[The Moscow Times]]}} {{Wayback|date=2024-08-29 |url= https://web.archive.org/web/20240829193408/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/27/ukraine-launches-attack-on-belgorod-region-pro-kremlin-sources-say-a86163}}</ref> === Беларусь–Украина шекарасы === 10 тамызда [[Беларусь]] Украинамен шекаралас аймақтарға «Искандер» зымыранын, «[[Полонез (ДАРЖ)|Полонез]]<nowiki></nowiki>» [[Дүркіндетіп ату реактивті жүйесі|ДАРЖ]] және арнайы жасақтар жібергенін хабарлады. Бұл мәлімдеме [[Беларусь президенті|президент]] [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]]ның Беларусь әуе кеңістігінде атып түсірілген украиналық ұшқышсыз ұшқыштар туралы мәлімдемесінен кейін жасалды. [[Украина ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесі]]нің (ҰҚҚК) жалған ақпаратпен күрес орталығының басшысы Андрій Коваленко [[Минск]]інің бұл әрекетін Ресейге көмектесу және украиналық қолбасшылықтың назарын Беларусь бағытына аудару әрекеті деп түсіндірді.<ref name="bbc10aug-bel">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3A2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a#asset:2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a |title= Война в Украине: Сырский заявил, что ВСУ контролируют 74 населенных пункта в Курской области |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210913/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3A2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a#asset:2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a}}</ref> 11 тамызда [[Беларусь Қорғаныс министрлігі]] өз танктерін Украинамен шекарадағы әскерлер тобын күшейту үшін жылжытатынын хабарлады.<ref name="bbc11aug-bel">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3Acf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5#asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5 |title= Belarus sends tanks to border with Ukraine |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811094106/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5#asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5}}</ref> == Реакция == === Ресей === [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] әуелі 6 тамызда шабуылға қарсы тойтарыс бергенін мәлімдеді. Министрлік «Украинаның диверсиялық тобы шығынға ұшырағаннан кейін өз аумағына шегінді, кейбір жауынгерлер мемлекеттік шекараға іргелес аумақта позиция орнатуға әрекеттенді, алайда оларды Ресей армиясының бөлімшелері тоқтатты» деп мәлімдеді.<ref name="nva">{{Cite web|url= https://english.nv.ua/nation/ukrainian-army-allegedly-enter-kursk-oblast-fighting-continues-russian-media-50440534.html |title= Ukrainian forces reportedly enter Kursk Oblast as border fighting continues – Russian media |publisher= english.nv.ua |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806211618/https://english.nv.ua/nation/ukrainian-army-allegedly-enter-kursk-oblast-fighting-continues-russian-media-50440534.html}}</ref><ref name="guardian">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Moscow says Ukraine has launched cross-border attack into Russia |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/06/moscow-says-ukraine-has-launched-cross-border-attack-into-russia |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[The Guardian]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807155109/https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/06/moscow-says-ukraine-has-launched-cross-border-attack-into-russia}}</ref> [[Ресей президенті|Президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] Украина қарулы күштерінің Курск облысына басып кіруін «кең ауқымды арандатушылық» деді. Ол «Киев режимін» «түрлі қару түрлерін, соның ішінде зымырандарды азаматтық ғимараттарға, үйлерге және жедел жәрдем көліктеріне бей-берекет атқылауда» деп айыптады. Путин қауіпсіздік органдарының, соның ішінде қорғаныс министрлігі мен [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Федералдық қауіпсіздік қызметі]]нің (ФСБ) басшыларымен кездесуді жоспарлап отырғанын мәлімдеді.<ref name="NBC87">{{cite web|publisher= [[NBC News]] |date= 2024-08-07 |first= Yuliya |last= Talmazan |title= Russia says it's battling a surprise cross-border assault by Ukraine |url= https://www.nbcnews.com/news/world/kursk-incursion-russia-battles-ukraine-border-attack-putin-war-rcna165497 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807125305/https://www.nbcnews.com/news/world/kursk-incursion-russia-battles-ukraine-border-attack-putin-war-rcna165497}}</ref><ref name="surface"/> Ресейдің бұрынғы президенті және [[Ресей Қауіпсіздік Кеңесі|Қауіпсіздік кеңесі]] төрағасының орынбасары [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] «Бұл [соғыс] енді ресми аумақтарымызды қайтарып алу және фашистерді жазалау операциясы емес. Енді [[Одесса]]ға, [[Харьков]]ке, [[Днепр (қала)|Днепропетровск]]іге, [[Киев]]ке және одан тыс Украинаның жеріне барғанымыз мүмкін және жөн» деді де, «қазіргі әскери жорықтың Ресейдің сөзсіз жеңісімен аяқталатынын» айтып кетті.<ref name="Politico August 8" /> 8 тамыздан 9 тамызға қараған түні HIMARS шабуылы нәтижесінде ресейлік батальон жойылды да, көптеген ресейлік милблогерлер ашумен жауап берді. Олардың көпшілігі колоннаның қозғалысына рұқсат берген командирлерді жазалауға шақырды, мысалы, ресейлік әскери сарапшы Роман Алехин «оларды өлім жазасына кесу керек» десе, «Екі майор» блогы «Ауданда бағандарға көшуге бұйрық берген адам... соғыс заңы бойынша сотталсын» деп жазды. [[Вагнер ЖӘК|Вагнер тобы]]мен байланысы бар Он үшінші арна жауаптыларды «миы жоқ» деді. «Майдан аймағында осындай маршқа бұйрық беру сияқты қателікті жасамауды соғыстың үшінші жылында тіпті маймыл да үйрене алатын нәрсе еді» деген де сөз айтылды.<ref>{{cite web|url= https://www.kyivpost.com/post/37140 |title= Russian milbloggers blame 'incompetence' for Ukrainian HIMARS strike that destroyed Russian battalion |publisher= Kyiv Post |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809165127/https://www.kyivpost.com/post/3714}}</ref> 11 тамызда [[Ресей Сыртқы істер министрлігі]]нің баспасөз хатшысы [[Мария Владимировна Захарова|Мария Захарова]] «Киев режимі өзінің лаңкестік әрекетін тек Ресейдің бейбіт тұрғындарын қорқыту мақсатында жалғастыруда» деп мәлімдеді де, басып кірудің «әскери тұрғыдан еш мәні жоқ» деді.<ref>{{cite news |last= Murphy |first= Matt |title= Ukraine troops now up to 30km inside Russia's Kursk region, Moscow says |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |accessdate= 2024-08-11 |publisher= www.bbc.com |date= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813012509/https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o}}</ref> === Украина === Украинаның жалған ақпаратқа қарсы күрес орталығының басшысы Андрій Коваленко 6 тамызда шекарадағы жағдай Ресей бақылауында болды деген ресейлік мәлімдемелерді жоққа шығарып, «Ресей өз шекарасына да билік етпейді» деп мәлімдеді.<ref name="breach">{{Cite web|url= https://meduza.io/en/feature/2024/08/06/border-breach |title= Border breach: Moscow says fighting ongoing as troops repel Ukrainian incursion into Russia's Kursk region |publisher= [[Медуза]] |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806213441/https://meduza.io/en/feature/2024/08/06/border-breach}}</ref> Украина тұрғысынан оқиға жайлы болған тұңғыш реакция [[Украина президенті]] [[Владимир Александрович Зеленский|Владимир Зеленский]]дың көмекшісі [[Михаил Михайлович Подоляк|Михаил Подоляк]]тың сөзі еді. Ол Украина билігінің басып кіруге қатысқанын жоққа шығарды да, бұл ресейліктердің өз билігіне қарсы шығуы ғана деді. Подоляк бұл шабуылдар «қарапайым ресейліктердің Ресейдегі қазіргі билікпен қарым-қатынасын көруге мүмкіндік береді» деді, бірақ халықтың соғысты қолдауына байланысты ресейліктер «Путинге қарсы танктерді қарсы алғанда гүл ұстап шықпайтынын» атап өтті.<ref name="NYT August 8">{{cite news |last= Kramer |first= Andrew E. |title= Russian Official Declares State of Emergency Near Border as Ukraine Advances |publisher= [[The New York Times]] |url= https://www.nytimes.com/2024/08/08/world/europe/russia-border-ukraine.html |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808112710/https://www.nytimes.com/2024/08/08/world/europe/russia-border-ukraine.html}}</ref> Украинаның өз күштерінің басып кіру кезінде соғысып жатқанын бірінші мойындауы Зеленськийдың 2024 жылғы 10 тамыздағы кешкі сөзінде келді.<ref>{{cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/downed-ukraine-launched-missile-injures-13-russias-kursk-regional-officials-say-2024-08-11/ |title= Zelenskiy acknowledges Ukraine's military operation in Russia |first= Oleksandr |last= Kozhukhar |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}}</ref> === Америка Құрама Штаттары === [[Ақ Үй]] Украинадан шабуылға қатысты түсініктеме іздеп жатқанын айтып, шабуыл туралы алдын ала хабары жоқ болғанын айтып кетті.<ref>{{cite web |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk |title= Russia battling major Ukrainian cross-border incursion for third day |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133835/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk}}</ref> 8 тамызда [[Пентагон]] баспасөз хатшысының орынбасары Сабрина Сингх басып кіру АҚШ-тың қару қолдану саясатына сәйкес келеді деп мәлімдеді.<ref name="politico_20240809">{{cite web|url= https://www.politico.eu/article/berlin-allies-support-ukraines-surprise-offensive-at-least-so-far-kursk-zelenskyy-putin/ |title= Kyiv's offensive gets a greenish light from its allies |author= Joshua Posaner; Nette Nöstlinger; Connor O'Brien |publisher= [[Politico]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-12}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811183636/https://www.politico.eu/article/berlin-allies-support-ukraines-surprise-offensive-at-least-so-far-kursk-zelenskyy-putin/}}</ref> 12 тамызда [[АҚШ Ұлттық қауіпсіздік кеңесі]]нің баспасөз хатшысы [[Джон Кёрби]] Путинді Украинаның Курск облысына басып кіруі «ұнамаса» өз күштерін Украинадан шығаруға шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kyivindependent.com/putin-kursk-oblast-white-house/ |title= Putin should leave Ukraine if concerned about Kursk Oblast, White House says |first= Martin |last= Fornusek |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813175904/https://kyivindependent.com/putin-kursk-oblast-white-house/}}</ref> === Посткеңестік кеңістік === [[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|Қазақстан Сыртқы істер министрлігі]] Курск облысындағы шайқастар жайлы сөйлегенде «БҰҰ жарғысына сәйкес» бекітілген елдердің егемендігінің бұзылуын сынға алды да, мәселенің дипломатиялық жолмен шешілуіне шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kz.kursiv.media/kk/2024-08-14/zmts-kursk-oblysyndagy-kaktygys/ |title= «Бүкіл әлем алаңдаулы»: Қазақстан Сыртқы істер министрлігі Курск аймағындағы жағдайға қатысты пікір білдірді |lang= kk |publisher= Курсив Медиа |last= Серікхан |first= Азамат |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-10}}</ref> === Ұйымдар === 10 тамызда [[Курск АЭС|Курск атом электр стансасы]] маңындағы шайқастар туралы хабарлардан кейін [[Атом қуаты халықаралық агенттігі]]нің басшысы [[Рафаэль Гросси]] Ресей мен Украинаны ядролық апатты болдырмау үшін «максималды ұстамдылық» сақтауға шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kyivindependent.com/iaea-chief-calls-for-restraint-to-ensure-nuclear-safety-at-kursk-nuclear-power-plant/ |title= IAEA chief calls for restraint as fighting remains ongoing 'in the vicinity' of Kursk Nuclear Power Plant |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810055619/https://kyivindependent.com/iaea-chief-calls-for-restraint-to-ensure-nuclear-safety-at-kursk-nuclear-power-plant/}}</ref> Құрамында Ресей, [[Қазақстан]], [[Армения]], [[Беларусь]] және басқа да [[Посткеңестік кеңістік|посткеңестік ел]] бар [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|ҰҚШҰ]] әскери ұйымы Ресейдің еш көмек сұрамағанын және сол себептен шетелдік сарбаздың Курск облысына жіберілмейтінін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33078369.html |title= ҰҚШҰ-ның Курскідегі жағдай туралы сөзі: Ресей әскери көмек сұраған жоқ |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-17}}</ref> == Талдау == 2024 жылғы тамыздағы шабуыл бұрынғы жерүсті рейдтерінен үлкенірек болды, оған Украинаның тұрақты күштерінің кемінде екі бригадасы қатысты. Бұл күштер механикаландырылған, жоғары мобильді және маңызды әуе қорғанысымен қорғалған. Бұл шабуыл Ресейді таңдандырған көрінді. [[Соғысты зерттеу институты]] ресейлік дереккөздерге сүйеніп, украиналықтар «жаңашыл тактикаларды» қолданады; шағын құрышталған бөлімшелер Ресей қорғанысын айналып өтіп, тылға соққы беріп, кейін шегінетін болды.<ref name=":0" /> [[Forbes]] «соғыстың жаңа стилі» туралы хабарлады, мұнда бірінші қадам ресейлік дрондарды физикалық шабуылдармен және радиобайланысқа әсер ететін кептелістермен бейтараптандыру болып табылады. Содан кейін топ-тобымен жұмыс істейтін жоғары дәлдіктегі ұшқышсыз ұшақтар ресейлік күштерге шабуыл жасайды. Ақырында, украин әскерлері траншеяларды бекіту үшін қозғалады да, радио кептелістері алға тартылып, бәрі қайталанады.<ref>{{Cite web |last= Hambling |first= David |title= Ukraine's Kursk Offensive Blitzed Russia With Electronic Warfare And Drones |url= https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2024/08/09/ukraines-kursk-offensive-blitzed-russia-with-electronic-warfare-and-drones/ |accessdate= 2024-08-10 |publisher= [[Forbes]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810073543/https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2024/08/09/ukraines-kursk-offensive-blitzed-russia-with-electronic-warfare-and-drones/}}</ref> Украинаның Ресеймен шекаралас Курск облысындағы тосын шабуылы Ресейге қарсы серпінді өзгерту әрекеті сияқты көрінеді. Украина үшін маңызды сынақ Ресейдің майдан шебін кеңейту стратегиясына жауап беру, әсіресе [[Харьков]] төңірегіндегі шайқастардың күшеюі болды. Сыртқы саясатты зерттеу институтының Еуразия бағдарламасының аға ғылыми қызметкері Роб Лидің айтуынша, бұл шабуыл Украина күштерін одан әрі кеңейтіп, Ресейдің [[Покровск (Украина)|Покровск]], [[Часов Яр]] және [[Торецк]]ке қарай ілгерілеуіне қарсы тұру үшін олардың резервтерін азайтты.<ref name="FT">{{Cite web |last= Miller |first= Christopher |date= 2024-08-07 |title= Military briefing: Russia's advances expose 'cracks' in Ukraine's defences |url= https://www.ft.com/content/c716482f-c032-4993-aa12-985a4828ff9d |accessdate= 2024-08-07 |publisher= [[Financial Times]] |lang= en}} {{Wayback|url= https://archive.md/20240808211600/https://www.ft.com/content/c716482f-c032-4993-aa12-985a4828ff9d |date= 2024-08-07}}</ref> 10 тамызда Украина өз аумағында 10 маусымнан бергі ең аз «жауынгерлік шайқастар» тіркелгенін айтты, мұны кейбір бақылаушылар басып кіру украин күштеріне жеңілдік әкелгенінің белгісі дейді.<ref name="newop" /> Отставкадағы генерал-майор Мик Райан басып кіру үшін бірнеше ықтимал мақсаттарды көреді. Тактикалық деңгейде жерді басып алу және орыс әскерлерін жою. Операция деңгейінде ресейлік күштерді [[Донецк]]іден алыстату және жалпы Ресейді күштердің орналасуын қайта қарауға мәжбүрлеу. Басқа мақсаттар арасында [[Курск АЭС|Курск атом стансасы]] мен негізгі жолдар мен темір жолдар сияқты жердің өзіне де байланыстылар қарастырылады. Ақырында, стратегиялық деңгейде Ресейдің шабуыл қарқынын бәсеңдету және оның сөзсіз жеңісі туралы орыс пропагандасына қарсы тұру, сондай-ақ украиналық рухты көтеру орын алды.<ref>{{Cite web |last= Ryan |first= Mick |date= 2024-08-11 |title= Analysis: The Battle of Kursk 2024 |url=https://www.kyivpost.com/analysis/37222 |accessdate= 2024-08-12 |publisher= Kyiv Post |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-12 |url= https://web.archive.org/web/20240812105649/https://www.kyivpost.com/analysis/37222}}</ref> [[Германия Қорғаныс министрлігі]]нің бұрынғы штаб бастығы Нико Ланге басып кіру «келіссөздер позициясын орнату және басқа майдан шебіндегі әскерге көмек беру» мүмкін екенін және украин күштерінің жалпы Курскідегі аумақты ұзақ уақыт бойы ұстап тұруы екіталай екенін айтты.<ref name="Politico August 8" /> === Әсері === Шабуыл Еуропада газ бағасын +5%-дан мегаватт/сағатына 40 еуроға дейін көтерді де,<ref name=Rai_2024-08-08-2>{{cite web |url= https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301 |title= Vice governatore russo, 4 morti in attacchi ucraini nella regione di Kursk |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234046/https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301}}</ref> Ресейдегі [[YouTube]] пен телефон желілері үзілістеріне әкелді.<ref>{{cite news |title= Mass YouTube outage reported in Russia amid escalating official criticism |url= https://www.reuters.com/world/europe/thousands-youtube-outages-reported-russia-2024-08-08/ |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-08}}</ref><ref>{{cite news |last= Jowitt |first= Tom |title= YouTube Hit By Thousands Of Outages In Russia |url= https://www.silicon.co.uk/e-regulation/censorship/youtube-hit-by-thousands-of-outages-in-russia-574984 |publisher= Silicon UK |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808233542/https://www.silicon.co.uk/e-regulation/censorship/youtube-hit-by-thousands-of-outages-in-russia-574984}}</ref><ref>{{cite news |title= В полосе перебоя |url= https://www.kommersant.ru/doc/6880280 |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2024-08-08 |lang= ru}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234044/https://www.kommersant.ru/doc/6880280}}</ref> Украинаның газ тасымалдау жүйесі арқылы ресейлік газдың транзиті әдеттегі 42–42.4 миллион текше метрден тәулігіне 37.25 миллион текше метрге дейін қысқарды.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?page=3 |title= Транзит российского газа через Украину упал — «Экономическая правда» |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235118/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?page=3}}</ref> Соғыс салдарынан Ресейде шамамен 200,000 бейбіт тұрғын үйлерін тастап кеткен.<ref>{{cite news |title= Nearly 200,000 Russians being evacuated after massive Ukrainian attack |url= https://abcnews.go.com/International/ukraine-attack-russia-evacuations-state-of-emergency/story?id=112833027 |publisher= [[ABC News]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818021053/https://abcnews.go.com/International/ukraine-attack-russia-evacuations-state-of-emergency/story?id=112833027}}</ref> Жер аударылғандардың бір бөлігі Украинаның оңтүстігіндегі [[Запорожье облысы]]ның Ресей басып алған бөліктеріне көшірілетін болды.<ref>{{cite news |title= Russia Relocates Some Displaced Kursk Residents to Occupied Ukraine |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/13/russia-relocates-some-displaced-kursk-residents-to-occupied-ukraine-a86011 |accessdate= 2024-08-14 |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-13 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814000032/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/13/russia-relocates-some-displaced-kursk-residents-to-occupied-ukraine-a86011}}</ref> Ресейдің Курск облысындағы Украинамен шекарасын нашар дайындалған әскери міндеттілер қорғады (қарулы күштер қатарында 1 жыл қызметке шақырылған 18–30 жасты барлық ерлер).<ref name="cnn-conscripts">{{cite news |title= Putin promised poorly trained conscripts wouldn't be sent to war. Now the front line has come to them |url= https://edition.cnn.com/2024/08/16/europe/russia-putin-war-ukraine-intl-latam/index.html |publisher= [[CNN]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818015947/https://edition.cnn.com/2024/08/16/europe/russia-putin-war-ukraine-intl-latam/index.html}}</ref><ref name="businessinsider-conscripts">{{cite news |title= Russia left 'mainly kids' and conscripts to defend its borders, Ukrainian soldier says after surprise attack |url= https://www.businessinsider.com/ukraine-soldier-russia-troops-kursk-kids-mandatory-service-wsj-2024-8 |publisher= Business Insider |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004138/https://www.businessinsider.com/ukraine-soldier-russia-troops-kursk-kids-mandatory-service-wsj-2024-8}}</ref> Президент [[Владимир Владимирович Путин|Путин]] Украинамен соғысқа жас әскерлер жіберілмейді деп бірнеше рет уәде еткенімен, Ресейдің бірнеше облыстарынан әскерге шақырылғандар Курск облысына украин әскерлерімен соғысуға жіберілді.<ref name="thebarentsobserver">{{cite news |title= As Ukraine advances in Kursk, families of north Russian conscripts cry mercy |url= https://thebarentsobserver.com/en/security/2024/08/ukraine-advances-kursk-families-north-russian-conscripts-cry-mercy |publisher= The Barents Observer |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817115432/https://thebarentsobserver.com/en/security/2024/08/ukraine-advances-kursk-families-north-russian-conscripts-cry-mercy}}</ref> Әскерге шақырылғандардың аналарының Путиннен балаларын соғыстан шығаруды өтінген онлайн петициясы 10 мыңға жуық қол жинады.<ref>{{cite news |title= Ukrainian Himars strike destroys key Kursk bridge used for Russian reinforcements |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/16/ukrainian-himars-strike-destroys-russian-kursk-bridge/ |first= James |last= Kilner |publisher= The Telegraph |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817115430/https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/16/ukrainian-himars-strike-destroys-russian-kursk-bridge/}}</ref> 17 тамызда [[The Washington Post]] газеті анонимді дипломатиялық дереккөздерге сілтеме жасай отырып, Украинаның Ресейге басып кіруі Катарда Украина мен Ресейдің энергетикалық инфрақұрылымына өзара соққы беруді тоқтату туралы жанама келіссөздер жоспарын бұзды деп жазды. Украина да, Ресей де Катар шенеуніктерінің арашалауымен жанама келіссөздерге өз делегацияларын жіберуді жоспарлаған болатын, бірақ Ресей шенеуніктері Украинаның басып кіруіне байланысты кездесуді кейінге қалдырды. Кейбір шенеуніктер бұл жан-жақты бітімгершілік келісімге қол жеткізудің алғашқы қадамы болуы мүмкін деп үміттенді.<ref name="washingtonpost-qatar">{{cite news |title= Ukraine's offensive derails secret efforts for partial cease-fire with Russia, officials say |url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/17/kursk-ukraine-russia-energy-ceasefire/ |publisher= [[The Washington Post]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818114620/https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/17/kursk-ukraine-russia-energy-ceasefire/}}</ref> АҚШ пен Украина түсініктеме беруден бас тартты.<ref name="washingtonpost-qatar"/><ref name="euractiv-qatar">{{cite news |title= Russia denies report about talks with Ukraine, launches new strikes |url= https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/russia-denies-report-about-talks-with-ukraine-launches-new-strikes/ |publisher= Euractiv |date= 2024-08-19 |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015034/https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/russia-denies-report-about-talks-with-ukraine-launches-new-strikes/}}</ref> Шабуыл Ресей Орталық сайлау комиссиясының Курск облысының басып алынған аудандарында орналасқан жеті муниципалитеттегі {{iw|Ресейдегі сайлаулар (2024)|2024 жылғы Ресей сайлауына|en|2024 Russian elections}} дауыс беруді кейінге қалдыруына әкелді, олар бастапқыда 6–8 қыркүйекке жоспарланған.<ref>{{Cite web |date= 2024-08-21 |title= Russia Postpones Local Elections in Ukrainian-Held Areas of Kursk Region |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/russia-postpones-local-elections-in-ukrainian-held-areas-of-kursk-region-a86094 |accessdate= 2024-08-21 |publisher= The Moscow Times |lang= en}}</ref> == Қаза тапқандар == Ресей 6 тамыздағы алғашқы келіссөзде алты украиндық танк пен он броньды көлік жоғалды деп мәлімдеді.<ref name="MT86"/><ref name="Novaya">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Ukrainian troops attempt incursion into Russia's Kursk region |url= https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/06/ukrainian-troops-attempt-incursion-into-russias-kursk-region-en-news |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Новая Газета]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806143908/https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/06/ukrainian-troops-attempt-incursion-into-russias-kursk-region-en-news}}</ref><ref name="UkrRetreat2">{{cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia says Ukrainian sabotage group retreats after attempt to attack border |url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-forces-thwart-ukrainian-attempt-penetrate-border-regional-governor-says-2024-08-06 |publisher=[[Reuters]]}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] бұл аймақта 26 украиндық ұшқышсыз ұшақ атып түсірілгенін мәлімдеді.<ref name="nocomment">{{Cite web|url= https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-fighting-cross-border-attack-ukrainian-forces-kyiv-112611747 |title= Russia says it's fighting a cross-border attack by Ukrainian forces. Kyiv officials have no comment |publisher= [[ABC News]] |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806192140/https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-fighting-cross-border-attack-ukrainian-forces-kyiv-112611747}}</ref> Кейінірек Ресей 9 тамызда Украинаның 945 сарбазынан және 102 броньды техникасынан айырылғанын мәлімдеді, бірақ бұл ақпарат әлі расталмады.<ref name="evidence">{{cite news|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-fighting-continues-kursk-video-shows-burnt-out-russian-trucks-2024-08-09/ |title= Russia reinforces Kursk region as video shows evidence of Ukrainian attack |first= Mark |last= Trevelyan |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Украина өз күштері Ми-28 мен екі Ка-52<ref name="KI86"/><ref name="Ka52-2">{{Cite web|url= https://www.slovoidilo.ua/2024/08/10/novyna/bezpeka/zsu-zbyly-rosijskyj-helikopter-ka-52-kurskij-oblasti-roszmi |title= ЗСУ збили російський гелікоптер Ка-52 у Курській області – росЗМІ |lang= uk |date= 2024-08-10 |publisher= Слово і Діло |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810152255/https://www.slovoidilo.ua/2024/08/10/novyna/bezpeka/zsu-zbyly-rosijskyj-helikopter-ka-52-kurskij-oblasti-roszmi}}</ref> тікұшағын атып түсірді деп мәлімдеді.<ref name="Mi28">{{cite web|url= https://kyivindependent.com/ukrainian-fpv-drones-allegedly-hits-russian-helicopter/ |title= Ukrainian FPV drone hit Russian Mi-28 helicopter in 'historic' feat, source says |publisher= Kyiv Independent |first= Martin |last= Fornusek |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808122654/https://kyivindependent.com/ukrainian-fpv-drones-allegedly-hits-russian-helicopter/}}</ref> 12 тамызда әскери сарапшы Михайло Жірохов украиндық және ресейлік жұмыс күшін жоғалтудың арақатынасы «1-ден 10-ға жақын», ал ресейлік тұтқындар саны «мың» деп есептелгенін мәлімдеді.<ref>{{Cite web |title= Military expert: Russia's losses in Kursk operation ten times higher than in Donetsk |url= https://english.nv.ua/nation/military-expert-on-first-results-after-a-week-of-ukrainian-assault-on-kursk-oblast-50442197.html |accessdate= 2024-08-13 |work= english.nv.ua |lang= en}}</ref> 19 тамызда Украинаның қарсыласу тобы «[[Атыс (қозғалыс)|Атеш]]<nowiki/>» 810-гвардиялық теңіз жаяу әскер бригадасының батальоны ауыр шығынға ұшырады және оның жауынгерлік құрамының 30 пайызы ғана қалды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://global.espreso.tv/killed-russians-russian-battalion-in-kursk-region-left-with-just-30-battle-ready-soldiers |title= Russian battalion in Kursk region left with just 30% battle-ready soldiers |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015046/https://global.espreso.tv/killed-russians-russian-battalion-in-kursk-region-left-with-just-30-battle-ready-soldiers}}</ref> Ресейдің [[ТАСС]] мемлекеттік ақпарат агенттігінің хабарлауынша, шабуыл басталғанынан бері кемінде 31 бейбіт тұрғын қаза тауып, кемінде 143 адам,<ref name="31dead">{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/30-killed-since-ukraine-launched-border-incursion-tass-a86092 |title= 30 Killed Since Ukraine Launched Border Incursion – TASS |work=The Moscow Times |date= 2024-08-21 |accessdate= 2024-08-21}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821090503/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/30-killed-since-ukraine-launched-border-incursion-tass-a86092}}</ref> оның ішінде тоғыз бала жараланған.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975 |title= Russia Declares Federal Emergency Amid Battle in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235120/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975}}</ref> Ресейдің мемлекеттік [[Россия-24]] телеарнасы 7 тамызда зардап шеккен аудандардағы шайқас туралы хабар таратқан кезде журналистерінің бірі, Евгений Поддубный, көлігіне ұшқышсыз ұшақпен шабуыл жасалып, жарақат алғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964 |title= Russian State TV War Correspondent Survives Drone Attack |work=The Moscow Times |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808125858/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964}}</ref> 16 тамызда [[Бүкілресейлік халық майданы]] эвакуациялау жұмыстарына көмектесіп жатқан көлігінің атқылауынан бір медициналық қызметкері мен БАҚ үйлестірушісі қаза тапқанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/16/pro-kremlin-group-says-2-members-killed-in-kursk-region-attack-a86049 |title= Pro-Kremlin Group Says 2 Members Killed in Kursk Region Attack |work=The Moscow Times |lang= en |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004659/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/16/pro-kremlin-group-says-2-members-killed-in-kursk-region-attack-a86049}}</ref> == Қосымша ақпарат == {{Notelist}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер|2}} {{Ресейдің Украинаға басып кіруі}} [[Санат:Ресейдің Украинаға басып кіруі]] [[Санат:2024 жылғы халықаралық қатынастар]] [[Санат:2024 жылғы Ресей]] [[Санат:2024 жылғы Ресейдің Украинаға басып кіруіндегі шайқастар]] [[Санат:Курск облысы тарихы]] h2ywd6s7rt2vako9rqles9l5r2h7j5b 3480873 3480794 2025-06-18T03:16:15Z Nurtenge 93712 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480873 wikitext text/x-wiki {{жедел жойылсын|Мағынасыз мазмұн}} {{Жаңарту}} {{Жылжытылсын|Курск облысындағы шайқастар (2024–2025)||себебі=[[Талқылау:Курск облысындағы шайқастар (2024 жылдан)|Талқылау бетінде]].}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Курск облысындағы шайқастар (2024–2025) |бөлім = [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] |сурет = Kursk front of the Russo-Ukrainian War.svg |сурет атауы = |дата = 6 тамыз 2024 – наурыз 2025 |орын = [[Курск облысы]] мен [[Белгород облысы]],<ref name="belgorodevakuasya">{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33075351.html |title= Ресейдің Белгород облысының тағы бір ауданында эвакуация жарияланды |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> [[Ресей]] |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = * Ресей күштері Украина жаулаған жердің көбін қайтарып алды * Ресей көршілес [[Сумы облысы]]на шабуылдар жасап жатыр |қарсылас1 = {{байрақ|Украина}} |қарсылас2 = {{байрақ|Ресей}}<br>{{байрақ|Солтүстік Корея}}{{efn|2024 жылғы қарашадан бері}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{ту|Украина}} {{flagicon image|Ensign of the Ukrainian Ground Forces.svg|border}} [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]]<ref name="KyivIndy">{{cite web|url= https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/ |title= Ukraine forms military administration in Russia's Kursk Oblast, Syrskyi says |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815153617/https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/}}</ref><br>{{ту|Украина}} {{flagicon image|Flag of Sumy Oblast.svg|border}} [[Владимир Николаевич Артюх|Владимир Артюх]]<ref name="Artyukh">{{cite web |url= https://unn.ua/en/news/number-of-settlements-in-sumy-region-to-increase-where-mandatory-evacuation-will-be-announced-artyukh |title= Number of settlements in Sumy region to increase where mandatory evacuation will be announced - Artyukh |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= UNN}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815111738/https://unn.ua/en/news/number-of-settlements-in-sumy-region-to-increase-where-mandatory-evacuation-will-be-announced-artyukh}}</ref><br>{{ту|Украина}} [[Сурет:Nachtigall.png|20px]] Дмитрий Холод<ref name="auto2">{{cite web |url= https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html |title= Ukrainian forces advance in southern Russia, capturing dozens of enemy soldiers, Zelensky says |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Stambaugh, Alex; Paton Walsh, Nick; Yeung, Jessie; Tarasova, Darya; Danaher, Caitlin; Voitovych, Olga |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15}}</ref><br>{{ту|Украина}} [[Эдуард Михайлович Москалёв|Эдуард Москалёв]]<ref name="KyivIndy"/> |командир2 = {{ту|Ресей}} [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]]<ref name="yevkurov"/><br>{{ту|Ресей}} [[Юнус-Бек Баматгирейұлы Евкуров|Юнус-Бек Евкуров]]<ref name="yevkurov">{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/20/08/2024/66c4a2519a79470ca9b012bb |title= Генерал Евкуров стал замглавы совета по защите приграничных регионов |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2024-08-20 |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820193132/https://www.rbc.ru/politics/20/08/2024/66c4a2519a79470ca9b012bb}}</ref><br>{{ту|Ресей}} [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]]<br>{{flagicon image|Flag of the Russian Federation Ground Forces.svg|border}} [[Алексей Геннадьевич Дюмин|Алексей Дюмин]]<ref>{{cite web|url= https://t.me/intelslava/64908 |title= Intel Slava Z |work= [[Telegram]]}}</ref><br>{{flagicon image|Flag of the Russian Federal Security Service.svg|border}} [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]]<ref name="ISW 2024-08-10">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 10, 2024 |author= Harward, Christina; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Evans, Angelica; Barros, George; Stepanenko, Kateryna |publisher= Institute for the Study of War |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-10-2024}}</ref><br>{{flagicon image|Flag of National Guard of the Russian Federation.svg|border}} {{flagicon image|Flag of Chechnya.svg|border}} [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]]<ref name="Kyiv Independent August 9" /> |командир3 = |командир4 = |күштер1 = '''Батыс мәліметінше:'''<br>10,000–15,000 сарбаз бен 600 құрышпен қапталған машина (14 тамыз 2024)<ref>{{cite web|url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/09/more-ukrainian-brigades-roll-into-russias-kursk-oblast-as-ukrainian-artillery-blocks-russian-reinforcements/ |title= More Ukrainian Brigades Roll Into Russia's Kursk Oblast As Ukrainian Artillery Blocks Russian Reinforcements |author= Axe, David |publisher= [[Forbes]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/14/two-more-ukrainian-air-assault-brigades-have-joined-the-invasion-of-russia/ |title= Two More Ukrainian Air Assault Brigades Have Joined The Invasion Of Russia |publisher= [[Forbes]] |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815070645/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/14/two-more-ukrainian-air-assault-brigades-have-joined-the-invasion-of-russia/}}</ref><br>15,000–30,000 сарбаз<ref name="i">{{cite news |last=Ali |first=Taz |date=2024-08-16 |title=Footage shows Western equipment used in Ukraine's Kursk offensive, experts say |url=https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775 |work=i |accessdate=2024-08-18}} {{Wayback|date=2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818230511/https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775}}</ref> |күштер2 = '''Украина мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 50,000 сарбаз (5 қараша 2024)<ref name="Ukrinform 20,000">{{Cite news |title= Russia lost over 20,000 soldiers in Kursk region - Syrskyi |url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3923964-russia-lost-over-20000-soldiers-in-kursk-region-syrskyi.html |accessdate=2024-11-06 |publisher=[[Укрінформ]] }}</ref><br>'''Батыс мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 40,000 сарбаз (12 қазан 2024)<ref name="CNN Third Month">{{cite news |url=https://edition.cnn.com/2024/10/12/europe/ukraine-kursk-russia-incursion-putin-intl/index.html |title='The Kursk operation has become normalized:' As Ukraine's Russia incursion enters third month, Putin is trying to downplay it |author=Lauren Kent; Kosta Gak; Svitlana Vlasova |work=[[CNN]] |date=2024-10-12 |accessdate=2024-10-13}}</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 12,000 сарбаз<ref name="cnn_20250131">{{Cite news |author=Kosta Gak; Victoria Butenko; Lauren Kent |date=2025-01-31 |title=North Korean troops pulled back from frontline after heavy losses, Ukrainian officials say |url=https://edition.cnn.com/2025/01/31/europe/ukraine-russia-kursk-north-korean-troops-intl/index.html |accessdate=2025-02-06 |work=CNN }}</ref> |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = '''Ашық ақпарат бойынша:'''<br>{{шамамен}} 790 жабдық бөлігі<ref name="kursk_gambit_20250401"/> * 55–73 танк<ref name="tanks">{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2025/03/21/ukraine-lost-too-many-tanks-in-kursk/|title=Ukraine Lost Too Many Tanks In Kursk|publisher=[[Forbes]]|language=en}}</ref><ref name="kursk_gambit_20250401"/> * бірнеше [[Stryker]] [[Құрышпен қапталған соғыс машинасы|құрышталған машинасы]]<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/17/out-in-the-open-and-on-the-move-in-russias-kursk-oblast-ukrainian-forces-are-vulnerable-and-losing-lots-of-armored-vehicles/|title=Out in the open and on the move in Russia's Kursk Oblast, Ukrainian forces are vulnerable—and losing lots of armored vehicles|first=David|last=Axe|publisher=[[Forbes]]|date=2024-08-17|accessdate=2024-08-29}} {{Wayback|date=2024-08-18|url=https://web.archive.org/web/20240818225259/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/17/out-in-the-open-and-on-the-move-in-russias-kursk-oblast-ukrainian-forces-are-vulnerable-and-losing-lots-of-armored-vehicles/}}</ref> * бірнеше [[басқарылатын зениттік зымыран]] жүйесі<ref name="surface">{{Cite web|date=2024-08-07|url=https://meduza.io/en/feature/2024/08/07/fighting-continues-in-russia-s-kursk-region-as-ukrainian-troops-reportedly-advance-further-into-russian-territory|title=Fighting continues in Russia's Kursk region as Ukrainian troops reportedly advance further into Russian territory|publisher=[[Meduza]]|accessdate=2024-08-07}} {{Wayback|date=2024-08-07|url=https://web.archive.org/web/20240807132911/https://meduza.io/en/feature/2024/08/07/fighting-continues-in-russia-s-kursk-region-as-ukrainian-troops-reportedly-advance-further-into-russian-territory}}</ref><ref name="insider"/><ref>{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/16/ex-british-challenger-2-tanks-roll-into-kursk-as-ukraines-invasion-of-russia-grinds-into-its-11th-day/|title=Ex-British Challenger 2 Tanks Roll Into Kursk As Ukraine's Invasion of Russia Grinds Into Its 11th Day|work=Forbes|accessdate=2024-08-17}} {{Wayback|date=2024-08-17|url=https://web.archive.org/web/20240817160615/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/16/ex-british-challenger-2-tanks-roll-into-kursk-as-ukraines-invasion-of-russia-grinds-into-its-11th-day/}}</ref> * 1 [[M142 HIMARS]]<ref name="oryxspioenkop.com">{{cite web|url=https://www.oryxspioenkop.com/2022/02/attack-on-europe-documenting-ukrainian.html|lang=en|work=oryxspioenkop.com|title=Documenting Ukrainian Equipment Losses During The Russian Invasion Of Ukraine|accessdate=2024-08-21}} {{Wayback|date=2022-05-10|url=https://web.archive.org/web/20220510152646/https://www.oryxspioenkop.com/2022/02/attack-on-europe-documenting-ukrainian.html}}</ref> '''Ресей мәліметінше:'''<br>74,000+ қаза тапқандар<ref>{{cite web|url=https://tass.com/politics/1943329|title= Ukrainian troops in Kursk Region deflated, actively surrendering — Russian officer|lang=en|publisher=TASS|date=2025-04-14}}</ref><br>100 тұтқын<ref name="auto2">{{cite web|url=https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html |title=Ukrainian forces advance in southern Russia, capturing dozens of enemy soldiers, Zelensky says |lang=en |date=2024-08-14 |accessdate=2024-08-14}} {{Wayback|date=2024-08-14 |url=https://web.archive.org/web/20240814175259/https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html}}</ref><br>2,915 түрлі жабдық түрі<ref>{{cite web |publisher=TASS |url=https://tass.ru/armiya-i-opk/22424363 |language=ru |title=ВСУ за сутки потеряли 320 военных на курском направлении |date=2024-11-17 |accessdate=2024-11-17}}</ref> |шығындар2 = '''Ашық ақпарат бойынша:'''<br>{{шамамен}} 740 түрлі жабдық бөлігі<ref name="kursk_gambit_20250401"/><br> * 66–80 танк<ref name="tanks"/><ref name="kursk_gambit_20250401"/> * 2 [[Ка-50|Ка-52]] тікұшағы<ref name="insider">{{Cite web|url=https://theins.press/en/news/273690|title=Russia begins evacuating residents from Kursk Region border areas as Ukrainian forces reportedly occupy 11 settlements|date=2024-08-07|publisher=[[The Insider]]|accessdate=2024-08-07}} {{Wayback|date=2024-08-08|url=https://web.archive.org/web/20240808001807/https://theins.press/en/news/273690}}</ref><ref name="KI86">{{Cite web|url= https://kyivindependent.com/russian-helicopter-tanks-reportedly-destroyed/ |title= Russian helicopter, tanks reportedly destroyed in fighting across border in Kursk Oblast |date= 2024-08-06 |publisher= [[The Kyiv Independent]] |first= Nate |last= Ostiller |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807020713/https://kyivindependent.com/russian-helicopter-tanks-reportedly-destroyed/}}</ref><ref name="Ka52-2"/> 115–247+ тұтқын<ref>{{Cite web |url=https://www.seattletimes.com/nation-world/world/moscow-and-kyiv-swap-prisoners-of-war-as-ukraine-marks-independence-anniversary/ |title=Moscow and Kyiv swap prisoners of war as Ukraine marks independence anniversary |lang=en |date=2024-08-24 |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24 |url=https://web.archive.org/web/20240824121358/https://www.seattletimes.com/nation-world/world/moscow-and-kyiv-swap-prisoners-of-war-as-ukraine-marks-independence-anniversary/}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.businessinsider.com/apparent-russia-soldier-surrender-videos-kursk-show-no-experience-expert-2024-8 |title=Videos of Russian soldiers appearing to surrender en masse suggest inexperience and desperation, experts say |lang=en |publisher=[[Business Insider]] |accessdate=2024-08-27}} {{Wayback|date=2024-08-27 |url=https://web.archive.org/web/20240827002528/https://www.businessinsider.com/apparent-russia-soldier-surrender-videos-kursk-show-no-experience-expert-2024-8}}</ref><br>'''Украина мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 50,000+ шығын<ref>{{cite web |url=https://www.bbc.com/news/articles/c0q198zyppqo |title='Everything is finished': Ukrainian troops relive retreat from Kursk |author=Jonathan Beale; Anastasiia Levchenko |work=[[The Guardian]] |date=2025-03-17 |accessdate=2025-04-22}}</ref> (20,000 қаза тапқан,<ref name="j486">{{cite web |title=Russian losses in Kursk Oblast amount to around 20,000 killed, says Ukraine's commander-in-chief |publisher=[[Українська правда]] |date=2025-02-14 |url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2025/02/14/7498411/ |accessdate=2025-02-23}}</ref> 1,000 тұтқын)<ref>[https://www.yahoo.com/news/russia-retakes-kursk-ukrainians-ask-060335361.html As Russia retakes Kursk, Ukrainians ask, 'Was it worth it?']</ref><br>2,432 жабдық бөлігі, 931 [[ұшқышсыз ұшу аппараты]]<br>'''Украина мәліметінше:'''<ref name="y020">{{cite web |title=SinC Syrskyi |title=North Korean soldiers apply Soviet-era battlefield tactics |date=2025-01-19 |url=https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3950379-north-korean-soldiers-apply-sovietera-battlefield-tactics.html |accessdate=2025-01-21}}</ref><ref name="r892">{{cite web |title=Institute for the Study of War |publisher=[[Соғыс зерттеу институты]] |date=2025-01-11 |url=https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-january-11-2025 |accessdate=2025-01-12}}</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 5,500–6,000 қаза тапқан, 2 тұтқын<br>'''Оңтүстік Корея мәліметінше:'''<ref>{{Cite web |title= About 600 North Korean soldiers killed in Russia's war against Ukraine, Seoul says |url= https://www.euronews.com/2025/04/30/about-600-north-korean-soldiers-killed-in-russias-war-against-ukraine-seoul-says |accessdate=2025-04-30 |publisher=EuroNews |author=Kieran Guilbert |date=2025-04-30 |language=en}}</ref><ref>[https://apnews.com/article/north-korea-soldiers-capture-ukraine-russia-defect-141433c872649d55358748b179781758 Seoul’s spy agency says North Korean soldiers captured in Ukraine haven’t shown desire to defect]</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 600 қаза тапқан, 4,100 жарақат алған, 2 тұтқын |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = '''Ресей мәліметінше:''' 358 бейбіт адам қаза тапқан, 503 жарақаттанған<ref name="mt288"/> және 789 жоғалған<ref name="g266">{{cite web |publisher=The Moscow Times |title=Over 350 People Killed and Nearly 800 Still Missing in Kursk Region After Ukrainian Incursion, Prosecutor Says |date=2025-05-28 |url=https://www.themoscowtimes.com/2025/05/27/over-350-people-killed-and-nearly-800-still-missing-in-kursk-region-after-ukrainian-incursion-prosecutor-says-a89232 |accessdate=2025-05-28}}</ref><br />144,000+ эвакуацияланды<ref name="mt133">{{cite news |title=Kursk Governor Says 133K Evacuated, 20K Remain in Border Areas |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/08/22/kursk-governor-says-133k-evacuated-20k-remain-in-border-areas-a86110 |accessdate=2024-08-22 |publisher=[[The Moscow Times]] |date=2024-08-12 |language=en}} {{Wayback|date=2024-08-23 |url=https://web.archive.org/web/20240823101609/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/22/kursk-governor-says-133k-evacuated-20k-remain-in-border-areas-a86110}}</ref> (Курск облысында 133,000+, Белгород облысында 11,000+)<ref name="mt133"/><ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/13/ukraines-incursion-into-russia-explained-in-maps-footage-and-photos |lang=en |title=Ukraine's incursion into Russia explained in maps, footage and photos |publisher=[[The Guardian]] |author=Beaumont, Peter; Morresi, Elena; Scruton, Paul |accessdate=2024-08-14}} {{Wayback|date=2024-08-16 |url=https://web.archive.org/web/20240816035545/https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/13/ukraines-incursion-into-russia-explained-in-maps-footage-and-photos}}</ref> |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} 2024 жылғы 6 тамызда, [[Орыс-украин соғысы]] барысында [[Украина қарулы күштері]] (ЗСУ) [[Ресей]]дің [[Курск облысы]]на басып кірді де, содан бері [[Ресей Қарулы күштері]] мен [[Ресей Федерациясы Федералды қауіпсіздік қызметінің Шекара қызметі|Шекара қызметі]]мен шайқасуда.<ref name="REU86">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia says it moves troop reserves to border after Ukrainian attack |url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-forces-thwart-ukrainian-attempt-penetrate-border-regional-governor-says-2024-08-06/ |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Reuters]] |lang= en}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia claims it is repelling Ukrainian border attack |url= https://www.dw.com/en/russia-claims-it-is-repelling-ukrainian-border-attack/a-69873333 |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Неміс толқыны]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806163812/https://www.dw.com/en/russia-claims-it-is-repelling-ukrainian-border-attack/a-69873333}}</ref><ref>{{Cite news |date= 2024-08-06 |title= Moscow claims Ukraine has launched offensive inside Russia |url= https://www.ft.com/content/83ad1e07-19d6-4ae0-b10e-208926fec4eb |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Financial Times]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://archive.is/KpioB |url-access=subscription}}</ref> Ресей мәліметінше, шекарадан түрлі танк пен құрышпен қапталған машина мінген кем дегенде 1,000 сарбаз өтті.<ref name="BBC 8 Aug">{{cite news |title= State of emergency declared as Ukraine launches raid into Russia |url= https://www.bbc.co.uk/news/articles/cm2n9y4nm3lo |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809033309/https://www.bbc.co.uk/news/articles/cm2n9y4nm3lo}}</ref> [[Соғыс зерттеу институты]] мәліметінше, украин күштері екі-ақ күн ішінде Курск облысының 10 километр жеріне кірді де, [[Суджа ауданы]]ның бірнеше елді мекендерін басып алған.<ref name="BBC Cursino"/> Облыста төтенше жағдай жарияланды да,<ref name="BBC 8 Aug"/> ресейлік резервтегі әскерилер бірден оқиға орнына жіберілді.<ref name="BBC Cursino">{{cite news |last= Cursino |first= Malu |title= Russia must feel war consequences, says Zelensky amid Ukrainian attack |url= https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy0ngzg9754o |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809032748/https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy0ngzg9754o}}</ref> 10 тамызға қараған түні ресейлік билік Курск, [[Белгород облысы|Белгород]] және [[Брянск облысы|Брянск]] облыстарында «терроризмге қарсы операция» режімін жариялады.<ref>{{cite news |title= Russian authorities impose counter-terrorist operation regime in 3 oblasts |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/10/7469768/ |publisher= [[Українська правда]] |date= 2024-08-10 |lang= en}}</ref><ref name="voa1">{{Cite web|url= https://www.voanews.com/a/russia-launches-new-operation-to-halt-advancing-ukrainian-troops/7737304.html |title= Russia evacuates tens of thousands amid Ukraine incursion |date= 2024-08-10 |publisher= [[Америка даусы]]}}</ref> Украина 2024 жылғы 15 тамызда өз бақылауындағы аумақтарда [[Украинаның Курск облысын басып алуы|әскери әкімшілік құрды]]. 2022 жылы [[Ресейдің Украинаға басып кіргелі]] Украинаны қолдайтын күштер Ресейге бірнеше рет кішігірім болса да басып кірген болатын.<ref>{{Cite web |title= Russia battling major Ukrainian cross-border incursion for third day |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133835/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk}}</ref> Украина бұл жер үсті шабуылдарын қолдады, бірақ оған деген ұпайластығын жоққа шығарды.<ref name="BBC Cursino"/> Курск облысына шабуыл Ресейдің де, Украинаның да одақтастарын таңдандырды.<ref name="BBC Cursino"/> Бұл 2022 жылдан бергі шекараға ең ірі шабуыл атанды.<ref>{{cite news |title= Ukraine braces for reprisals as Russia to send more troops to Kursk |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/10/ukraine-braces-for-reprisals-as-russia-to-send-more-troops-to-kursk |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-10 |lang= en}}</ref> 2025 жылғы 11 наурызға қарай украин күштері көбінің Курск облысынан кеткені хабарланды. == Алғышарттары == 2022 жылғы 24 ақпандағы [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|Ресейдің Украинаға басып кіргелі]] материктік Ресейде бірнеше шабуылдар орын алған еді. Негізгі нысана әскер, қару-жарақ өнеркәсібі мен мұнай өнеркәсібі болды. Шабуылдардың көпшілігін ұшқышсыз соққыштар, бомбалар мен теміржол диверсиялар жасаған. Украинаның арнайы қызметтері бұл шабуылдардың кейбірін жасағанын мойындаса, басқаларын Ресейдегі соғысқа қарсы белсенділер жүзеге асырды деді. Сондай-ақ Украина, негізінен, [[Белгород облысы|Белгород]], Курск пен [[Брянск облысы|Брянск]] облыстарына атқылады, зымырандық соққылар мен жерүсті рейдтер жасады. Украиншыл күштер Украинадан Ресейге бірнеше рет кіріп көрген, шекарадағы ауылдарды басып алып, ресейлік әскерилермен соғысқан болатын. Украина бұл жердегі шабуылдарды қолдағанымен, өзінің тікелей араласуын жоққа шығарды. «Украина әскерлері шекараға жақын жерде жиналып жатыр» деген барлау қызметінің ескертулерін [[Валерий Васильевич Герасимов|Валерий Герасимов]] елемеді деген хабарлар болды.<ref>{{cite news |title= Russia Declares Border Area Emergency as Ukraine Troops Strike |url= https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-08-08/russia-calls-kursk-emergency-after-kyiv-sends-troops-over-border |publisher= Bloomberg |date= 2024-08-08 }}</ref> == Барысы == === Украин басып кіруі === ==== 6 тамыз ==== [[Сурет:Поврежденный дом от нападения ВСУ на Курскую область.jpg|нобай|оңға|Курск облысындағы қираған ғимарат]] 2024 жылғы 6 тамызда Ресей Украинаның шекарадағы [[Курск облысы]]на басып кіруіне қарсы тұру үшін әуе және артиллериялық күштерін орналастырды. Танктері мен құрышпен қапталған машиналарымен жабдықталған украиналық жауынгерлер Ресей аумағына өтіп кетті. [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] жауап ретінде аймаққа әскерлер мен авиация бөлімшелерін жіберді. Ресейдің мәліметінше, шабуылға 300-ге жуық украин әскері, 11 танк және 20-дан астам [[бронетранспортер]] тартылған<ref name="MT86"/> және ол екі бағытта жүрді: [[Сумы]]ның шығыс-солтүстік-шығысындағы [[Суджа]] бағытындағы [[Олешня (Курск облысы)|Олешня]]ға және Сумыдан солтүстік-солтүстік-шығыс жердегі, [[Николаево-Дарьино]]ға бағытталды.<ref name="ISW August 6">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 6, 2024 |author= Wolkov, Nicole; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Evans, Angelica; Kagan, Frederick W. |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-6-2024}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807173848/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-6-2024 }}</ref> Аймаққа [[Шешен Республикасы|шешен]] [[Қадыров жасағы|Ахмадшылары]]ның жіберілгені де хабарланды.<ref name="ISW August 6" /> Шабуыл [[MSK]] сағат 08:00-де басталды. [[Telegram]]-да сағат 18:20 шамасында ресейлік күштердің украиналықтарды шекарадан кері ығыстырып, артиллерия, әуе соққылары және ұшқышсыз ұшақтар арқылы айтарлықтай шығынға ұшыратқаны туралы мәлімдемесін кейінірек олар шайқас әлі жүріп жатқанын білдіретіндей өңдеді. Мәскеу украин танктерінің әуеден нысанаға алынғанын көрсететін бейнероликтерді жариялады. Әлеуметтік желідегі бейнежазбаларда ресейлік әскери ұшақтардың шабуылға тойтарыс беру үшін Курск облысының үстінде төмен биіктікте жұмыс істегені айтылған. Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] оқиға кезінде үш адамның қаза тапқанын хабарлады: бір әйел мен ұшқышсыз ұшақтардың жеке шабуылынан екі адам.<ref>{{Cite web|url= https://www.barrons.com/news/russia-says-fighting-off-ukrainian-border-attack-48e49080 |title= Russia Says Deployed Aviation, Artillery To Repel Ukrainian Border Attack |publisher= Barron's |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807032940/https://www.barrons.com/news/russia-says-fighting-off-ukrainian-border-attack-48e49080}}</ref> Ресейлік әскер блогерлері (милблогерлер) де рейдтерді БАҚ үшін ғана жасалған деді де, «сәтсіз» деп сипаттады.<ref name="ISW August 6" /> Ресейлік милблогерлер шабуылды [[Орыс еріктілер корпусы]] (РДК) жасап жатыр деп мәлімдеді, ал {{iw|НВ (баспа)|Украинаның жаңа даусы|uk|NV (New Voice)}} баспасы Украинаның Бас әскери барлауындағы дереккөзге сілтеме жасап, РДК әскерінің оқиға орнында болғанын жоққа шығарды.<ref name="ISW August 6" /> РДК одақтасы болған және сол жылы сонымен бірге [[Белгород және Курс облыстарындағы рейд (наурыз 2024)|рейдке қатысқан]] [[Ресей бостандығы легионы]] өзінің бұл оқиғаға қатыспаған, не қатысқаны жайлы сұраққа жауап бермей қойды.<ref name="ISW August 6" /> ==== 7 тамыз ==== 7 тамызда Ресей күштері Украина әскерін Курск облысынан кері ығыстыру әрекетін жалғастырды. Милблогер украиналық күштер 11 елді мекенді басып алып, облыстың 14 шақырым тереңдігіне ілгерілегенін айтты.<ref name="NBC87"/> [[Ресей президенті|Президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] мемлекеттік органдарға «тұрғындарға қажетті көмек көрсетсін» деп бұйырды да, олардың жұмысын қадағалау үшін премьер-министрдің орынбасары [[Денис Валентинович Мантуров|Денис Мантуров]]ты жіберді.<ref name="mt1">{{cite news |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/07/putin-blasts-indiscriminate-ukrainian-incursion-into-border-region-a85957 |title= Putin Blasts 'Indiscriminate' Ukrainian Incursion into Border Region |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807172737/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/07/putin-blasts-indiscriminate-ukrainian-incursion-into-border-region-a85957 }}</ref> Облыс губернаторының міндетін атқарушы Алексей Смирнов облыс бойынша төтенше жағдай жариялады да,<ref name="dw1">{{cite news |url= https://www.dw.com/en/russia-state-of-emergency-in-kursk-amid-incursion/a-69873333 |title= Russia: State of emergency in Kursk amid incursion |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807184143/https://www.dw.com/en/russia-state-of-emergency-in-kursk-amid-incursion/a-69873333 }}</ref><ref name=CNBC_2024-08-08>{{cite web |url= https://www.cnbc.com/2024/08/08/state-of-emergency-declared-in-kursk-as-ukrainians-and-russians-clash.html |title= Thousands evacuated, state of emergency declared after Ukraine's raid into Russia |publisher= CNBC |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |publisher= cnbc.com |lang= en |last= Ellyatt |first= Holly}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133828/https://www.cnbc.com/2024/08/08/state-of-emergency-declared-in-kursk-as-ukrainians-and-russians-clash.html}}</ref><ref>{{cite news |last= Ostiller |first= Natalia |title= Governor declares 'state of emergency' in Russia's Kursk Oblast, says situation remains 'very difficult' |url= https://kyivindependent.com/governor-declares-state-of-emergency/ |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[The Kyiv Independent]] |date= 2024-08-07 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807234225/https://kyivindependent.com/governor-declares-state-of-emergency/ }}</ref> [[Ресей Сыртқы істер министрлігі]]нің өкілі [[Мария Владимировна Захарова|Мария Захарова]] «Киев қылмыскер режиміне» қарсы шығып, «[Ресейге басып кіруі] арқылы украиналық [[Неонацизм|неонацистер]]дің жазасыз қалуы одан әрі нығайды» деді.<ref name="tass2">{{cite news |url= https://tass.com/politics/1826339 |title= Russian MFA sees Ukraine's attack on Kursk Region as 'semblance of activity' amid failures |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808001809/https://tass.com/politics/1826339 }}</ref> Путин кейін Ресей қорғаныс органдарының өкілдері болған [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]], [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]], [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]] пен [[Валерий Васильевич Герасимов|Валерий Герасимов]]тармен кездесті.<ref name="kru1">{{cite news |url= https://www.kommersant.ru/doc/6879452 |title= Герасимов назвал целью ВСУ в Курской области захват Суджанского района |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808035255/https://www.kommersant.ru/common/socialnetworkblock }}</ref> Геолокацияланған бейнелер украин күштерінің кем дегенде екі ресейлік қорғаныс шебі мен бекінісін басып өтіп, Ресей шекарасына дейін кемінде 10 шақырым алға жылжығанын растады. Ресейлік дереккөздердің хабарлауынша, украин күштері 38К-030 [[Суджа]]-[[Коренево]] тас жолы бойымен алға жылжуға тырысып жатыр, ал Кремльге қатысы бар танымал бір блогер 7 тамызда жергілікті уақыт бойынша сағат 18:00-де украин күштері тас жолдың бойымен солтүстік-батысқа да, оңтүстік-шығысқа да алға жылжыды және енді Коренево мен Суджаның шетінде соғысып жатты деп мәлімдеді. Сонымен қатар, геолокацияланған кадрларда төрт украиндық қызметкердің кем дегенде 40 ресейлікті тұтқынға алғаны, сондай-ақ Суджа қаласының шегінде соғысып жатқаны, украиналық күштердің жанармай құю бекеті мен кіру бекетін басып алғаны көрсетілген. Алдыңғы күні 35 ресейлік әскери шабуылға қол жеткізе алмай қалды да, украин күштеріне тұтқын болды делінді. Ал «Алекс» деген украиналық лейтенант екі күн ішінде «Курск халық республикасында»{{efn|[[Курск облысы]]н «Курськ Халық Республикасы» деп атау — мойындалмаған [[Донецк Халық Республикасы|Донецк]] және [[Луганск Халық Республикасы|Луганск Халық Республикалары]]на сілтеме жасайтын [[интернет-мем]]}} 300 ресейлік сарбазды «белгісіз қарулы құрылымдардың контингенті жүргізген» деп тұтқындағанын мәлімдеді. Ол өз бөлімшесіне тапсырылады деп үміттенетінін айтты.<ref name="ISW August 7">{{cite web |author= Wolkov, Nicole; Mappes, Grace; Harward, Christina; Hird, Karolina; Kagan, Frederick W. |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 7, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-7-2024 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808035224/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-7-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://charter97.org/en/news/2024/8/8/605916/ |title= About 300 Russian Soldiers Surrendered To AFU In Kursk Region |publisher= charter97.org |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}}</ref> Украиналық депутат [[Алексей Алексеевич Гончаренко|Алексей Гончаренко]] украин күштері {{iw|Уренгой — Помары — Ужгород|Уренгой—Помары—Ужгород|uk|Уренгой — Помари — Ужгород (газопровід)}} құбырын Еуропаның қалған бөлігіне жеткізетін Суджа газ торабын басып алғанын хабарлады. Оған қоса, шекарадан 24 км жерде орналасқан ауыл {{iw|Ивница (Курск облысы)|Ивницадағы|ru|Ивница (Курская область)}} шайқастар туралы хабарлар да жария болған.<ref name="Politico August 8">{{cite web |author= Jochecová, Ketrin; Posaner, Joshua; Nöstlinger, Nette; Cienski, Jan |title= Russia declares state of emergency in Kursk as Ukraine pushes incursion |url= https://www.politico.eu/article/russia-vladimir-putin-ukraine-kursk-volodymyr-zelenskyy-dmitry-medvedev-sudzha/ |publisher= [[Politico]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808101529/https://www.politico.eu/article/russia-vladimir-putin-ukraine-kursk-volodymyr-zelenskyy-dmitry-medvedev-sudzha/ }}</ref> ==== 8 тамыз ==== [[Сурет:President Vladimir Putin talks with the governor of Kursk in August 2024.jpg|нобай|оңға|[[Ресей президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]]нің Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]]пен сөйлесуі, 8 тамыз 2024]] [[РИА Новости]] агенттігінің хабарлауынша, шайқастың үшінші күнінде<ref name=Reuters_2024-08-08>{{cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-battles-ukrainian-troops-third-day-after-major-incursion-2024-08-08/ |title= Russia battles Ukrainian troops for a third day after major incursion |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= en |last= Faulconbridge |first= Guy}}</ref><ref name=AlJazeera_2024-08-08>{{cite web |url= https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2024/8/8/russia-ukraine-war-live-news-fighting-continues-in-kursk-region |title= Russia-Ukraine war live news: Fighting in Kursk region enters third day |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= en |last= Marsi |first= Federica}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234047/https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2024/8/8/russia-ukraine-war-live-news-fighting-continues-in-kursk-region}}</ref> [[Украина қарулы күштері]]нің шабуылдары нәтижесінде облыстағы төрт адам қаза тапқан.<ref name=Rai_2024-08-08-2>{{cite web |url= https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301 |title= Vice governatore russo, 4 morti in attacchi ucraini nella regione di Kursk |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234046/https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301}}</ref> Ресейлік милблогер Юрий Подоляка «біз, негізінен, Суджадан айырылдық» деді де, украин күштерінің [[Льгов]]қа қарай ығысып жатқанын айтты.<ref>{{cite web |title= Battles rage in Kursk region after Ukraine's largest incursion yet into Russia |url= https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory |publisher= [[France 24]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808134236/https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory }}</ref> Украина күштері Суджаның батыс бөлігін және оның айналасындағы жолдарды өз бақылауына алды; қалада қақтығыстар жалғасты.<ref name=agent>{{Cite web|url= https://www.agents.media/z-kanaly-soobshhili-o-boyah-v-sudzhe/ |title= Z-каналы сообщили о боях в Судже |lang= ru |last= Oglobin |first= Slava |date= 2024-08-08 |publisher= Агентство |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808123529/https://www.agents.media/z-kanaly-soobshhili-o-boyah-v-sudzhe/}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Смирнов сөзінше, түнде және таңертең алты украиналық ұшқышсыз ұшақ пен бес зымыран атып түсірілді.<ref name=meduzalive8aug>{{Cite web |url= https://meduza.io/live/2024/08/08/voyna |title= Война Восемьсот девяносто седьмой день |lang= ru |publisher= Медуза |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808235632/https://meduza.io/live/2024/08/08/voyna }}</ref> Хабарламаларда шайқас аймағы 430 шаршы шақырымға дейін кеңейіп, украин әскерлерінің {{iw|Мирный (Курск облысы)|Мирный|ru|Мирный (Курская область)}} елді мекеніне кіргені және {{iw|Казачья Локня|Казачья Локня|ru|Казачья Локня}}, {{iw|Богдановка (Суджа ауданы)|Богдановка|ru|Богдановка (Суджанский район)}}, {{iw|1-Княжий|1-Княжий|ru|1-й Княжий}} және {{iw|2-Княжий|2-Княжий|ru|2-й Княжий}} елді мекендерін басып алғаны хабарланды. [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылындағы қақтығыстар туралы да хабар болды.<ref name=agents430км>{{Cite web |url= https://www.agents.media/zona-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-rasshirilas-do-430-kv-km/ |title= Зона боевых действий в Курской области расширилась до 430 кв км |lang= ru |publisher= Агентство |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808200722/https://www.agents.media/zona-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-rasshirilas-do-430-kv-km/ }}</ref> Украин әскерлері Украина шекарасынан 35 шақырым жердегі аймақтарда жүргені де белгілі болды.<ref name=":0">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 8, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-8-2024 |accessdate= 2024-08-09 |publisher= [[Соғыс зерттеу институы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809215312/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-8-2024 }}</ref> ==== 9 тамыз ==== Хабарламаларда украин әскерлерінің шамамен 100<ref>{{cite news|publisher= [[Washington Post]] |date= 2024-08-08 |first= Isabelle |last= Khurshudyan |title= Ukraine, powered by Western arms, stuns Russia in cross-border assault |url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/08/ukraine-kursk-russia-occupied-war/}}</ref>–200 шаршы шақырым аумақты, орташа есеппен шамамен 10 шақырым тереңдікте басып алғаны айтылған.<ref>{{cite web|url= https://www.nysun.com/article/ukraines-counter-invasion-of-russia-could-gain-bargaining-chips-for-kyiv-in-the-event-of-negotiated-peace-with-moscow |title= Ukraine's Counter-Invasion of Russia Could Gain Bargaining Chips for Kyiv in the Event of Negotiated Peace With Moscow |publisher= New York Sun |date= 2024-08-09 |first= James |last= Brooke |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234611/https://www.nysun.com/article/ukraines-counter-invasion-of-russia-could-gain-bargaining-chips-for-kyiv-in-the-event-of-negotiated-peace-with-moscow}}</ref> Тәуелсіз және жеке талдауына сүйене отырып, [[CNN]] Ресей кем дегенде 250 шаршы шақырым жерден айырылған деді.<ref>{{cite web|url= https://edition.cnn.com/2024/08/10/europe/ukraine-putin-embarrasses-surprise-assault-analysis-intl/index.html |title= 'Doing the least obvious thing': Ukraine embarrasses Putin with surprise assault on southern Russia |first= Tim |last= Lister |publisher= [[CNN]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-12}}</ref> [[Глушково ауданы]] мен [[Курск]] қаласын байланыстыратын және [[Рыльск ауданы|Рыльск]] және [[Льгов ауданы|Льгов]] аудандары арқылы өтетін бағыт бойынша қозғалып келе жатқан Ресей әскерлерінің колоннасы [[Октябрьское (Рыльск ауданы)|Октябрьское]] ауылында [[M142 HIMARS|HIMARS]] соққысынан жойылды деп хабарланды. Оқиғадан кейінгі бейнежазбаларда өртеніп кеткен 15 әскери жүк көлігі мен солардың ішінде болған бірнеше мәйіт көрінді.<ref name="evidence" /> Украиналық NEXTA сарапшы тобының айтуынша, «бұл жүк көліктерінің әрқайсысы толық жабдықталған 35 сарбазды тасымалдай алады. Бейнежазбада қираған 14 көлік көрсетілген және содан біздің тарапымыздан Ресей армиясы бір түнде 200-ден 490-ға дейін сарбазынан айырылған көрінеді... Бұл толық ауқымды соғыс басталғалы Ресей армиясы үшін бірден болған ең ірі шығынның бірі болса керек».<ref>{{Cite web|url= https://news.online.ua/en/the-russians-are-panicking-because-of-the-approach-of-the-armed-forces-to-the-kursk-npp-883144/ |title= The authorities of the Kursk region are panicking as the Ukrainian Armed Forces approach the Kursk NPP |date= 2024-08-09 |publisher= news.online.ua}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-09 |title= Column of Russian vehicles, personnel destroyed in Kursk Oblast, multiple sources say |url= https://kyivindependent.com/column-of-russian-vehicles-personnel-destroyed-amid-fighting-in-kursk-oblast-multiple-sources-say/ |accessdate= 2024-08-10 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}}</ref><ref>{{Cite news |last= Trevelyan |first= Mark |title= Russia reinforces Kursk region, videos show Ukrainian presence, evidence of attack |url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-fighting-continues-kursk-video-shows-burnt-out-russian-trucks-2024-08-09/ |publisher= [[Reuters]]}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-09 |title= Pro-War Bloggers Slam Military Command Over Destroyed Russian Column in Kursk |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/pro-war-bloggers-slam-military-command-over-destroyed-russian-column-in-kursk-a85978 |accessdate=2024-08-10 |publisher= The Moscow Times |lang= en}}</ref> Ресейлік Telegram арнасы: «Бағананың сыртқы түріне қарағанда, шамамен жартысы қаза тапты. Бұл бүкіл соғыстағы ең қанды және ең жаппай ереуілдердің бірі көрінеді» деп жазды.<ref>{{cite news |title= Russia sends reinforcements to retake Kursk |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/09/russian-drives-past-destruction-ukraine-missile-strike/ |publisher= The Telegraph |date= 2024-08-09}}</ref> Соңғы шабуылдан бері Белгород пен Курскіде тұрған шешен [[Қадыров жасағы|Ахмат]] бөлімшелерінің командирі [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]] ресейлік БАҚ-қа ол және оның күштері украин әскерлері позицияларынан өтіп бара жатқанда олармен соғыспағанын, орнына Ресейдің қосымша күштері келгенше шегінуді жөн көргенін хабарлады. Кейбір ресейлік милблогерлер олар шайқастан мүлдем қашып та кетті деп мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Alaudinov: We have enough forces to stop the Ukrainian Armed Forces in the Kursk direction |url= https://eadaily.com/en/news/2024/08/09/alaudinov-we-have-enough-forces-to-stop-the-ukrainian-armed-forces-in-the-kursk-direction |publisher= eadaily.com |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234632/https://eadaily.com/en/news/2024/08/09/alaudinov-we-have-enough-forces-to-stop-the-ukrainian-armed-forces-in-the-kursk-direction }}</ref><ref>{{cite web |title= Ukraine employed units from the border with Belarus to attack Kursk |url= https://www.plenglish.com/news/2024/08/08/ukraine-employed-units-from-the-border-with-belarus-to-attack-kursk/ |publisher= Prensa Latina |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809031357/https://www.plenglish.com/news/2024/08/08/ukraine-employed-units-from-the-border-with-belarus-to-attack-kursk/ }}</ref><ref name="Kyiv Independent August 9">{{cite web |last= Fornusek |first= Martin |title= Chechen commander admits Russian losses, Ukrainian advances in Kursk Oblast |url= https://kyivindependent.com/chechen-commander-admits-russian-losses/ |publisher= The Kyiv Independent |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809093128/https://kyivindependent.com/chechen-commander-admits-russian-losses/ }}</ref> Оған қоса, Алаудинов — украиндардың шекара маңындағы елді мекендерді жаулап алғанын мойындаған жалғыз ресейлік шенеуніктердің бірі және тұңғышы.<ref name="Kyiv Independent August 9"/> Ресейдің әуе шабуылын күткен украиналық [[Сумы облысы]]нан 20 мың адамға эвакуациялау туралы бұйрық берілді. Ресей-Украина шекарасы маңында орналастырылған<ref name="ISW 2024-08-09"/> Ресей күштерінің көбі [[Суджа]] үшін шайқас жүріп жатқан Курск облысындағы майдан шебіне қарай жақындауын жалғастырды.<ref>{{cite web|publisher= [[The New York Times]] |date= 2024-08-09 |first= Constant |last= Méheut |title= As Ukraine Pushes Deeper, Russia Sends Reinforcements to Border Area |url= https://www.nytimes.com/2024/08/09/world/europe/ukraine-russia-kursk-lipetsk.html |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809133529/https://www.nytimes.com/2024/08/09/world/europe/ukraine-russia-kursk-lipetsk.html}}</ref><ref>{{cite web|publisher= [[Associated Press]] |date= 2024-08-09 |title= Russia declares an emergency in Kursk, under attack by Ukraine. 14 die in a Russian strike on a mall |url= https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-kursk-incursion-3eba46949e065fac9d846987a106e17a |author= Samya, Barry; Hatton, Kullab |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809181020/https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-kursk-incursion-3eba46949e065fac9d846987a106e17a}}</ref><ref name="ISW 2024-08-09"/> Ресейлік милблогерлер Ресей әскерінің Сумы облысындағы {{iw|Лукашовка (Сумы облысы)|Лукашовка|uk|Лукашівка (Охтирьский район)}} ауылын жаулағанын және Украина әскерінің Ресей жерінде жаңа бағытқа қарай басып кіруін хабарлады.<ref name="ISW 2024-08-09">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 9, 2024 |author= Barros, George; Gasparyan, Davit; Bailey, Riley; Evans, Angelica; Mappes, Grace; Harward, Christina |publisher= [[Соғысты зерттеу институты]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-9-2024}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] 152 мм өздігінен жүретін «Мста-С» артиллериялық қондырғылары мен жауынгерлік қолдау машиналары бар әскери колоннаның [[Белгород облысы]]нан [[Суджа ауданы]]на қозғалысы туралы хабарлама жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://www.agents.media/rossiya-perebrosila-v-kurskuyu-oblast-voennyh-i-tehniku-iz-belgorodskoj-i-donetskoj-oblastej/ |title= Россия перебросила в Курскую область военных и технику из Белгородской и Донецкой областей |lang= ru |publisher= Агентство |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Жауынгерлік белгілер Ресей қолбасшылығының шайқаста шыңдалған әскерлерді Курск облысына ауыстырып жатқанын көрсетті.<ref name=theinsider-9aug-reserves>{{Cite web|url= https://theins.ru/news/273743 |title= Российское командование перебрасывает резервы в Курскую область с харьковского направления |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> [[Курчатов (Ресей)|Курчатов]] қалалық әкімшілігінің басшысы Игорь Корпунков [[Курск АЭС]]-нан 30 км жерде бір шайқас жүргенін хабарлады.<ref>{{Cite web|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/09/vlasti-kurskoi-oblasti-zayavili-opriblizhenii-vsu-kkurskoi-aes-a139065 |title= Власти Курской области заявили о приближении ВСУ к Курской АЭС |lang= ru |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09}}</ref><ref name="newop">{{cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/10/russia-launches-new-operation-to-halt-advancing-ukrainian-troops-a85987 |title= Russia Launches New Operation to Halt Advancing Ukrainian Troops |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |lang= en}}</ref> Билік атом стансасына баратын барлық жолдарды жауып тастады, алаңдағы құрылысшыларды аумақтан шығарды да, стансадағы жабдықтарды тоқтан ажыратты. [[Росатом]] аумақтағы қызметкерлер санының уақытша қысқарғанын хабарлады. Сағат 15:00 шамасында Курчатов қаласында жарылыс даусы естілді. {{iw|Ресей радиациялық, химиялық және биологиялық әскерлері|Ресейлік радиациялық, химиялық және биологиялық қауіптен қорғаныс әскерлері|ru|Войска радиационной, химической и биологической защиты Российской Федерации}} де зауытты қорғауға жіберілді.<ref name=rad>{{Cite web|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/09/kurskuyu-aes-otsepili-iz-za-ugrozi-ataki-vsu-a139109 |title= Курскую АЭС оцепили из-за угрозы атаки ВСУ |lang= ru |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Алексей Смирнов Украина қарулы күштерінің трансформаторлық қосалқы стансаға шабуылы салдарынан аудандардың бірінде өрт шыққанын хабарлады. [[Ұшқышсыз ұшу аппараты|ҰҰА]] шабуылы нәтижесінде [[Курчатов (Ресей)|Курчатов]] қаласы, сондай-ақ [[Курчатов (Курск облысы)|Курчатов]], [[Октябрьский (Льгов ауданы)|Октябрьский]], [[Большое Солдатское ауданы|Большое Солдатское]], [[Обоянь ауданы|Обоянь]] және [[Белая ауданы (Курск облысы)|Белая]] аудандарының бір бөлігі электр қуатынсыз қалды.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/kurchatov-gde-raspolozhena-aes-ostalsya-bez-sveta-posle-ataki-drona/33073033.html |title= Курчатов, где расположена АЭС, остался без света после атаки дрона |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> Украинаның «Оңтүстік» ерікті армиясының баспасөз хатшысы Сергій Братчуктың айтуынша, Украина қарулы күштері Суджадағы оқ-дәрі қоймаларын басып алған.<ref>{{Cite news|url= https://focus.ua/uk/voennye-novosti/662402-priznachalisya-dlya-nastupu-na-sumshchinu-zsu-zahopili-sklad-z-boyepripasami-bilya-sudzhi-bratchuk |title= Призначалися для наступу на Сумщину: ЗСУ захопили склад з боєприпасами біля Суджі, — Братчук |date= 2024-08-09 |publisher= Фокус (Украина) |lang= uk |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://glavcom.ua/world/observe/operatsija-v-kurskij-oblasti-zsu-zakhopili-skladi-ta-bojepripasi-bilja-sudzhi-1014550.html |title= Операція в Курській області: ЗСУ захопили склади та боєприпаси біля Суджи |date= 2024-08-09 |publisher= Главком |lang= uk |accessdate=2024-08-10}}</ref> 9 тамызға қарай ресейлік күштер [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылын қайтарып алды да, солтүстікте Украина әскерін {{iw|Милютино (Курск облысы)|Милютино|ru|Милютино (Курская область)}} мен {{iw|Генераловка (Курск облысы)|Генераловкадағы|ru|Генераловка (Курская область)}} позицияларынан солтүстіктегі Малая Локня ауылына қарай кері ығыстырды. Курск облысындағы украин әскерлерінің санын [[Карнеги қоры]]ның аға қызметкері Дара Массикот шамамен 10,000–12,000 деп бағалады, оның құрамында төрт-бес украин бригадасының элементтері бар болғаны да айтылады.<ref>{{cite web|url= https://www.npr.org/2024/08/09/nx-s1-5069453/heres-what-we-know-about-ukraines-military-offensive-in-russia |title= Here's what we know about Ukraine's military offensive in Russia |publisher= NPR |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10 |language= en |author= Mallory Yu; Sarah Handel; Mary Louise Kelly}}</ref> Курск, Брянск және Белгород облыстарындағы жағдайдың қалыпына келуінше аймақтарды уақытша бақылауға алу мақсатымен оларда [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|ФСБ]] жанындағы терроризмге қарсы операциялық режим енгізілді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3Ad89bd80e-fa29-4c9e-b924-38ccd7957b4c#asset:d89bd80e-fa29-4c9e-b924-38ccd7957b4c |title= В Курской, Брянской и Белгородской областях ввели «режим контртеррористической операции» |lang= ru |publisher= [[BBC News]]}}</ref><ref name=BBC_cr7rn98l8kjo>{{cite web |url= https://www.bbc.com/news/articles/cr7rn98l8kjo |title= Ukraine's cross-border attack into Russia enters fifth day |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |lang= en |author= Jaroslav Lukiv; James Waterhouse}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210936/https://www.bbc.com/news/articles/cr7rn98l8kjo}}</ref> Бұл іс жүзінде «қозғалыс шектеледі, көліктер ұсталады, телефон қоңыраулары қадағаланады, аймақтар тыйым салынған аймақ болып жарияланады да, бақылау-өткізу пункттері енгізіліп, инфрақұрылымның негізгі нысандарында қауіпсіздік күшейтіледі» дегенді білдіреді.<ref name=voa1/> Терроризмге қарсы операциялардың басына Федералдық қауіпсіздік қызметінің директоры [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]] қойылды.<ref name="ISW 2024-08-10"/> ==== 10 тамыз ==== 252-батальон [[Грайворон ауданы]]на қарасты [[Пороз]] ауылындағы қақтығысқа қатысып, кейін оны басып алды деп мәлімдеген украин әскерлері [[Белгород облысы]]на кішігірім шабуыл жасады.<ref>{{Cite news|url= https://news.online.ua/en/afu-broke-into-the-belgorod-region-of-the-russian-federation-883173/ |title= AFU broke into the Belgorod region of the Russian Federation |publisher= News Online (Ukraine) |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://www.newsweek.com/ukraine-belgorod-incursion-kursk-1937349 |title= Ukraine Pushes Into New Part of Russia: Reports |publisher= Newsweek |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref name="Khurshudyan810">{{cite news|url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/10/ukraine-belgorod-kursk-russia-occupied-war/ |title= Ukraine appears to expand incursion into Russia, in a morale boost for Kyiv |publisher= Washington Post |author= Isabelle Khurshudyan; Galouchka Anastacia |date= 2024-08-10}}</ref> [[The New York Times]] газетіне сілтеме жасаған сарапшылардың пікірінше, Украинаның Курск облысындағы ілгерілеуі Ресейдің қосымша күштерімен негізінен тоқтатылды және жағдай жалпы тұрақтанды, бірақ украин күштері өзі басып алған территориясын ұстап тұруды жалғастырды.<ref>{{cite web|url= https://www.nytimes.com/2024/08/10/world/europe/ukraine-russia-cross-border-attack.html |title= Russia Pushes Back at Ukraine's Cross-Border Assault, but Kyiv Presses On |publisher= [[The New York Times]] |first= Kim |last= Barker |date= 2024-08-10}}</ref> [[The Washington Post]] және [[Frankfurter Rundschau]] сияқты басқа дереккөздер, керісінше, Украина ілгерілеуін жалғастырып жатыр деп, Ресей жағдайды бақылай алмай жүр деп хабарлады.<ref name="Khurshudyan810" /><ref>{{cite web|url= https://www.fr.de/politik/russland-bekommt-kursk-offensive-nicht-in-den-griff-bewohner-senden-video-appell-an-putin-zr-93234205.html |title= Russland bekommt Kursk-Offensive nicht in den Griff: Bewohner senden Video-Appell an Putin |lang= de |publisher= [[Frankfurter Rundschau]] |first= Hartmann |last= Fabian |date= 2024-08-11}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] өзінің Курск облысындағы Украинаның әр ілгерілеуін тоқтатқаны туралы ұқсас мәлімдеме жасады.<ref>{{cite web|publisher= [[The Guardian]] |date= 2024-08-10 |first= Dan |last= Sabbagh |title= Russia claims to have thwarted Ukraine's advance in Kursk |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/10/russia-claims-to-have-thwarted-ukraine-advance-in-kursk}}</ref> Шайқас Коренево маңындағы [[Ольговка (Курск облысы)|Ольговка]]да, Ивашковское фермасында және Малая Локняда болды.<ref>{{cite web|url= https://www.agents.media/minoborony-soobshhilo-o-boyah-v-20-km-ot-granitsy-v-kurskoj-oblasti/ |title= Минобороны сообщило о боях в 20 км от границы в Курской области |date= 2024-08-09 |publisher= Агентство |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Ресей қарулы күштері Суджаның шығысындағы Махновка ауылын өз бақылауына қайтарып алғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://istories.media/news/2024/08/10/boi-pod-kurskom-den-pyatii-glavnoe/ |title= Бои под Курском. День пятый. Главное |lang= ru |publisher= Важные истории |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}}</ref> Хабарламаларда шайқас аймағы 650 шаршы километрге дейін кеңейгені айтылды.<ref>{{cite news|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-subbotu-sostavila-650-kv-km/ |title= Площадь боевых действий в Курской области в субботу составила 650 кв км |date= 2024-08-09 |publisher= Agents (Russia) |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Кешке Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Смирнов [[Курск]] қаласында ұсталған украин зымыранының сынықтары тұрғын үйлерге құлап, 15 адам зардап шекті деді.<ref>{{cite news |title= Moscow vows 'tough response' to Ukrainian offensive in Russia |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |accessdate= 2024-08-11 |publisher= [[BBC]] |date= 2024-08-11 |lang= en}}</ref> ==== 11 тамыз ==== [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] таңертеңгі баяндамасында түнде Курск облысының аспанында төрт «[[Точка (тактикалық зымыран кешені)|Точка-У]]<nowiki></nowiki>» тактикалық зымыраны мен 14 ұшқышсыз ұшақтың жойылғаны жайлы хабарлады.<ref>{{Cite web |url= https://theins.ru/news/273772 |title= Governor: Debris from a downed missile fell on a nine-story building in Kursk. 13 people were injured |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811115451/https://theins.ru/news/273772}}</ref> 11 тамыз түні [[Украина қарулы күштері]] [[Суджа ауданы]]ның оңтүстік-шығысында орналасқан [[Белая ауданы (Курск облысы)|Белая ауданы]]на кірді, оны аудан басшысы мен губернатордың міндетін атқарушы растады. Аудан басшысы эвакуацияланғандарды қайтып оралмауды өтінді.<ref>{{Cite web |url= https://theins.ru/news/273773 |title= Украинские военные зашли в Беловский район Курской области — глава района |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811101150/https://theins.ru/news/273773 }}</ref> [[Проект]] жобасының мәліметінше, шайқас аймағы 720 шаршы километрге дейін ұлғайды.<ref>{{Cite web|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-voskresene-prodolzhila-rasti/ |title= Площадь боевых действий в Курской области в воскресенье продолжила расти |lang= ru |publisher= Проект |date= 2024-08-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240811224401/https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-voskresene-prodolzhila-rasti/ |date= 2024-08-11}}</ref> ==== 12 тамыз ==== Украина шабуылының кеңеюіне байланысты 12 тамызда Ресей билігі [[Белгород облысы]]ндағы [[Красная Яруга ауданы]]нан бейбіт тұрғындарды эвакуациялай бастады. Красная Яруга ауданы Курск облысының оңтүстігінде орналасқан, Украинамен шектеседі.<ref>{{Cite web |date= 2024-08-12 |title= Authorities in Russia's Belgorod Oblast announce evacuation of border region as Ukrainian incursion reportedly widens |url= https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-belgorod-oblast-announce-evacuation-of-border-region/ |accessdate= 2024-08-12 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-12 |url= https://web.archive.org/web/20240812100905/https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-belgorod-oblast-announce-evacuation-of-border-region/}}</ref> Одақтастардың бір-біріне атып қалу оқиғасында ресейлік Ка-52 тікұшағы Белая ауданындағы {{iw|Кривицкие Буды|Кривицкие Буды|ru|Кривицкие Буды}} ауылында [[2С19|2S19M2]] Msta-S [[Өздігінен жүретін артиллериялық қондырғы|ӨЖАҚ]] ұстаған ресейлік жаяу әскер колоннасына атып қалды.<ref>{{cite news|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385920#entry-shared |publisher= [[Азаттық радиосы]] |title= "Дружественный огонь" в Курской области: российский вертолет ударил по российской военной колонне |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13 |lang= ru}}</ref> Ресей билігі украиналықтардың кем дегенде 28 елді мекенді өз бақылауға алғанын растаса,<ref>{{Cite web|url= https://www.dw.com/ru/vlasti-kurskoj-oblasti-pod-kontrolem-vsu-nahodatsa-28-naselennyh-punktov/a-69921909 |title= ВСУ контролируют 28 населенных пунктов в Курской области |lang= ru |publisher= [[Неміс толқыны]] |date= 2024-08-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240812193420/https://www.dw.com/ru/vlasti-kurskoj-oblasti-pod-kontrolem-vsu-nahodatsa-28-naselennyh-punktov/a-69921909 |date= 2024-08-12}}</ref> украиналық дереккөздер бұл санның 44 болғанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385917#entry-shared |title= Украинский OSINT-проект DeepState заявляет о 44 населенных пунктах в Курской области под контролем ВСУ |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240812174305/https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385917#entry-shared |date= 2024-08-12}}</ref> Украина қарулы күштерінің бас қолбасшысы [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]] оның күштері өз бақылауына 1,000 шаршы км аумақ алғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-incursion-kursk-afa42b9613323901bef07800ac2cae9e |title= Top Ukrainian commander says his forces now control 1,000 square kilometers of Russia's Kursk region |lang= en |publisher= AP News |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-12}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813010317/https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-incursion-kursk-afa42b9613323901bef07800ac2cae9e}}</ref> Украиналық сарбаздар Суджаның орталығымен өтіп бара жатқан видеосын жариялап, қала орталығы Украина қарулы күштерінің бақылауында екенін айтты.<ref name="agents12.08">{{Cite web|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-prevysila-1000-kv-km/ |title= Площадь боевых действий в Курской области превысила 1000 кв км |lang= ru |publisher= agents.media}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240813210405/https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-prevysila-1000-kv-km/ |date= 2024-08-13}}</ref> ==== 13 тамыз ==== 13 тамызда Путин [[Алексей Геннадьевич Дюмин|Алексей Дюмин]]ді Курск облысының қорғанысын басқаруға тағайындады.<ref name="ead1">{{cite news |url= https://eadaily.com/en/news/2024/08/13/alexey-dyumin-has-been-appointed-to-command-who-in-the-northern-direction-mass-media |work= eadaily.com |title= Alexey Dyumin has been appointed to command WHO in the northern direction — Mass media |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813174304/https://eadaily.com/en/news/2024/08/13/alexey-dyumin-has-been-appointed-to-command-who-in-the-northern-direction-mass-media }}</ref><ref>{{cite news |url= https://www.newsweek.com/putin-aleksey-dyumin-kursk-incursion-ukraine-1938502 |work= newsweek.com |title= Putin Puts Former Bodyguard in Charge of Kursk Defense: Reports |date= 2024-08-13 |access-date= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210848/https://www.newsweek.com/putin-aleksey-dyumin-kursk-incursion-ukraine-1938502}}</ref> Украинаның мәліметінше, ресейлік әскерлердің «салыстырмалы түрде аз» саны [[Запорожье облысы|Запорожье]] мен [[Херсон облысы|Херсон]]нан Курскіге көшірілді, бірақ әлі де шабуылды жалғастыруда.<ref>{{cite news |title= Putin pulls units out of Ukraine to defend Russia, Kyiv says |url= https://www.politico.eu/article/vladimir-putin-pull-army-units-out-ukraine-defend-russia-kursk-belgrod-region/ |accessdate= 2024-08-13 |publisher= POLITICO |date= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813182746/https://www.politico.eu/article/vladimir-putin-pull-army-units-out-ukraine-defend-russia-kursk-belgrod-region/}}</ref> Өзінің кешкі сөйлеген сөзінде [[Украина президенті]] [[Владимир Александрович Зеленский|Владимир Зеленский]] оның күштері Курск облысындағы шамамен 1,000 шаршы шақырым аумақты және 74 елді мекенді өз бақылауына алғанын айтты.<ref name=ua74>{{cite news |title= Ukraine war latest: Ukraine controls 74 settlements in Russia's Kursk Oblast, Zelensky says |url= https://kyivindependent.com/ukraine-war-latest-23/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-13}}</ref> Ресейлік [[Россия-24]] мемлекеттік телеарнасы журналистерінің бірі Евгений Поддубный 7 тамызда зардап шеккен аудандардағы шайқас туралы хабар беріп жатқан кезінде көлігіне ұшқышсыз ұшақпен шабуыл жасалып, жарақат алғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964 |title= Russian State TV War Correspondent Survives Drone Attack |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808125858/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964}}</ref> Ресей билігі шабуыл басталғаннан бері кемінде 12 бейбіт тұрғынның қаза тапқанын, кем дегенде 121 адам,<ref name="12dead">{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/12/putin-orders-military-to-dislodge-ukrainian-forces-as-120k-flee-border-area-a86000 |title= Putin Orders Military to 'Dislodge' Ukrainian Forces as 120K Flee Border Area |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210928/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/12/putin-orders-military-to-dislodge-ukrainian-forces-as-120k-flee-border-area-a86000}}</ref> оның ішінде тоғыз бала жараланғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975 |title= Russia Declares Federal Emergency Amid Battle in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235120/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975}}</ref> Ресей қорғаныс министрлігі [[Коренево ауданы]]ндағы [[Общий Колодезь]], [[Каучук (Курск облысы)|Каучук]], [[Алексеевский (Железногорск ауданы)|Алексеевский]] және [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылдары маңындағы және Суджа ауданындағы [[Мартыновка (Курск облысы)|Мартыновка]] бағытында, сондай-ақ [[Коренево]], [[Олешня (Курск облысы)|Олешня]], [[Николаево-Дарьино]], Суджа және [[Михайловка (Суджа ауданы)|Михайловка]] маңайларында украиндық шабуылдары алдын алды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/08/13/minoborony-rf-zayavilo-chto-rossiyskie-voyska-pomeshali-vsu-prorvatsya-vglub-kurskoy-oblasti-v-28-kilometrah-ot-granitsy|title=Минобороны РФ заявило, что российские войска помешали ВСУ прорваться вглубь Курской области в 28 километрах от границы|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-13}}</ref> ==== 14 тамыз ==== Ресей Льгов маңайында ор қазды.<ref>{{Cite web |title= Russian Military Fortifies Southern Outskirts of Lgov, Kursk Oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= Militarnyi |lang= en}}</ref> Ресей Украинаны Курск, [[Воронеж облысы|Воронеж]], Белгород, [[Төменгі Новгород облысы|Төменгі Новгород]], [[Волгоград облысы|Волгоград]], Брянск, [[Орёл облысы|Орёл]] және [[Ростов облысы|Ростов]] облыстарына жаппай әуе және ұшқышсыз шабуыл жасады деп айыптап, 117 ұшқышсыз ұшақ пен төрт зымыранды атып түсіргенін айтты.<ref>{{Cite web |title= Russia claims over 110 downed drones amid reported explosions near airbases |url= https://kyivindependent.com/russia-claims-over-110-downed-drones/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= The Kyiv Independent |last= Denisova |first= Kateryna |lang= en}}</ref> Украинаның мемлекеттік телеарнасы Суджаның Украинаның бақылауында екенін айтып, украин әскерлерінің ресми ғимараттан [[Ресей туы]]н алып, жерге лақтырып жатқанын көрсететін хабар таратты.<ref>{{cite news |title= Ukraine's state TV shows Ukrainian troops pulling down Russian flag in Sudzha |url= https://www.reuters.com/world/europe/ukraines-state-tv-shows-ukrainian-troops-pulling-down-russian-flag-sudzha-2024-08-14/ |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-14}}</ref> Апти Алаудинов бұған қарсы ешқандай дәлел келтірмей, бұл оқиғаның болған жоқ деді.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/14/russia-still-fighting-for-control-of-sudzha-gas-hub-chechen-commander-says-a86016 |title= Russia Still Fighting for Control of Sudzha Gas Hub, Chechen Commander Says |lang= en |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-14}}</ref><ref>{{cite web |url= https://tsn.ua/exclusive/zsu-kontrolyuyut-rosiysku-sudzhu-scho-vidbuvayetsya-u-misti-eksklyuzivniy-reportazh-tsn-2640243.html |title= ЗСУ контролюють російську Суджу: що відбувається у місті - ексклюзивний репортаж ТСН |lang= uk |publisher= tsn.ua}}</ref> Украина 24 сағаттан аз уақыт ішінде 100 ресейлік сарбазды тұтқынға алды деп мәлімдеді де, Зеленський бір күн бұрын басып кіру кезінде «жүздеген» ресейлік әскерилер украиндарға берілді деп мәлімдеді.<ref>{{cite news|title= Ukraine captures over 100 Russian troops in Kursk Oblast in less than a day, Syrskyi says |url= https://kyivindependent.com/in-kursk-ukraine-captures-more-than-100-russian-soldiers/ |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-14}}</ref> Украинаның мемлекеттік қауіпсіздік қызметінің хабарлауынша, бұл ресейлік әскерлердің осы уақытқа дейінгі ең ірі бір рет тапсырылуы болды.<ref>{{Cite web |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470484/ |title= Ukrainian forces capture over 100 Russian soldiers in Kursk Oblast at once – photos, videos |publisher= [[Українська правда]] |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815130819/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470484/}}</ref> Украинаның үш түрлі бағытта ілгерілеуге әрекет жасағаны айтылды: шығысқа қарай [[Суджа]]дан Белица ауылы мен көршілес [[Гирьи]] елді мекеніне, солтүстікке [[Льгов]]қа қарай және солтүстік-батыстағы [[Рыльск]] жолы арқылы [[Коренево]]ға қарай. Льговтан 30 шақырымдай жердегі Каучук елді мекені маңында кескілескен шайқас болды. Ресей әскерлері Льговтың оңтүстігінде және [[Чермошной (Октябрьский ауданы)|Чермошной]]да жаңа окоптар қазды. Украина күштері 1–2 шақырым алға жылжып, Суджадан тазартуды аяқтадық деп мәлімдеді.<ref>{{cite news |url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386010#entry-shared |title= Украинские силы "продвинулись на 1–2 километра" в Курской области России |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814194330/https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386010#entry-shared}}</ref><ref>{{Cite web |title= Russian Military Fortifies Southern Outskirts of Lgov, Kursk Oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= Militarnyi |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814102356/https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/}}</ref> Губернатор Смирнов [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]] қаласын эвакуациялауды бұйырды.<ref>{{Cite web |title= Authorities in Russia's Kursk Oblast order evacuation of another town |url= https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-kursk-oblast-order-evacuation-of-another-town/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814234932/https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-kursk-oblast-order-evacuation-of-another-town/}}</ref> Украина әскерилері Курск облысының үстінде [[Су-34]] ұшағын атып түсіргенін мәлімдеді.<ref name=Su34>{{Cite web|title= Ukraine said it shot down a $36 million Su-34 bomber jet inside Russia |url= https://www.businessinsider.com/ukraine-shot-down-russia-su-34-jet-over-kursk-military-2024-8 |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-14 |author= Mikhaila Friel |publisher= Business Insider |lang= en}}</ref> ==== 15 тамыз ==== Ресей Курск облысының [[Глушково ауданы]]н эвакуациялағанын хабарлады.<ref> {{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-evacuate-thousands-more-kursk-region-attacked-by-ukraine-2024-08-15/ |title= Russia to evacuate thousands more from Kursk region attacked by Ukraine |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Perry, Michael |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> Украинаның әскери қолбасшысы [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]] генерал [[Эдуард Михайлович Москалёв|Эдуард Москалёв]] басқаратын [[Украинаның Курск облысын басып алуы|әскери әкімшіліктің құрылғанын жариялап]], қазір облыстағы 82 елді мекен Киевтің бақылауында екенін айтты.<ref>{{Cite web |title= Ukraine forms military administration in Russia's Kursk Oblast, Syrskyi says |url= https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815153617/https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/}}</ref> Өзінің кешке айтқан сөзінде Зеленський украиндықтардың Суджаны басып алғанын айтты.<ref>{{Cite web |title= BREAKING: Zelensky confirms full capture of Russian town of Sudzha in Kursk Oblast |url= https://kyivindependent.com/breaking-zelensky-confirms-full-capture-of-russian-town-of-sudzha-in-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815150301/https://kyivindependent.com/breaking-zelensky-confirms-full-capture-of-russian-town-of-sudzha-in-kursk-oblast/}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] Крупец ауылын қайтарып алғанын мәлімдеді. Ол сондай-ақ Украина қарулы күштерінің шамамен екі шақырымға ілгерілегенін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://t.me/meduzalive/111110 |title= Российские войска освободили село Крупец в Курской области, заявило Минобороны РФ |publisher= [[Медуза]] |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-16 |url= https://web.archive.org/web/20240816035540/https://t.me/meduzalive/111110}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/08/15/glavkom-vsu-ob-yavil-o-sozdanii-voennoy-komendatury-v-kurskoy-oblasti |title= Главком ВСУ объявил о создании военной комендатуры в Курской области |accessdate= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815135643/https://meduza.io/news/2024/08/15/glavkom-vsu-ob-yavil-o-sozdanii-voennoy-komendatury-v-kurskoy-oblasti}}</ref> Италияның [[RAI]] желісі мен Украинаның [[Громадське]] желісінің журналистері Суджа ауданында болып, жергілікті тұрғындардан сұхбат алды.<ref> {{Cite web|url= https://x.com/tg1rai/status/1823789746813857817?s=46 |title= Da otto giorni ormai l'esercito ucraino è penetrato in territorio russo. #Zelensky rivendica, #Mosca sostiene di aver fermato le truppe di #Kiyv. Oltre il confine è riuscita ad arrivare la troupe del #Tg1 con la nostra inviata @StefaniaBattis4 Questo è quello che ha trovato |lang= it |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{YouTube|zmuUz06JFaU|«Суджа була Сумської губернії»: росіяни в Курській області / hromadske}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://hromadske.ua/en/war/229484-are-the-hostilities-in-kursk-oblast-just-the-beginning-interview-with-military-expert-mykhailo-samus |title= Are the hostilities in Kursk Oblast just the beginning? Interview with military expert Mykhailo Samus |lang= en |publisher= [[Громадьске]] |author= Гаврилець, Сергій |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> ==== 16 тамыз ==== Украина Қарулы Күштерінің 80-десанттық-шабуылдаушы бригадасы басып кірудің алғашқы сағаттарында ресейлік бекеттің қирағанын және 50-ден астам ресейлік сарбаздың тұтқынға алынғанын көрсететін видео жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://ua.korrespondent.net/ukraine/4709484-ziavylosia-video-pershykh-hodyn-proryvu-na-kurschyni |title= З явилося відео перших годин прориву на Курщині |publisher= ua.korrespondent.net |lang= ru |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://kyiv24.news/news/proryv-kordonu-robota-aviacziyi-ta-poloneni-zyavylys-kadry-pershyh-godyn-operacziyi-v-kurskij-oblasti |title= Перші години наступу на Курську область: з'явилось відео |date= 2024-08-16 |publisher= КИЇВ24 |lang= uk |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{cite web|url= https://www.bbc.com/news/live/c8dpgeq01n0t |title= Ukraine orders evacuation of eastern city as Russian forces advance |lang= en |publisher= BBC news |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> Украина әскерінің Белгород облысындағы [[Вязовое (Красная Яруга ауданы)|Вязовое]] ауылына кіргені хабарланды.<ref>{{Cite web|url= https://liveuamap.com/en/2024/15-august-ukrainian-military-presence-reported-in-vyazovoye |title= Ukrainian military presence reported in Vyazovoye village of Belgorod region |lang= en |publisher= Live UA Map |accessdate= 2024-08-17}}</ref> Ресейдің шайқас аймақтарынан тыс жерде жұмыс істеуге уәде беріп, айына шамамен 2500 АҚШ доллары көлеміндегі жалақымен қорғаныс құрылысына окоп қазушыларды жалдап жатқаны хабарланды. Спутниктен түсірілген суреттер аймақтағы ресейлік траншельдердің кеңеюін көрсетті.<ref>{{cite news |last= Murray |first= Warren |title= Ukraine war briefing: Russia hiring trench diggers after Kursk invasion |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/16/ukraine-war-briefing-russia-hiring-trench-diggers-after-kursk-invasion |accessdate= 2024-08-16 |publisher= [[The Guardian]] |date= 2024-08-16}}</ref> [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]]дағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзені арқылы өтетін негізгі автомобиль көпірін Украина әскерилері қазір [[Украинаның Курск облысын басып алуы|Украина бақылауындағы Ресей аумағы]]нан батысқа қарай шамамен 50 шақырым жерде қиратты. Көпірдің жоғалуы аудандағы ~20,000 бейбіт тұрғындардың құрлық жолдары арқылы қоныс аударуына кедергі келтіруі мүмкін.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-says-its-forces-advance-1-3-km-russias-kursk-region-2024-08-16/ |title= Ukraine says it keeps advancing, 'strengthening positions' in Kursk region |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-19}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.canberratimes.com.au/story/8733023/ukraine-destroys-bridge-in-russias-kursk-region/ |title= Ukraine 'destroys bridge' in Russia's Kursk region |lang= en |publisher= Canberra Times |date= 2024-08-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240818003625/https://www.canberratimes.com.au/story/8733023/ukraine-destroys-bridge-in-russias-kursk-region/ |date= 2024-08-18}}</ref> [[Украина арнайы операцияларының күштері]]нің 8-полкі ресейлік жүк көлігіне шабуыл жасап, «бірнеше минуттың ішінде» ондаған сарбазды өлтіргені туралы видео жариялады.<ref name=SOF>{{Cite web|url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470548/ |title= Dozen Russian soldiers killed in a few minutes: Ukrainian Special Forces show results of ambush in Kursk Oblast – video |publisher= [[Українська правда]] |accessdate= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818020623/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470548/}}</ref> [[Украина Мәдениет және ақпараттық саясат министрлігі]] [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]]нің [[Суджа]]дағы ескерткішін украин әскерлері қиратып жатқан сәтінің суреттерін жариялады.<ref>{{Cite web |title= Lenin monument demolished in Sudzha, Kursk Oblast – photos |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/16/7470722/ |accessdate= 2024-08-17 |publisher= [[Українська правда]] |lang= en |date= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817082852/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/16/7470722/}}</ref><ref>{{Cite news |last= Hardaker |first= Daniel |date= 2024-08-17 |title= Ukrainian troops topple Lenin statue in Russia |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/17/russia-ukraine-zelensky-putin-war-latest-news-kursk-bridge/ |accessdate= 2024-08-18 |publisher= [[The Telegraph]] |lang= en |issn= 0307-1235}}</ref> ==== 17 тамыз ==== Орыс әскерлері [[Тёткино (Курск облысы)|Тёткино]] мен [[Попово-Лежачи]] маңындағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінің оң жағалауынан шегініп, сол аудандағы екі көпірді жарып жібергенін хабарланды.<ref>{{cite web |date= 2024-08-17 |title= «Взорвали мосты». Российские военкоры сообщают об «организованном отступлении» оккупантов на восточный берег реки Сейм возле Теткино |url= https://nv.ua/world/countries/kurskaya-oblast-rossiyane-soobshchayut-ob-otstuplenii-okkupantov-vozle-tetkino-50443768.html |accessdate= 2024-08-17 |lang= ru}}</ref> 17 тамызда хабарланғандай, [[ҰҚШҰ]] елдері басып кіруді қолдамайды да, айыптамайды да.<ref name="mt17">{{cite news|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/16/druzhestvennie-putinu-strani-otkazalis-osudit-vtorzhenie-vsu-v-kurskuyu-oblast-a139664 |title= «Дружественные» Путину страны отказались осудить вторжение ВСУ в Курскую область |lang= ru |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004240/https://www.moscowtimes.ru/2024/08/16/druzhestvennie-putinu-strani-otkazalis-osudit-vtorzhenie-vsu-v-kurskuyu-oblast-a139664}}</ref> [[Украина қарулы күштері]] [[Коренево]] ауылын басып алды деп мәлімдегенімен, ресейлік әскерилер бұл елді мекенді даулы деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386221 |title= Неподтвержденные сообщения о взятии ВСУ райцентра Коренево в Курской области |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}}</ref> ==== 18 тамыз ==== [[Сурет:The 80th Air Assault Brigade captured a T-90M Proryv tank in the Kursk region.jpg|нобай|оңға|Украин әскерлерінің өзіне алып қойған ресейлік [[Т-90]] танкі]] Украин күштері [[Званное]] өзенінің маңындағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінен өтетін тағы бір көпірді құлатты.<ref>{{cite news |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/18/ukraine-says-struck-another-bridge-in-russias-kursk-region-a86059 |title= Ukraine Says Struck Another Bridge in Russia's Kursk Region |accessdate= 2024-08-18 |publisher= [[The Moscow Times]]}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224306/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/18/ukraine-says-struck-another-bridge-in-russias-kursk-region-a86059}}</ref><ref name=ISW_2024-08-16>{{cite web |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-16-2024 |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 16, 2024 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-18 |work= understandingwar.org |lang= en |author= Kateryna Stepanenko; Christina Harward; Riley Bailey; Angelica Evans; Frederick W. Kagan}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817000945/https://understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-16-2024}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.rainews.it/video/2024/08/russia-le-forze-ucraine-mettono-fuori-uso-un-altro-ponte-nella-regione-di-kursk---video-2f66f24a-c1f4-4690-9b90-4bd53e24b072.html |title= Russia, le forze ucraine mettono fuori uso un secondo ponte nella regione di Kursk – Video |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-18 |accessdate= 2024-08-19 |publisher= [[Дождь]] |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224305/https://www.rainews.it/video/2024/08/russia-le-forze-ucraine-mettono-fuori-uso-un-altro-ponte-nella-regione-di-kursk---video-2f66f24a-c1f4-4690-9b90-4bd53e24b072.html}}</ref> 80-әуе шабуылдау бригадасы Курск облысында өзіне алып қойған [[Т-90М]] танкі бар видео жариялады. Олар танкті жөндедік және оны орыстарға қарсы пайдаланамыз деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web |url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html |title= Paratroopers show off Russia's latest T-90M "Proryv" tank captured in Kursk region |accessdate= 2024-08-18}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224302/https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html}}</ref> Ресейлік блогерлердің хабарлауынша, Украина да, Ресей де Курскідегі шайқаста өз күштерін күшейтті, Ресей басқа майдандардағы күштердің бір бөлігін Курскіге көшірді.<ref name=newsweek20240818>{{cite news |title= Kursk invasion map shows Ukrainian advances in new locations |url= https://www.newsweek.com/ukraine-russia-war-kursk-invasion-advances-map-isw-1940807 |accessdate= 2024-08-18 |publisher= Newsweek |date= 2024-08-18 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224302/https://www.newsweek.com/ukraine-russia-war-kursk-invasion-advances-map-isw-1940807}}</ref> 501-жеке теңіз жаяу әскер батальонының теңіз жаяу әскерлері [[Апанасовка (Курск облысы)|Апанасовка]] ауылдық әкімшілік ғимаратынан [[Ресей туы]]н жұлып алғаны түсірілген видеоны жариялады.<ref>{{cite web |last= Zimko |first= Oleksandra |title= Marines of 501st Separate Battalion remove Russian flag in Kursk region |url= https://newsukraine.rbc.ua/news/marines-of-501st-separate-battalion-remove-1724002539.html |publisher= [[РБК]]-Украина |accessdate= 2024-08-19}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820034613/https://newsukraine.rbc.ua/scroll-load/1724002539?lt=1&st=0}}</ref> ==== 19 тамыз ==== Ресей украин әскерилері [[Коренево ауданы]]ндағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзені арқылы өтетін үшінші және соңғы көпірді қиратып, 700 шаршы шақырымнан астам ресейлік аумақта логистикалық қиындықтар тудырды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://ukranews.com/ua/news/1027646-v-rosiyi-skarzhatsya-na-znyshhennya-zsu-ostannogo-mosta-cherez-richku-sejm |title= В Росії скаржаться на знищення ЗСУ останнього моста через річку Сейм |last= Fandorin |first= Olga |date= 2024-08-19 |lang= uk |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-19 |url= https://web.archive.org/web/20240819225742/https://ukranews.com/ua/news/1027646-v-rosiyi-skarzhatsya-na-znyshhennya-zsu-ostannogo-mosta-cherez-richku-sejm}}</ref> Кешкі сөйлеген сөзінде президент Зеленський украин күштері Курск облысындағы 92 елді мекен мен Ресейдің 1,250 шаршы шақырым жерін өз бақылауына алғанын айтты.<ref>{{Cite web |title= Ukraine in control of 92 settlements in Russia's Kursk Oblast, Zelensky claims |url= https://kyivindependent.com/ukraine-in-control-of-92-settlements-in-russias-kursk-oblast-zelensky-claims/ |accessdate= 2024-08-20 |author= Kateryna Denisova |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820034606/https://kyivindependent.com/ukraine-in-control-of-92-settlements-in-russias-kursk-oblast-zelensky-claims/}}</ref> ==== 20 тамыз ==== [[Ресей Ішкі істер министрлігі]] [[Брянск облысы|Брянск]], Курск пен Белгород облыстарының тұрғындарына украиналық күштер жинай алатын ақпаратқа байланысы бар онлайн танысу сайттары мен қауіпсіздік камераларын қолданбасын деп ескертті.<ref>{{Cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/20/dont-use-dating-sites-amid-kursk-incursion-russia-tells-border-region-residents-a86079 |title= Don't Use Dating Sites Amid Kursk Incursion, Russia Tells Border Region Residents |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-20 |lang= en |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015034/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/20/dont-use-dating-sites-amid-kursk-incursion-russia-tells-border-region-residents-a86079}}</ref> Ресей Қорғаныс министрі [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]] өзінің орынбасары және [[Ингушетия]]ның бұрынғы басшысы [[Юнус-Бек Баматгирейұлы Евкуров|Юнус-Бек Евкуров]]ты өзі басқаратын Шекаралас аумақтардың қауіпсіздік мәселелері жөніндегі үйлестіру кеңесіндегі орынбасары ретінде тағайындады. Белоусов сөзінше, Евкуров 20 тамызда Курск облысында жүрген болатын.<ref name="yevkurov"/> [[Украина Қорғаныс министрлігі]] [[Новоивановка (Глушково ауданы)|Новоивановка]] және [[Кульбаки (Курск облысы)|Кульбаки]] ауылдарына қарай ілгерілегенін мәлімдеді. Сондай-ақ [[Коренево]]ға оңтүстіктен шабуыл жасалып жатқаны айтылған. Суджа–Курск–[[Мартыновка (Курск облысы)|Мартыновка]] жолындағы елді мекен де Украинаның бақылауында деп мәлімделді, олар да оңтүстіктегі Плеховоны басып алды, бірақ Борки, Очеретяне? және [[Гирьи]]дің Ресейдің бақылауында екенін мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://24tv.ua/operatsiya-kurskiy-oblasti-genshtab-pokazav-kartu-teritoriy-yaki_n2622739 |title= Генштаб вперше показав карту територій, які ЗСУ контролюють у Курській області |date= 2024-08-20 |publisher= 24 Канал |lang= uk |accessdate= 2024-08-20}}</ref> ==== 21 тамыз ==== Украина Сейм өзенінің бойында ресейлік күштер пайдаланған бірнеше [[понтон көпір]]лерін қиратты деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/ukraine-says-destroyed-russian-army-pontoon-bridges-in-kursk-region-a86097 |title= Ukraine Says Destroyed Russian Army Pontoon Bridges in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-20 |lang= en |accessdate= 2024-08-21}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821141348/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/ukraine-says-destroyed-russian-army-pontoon-bridges-in-kursk-region-a86097}}</ref> [[Ресей Әскери-әуе күштері]] Украинаның бақылауындағы Ресей территориясында 27 басқарылатын әуе бомбасын қолданып, 17 әуе соққысын жасады да, [[Ресей армиясы]] Украина шекарасындағы Порозок және Пожне елді мекендеріне артиллериялық соққы берді.<ref name=med21>{{Cite web|url= https://meduza.io/live/2024/08/21/voyna |title= Война Девятьсот десятый день. Хроника «Медузы» |lang= ru |publisher= [[Медуза]] |date= 2024-08-21 |accessdate= 2024-08-22}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821215507/https://meduza.io/live/2024/08/21/voyna}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] өз күштері Украинаның Комаровка, Коренево, Малая Локня және Русская Конопелка шабуылдарына тойтарыс беріп, Курск облысындағы сегіз ауыл мен [[Сумы облысы]]ндағы тоғыз ауыл маңында украин әскерлеріне шабуыл жасады деп мәлімдеді.<ref name=med21/> ==== 22 тамыз ==== Украина авиациясы америкалық [[GBU-39]] жоғары дәлдіктегі бомбаларымен ресейлік «взводтың күшті нүктесіне» жасалған соққының видеосын жариялады. Олар «ұшқышсыз ұшу аппаратының командалық пункті, электронды соғыс бөлімшесі, техника, қару-жарақ және Ресей Федерациясының 40-қа жуық қызметкері соққыға жығылды» деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/22/7471475/index.amp |title= Ukraine's Air Force strikes Russian platoon strong point in Kursk Oblast – video |lang= en |publisher= [[Українська правда]] |date= 2024-08-22 |accessdate= 2024-08-23}}</ref> ==== 23 тамыз ==== Орыс сарбаздары №11 әйелдер түрмесінде баррикада жасады. Малая Локня ауылында ғимаратты «бекініске» айналдырып, күзет мұнараларын атыс орындары ретінде пайдаланып, басқа қорғаныстардың арасында траншеялар жасады. Түрме күзетшілері де ресейлік әскерлермен бірге 200 әйел тұтқынды көтере алатын мекемені қорғауға қатысқан. Украин әскерлері нысанды қоршауға алып, оған шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://www.unian.ua/war/boji-v-kurskiy-oblasti-malaya-loknya-zsu-shturmuyut-koloniyu-12736299.html|title=В Курській області ЗСУ штурмують жіночу колонію, в якій сховалися війська РФ, - ЗМІ (фото)|work=www.unian.ua|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824070612/https://www.unian.ua/war/boji-v-kurskiy-oblasti-malaya-loknya-zsu-shturmuyut-koloniyu-12736299.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://hromadske.radio/news/2024/08/23/zsu-na-kurshchyni-shturmuiut-zhinochu-koloniiu-de-rosiia-trymala-ukrainskykh-polonenykh|title=ЗСУ на Курщині штурмують жіночу колонію, де Росія тримала українських полонених|date=2024-08-23|publisher=[[Громадське]] радіо|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824072129/https://hromadske.radio/news/2024/08/23/zsu-na-kurshchyni-shturmuiut-zhinochu-koloniiu-de-rosiia-trymala-ukrainskykh-polonenykh}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://novynarnia.com/2024/08/23/na-kurshhyni-dshv-zsu-shturmuyut-budivlyu-zhinochoyi-koloniyi-video/|title=На Курщині ДШВ ЗСУ штурмують будівлю жіночої колонії. ВІДЕО|date=2024-08-23|work=novynarnia.com|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824070625/https://novynarnia.com/2024/08/23/na-kurshhyni-dshv-zsu-shturmuyut-budivlyu-zhinochoyi-koloniyi-video/}}</ref> ==== 24 тамыз ==== Ресейлік милблогерлердің айтуынша, Ресей әскері [[Борки (Суджа ауданы)|Борки]] елді мекенін жаулап алды.<ref name="ISW 2024-08-24">{{Cite web |title=Russian Offensive Campaign Assessment, August 24, 2024 |author=Barros, George; Mappes, Grace; Wolkov, Nicole; Bailey, Riley; Gasparyan, Davit |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]]|date=2024-08-24 |accessdate=2024-08-25 |url=https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-24-2024}}</ref> ==== 25 тамыз ==== Кешкі сөйлеген сөзінде президент Зеленський украин күштері бір-үш шақырымға ілгерілегенін, нәтижесінде тағы екі белгісіз елді мекенді басып алғанын, тағы бірінде белсенді операциялар жүріп жатқанын мәлімдеді.<ref>{{cite press release |url=https://www.president.gov.ua/en/news/zhodnogo-dnya-svit-ne-maye-zabuvati-sho-razom-mi-silnishi-ni-92837 |title=The World Must Not Forget for a Single Day That Together, We Are Stronger Than Any Terrorist – Address by the President |date=2024-08-25 |lang= en |accessdate=2024-08-24}}</ref><ref>{{cite web |url=https://newsukraine.rbc.ua/news/ukrainian-armed-forces-advance-in-kursk-region-1724612341.html |title=Ukrainian Armed Forces advance in Kursk region, take control of two more settlements - Zelenskyy |date=2024-08-25 |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-26 |url= https://web.archive.org/web/20240826061924/https://newsukraine.rbc.ua/scroll-load/1724611169?lt=2&st=1}}</ref> ==== 30 тамыз ==== Ресейлік әскерлер Кореневоны қайтарып алды.<ref>{{Cite web |title=Russians retake village of Korenevo in Kursk Oblast – Deep State |url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/30/7472586/ |accessdate=2024-08-30 |publisher=[[Українська правда]] |lang=en}}</ref> ==== 5 қыркүйек ==== Президент Зеленський 60 мың ресейлік әскердің Запорожье мен Херсон облыстарынан Курск облысына қайта орналастырылғанын және бұрынғы аудандарда атылған ресейлік снарядтардың саны азайғанын мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Russians redeployed 60,000 troops to Kursk Oblast – Zelenskyy |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/09/5/7473581/index.amp |publisher= [[Українська правда]] |last= Balachuk |first= Iryna |date= 2024-09-05 |accessdate= 2024-09-05}}</ref> ==== 7 қыркүйек ==== Курск облысында украин күштері SDB бомбалары мен HIMARS зымырандары арқылы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінің үстіндегі екі көпір мен [[Оса (зениттік зымыран кешені)|Оса]] әуе қорғаныс жүйесін қиратты деп мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Defense Forces strike again at crossings in the Kursk oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/defense-forces-strike-again-at-crossings-in-the-kursk-oblast/?utm_source=rss&utm_medium=rss&utm_campaign=defense-forces-strike-again-at-crossings-in-the-kursk-oblast |lang= en |work= mil.in.ua |date= 2024-09-07 |accessdate= 2024-09-08}}</ref> === Ресей қарсы шабуылы === ==== 10 қыркүйек ==== 6 тамызда Украинаның басып кіруінен кейін Путин өз әскерлеріне 1 қазанға дейін Курск облысының басып алынған ауданын қайтарып алуға бұйрық бергені хабарланды.<ref>{{cite web |author=Evans, Angelica; Hird, Karolina; Wolkov, Nicole; Stepanenko, Kateryna; Barros, George |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 21, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-21-2024-0 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |accessdate= 2024-08-28}}</ref> 10 қыркүйекте Ресей армиясы [[Коренево ауданы]]нда Ресейдің ілгерілегені туралы хабарлай отырып, Курск облысында қарсы шабуыл операциясын бастағаны хабарланды. [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]] сонымен қатар ресейлік күштердің [[Снагость]]қа кіргенін мәлімдеді.<ref>{{cite news |title=Russia claims to counterattack against Ukraine in Kursk Oblast |url=https://kyivindependent.com/russia-claims-pushing-back-against-ukraine-in-kursk-oblast/ |publisher=The Kyiv Independent |date=2024-09-11 |accessdate=2024-09-11}}</ref> Орыс әскерлері [[Гордеевка (Курск облысы)|Гордеевка]] және [[Внезапное]] елді мекендерін басып алды деп мәлімдеді.<ref>{{cite news |title=Russia Launches Counteroffensive in Kursk Region, Pro-Kremlin Sources Say |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/09/11/russia-launches-counteroffensive-in-kursk-region-pro-kremlin-sources-say-a86330 |publisher=[[The Moscow Times]] |date=2024-09-11 |accessdate=2024-09-11}}</ref> ==== 11 қыркүйек ==== Ресейдің Курск облысының [[Коренево ауданы]]ндағы қарсы шабуылы жалғасты, кейбір ресейлік ақпарат көздері 165 шаршы шақырымдай жер қайтарылды деп, Алаудинов «10 шақты елді мекенді» қайтарып алғанын хабарлады. Бұл операциялар Украина әскерлерін Курск облысынан [[Покровск (Украина)|Покровск]] түбіндегі шайқастарға қайта орналастыру кезінде болды, украиндық блогердің айтуынша, бұл Курсктегі ресейлік күштерге басымдық берді.<ref>{{cite web|publisher= [[Kyiv Post]] |url= https://www.kyivpost.com/post/38812 |title= Russia Claims Early Success as Major Counteroffensive in Kursk Region Begins |date= 2024-09-11}}</ref><ref>{{cite web|publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-09-11 |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/9/11/russia-claims-kursk-counteroffensive-pushing-back-ukraine-forces |title= Russia claims Kursk counteroffensive pushing back Ukraine forces}}</ref><ref>{{cite web|url= https://abcnews.go.com/International/russia-appears-launched-initial-major-counterattack-ukraine-kursk/story?id=113589694 |title= Russia appears to have launched initial major counterattack against Ukraine in Kursk |first= Patrick |last= Reevell |publisher= ABC News |date= 2024-09-11 |accessdate= 2024-09-14}}</ref> Қарсы шабуылдың мақсаттарының бірі Сейм өзені мен Украина арасындағы оқшауланған орыс әскерлерін босату болды.<ref>{{cite web|publisher= [[The New York Times]] |first= Marc |last= Santora |date= 2024-09-14 |url= https://www.nytimes.com/2024/09/14/world/europe/ukraine-russia-war-kursk.html |title= Ukrainian Troops Talk of Stiffer Resistance as They Fight in Russian Territory}}</ref> ==== 12 қыркүйек ==== [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] [[Апти Аронұлы Алаудинов|Алаудинов]]тың 10 елді мекеннің қайтарылғаны туралы мәлімдемесін қайталап, бұл Апанасовка, Бяхово, Вишневка, Викторовка, Внезапное, Гордеевка, Краснооктябрьский, Обуховка, Снагость және 10-ый Октябрь елді мекендері деп нақтылады. Геолокацияланған бейнелер Ресейдің Снагость пен Краснооктябрьскийді қоса алғанда, 58 шаршы шақырымға ілгерілегенін растады, бірақ еш ауылды басып алмағанын көрді. [[Соғыс зерттеу институты]] Ресейдің бұл жетістіктері Украинаның толық бақылауында болмаған аймақтарда болды деді. Украина бір мезгілде Курск облысындағы негізгі аймағынан тыс операцияларды кеңейтіп, {{iw|Новый Путь (Курск облысы)|Новый Путь|ru|Новый Путь (Курская область)}} маңындағы [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]]ның оңтүстік-батысына шабуыл жасап, ілгерілей бастады.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 12, 2024 |author= Wells, Katherine; Evans, Angelica; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Zehrung, Haley; Hird, Karolina; Bailey, Riley |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-09-12 |accessdate= 2024-09-14 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-12-2024}}</ref> ==== 13 қыркүйек ==== Украина күштері Ресеймен шекарадан Веселоеден оңтүстікке қарай үш шақырым алға жылжып, Глушково қаласынан оңтүстік-батысқа қарай тағы да қозғалды деген ақпарат расталды. Ресейдің Снагостьты басып алғаны көзбен расталды, ал ресейлік дереккөздер Украинаның Курск шұңқыры арқылы одан әрі ілгергенін мәлімдеді.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 13, 2024 |author= Barros, George; Evans, Angelica; Harward, Christina; Bailey, Riley; Zehrung, Haley; Gasparyan, Davit |publisher= Соғыс зерттеу институты |date= 2024-09-13 |accessdate= 2024-09-14 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-13-2024}}</ref> ==== 16 қыркүйек ==== Ресей билігі Курск облысының [[Рыльск ауданы|Рыльск]] және [[Хомутовка ауданы|Хомутовка]] аудандарындағы Украина шекарасынан 15 шақырым жерде орналасқан елді мекендерді көшіруге бұйрық берді.<ref>{{cite web|title= Russia evacuates border villages in Kursk region |publisher= [[France 24]] |date= 2024-09-16 |accessdate= 2024-09-16 |url= https://www.france24.com/en/live-news/20240916-russia-evacuates-border-villages-in-kursk-region}}</ref> Ресей Қорғаныс министрлігі Борки және Успеновка ауылдарын қайтарып алғанын мәлімдеді.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 16, 2024 |author= Barros, George; Mappes, Grace; Harward, Christina; Hird, Karolina; Zehrung, Haley; Gasparyan, Davit; Ganzeveld, Annika |publisher= Соғыс зерттеу институты |date= 2024-09-16 |accessdate= 2024-09-17 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-16-2024}}</ref> ==== 18 қыркүйек ==== [[Украинаның Курск облысын басып алуы|Украинаның Курск облысындағы әскери әкімшілігі]] Ресейдің қарсы шабуылы тоқтатылды деп мәлімдеді. Алайда басқалары қарсы шабуыл әлі толық қарқын алған жоқ деп болжады.<ref>{{cite web |title=Russia's Kursk counteroffensive halted, Kyiv claims |work=The Kyiv Independent |date=2024-09-18 |accessdate=2024-09-18 |url= https://kyivindependent.com/russias-kursk-oblast-counteroffensive-halted-kyiv-claims/n}}</ref><ref>{{Cite web |author= Lister, Tim; Gak, Kosta |date= 2024-09-14 |title= Russia begins efforts to expel Ukraine from Kursk but counter-attack is yet to gain momentum |url= https://www.cnn.com/2024/09/14/europe/russia-begins-ukraine-counter-attack-kursk-intl/index.html |accessdate= 2024-09-19 |publisher=[[CNN]] |lang=en}}</ref> == Байланысты оқиғалар == === Липецк облысы === 9 тамызда сағат 03:00 шамасында [[Липецк облысы]]ндағы көршілес [[Курск]] қаласындағы Липецк-2 аэродромына ұшқышсыз ұшу аппараты шабуыл жасап, тұрғындар күшті жарылыс түсірілген видеоны жариялады. Төтенше жағдай жарияланып, төрт ауыл қауіпсіз жерге көшірілді. Украинаның мәліметінше, шабуыл кезінде аэродромда 700 басқарылатын әуе бомбасы мен ресейлік әскери ұшақ болған, ал ұшқышсыз ұшақтар басқарылатын әуе бомбалары бар қоймаларға және аэродром аймағындағы басқа да бірқатар нысандарға соққы жасаған. Шабуылдан кем дегенде алты адам жарақат алды.<ref>{{Cite web |title= Russia's Lipetsk region under 'massive' drone attack, governor says |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/russias-lipetsk-region-under-massive-drone-attack-governor-says |accessdate= 2024-08-09 |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809080759/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/russias-lipetsk-region-under-massive-drone-attack-governor-says}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/ukrainian/articles/cz73w0xe281o |title= Розбита колона біля Рильська та удари по аеродрому в Липецьку. Що відомо про нові атаки ЗСУ |lang= uk |publisher= BBC Ukraine |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210858/https://www.bbc.com/ukrainian/articles/cz73w0xe281o}}</ref> === Белгород облысы === 9 тамызда Ресей билігі шекарадағы [[Шебекино]] қаласына әуе шабуылынан бір адамның қаза тапқанын, оның салдарынан екі адам жараланғанын және тоғыз көпқабатты үй, 18 үй мен 10 көлікке зақым келгенін хабарлады.<ref>{{Cite web |title= Ukrainian Drone, Missile Strike Kills 1 in Russia's Belgorod Region |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/ukrainian-drone-missile-strike-kills-1-in-russias-belgorod-region-a85974 |accessdate= 2024-08-09 |publisher= The Moscow Times |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234635/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/ukrainian-drone-missile-strike-kills-1-in-russias-belgorod-region-a85974 }}</ref> 10 тамыздағы таңда украинашыл да, ресейшіл де дереккөздер украин әскерінің [[Белгород облысы]]ндағы [[Пороз]] ауылын жаулағанын мәлімдеді.<ref name="Khurshudyan810"/><ref name=bbc_crkm08rv5m0o>{{cite web |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |title= Ukrainian troops now up to 30km inside Russia, Moscow says |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11 |lang= en |author= Matt Murphy; Sofia Ferreira Santos}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813012509/https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o}}</ref> 14 тамызда облыста губернатор [[Вячеслав Владимирович Гладков|Вячеслав Гладков]] төтенше жағдай жариялады.<ref>{{Cite web |title= Belgorod declares state of emergency over incursion - governor |url= https://www.rte.ie/news/ukraine/2024/0814/1464876-russia-ukraine/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= RTE |lang= en}}</ref> 27 тамызда Украин әскерлерінің Белгород облысына басып кіргені туралы хабарлар пайда болды, оны Гладков мойындады, ол «жау шекарадан өтуге тырысуда» деді, бірақ жағдай бақылауда екенін айтты.<ref>{{Cite web |date=2024-08-27 |title=Ukraine Launches Attack on Belgorod Region, Pro-Kremlin Sources Say |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/08/27/ukraine-launches-attack-on-belgorod-region-pro-kremlin-sources-say-a86163 |accessdate=2024-08-27 |publisher=[[The Moscow Times]]}} {{Wayback|date=2024-08-29 |url= https://web.archive.org/web/20240829193408/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/27/ukraine-launches-attack-on-belgorod-region-pro-kremlin-sources-say-a86163}}</ref> === Беларусь–Украина шекарасы === 10 тамызда [[Беларусь]] Украинамен шекаралас аймақтарға «Искандер» зымыранын, «[[Полонез (ДАРЖ)|Полонез]]<nowiki></nowiki>» [[Дүркіндетіп ату реактивті жүйесі|ДАРЖ]] және арнайы жасақтар жібергенін хабарлады. Бұл мәлімдеме [[Беларусь президенті|президент]] [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]]ның Беларусь әуе кеңістігінде атып түсірілген украиналық ұшқышсыз ұшқыштар туралы мәлімдемесінен кейін жасалды. [[Украина ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесі]]нің (ҰҚҚК) жалған ақпаратпен күрес орталығының басшысы Андрій Коваленко [[Минск]]інің бұл әрекетін Ресейге көмектесу және украиналық қолбасшылықтың назарын Беларусь бағытына аудару әрекеті деп түсіндірді.<ref name="bbc10aug-bel">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3A2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a#asset:2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a |title= Война в Украине: Сырский заявил, что ВСУ контролируют 74 населенных пункта в Курской области |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210913/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3A2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a#asset:2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a}}</ref> 11 тамызда [[Беларусь Қорғаныс министрлігі]] өз танктерін Украинамен шекарадағы әскерлер тобын күшейту үшін жылжытатынын хабарлады.<ref name="bbc11aug-bel">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3Acf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5#asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5 |title= Belarus sends tanks to border with Ukraine |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811094106/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5#asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5}}</ref> == Реакция == === Ресей === [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] әуелі 6 тамызда шабуылға қарсы тойтарыс бергенін мәлімдеді. Министрлік «Украинаның диверсиялық тобы шығынға ұшырағаннан кейін өз аумағына шегінді, кейбір жауынгерлер мемлекеттік шекараға іргелес аумақта позиция орнатуға әрекеттенді, алайда оларды Ресей армиясының бөлімшелері тоқтатты» деп мәлімдеді.<ref name="nva">{{Cite web|url= https://english.nv.ua/nation/ukrainian-army-allegedly-enter-kursk-oblast-fighting-continues-russian-media-50440534.html |title= Ukrainian forces reportedly enter Kursk Oblast as border fighting continues – Russian media |publisher= english.nv.ua |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806211618/https://english.nv.ua/nation/ukrainian-army-allegedly-enter-kursk-oblast-fighting-continues-russian-media-50440534.html}}</ref><ref name="guardian">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Moscow says Ukraine has launched cross-border attack into Russia |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/06/moscow-says-ukraine-has-launched-cross-border-attack-into-russia |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[The Guardian]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807155109/https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/06/moscow-says-ukraine-has-launched-cross-border-attack-into-russia}}</ref> [[Ресей президенті|Президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] Украина қарулы күштерінің Курск облысына басып кіруін «кең ауқымды арандатушылық» деді. Ол «Киев режимін» «түрлі қару түрлерін, соның ішінде зымырандарды азаматтық ғимараттарға, үйлерге және жедел жәрдем көліктеріне бей-берекет атқылауда» деп айыптады. Путин қауіпсіздік органдарының, соның ішінде қорғаныс министрлігі мен [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Федералдық қауіпсіздік қызметі]]нің (ФСБ) басшыларымен кездесуді жоспарлап отырғанын мәлімдеді.<ref name="NBC87">{{cite web|publisher= [[NBC News]] |date= 2024-08-07 |first= Yuliya |last= Talmazan |title= Russia says it's battling a surprise cross-border assault by Ukraine |url= https://www.nbcnews.com/news/world/kursk-incursion-russia-battles-ukraine-border-attack-putin-war-rcna165497 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807125305/https://www.nbcnews.com/news/world/kursk-incursion-russia-battles-ukraine-border-attack-putin-war-rcna165497}}</ref><ref name="surface"/> Ресейдің бұрынғы президенті және [[Ресей Қауіпсіздік Кеңесі|Қауіпсіздік кеңесі]] төрағасының орынбасары [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] «Бұл [соғыс] енді ресми аумақтарымызды қайтарып алу және фашистерді жазалау операциясы емес. Енді [[Одесса]]ға, [[Харьков]]ке, [[Днепр (қала)|Днепропетровск]]іге, [[Киев]]ке және одан тыс Украинаның жеріне барғанымыз мүмкін және жөн» деді де, «қазіргі әскери жорықтың Ресейдің сөзсіз жеңісімен аяқталатынын» айтып кетті.<ref name="Politico August 8" /> 8 тамыздан 9 тамызға қараған түні HIMARS шабуылы нәтижесінде ресейлік батальон жойылды да, көптеген ресейлік милблогерлер ашумен жауап берді. Олардың көпшілігі колоннаның қозғалысына рұқсат берген командирлерді жазалауға шақырды, мысалы, ресейлік әскери сарапшы Роман Алехин «оларды өлім жазасына кесу керек» десе, «Екі майор» блогы «Ауданда бағандарға көшуге бұйрық берген адам... соғыс заңы бойынша сотталсын» деп жазды. [[Вагнер ЖӘК|Вагнер тобы]]мен байланысы бар Он үшінші арна жауаптыларды «миы жоқ» деді. «Майдан аймағында осындай маршқа бұйрық беру сияқты қателікті жасамауды соғыстың үшінші жылында тіпті маймыл да үйрене алатын нәрсе еді» деген де сөз айтылды.<ref>{{cite web|url= https://www.kyivpost.com/post/37140 |title= Russian milbloggers blame 'incompetence' for Ukrainian HIMARS strike that destroyed Russian battalion |publisher= Kyiv Post |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809165127/https://www.kyivpost.com/post/3714}}</ref> 11 тамызда [[Ресей Сыртқы істер министрлігі]]нің баспасөз хатшысы [[Мария Владимировна Захарова|Мария Захарова]] «Киев режимі өзінің лаңкестік әрекетін тек Ресейдің бейбіт тұрғындарын қорқыту мақсатында жалғастыруда» деп мәлімдеді де, басып кірудің «әскери тұрғыдан еш мәні жоқ» деді.<ref>{{cite news |last= Murphy |first= Matt |title= Ukraine troops now up to 30km inside Russia's Kursk region, Moscow says |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |accessdate= 2024-08-11 |publisher= www.bbc.com |date= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813012509/https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o}}</ref> === Украина === Украинаның жалған ақпаратқа қарсы күрес орталығының басшысы Андрій Коваленко 6 тамызда шекарадағы жағдай Ресей бақылауында болды деген ресейлік мәлімдемелерді жоққа шығарып, «Ресей өз шекарасына да билік етпейді» деп мәлімдеді.<ref name="breach">{{Cite web|url= https://meduza.io/en/feature/2024/08/06/border-breach |title= Border breach: Moscow says fighting ongoing as troops repel Ukrainian incursion into Russia's Kursk region |publisher= [[Медуза]] |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806213441/https://meduza.io/en/feature/2024/08/06/border-breach}}</ref> Украина тұрғысынан оқиға жайлы болған тұңғыш реакция [[Украина президенті]] [[Владимир Александрович Зеленский|Владимир Зеленский]]дың көмекшісі [[Михаил Михайлович Подоляк|Михаил Подоляк]]тың сөзі еді. Ол Украина билігінің басып кіруге қатысқанын жоққа шығарды да, бұл ресейліктердің өз билігіне қарсы шығуы ғана деді. Подоляк бұл шабуылдар «қарапайым ресейліктердің Ресейдегі қазіргі билікпен қарым-қатынасын көруге мүмкіндік береді» деді, бірақ халықтың соғысты қолдауына байланысты ресейліктер «Путинге қарсы танктерді қарсы алғанда гүл ұстап шықпайтынын» атап өтті.<ref name="NYT August 8">{{cite news |last= Kramer |first= Andrew E. |title= Russian Official Declares State of Emergency Near Border as Ukraine Advances |publisher= [[The New York Times]] |url= https://www.nytimes.com/2024/08/08/world/europe/russia-border-ukraine.html |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808112710/https://www.nytimes.com/2024/08/08/world/europe/russia-border-ukraine.html}}</ref> Украинаның өз күштерінің басып кіру кезінде соғысып жатқанын бірінші мойындауы Зеленськийдың 2024 жылғы 10 тамыздағы кешкі сөзінде келді.<ref>{{cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/downed-ukraine-launched-missile-injures-13-russias-kursk-regional-officials-say-2024-08-11/ |title= Zelenskiy acknowledges Ukraine's military operation in Russia |first= Oleksandr |last= Kozhukhar |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}}</ref> === Америка Құрама Штаттары === [[Ақ Үй]] Украинадан шабуылға қатысты түсініктеме іздеп жатқанын айтып, шабуыл туралы алдын ала хабары жоқ болғанын айтып кетті.<ref>{{cite web |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk |title= Russia battling major Ukrainian cross-border incursion for third day |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133835/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk}}</ref> 8 тамызда [[Пентагон]] баспасөз хатшысының орынбасары Сабрина Сингх басып кіру АҚШ-тың қару қолдану саясатына сәйкес келеді деп мәлімдеді.<ref name="politico_20240809">{{cite web|url= https://www.politico.eu/article/berlin-allies-support-ukraines-surprise-offensive-at-least-so-far-kursk-zelenskyy-putin/ |title= Kyiv's offensive gets a greenish light from its allies |author= Joshua Posaner; Nette Nöstlinger; Connor O'Brien |publisher= [[Politico]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-12}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811183636/https://www.politico.eu/article/berlin-allies-support-ukraines-surprise-offensive-at-least-so-far-kursk-zelenskyy-putin/}}</ref> 12 тамызда [[АҚШ Ұлттық қауіпсіздік кеңесі]]нің баспасөз хатшысы [[Джон Кёрби]] Путинді Украинаның Курск облысына басып кіруі «ұнамаса» өз күштерін Украинадан шығаруға шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kyivindependent.com/putin-kursk-oblast-white-house/ |title= Putin should leave Ukraine if concerned about Kursk Oblast, White House says |first= Martin |last= Fornusek |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813175904/https://kyivindependent.com/putin-kursk-oblast-white-house/}}</ref> === Посткеңестік кеңістік === [[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|Қазақстан Сыртқы істер министрлігі]] Курск облысындағы шайқастар жайлы сөйлегенде «БҰҰ жарғысына сәйкес» бекітілген елдердің егемендігінің бұзылуын сынға алды да, мәселенің дипломатиялық жолмен шешілуіне шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kz.kursiv.media/kk/2024-08-14/zmts-kursk-oblysyndagy-kaktygys/ |title= «Бүкіл әлем алаңдаулы»: Қазақстан Сыртқы істер министрлігі Курск аймағындағы жағдайға қатысты пікір білдірді |lang= kk |publisher= Курсив Медиа |last= Серікхан |first= Азамат |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-10}}</ref> === Ұйымдар === 10 тамызда [[Курск АЭС|Курск атом электр стансасы]] маңындағы шайқастар туралы хабарлардан кейін [[Атом қуаты халықаралық агенттігі]]нің басшысы [[Рафаэль Гросси]] Ресей мен Украинаны ядролық апатты болдырмау үшін «максималды ұстамдылық» сақтауға шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kyivindependent.com/iaea-chief-calls-for-restraint-to-ensure-nuclear-safety-at-kursk-nuclear-power-plant/ |title= IAEA chief calls for restraint as fighting remains ongoing 'in the vicinity' of Kursk Nuclear Power Plant |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810055619/https://kyivindependent.com/iaea-chief-calls-for-restraint-to-ensure-nuclear-safety-at-kursk-nuclear-power-plant/}}</ref> Құрамында Ресей, [[Қазақстан]], [[Армения]], [[Беларусь]] және басқа да [[Посткеңестік кеңістік|посткеңестік ел]] бар [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|ҰҚШҰ]] әскери ұйымы Ресейдің еш көмек сұрамағанын және сол себептен шетелдік сарбаздың Курск облысына жіберілмейтінін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33078369.html |title= ҰҚШҰ-ның Курскідегі жағдай туралы сөзі: Ресей әскери көмек сұраған жоқ |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-17}}</ref> == Талдау == 2024 жылғы тамыздағы шабуыл бұрынғы жерүсті рейдтерінен үлкенірек болды, оған Украинаның тұрақты күштерінің кемінде екі бригадасы қатысты. Бұл күштер механикаландырылған, жоғары мобильді және маңызды әуе қорғанысымен қорғалған. Бұл шабуыл Ресейді таңдандырған көрінді. [[Соғысты зерттеу институты]] ресейлік дереккөздерге сүйеніп, украиналықтар «жаңашыл тактикаларды» қолданады; шағын құрышталған бөлімшелер Ресей қорғанысын айналып өтіп, тылға соққы беріп, кейін шегінетін болды.<ref name=":0" /> [[Forbes]] «соғыстың жаңа стилі» туралы хабарлады, мұнда бірінші қадам ресейлік дрондарды физикалық шабуылдармен және радиобайланысқа әсер ететін кептелістермен бейтараптандыру болып табылады. Содан кейін топ-тобымен жұмыс істейтін жоғары дәлдіктегі ұшқышсыз ұшақтар ресейлік күштерге шабуыл жасайды. Ақырында, украин әскерлері траншеяларды бекіту үшін қозғалады да, радио кептелістері алға тартылып, бәрі қайталанады.<ref>{{Cite web |last= Hambling |first= David |title= Ukraine's Kursk Offensive Blitzed Russia With Electronic Warfare And Drones |url= https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2024/08/09/ukraines-kursk-offensive-blitzed-russia-with-electronic-warfare-and-drones/ |accessdate= 2024-08-10 |publisher= [[Forbes]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810073543/https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2024/08/09/ukraines-kursk-offensive-blitzed-russia-with-electronic-warfare-and-drones/}}</ref> Украинаның Ресеймен шекаралас Курск облысындағы тосын шабуылы Ресейге қарсы серпінді өзгерту әрекеті сияқты көрінеді. Украина үшін маңызды сынақ Ресейдің майдан шебін кеңейту стратегиясына жауап беру, әсіресе [[Харьков]] төңірегіндегі шайқастардың күшеюі болды. Сыртқы саясатты зерттеу институтының Еуразия бағдарламасының аға ғылыми қызметкері Роб Лидің айтуынша, бұл шабуыл Украина күштерін одан әрі кеңейтіп, Ресейдің [[Покровск (Украина)|Покровск]], [[Часов Яр]] және [[Торецк]]ке қарай ілгерілеуіне қарсы тұру үшін олардың резервтерін азайтты.<ref name="FT">{{Cite web |last= Miller |first= Christopher |date= 2024-08-07 |title= Military briefing: Russia's advances expose 'cracks' in Ukraine's defences |url= https://www.ft.com/content/c716482f-c032-4993-aa12-985a4828ff9d |accessdate= 2024-08-07 |publisher= [[Financial Times]] |lang= en}} {{Wayback|url= https://archive.md/20240808211600/https://www.ft.com/content/c716482f-c032-4993-aa12-985a4828ff9d |date= 2024-08-07}}</ref> 10 тамызда Украина өз аумағында 10 маусымнан бергі ең аз «жауынгерлік шайқастар» тіркелгенін айтты, мұны кейбір бақылаушылар басып кіру украин күштеріне жеңілдік әкелгенінің белгісі дейді.<ref name="newop" /> Отставкадағы генерал-майор Мик Райан басып кіру үшін бірнеше ықтимал мақсаттарды көреді. Тактикалық деңгейде жерді басып алу және орыс әскерлерін жою. Операция деңгейінде ресейлік күштерді [[Донецк]]іден алыстату және жалпы Ресейді күштердің орналасуын қайта қарауға мәжбүрлеу. Басқа мақсаттар арасында [[Курск АЭС|Курск атом стансасы]] мен негізгі жолдар мен темір жолдар сияқты жердің өзіне де байланыстылар қарастырылады. Ақырында, стратегиялық деңгейде Ресейдің шабуыл қарқынын бәсеңдету және оның сөзсіз жеңісі туралы орыс пропагандасына қарсы тұру, сондай-ақ украиналық рухты көтеру орын алды.<ref>{{Cite web |last= Ryan |first= Mick |date= 2024-08-11 |title= Analysis: The Battle of Kursk 2024 |url=https://www.kyivpost.com/analysis/37222 |accessdate= 2024-08-12 |publisher= Kyiv Post |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-12 |url= https://web.archive.org/web/20240812105649/https://www.kyivpost.com/analysis/37222}}</ref> [[Германия Қорғаныс министрлігі]]нің бұрынғы штаб бастығы Нико Ланге басып кіру «келіссөздер позициясын орнату және басқа майдан шебіндегі әскерге көмек беру» мүмкін екенін және украин күштерінің жалпы Курскідегі аумақты ұзақ уақыт бойы ұстап тұруы екіталай екенін айтты.<ref name="Politico August 8" /> === Әсері === Шабуыл Еуропада газ бағасын +5%-дан мегаватт/сағатына 40 еуроға дейін көтерді де,<ref name=Rai_2024-08-08-2>{{cite web |url= https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301 |title= Vice governatore russo, 4 morti in attacchi ucraini nella regione di Kursk |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234046/https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301}}</ref> Ресейдегі [[YouTube]] пен телефон желілері үзілістеріне әкелді.<ref>{{cite news |title= Mass YouTube outage reported in Russia amid escalating official criticism |url= https://www.reuters.com/world/europe/thousands-youtube-outages-reported-russia-2024-08-08/ |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-08}}</ref><ref>{{cite news |last= Jowitt |first= Tom |title= YouTube Hit By Thousands Of Outages In Russia |url= https://www.silicon.co.uk/e-regulation/censorship/youtube-hit-by-thousands-of-outages-in-russia-574984 |publisher= Silicon UK |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808233542/https://www.silicon.co.uk/e-regulation/censorship/youtube-hit-by-thousands-of-outages-in-russia-574984}}</ref><ref>{{cite news |title= В полосе перебоя |url= https://www.kommersant.ru/doc/6880280 |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2024-08-08 |lang= ru}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234044/https://www.kommersant.ru/doc/6880280}}</ref> Украинаның газ тасымалдау жүйесі арқылы ресейлік газдың транзиті әдеттегі 42–42.4 миллион текше метрден тәулігіне 37.25 миллион текше метрге дейін қысқарды.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?page=3 |title= Транзит российского газа через Украину упал — «Экономическая правда» |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235118/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?page=3}}</ref> Соғыс салдарынан Ресейде шамамен 200,000 бейбіт тұрғын үйлерін тастап кеткен.<ref>{{cite news |title= Nearly 200,000 Russians being evacuated after massive Ukrainian attack |url= https://abcnews.go.com/International/ukraine-attack-russia-evacuations-state-of-emergency/story?id=112833027 |publisher= [[ABC News]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818021053/https://abcnews.go.com/International/ukraine-attack-russia-evacuations-state-of-emergency/story?id=112833027}}</ref> Жер аударылғандардың бір бөлігі Украинаның оңтүстігіндегі [[Запорожье облысы]]ның Ресей басып алған бөліктеріне көшірілетін болды.<ref>{{cite news |title= Russia Relocates Some Displaced Kursk Residents to Occupied Ukraine |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/13/russia-relocates-some-displaced-kursk-residents-to-occupied-ukraine-a86011 |accessdate= 2024-08-14 |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-13 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814000032/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/13/russia-relocates-some-displaced-kursk-residents-to-occupied-ukraine-a86011}}</ref> Ресейдің Курск облысындағы Украинамен шекарасын нашар дайындалған әскери міндеттілер қорғады (қарулы күштер қатарында 1 жыл қызметке шақырылған 18–30 жасты барлық ерлер).<ref name="cnn-conscripts">{{cite news |title= Putin promised poorly trained conscripts wouldn't be sent to war. Now the front line has come to them |url= https://edition.cnn.com/2024/08/16/europe/russia-putin-war-ukraine-intl-latam/index.html |publisher= [[CNN]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818015947/https://edition.cnn.com/2024/08/16/europe/russia-putin-war-ukraine-intl-latam/index.html}}</ref><ref name="businessinsider-conscripts">{{cite news |title= Russia left 'mainly kids' and conscripts to defend its borders, Ukrainian soldier says after surprise attack |url= https://www.businessinsider.com/ukraine-soldier-russia-troops-kursk-kids-mandatory-service-wsj-2024-8 |publisher= Business Insider |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004138/https://www.businessinsider.com/ukraine-soldier-russia-troops-kursk-kids-mandatory-service-wsj-2024-8}}</ref> Президент [[Владимир Владимирович Путин|Путин]] Украинамен соғысқа жас әскерлер жіберілмейді деп бірнеше рет уәде еткенімен, Ресейдің бірнеше облыстарынан әскерге шақырылғандар Курск облысына украин әскерлерімен соғысуға жіберілді.<ref name="thebarentsobserver">{{cite news |title= As Ukraine advances in Kursk, families of north Russian conscripts cry mercy |url= https://thebarentsobserver.com/en/security/2024/08/ukraine-advances-kursk-families-north-russian-conscripts-cry-mercy |publisher= The Barents Observer |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817115432/https://thebarentsobserver.com/en/security/2024/08/ukraine-advances-kursk-families-north-russian-conscripts-cry-mercy}}</ref> Әскерге шақырылғандардың аналарының Путиннен балаларын соғыстан шығаруды өтінген онлайн петициясы 10 мыңға жуық қол жинады.<ref>{{cite news |title= Ukrainian Himars strike destroys key Kursk bridge used for Russian reinforcements |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/16/ukrainian-himars-strike-destroys-russian-kursk-bridge/ |first= James |last= Kilner |publisher= The Telegraph |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817115430/https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/16/ukrainian-himars-strike-destroys-russian-kursk-bridge/}}</ref> 17 тамызда [[The Washington Post]] газеті анонимді дипломатиялық дереккөздерге сілтеме жасай отырып, Украинаның Ресейге басып кіруі Катарда Украина мен Ресейдің энергетикалық инфрақұрылымына өзара соққы беруді тоқтату туралы жанама келіссөздер жоспарын бұзды деп жазды. Украина да, Ресей де Катар шенеуніктерінің арашалауымен жанама келіссөздерге өз делегацияларын жіберуді жоспарлаған болатын, бірақ Ресей шенеуніктері Украинаның басып кіруіне байланысты кездесуді кейінге қалдырды. Кейбір шенеуніктер бұл жан-жақты бітімгершілік келісімге қол жеткізудің алғашқы қадамы болуы мүмкін деп үміттенді.<ref name="washingtonpost-qatar">{{cite news |title= Ukraine's offensive derails secret efforts for partial cease-fire with Russia, officials say |url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/17/kursk-ukraine-russia-energy-ceasefire/ |publisher= [[The Washington Post]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818114620/https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/17/kursk-ukraine-russia-energy-ceasefire/}}</ref> АҚШ пен Украина түсініктеме беруден бас тартты.<ref name="washingtonpost-qatar"/><ref name="euractiv-qatar">{{cite news |title= Russia denies report about talks with Ukraine, launches new strikes |url= https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/russia-denies-report-about-talks-with-ukraine-launches-new-strikes/ |publisher= Euractiv |date= 2024-08-19 |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015034/https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/russia-denies-report-about-talks-with-ukraine-launches-new-strikes/}}</ref> Шабуыл Ресей Орталық сайлау комиссиясының Курск облысының басып алынған аудандарында орналасқан жеті муниципалитеттегі {{iw|Ресейдегі сайлаулар (2024)|2024 жылғы Ресей сайлауына|en|2024 Russian elections}} дауыс беруді кейінге қалдыруына әкелді, олар бастапқыда 6–8 қыркүйекке жоспарланған.<ref>{{Cite web |date= 2024-08-21 |title= Russia Postpones Local Elections in Ukrainian-Held Areas of Kursk Region |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/russia-postpones-local-elections-in-ukrainian-held-areas-of-kursk-region-a86094 |accessdate= 2024-08-21 |publisher= The Moscow Times |lang= en}}</ref> == Қаза тапқандар == Ресей 6 тамыздағы алғашқы келіссөзде алты украиндық танк пен он броньды көлік жоғалды деп мәлімдеді.<ref name="MT86"/><ref name="Novaya">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Ukrainian troops attempt incursion into Russia's Kursk region |url= https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/06/ukrainian-troops-attempt-incursion-into-russias-kursk-region-en-news |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Новая Газета]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806143908/https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/06/ukrainian-troops-attempt-incursion-into-russias-kursk-region-en-news}}</ref><ref name="UkrRetreat2">{{cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia says Ukrainian sabotage group retreats after attempt to attack border |url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-forces-thwart-ukrainian-attempt-penetrate-border-regional-governor-says-2024-08-06 |publisher=[[Reuters]]}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] бұл аймақта 26 украиндық ұшқышсыз ұшақ атып түсірілгенін мәлімдеді.<ref name="nocomment">{{Cite web|url= https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-fighting-cross-border-attack-ukrainian-forces-kyiv-112611747 |title= Russia says it's fighting a cross-border attack by Ukrainian forces. Kyiv officials have no comment |publisher= [[ABC News]] |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806192140/https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-fighting-cross-border-attack-ukrainian-forces-kyiv-112611747}}</ref> Кейінірек Ресей 9 тамызда Украинаның 945 сарбазынан және 102 броньды техникасынан айырылғанын мәлімдеді, бірақ бұл ақпарат әлі расталмады.<ref name="evidence">{{cite news|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-fighting-continues-kursk-video-shows-burnt-out-russian-trucks-2024-08-09/ |title= Russia reinforces Kursk region as video shows evidence of Ukrainian attack |first= Mark |last= Trevelyan |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Украина өз күштері Ми-28 мен екі Ка-52<ref name="KI86"/><ref name="Ka52-2">{{Cite web|url= https://www.slovoidilo.ua/2024/08/10/novyna/bezpeka/zsu-zbyly-rosijskyj-helikopter-ka-52-kurskij-oblasti-roszmi |title= ЗСУ збили російський гелікоптер Ка-52 у Курській області – росЗМІ |lang= uk |date= 2024-08-10 |publisher= Слово і Діло |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810152255/https://www.slovoidilo.ua/2024/08/10/novyna/bezpeka/zsu-zbyly-rosijskyj-helikopter-ka-52-kurskij-oblasti-roszmi}}</ref> тікұшағын атып түсірді деп мәлімдеді.<ref name="Mi28">{{cite web|url= https://kyivindependent.com/ukrainian-fpv-drones-allegedly-hits-russian-helicopter/ |title= Ukrainian FPV drone hit Russian Mi-28 helicopter in 'historic' feat, source says |publisher= Kyiv Independent |first= Martin |last= Fornusek |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808122654/https://kyivindependent.com/ukrainian-fpv-drones-allegedly-hits-russian-helicopter/}}</ref> 12 тамызда әскери сарапшы Михайло Жірохов украиндық және ресейлік жұмыс күшін жоғалтудың арақатынасы «1-ден 10-ға жақын», ал ресейлік тұтқындар саны «мың» деп есептелгенін мәлімдеді.<ref>{{Cite web |title= Military expert: Russia's losses in Kursk operation ten times higher than in Donetsk |url= https://english.nv.ua/nation/military-expert-on-first-results-after-a-week-of-ukrainian-assault-on-kursk-oblast-50442197.html |accessdate= 2024-08-13 |work= english.nv.ua |lang= en}}</ref> 19 тамызда Украинаның қарсыласу тобы «[[Атыс (қозғалыс)|Атеш]]<nowiki/>» 810-гвардиялық теңіз жаяу әскер бригадасының батальоны ауыр шығынға ұшырады және оның жауынгерлік құрамының 30 пайызы ғана қалды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://global.espreso.tv/killed-russians-russian-battalion-in-kursk-region-left-with-just-30-battle-ready-soldiers |title= Russian battalion in Kursk region left with just 30% battle-ready soldiers |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015046/https://global.espreso.tv/killed-russians-russian-battalion-in-kursk-region-left-with-just-30-battle-ready-soldiers}}</ref> Ресейдің [[ТАСС]] мемлекеттік ақпарат агенттігінің хабарлауынша, шабуыл басталғанынан бері кемінде 31 бейбіт тұрғын қаза тауып, кемінде 143 адам,<ref name="31dead">{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/30-killed-since-ukraine-launched-border-incursion-tass-a86092 |title= 30 Killed Since Ukraine Launched Border Incursion – TASS |work=The Moscow Times |date= 2024-08-21 |accessdate= 2024-08-21}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821090503/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/30-killed-since-ukraine-launched-border-incursion-tass-a86092}}</ref> оның ішінде тоғыз бала жараланған.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975 |title= Russia Declares Federal Emergency Amid Battle in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235120/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975}}</ref> Ресейдің мемлекеттік [[Россия-24]] телеарнасы 7 тамызда зардап шеккен аудандардағы шайқас туралы хабар таратқан кезде журналистерінің бірі, Евгений Поддубный, көлігіне ұшқышсыз ұшақпен шабуыл жасалып, жарақат алғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964 |title= Russian State TV War Correspondent Survives Drone Attack |work=The Moscow Times |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808125858/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964}}</ref> 16 тамызда [[Бүкілресейлік халық майданы]] эвакуациялау жұмыстарына көмектесіп жатқан көлігінің атқылауынан бір медициналық қызметкері мен БАҚ үйлестірушісі қаза тапқанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/16/pro-kremlin-group-says-2-members-killed-in-kursk-region-attack-a86049 |title= Pro-Kremlin Group Says 2 Members Killed in Kursk Region Attack |work=The Moscow Times |lang= en |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004659/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/16/pro-kremlin-group-says-2-members-killed-in-kursk-region-attack-a86049}}</ref> == Қосымша ақпарат == {{Notelist}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер|2}} {{Ресейдің Украинаға басып кіруі}} [[Санат:Ресейдің Украинаға басып кіруі]] [[Санат:2024 жылғы халықаралық қатынастар]] [[Санат:2024 жылғы Ресей]] [[Санат:2024 жылғы Ресейдің Украинаға басып кіруіндегі шайқастар]] [[Санат:Курск облысы тарихы]] mj6vlxczcnh68zwamsnejvp73xszudf 3480875 3480873 2025-06-18T03:18:20Z Nurtenge 93712 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480875 wikitext text/x-wiki {{жедел жойылсын|Мағынасыз мазмұн}} {{Жаңарту}} {{Жылжытылсын|Курск облысындағы шайқастар (2024–2025)||себебі=[[Талқылау:Курск облысындағы шайқастар (2024 жылдан)#Курск_облысындағы_шайқастар_(2024_жылдан)_→_Курск_облысындағы_шайқастар_(2024–2025)|Талқылау бетінде]].}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Курск облысындағы шайқастар (2024–2025) |бөлім = [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] |сурет = Kursk front of the Russo-Ukrainian War.svg |сурет атауы = |дата = 6 тамыз 2024 – наурыз 2025 |орын = [[Курск облысы]] мен [[Белгород облысы]],<ref name="belgorodevakuasya">{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33075351.html |title= Ресейдің Белгород облысының тағы бір ауданында эвакуация жарияланды |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> [[Ресей]] |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = * Ресей күштері Украина жаулаған жердің көбін қайтарып алды * Ресей көршілес [[Сумы облысы]]на шабуылдар жасап жатыр |қарсылас1 = {{байрақ|Украина}} |қарсылас2 = {{байрақ|Ресей}}<br>{{байрақ|Солтүстік Корея}}{{efn|2024 жылғы қарашадан бері}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{ту|Украина}} {{flagicon image|Ensign of the Ukrainian Ground Forces.svg|border}} [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]]<ref name="KyivIndy">{{cite web|url= https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/ |title= Ukraine forms military administration in Russia's Kursk Oblast, Syrskyi says |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815153617/https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/}}</ref><br>{{ту|Украина}} {{flagicon image|Flag of Sumy Oblast.svg|border}} [[Владимир Николаевич Артюх|Владимир Артюх]]<ref name="Artyukh">{{cite web |url= https://unn.ua/en/news/number-of-settlements-in-sumy-region-to-increase-where-mandatory-evacuation-will-be-announced-artyukh |title= Number of settlements in Sumy region to increase where mandatory evacuation will be announced - Artyukh |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= UNN}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815111738/https://unn.ua/en/news/number-of-settlements-in-sumy-region-to-increase-where-mandatory-evacuation-will-be-announced-artyukh}}</ref><br>{{ту|Украина}} [[Сурет:Nachtigall.png|20px]] Дмитрий Холод<ref name="auto2">{{cite web |url= https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html |title= Ukrainian forces advance in southern Russia, capturing dozens of enemy soldiers, Zelensky says |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Stambaugh, Alex; Paton Walsh, Nick; Yeung, Jessie; Tarasova, Darya; Danaher, Caitlin; Voitovych, Olga |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15}}</ref><br>{{ту|Украина}} [[Эдуард Михайлович Москалёв|Эдуард Москалёв]]<ref name="KyivIndy"/> |командир2 = {{ту|Ресей}} [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]]<ref name="yevkurov"/><br>{{ту|Ресей}} [[Юнус-Бек Баматгирейұлы Евкуров|Юнус-Бек Евкуров]]<ref name="yevkurov">{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/politics/20/08/2024/66c4a2519a79470ca9b012bb |title= Генерал Евкуров стал замглавы совета по защите приграничных регионов |lang= ru |publisher= [[РБК]] |date= 2024-08-20 |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820193132/https://www.rbc.ru/politics/20/08/2024/66c4a2519a79470ca9b012bb}}</ref><br>{{ту|Ресей}} [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]]<br>{{flagicon image|Flag of the Russian Federation Ground Forces.svg|border}} [[Алексей Геннадьевич Дюмин|Алексей Дюмин]]<ref>{{cite web|url= https://t.me/intelslava/64908 |title= Intel Slava Z |work= [[Telegram]]}}</ref><br>{{flagicon image|Flag of the Russian Federal Security Service.svg|border}} [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]]<ref name="ISW 2024-08-10">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 10, 2024 |author= Harward, Christina; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Evans, Angelica; Barros, George; Stepanenko, Kateryna |publisher= Institute for the Study of War |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-10-2024}}</ref><br>{{flagicon image|Flag of National Guard of the Russian Federation.svg|border}} {{flagicon image|Flag of Chechnya.svg|border}} [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]]<ref name="Kyiv Independent August 9" /> |командир3 = |командир4 = |күштер1 = '''Батыс мәліметінше:'''<br>10,000–15,000 сарбаз бен 600 құрышпен қапталған машина (14 тамыз 2024)<ref>{{cite web|url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/09/more-ukrainian-brigades-roll-into-russias-kursk-oblast-as-ukrainian-artillery-blocks-russian-reinforcements/ |title= More Ukrainian Brigades Roll Into Russia's Kursk Oblast As Ukrainian Artillery Blocks Russian Reinforcements |author= Axe, David |publisher= [[Forbes]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/14/two-more-ukrainian-air-assault-brigades-have-joined-the-invasion-of-russia/ |title= Two More Ukrainian Air Assault Brigades Have Joined The Invasion Of Russia |publisher= [[Forbes]] |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815070645/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/14/two-more-ukrainian-air-assault-brigades-have-joined-the-invasion-of-russia/}}</ref><br>15,000–30,000 сарбаз<ref name="i">{{cite news |last=Ali |first=Taz |date=2024-08-16 |title=Footage shows Western equipment used in Ukraine's Kursk offensive, experts say |url=https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775 |work=i |accessdate=2024-08-18}} {{Wayback|date=2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818230511/https://inews.co.uk/news/world/footage-shows-western-equipment-used-in-ukraines-kursk-offensive-experts-say-3230775}}</ref> |күштер2 = '''Украина мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 50,000 сарбаз (5 қараша 2024)<ref name="Ukrinform 20,000">{{Cite news |title= Russia lost over 20,000 soldiers in Kursk region - Syrskyi |url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3923964-russia-lost-over-20000-soldiers-in-kursk-region-syrskyi.html |accessdate=2024-11-06 |publisher=[[Укрінформ]] }}</ref><br>'''Батыс мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 40,000 сарбаз (12 қазан 2024)<ref name="CNN Third Month">{{cite news |url=https://edition.cnn.com/2024/10/12/europe/ukraine-kursk-russia-incursion-putin-intl/index.html |title='The Kursk operation has become normalized:' As Ukraine's Russia incursion enters third month, Putin is trying to downplay it |author=Lauren Kent; Kosta Gak; Svitlana Vlasova |work=[[CNN]] |date=2024-10-12 |accessdate=2024-10-13}}</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 12,000 сарбаз<ref name="cnn_20250131">{{Cite news |author=Kosta Gak; Victoria Butenko; Lauren Kent |date=2025-01-31 |title=North Korean troops pulled back from frontline after heavy losses, Ukrainian officials say |url=https://edition.cnn.com/2025/01/31/europe/ukraine-russia-kursk-north-korean-troops-intl/index.html |accessdate=2025-02-06 |work=CNN }}</ref> |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = '''Ашық ақпарат бойынша:'''<br>{{шамамен}} 790 жабдық бөлігі<ref name="kursk_gambit_20250401"/> * 55–73 танк<ref name="tanks">{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2025/03/21/ukraine-lost-too-many-tanks-in-kursk/|title=Ukraine Lost Too Many Tanks In Kursk|publisher=[[Forbes]]|language=en}}</ref><ref name="kursk_gambit_20250401"/> * бірнеше [[Stryker]] [[Құрышпен қапталған соғыс машинасы|құрышталған машинасы]]<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/17/out-in-the-open-and-on-the-move-in-russias-kursk-oblast-ukrainian-forces-are-vulnerable-and-losing-lots-of-armored-vehicles/|title=Out in the open and on the move in Russia's Kursk Oblast, Ukrainian forces are vulnerable—and losing lots of armored vehicles|first=David|last=Axe|publisher=[[Forbes]]|date=2024-08-17|accessdate=2024-08-29}} {{Wayback|date=2024-08-18|url=https://web.archive.org/web/20240818225259/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/17/out-in-the-open-and-on-the-move-in-russias-kursk-oblast-ukrainian-forces-are-vulnerable-and-losing-lots-of-armored-vehicles/}}</ref> * бірнеше [[басқарылатын зениттік зымыран]] жүйесі<ref name="surface">{{Cite web|date=2024-08-07|url=https://meduza.io/en/feature/2024/08/07/fighting-continues-in-russia-s-kursk-region-as-ukrainian-troops-reportedly-advance-further-into-russian-territory|title=Fighting continues in Russia's Kursk region as Ukrainian troops reportedly advance further into Russian territory|publisher=[[Meduza]]|accessdate=2024-08-07}} {{Wayback|date=2024-08-07|url=https://web.archive.org/web/20240807132911/https://meduza.io/en/feature/2024/08/07/fighting-continues-in-russia-s-kursk-region-as-ukrainian-troops-reportedly-advance-further-into-russian-territory}}</ref><ref name="insider"/><ref>{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/16/ex-british-challenger-2-tanks-roll-into-kursk-as-ukraines-invasion-of-russia-grinds-into-its-11th-day/|title=Ex-British Challenger 2 Tanks Roll Into Kursk As Ukraine's Invasion of Russia Grinds Into Its 11th Day|work=Forbes|accessdate=2024-08-17}} {{Wayback|date=2024-08-17|url=https://web.archive.org/web/20240817160615/https://www.forbes.com/sites/davidaxe/2024/08/16/ex-british-challenger-2-tanks-roll-into-kursk-as-ukraines-invasion-of-russia-grinds-into-its-11th-day/}}</ref> * 1 [[M142 HIMARS]]<ref name="oryxspioenkop.com">{{cite web|url=https://www.oryxspioenkop.com/2022/02/attack-on-europe-documenting-ukrainian.html|lang=en|work=oryxspioenkop.com|title=Documenting Ukrainian Equipment Losses During The Russian Invasion Of Ukraine|accessdate=2024-08-21}} {{Wayback|date=2022-05-10|url=https://web.archive.org/web/20220510152646/https://www.oryxspioenkop.com/2022/02/attack-on-europe-documenting-ukrainian.html}}</ref> '''Ресей мәліметінше:'''<br>74,000+ қаза тапқандар<ref>{{cite web|url=https://tass.com/politics/1943329|title= Ukrainian troops in Kursk Region deflated, actively surrendering — Russian officer|lang=en|publisher=TASS|date=2025-04-14}}</ref><br>100 тұтқын<ref name="auto2">{{cite web|url=https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html |title=Ukrainian forces advance in southern Russia, capturing dozens of enemy soldiers, Zelensky says |lang=en |date=2024-08-14 |accessdate=2024-08-14}} {{Wayback|date=2024-08-14 |url=https://web.archive.org/web/20240814175259/https://edition.cnn.com/2024/08/14/europe/russia-belgorod-emergency-ukraine-incursion-intl-hnk/index.html}}</ref><br>2,915 түрлі жабдық түрі<ref>{{cite web |publisher=TASS |url=https://tass.ru/armiya-i-opk/22424363 |language=ru |title=ВСУ за сутки потеряли 320 военных на курском направлении |date=2024-11-17 |accessdate=2024-11-17}}</ref> |шығындар2 = '''Ашық ақпарат бойынша:'''<br>{{шамамен}} 740 түрлі жабдық бөлігі<ref name="kursk_gambit_20250401"/><br> * 66–80 танк<ref name="tanks"/><ref name="kursk_gambit_20250401"/> * 2 [[Ка-50|Ка-52]] тікұшағы<ref name="insider">{{Cite web|url=https://theins.press/en/news/273690|title=Russia begins evacuating residents from Kursk Region border areas as Ukrainian forces reportedly occupy 11 settlements|date=2024-08-07|publisher=[[The Insider]]|accessdate=2024-08-07}} {{Wayback|date=2024-08-08|url=https://web.archive.org/web/20240808001807/https://theins.press/en/news/273690}}</ref><ref name="KI86">{{Cite web|url= https://kyivindependent.com/russian-helicopter-tanks-reportedly-destroyed/ |title= Russian helicopter, tanks reportedly destroyed in fighting across border in Kursk Oblast |date= 2024-08-06 |publisher= [[The Kyiv Independent]] |first= Nate |last= Ostiller |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807020713/https://kyivindependent.com/russian-helicopter-tanks-reportedly-destroyed/}}</ref><ref name="Ka52-2"/> 115–247+ тұтқын<ref>{{Cite web |url=https://www.seattletimes.com/nation-world/world/moscow-and-kyiv-swap-prisoners-of-war-as-ukraine-marks-independence-anniversary/ |title=Moscow and Kyiv swap prisoners of war as Ukraine marks independence anniversary |lang=en |date=2024-08-24 |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24 |url=https://web.archive.org/web/20240824121358/https://www.seattletimes.com/nation-world/world/moscow-and-kyiv-swap-prisoners-of-war-as-ukraine-marks-independence-anniversary/}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.businessinsider.com/apparent-russia-soldier-surrender-videos-kursk-show-no-experience-expert-2024-8 |title=Videos of Russian soldiers appearing to surrender en masse suggest inexperience and desperation, experts say |lang=en |publisher=[[Business Insider]] |accessdate=2024-08-27}} {{Wayback|date=2024-08-27 |url=https://web.archive.org/web/20240827002528/https://www.businessinsider.com/apparent-russia-soldier-surrender-videos-kursk-show-no-experience-expert-2024-8}}</ref><br>'''Украина мәліметінше:'''<br>{{ту|Ресей}} 50,000+ шығын<ref>{{cite web |url=https://www.bbc.com/news/articles/c0q198zyppqo |title='Everything is finished': Ukrainian troops relive retreat from Kursk |author=Jonathan Beale; Anastasiia Levchenko |work=[[The Guardian]] |date=2025-03-17 |accessdate=2025-04-22}}</ref> (20,000 қаза тапқан,<ref name="j486">{{cite web |title=Russian losses in Kursk Oblast amount to around 20,000 killed, says Ukraine's commander-in-chief |publisher=[[Українська правда]] |date=2025-02-14 |url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2025/02/14/7498411/ |accessdate=2025-02-23}}</ref> 1,000 тұтқын)<ref>[https://www.yahoo.com/news/russia-retakes-kursk-ukrainians-ask-060335361.html As Russia retakes Kursk, Ukrainians ask, 'Was it worth it?']</ref><br>2,432 жабдық бөлігі, 931 [[ұшқышсыз ұшу аппараты]]<br>'''Украина мәліметінше:'''<ref name="y020">{{cite web |title=SinC Syrskyi |title=North Korean soldiers apply Soviet-era battlefield tactics |date=2025-01-19 |url=https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3950379-north-korean-soldiers-apply-sovietera-battlefield-tactics.html |accessdate=2025-01-21}}</ref><ref name="r892">{{cite web |title=Institute for the Study of War |publisher=[[Соғыс зерттеу институты]] |date=2025-01-11 |url=https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-january-11-2025 |accessdate=2025-01-12}}</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 5,500–6,000 қаза тапқан, 2 тұтқын<br>'''Оңтүстік Корея мәліметінше:'''<ref>{{Cite web |title= About 600 North Korean soldiers killed in Russia's war against Ukraine, Seoul says |url= https://www.euronews.com/2025/04/30/about-600-north-korean-soldiers-killed-in-russias-war-against-ukraine-seoul-says |accessdate=2025-04-30 |publisher=EuroNews |author=Kieran Guilbert |date=2025-04-30 |language=en}}</ref><ref>[https://apnews.com/article/north-korea-soldiers-capture-ukraine-russia-defect-141433c872649d55358748b179781758 Seoul’s spy agency says North Korean soldiers captured in Ukraine haven’t shown desire to defect]</ref><br>{{ту|Солтүстік Корея}} 600 қаза тапқан, 4,100 жарақат алған, 2 тұтқын |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = '''Ресей мәліметінше:''' 358 бейбіт адам қаза тапқан, 503 жарақаттанған<ref name="mt288"/> және 789 жоғалған<ref name="g266">{{cite web |publisher=The Moscow Times |title=Over 350 People Killed and Nearly 800 Still Missing in Kursk Region After Ukrainian Incursion, Prosecutor Says |date=2025-05-28 |url=https://www.themoscowtimes.com/2025/05/27/over-350-people-killed-and-nearly-800-still-missing-in-kursk-region-after-ukrainian-incursion-prosecutor-says-a89232 |accessdate=2025-05-28}}</ref><br />144,000+ эвакуацияланды<ref name="mt133">{{cite news |title=Kursk Governor Says 133K Evacuated, 20K Remain in Border Areas |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/08/22/kursk-governor-says-133k-evacuated-20k-remain-in-border-areas-a86110 |accessdate=2024-08-22 |publisher=[[The Moscow Times]] |date=2024-08-12 |language=en}} {{Wayback|date=2024-08-23 |url=https://web.archive.org/web/20240823101609/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/22/kursk-governor-says-133k-evacuated-20k-remain-in-border-areas-a86110}}</ref> (Курск облысында 133,000+, Белгород облысында 11,000+)<ref name="mt133"/><ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/13/ukraines-incursion-into-russia-explained-in-maps-footage-and-photos |lang=en |title=Ukraine's incursion into Russia explained in maps, footage and photos |publisher=[[The Guardian]] |author=Beaumont, Peter; Morresi, Elena; Scruton, Paul |accessdate=2024-08-14}} {{Wayback|date=2024-08-16 |url=https://web.archive.org/web/20240816035545/https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/13/ukraines-incursion-into-russia-explained-in-maps-footage-and-photos}}</ref> |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} 2024 жылғы 6 тамызда, [[Орыс-украин соғысы]] барысында [[Украина қарулы күштері]] (ЗСУ) [[Ресей]]дің [[Курск облысы]]на басып кірді де, содан бері [[Ресей Қарулы күштері]] мен [[Ресей Федерациясы Федералды қауіпсіздік қызметінің Шекара қызметі|Шекара қызметі]]мен шайқасуда.<ref name="REU86">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia says it moves troop reserves to border after Ukrainian attack |url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-forces-thwart-ukrainian-attempt-penetrate-border-regional-governor-says-2024-08-06/ |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Reuters]] |lang= en}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia claims it is repelling Ukrainian border attack |url= https://www.dw.com/en/russia-claims-it-is-repelling-ukrainian-border-attack/a-69873333 |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Неміс толқыны]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806163812/https://www.dw.com/en/russia-claims-it-is-repelling-ukrainian-border-attack/a-69873333}}</ref><ref>{{Cite news |date= 2024-08-06 |title= Moscow claims Ukraine has launched offensive inside Russia |url= https://www.ft.com/content/83ad1e07-19d6-4ae0-b10e-208926fec4eb |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Financial Times]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://archive.is/KpioB |url-access=subscription}}</ref> Ресей мәліметінше, шекарадан түрлі танк пен құрышпен қапталған машина мінген кем дегенде 1,000 сарбаз өтті.<ref name="BBC 8 Aug">{{cite news |title= State of emergency declared as Ukraine launches raid into Russia |url= https://www.bbc.co.uk/news/articles/cm2n9y4nm3lo |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809033309/https://www.bbc.co.uk/news/articles/cm2n9y4nm3lo}}</ref> [[Соғыс зерттеу институты]] мәліметінше, украин күштері екі-ақ күн ішінде Курск облысының 10 километр жеріне кірді де, [[Суджа ауданы]]ның бірнеше елді мекендерін басып алған.<ref name="BBC Cursino"/> Облыста төтенше жағдай жарияланды да,<ref name="BBC 8 Aug"/> ресейлік резервтегі әскерилер бірден оқиға орнына жіберілді.<ref name="BBC Cursino">{{cite news |last= Cursino |first= Malu |title= Russia must feel war consequences, says Zelensky amid Ukrainian attack |url= https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy0ngzg9754o |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809032748/https://www.bbc.co.uk/news/articles/cy0ngzg9754o}}</ref> 10 тамызға қараған түні ресейлік билік Курск, [[Белгород облысы|Белгород]] және [[Брянск облысы|Брянск]] облыстарында «терроризмге қарсы операция» режімін жариялады.<ref>{{cite news |title= Russian authorities impose counter-terrorist operation regime in 3 oblasts |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/10/7469768/ |publisher= [[Українська правда]] |date= 2024-08-10 |lang= en}}</ref><ref name="voa1">{{Cite web|url= https://www.voanews.com/a/russia-launches-new-operation-to-halt-advancing-ukrainian-troops/7737304.html |title= Russia evacuates tens of thousands amid Ukraine incursion |date= 2024-08-10 |publisher= [[Америка даусы]]}}</ref> Украина 2024 жылғы 15 тамызда өз бақылауындағы аумақтарда [[Украинаның Курск облысын басып алуы|әскери әкімшілік құрды]]. 2022 жылы [[Ресейдің Украинаға басып кіргелі]] Украинаны қолдайтын күштер Ресейге бірнеше рет кішігірім болса да басып кірген болатын.<ref>{{Cite web |title= Russia battling major Ukrainian cross-border incursion for third day |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133835/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk}}</ref> Украина бұл жер үсті шабуылдарын қолдады, бірақ оған деген ұпайластығын жоққа шығарды.<ref name="BBC Cursino"/> Курск облысына шабуыл Ресейдің де, Украинаның да одақтастарын таңдандырды.<ref name="BBC Cursino"/> Бұл 2022 жылдан бергі шекараға ең ірі шабуыл атанды.<ref>{{cite news |title= Ukraine braces for reprisals as Russia to send more troops to Kursk |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/10/ukraine-braces-for-reprisals-as-russia-to-send-more-troops-to-kursk |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-10 |lang= en}}</ref> 2025 жылғы 11 наурызға қарай украин күштері көбінің Курск облысынан кеткені хабарланды. == Алғышарттары == 2022 жылғы 24 ақпандағы [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|Ресейдің Украинаға басып кіргелі]] материктік Ресейде бірнеше шабуылдар орын алған еді. Негізгі нысана әскер, қару-жарақ өнеркәсібі мен мұнай өнеркәсібі болды. Шабуылдардың көпшілігін ұшқышсыз соққыштар, бомбалар мен теміржол диверсиялар жасаған. Украинаның арнайы қызметтері бұл шабуылдардың кейбірін жасағанын мойындаса, басқаларын Ресейдегі соғысқа қарсы белсенділер жүзеге асырды деді. Сондай-ақ Украина, негізінен, [[Белгород облысы|Белгород]], Курск пен [[Брянск облысы|Брянск]] облыстарына атқылады, зымырандық соққылар мен жерүсті рейдтер жасады. Украиншыл күштер Украинадан Ресейге бірнеше рет кіріп көрген, шекарадағы ауылдарды басып алып, ресейлік әскерилермен соғысқан болатын. Украина бұл жердегі шабуылдарды қолдағанымен, өзінің тікелей араласуын жоққа шығарды. «Украина әскерлері шекараға жақын жерде жиналып жатыр» деген барлау қызметінің ескертулерін [[Валерий Васильевич Герасимов|Валерий Герасимов]] елемеді деген хабарлар болды.<ref>{{cite news |title= Russia Declares Border Area Emergency as Ukraine Troops Strike |url= https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-08-08/russia-calls-kursk-emergency-after-kyiv-sends-troops-over-border |publisher= Bloomberg |date= 2024-08-08 }}</ref> == Барысы == === Украин басып кіруі === ==== 6 тамыз ==== [[Сурет:Поврежденный дом от нападения ВСУ на Курскую область.jpg|нобай|оңға|Курск облысындағы қираған ғимарат]] 2024 жылғы 6 тамызда Ресей Украинаның шекарадағы [[Курск облысы]]на басып кіруіне қарсы тұру үшін әуе және артиллериялық күштерін орналастырды. Танктері мен құрышпен қапталған машиналарымен жабдықталған украиналық жауынгерлер Ресей аумағына өтіп кетті. [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] жауап ретінде аймаққа әскерлер мен авиация бөлімшелерін жіберді. Ресейдің мәліметінше, шабуылға 300-ге жуық украин әскері, 11 танк және 20-дан астам [[бронетранспортер]] тартылған<ref name="MT86"/> және ол екі бағытта жүрді: [[Сумы]]ның шығыс-солтүстік-шығысындағы [[Суджа]] бағытындағы [[Олешня (Курск облысы)|Олешня]]ға және Сумыдан солтүстік-солтүстік-шығыс жердегі, [[Николаево-Дарьино]]ға бағытталды.<ref name="ISW August 6">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 6, 2024 |author= Wolkov, Nicole; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Evans, Angelica; Kagan, Frederick W. |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-6-2024}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807173848/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-6-2024 }}</ref> Аймаққа [[Шешен Республикасы|шешен]] [[Қадыров жасағы|Ахмадшылары]]ның жіберілгені де хабарланды.<ref name="ISW August 6" /> Шабуыл [[MSK]] сағат 08:00-де басталды. [[Telegram]]-да сағат 18:20 шамасында ресейлік күштердің украиналықтарды шекарадан кері ығыстырып, артиллерия, әуе соққылары және ұшқышсыз ұшақтар арқылы айтарлықтай шығынға ұшыратқаны туралы мәлімдемесін кейінірек олар шайқас әлі жүріп жатқанын білдіретіндей өңдеді. Мәскеу украин танктерінің әуеден нысанаға алынғанын көрсететін бейнероликтерді жариялады. Әлеуметтік желідегі бейнежазбаларда ресейлік әскери ұшақтардың шабуылға тойтарыс беру үшін Курск облысының үстінде төмен биіктікте жұмыс істегені айтылған. Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] оқиға кезінде үш адамның қаза тапқанын хабарлады: бір әйел мен ұшқышсыз ұшақтардың жеке шабуылынан екі адам.<ref>{{Cite web|url= https://www.barrons.com/news/russia-says-fighting-off-ukrainian-border-attack-48e49080 |title= Russia Says Deployed Aviation, Artillery To Repel Ukrainian Border Attack |publisher= Barron's |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807032940/https://www.barrons.com/news/russia-says-fighting-off-ukrainian-border-attack-48e49080}}</ref> Ресейлік әскер блогерлері (милблогерлер) де рейдтерді БАҚ үшін ғана жасалған деді де, «сәтсіз» деп сипаттады.<ref name="ISW August 6" /> Ресейлік милблогерлер шабуылды [[Орыс еріктілер корпусы]] (РДК) жасап жатыр деп мәлімдеді, ал {{iw|НВ (баспа)|Украинаның жаңа даусы|uk|NV (New Voice)}} баспасы Украинаның Бас әскери барлауындағы дереккөзге сілтеме жасап, РДК әскерінің оқиға орнында болғанын жоққа шығарды.<ref name="ISW August 6" /> РДК одақтасы болған және сол жылы сонымен бірге [[Белгород және Курс облыстарындағы рейд (наурыз 2024)|рейдке қатысқан]] [[Ресей бостандығы легионы]] өзінің бұл оқиғаға қатыспаған, не қатысқаны жайлы сұраққа жауап бермей қойды.<ref name="ISW August 6" /> ==== 7 тамыз ==== 7 тамызда Ресей күштері Украина әскерін Курск облысынан кері ығыстыру әрекетін жалғастырды. Милблогер украиналық күштер 11 елді мекенді басып алып, облыстың 14 шақырым тереңдігіне ілгерілегенін айтты.<ref name="NBC87"/> [[Ресей президенті|Президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] мемлекеттік органдарға «тұрғындарға қажетті көмек көрсетсін» деп бұйырды да, олардың жұмысын қадағалау үшін премьер-министрдің орынбасары [[Денис Валентинович Мантуров|Денис Мантуров]]ты жіберді.<ref name="mt1">{{cite news |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/07/putin-blasts-indiscriminate-ukrainian-incursion-into-border-region-a85957 |title= Putin Blasts 'Indiscriminate' Ukrainian Incursion into Border Region |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807172737/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/07/putin-blasts-indiscriminate-ukrainian-incursion-into-border-region-a85957 }}</ref> Облыс губернаторының міндетін атқарушы Алексей Смирнов облыс бойынша төтенше жағдай жариялады да,<ref name="dw1">{{cite news |url= https://www.dw.com/en/russia-state-of-emergency-in-kursk-amid-incursion/a-69873333 |title= Russia: State of emergency in Kursk amid incursion |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807184143/https://www.dw.com/en/russia-state-of-emergency-in-kursk-amid-incursion/a-69873333 }}</ref><ref name=CNBC_2024-08-08>{{cite web |url= https://www.cnbc.com/2024/08/08/state-of-emergency-declared-in-kursk-as-ukrainians-and-russians-clash.html |title= Thousands evacuated, state of emergency declared after Ukraine's raid into Russia |publisher= CNBC |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |publisher= cnbc.com |lang= en |last= Ellyatt |first= Holly}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133828/https://www.cnbc.com/2024/08/08/state-of-emergency-declared-in-kursk-as-ukrainians-and-russians-clash.html}}</ref><ref>{{cite news |last= Ostiller |first= Natalia |title= Governor declares 'state of emergency' in Russia's Kursk Oblast, says situation remains 'very difficult' |url= https://kyivindependent.com/governor-declares-state-of-emergency/ |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[The Kyiv Independent]] |date= 2024-08-07 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807234225/https://kyivindependent.com/governor-declares-state-of-emergency/ }}</ref> [[Ресей Сыртқы істер министрлігі]]нің өкілі [[Мария Владимировна Захарова|Мария Захарова]] «Киев қылмыскер режиміне» қарсы шығып, «[Ресейге басып кіруі] арқылы украиналық [[Неонацизм|неонацистер]]дің жазасыз қалуы одан әрі нығайды» деді.<ref name="tass2">{{cite news |url= https://tass.com/politics/1826339 |title= Russian MFA sees Ukraine's attack on Kursk Region as 'semblance of activity' amid failures |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808001809/https://tass.com/politics/1826339 }}</ref> Путин кейін Ресей қорғаныс органдарының өкілдері болған [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]], [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]], [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]] пен [[Валерий Васильевич Герасимов|Валерий Герасимов]]тармен кездесті.<ref name="kru1">{{cite news |url= https://www.kommersant.ru/doc/6879452 |title= Герасимов назвал целью ВСУ в Курской области захват Суджанского района |lang= ru |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808035255/https://www.kommersant.ru/common/socialnetworkblock }}</ref> Геолокацияланған бейнелер украин күштерінің кем дегенде екі ресейлік қорғаныс шебі мен бекінісін басып өтіп, Ресей шекарасына дейін кемінде 10 шақырым алға жылжығанын растады. Ресейлік дереккөздердің хабарлауынша, украин күштері 38К-030 [[Суджа]]-[[Коренево]] тас жолы бойымен алға жылжуға тырысып жатыр, ал Кремльге қатысы бар танымал бір блогер 7 тамызда жергілікті уақыт бойынша сағат 18:00-де украин күштері тас жолдың бойымен солтүстік-батысқа да, оңтүстік-шығысқа да алға жылжыды және енді Коренево мен Суджаның шетінде соғысып жатты деп мәлімдеді. Сонымен қатар, геолокацияланған кадрларда төрт украиндық қызметкердің кем дегенде 40 ресейлікті тұтқынға алғаны, сондай-ақ Суджа қаласының шегінде соғысып жатқаны, украиналық күштердің жанармай құю бекеті мен кіру бекетін басып алғаны көрсетілген. Алдыңғы күні 35 ресейлік әскери шабуылға қол жеткізе алмай қалды да, украин күштеріне тұтқын болды делінді. Ал «Алекс» деген украиналық лейтенант екі күн ішінде «Курск халық республикасында»{{efn|[[Курск облысы]]н «Курськ Халық Республикасы» деп атау — мойындалмаған [[Донецк Халық Республикасы|Донецк]] және [[Луганск Халық Республикасы|Луганск Халық Республикалары]]на сілтеме жасайтын [[интернет-мем]]}} 300 ресейлік сарбазды «белгісіз қарулы құрылымдардың контингенті жүргізген» деп тұтқындағанын мәлімдеді. Ол өз бөлімшесіне тапсырылады деп үміттенетінін айтты.<ref name="ISW August 7">{{cite web |author= Wolkov, Nicole; Mappes, Grace; Harward, Christina; Hird, Karolina; Kagan, Frederick W. |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 7, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-7-2024 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808035224/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-7-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://charter97.org/en/news/2024/8/8/605916/ |title= About 300 Russian Soldiers Surrendered To AFU In Kursk Region |publisher= charter97.org |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}}</ref> Украиналық депутат [[Алексей Алексеевич Гончаренко|Алексей Гончаренко]] украин күштері {{iw|Уренгой — Помары — Ужгород|Уренгой—Помары—Ужгород|uk|Уренгой — Помари — Ужгород (газопровід)}} құбырын Еуропаның қалған бөлігіне жеткізетін Суджа газ торабын басып алғанын хабарлады. Оған қоса, шекарадан 24 км жерде орналасқан ауыл {{iw|Ивница (Курск облысы)|Ивницадағы|ru|Ивница (Курская область)}} шайқастар туралы хабарлар да жария болған.<ref name="Politico August 8">{{cite web |author= Jochecová, Ketrin; Posaner, Joshua; Nöstlinger, Nette; Cienski, Jan |title= Russia declares state of emergency in Kursk as Ukraine pushes incursion |url= https://www.politico.eu/article/russia-vladimir-putin-ukraine-kursk-volodymyr-zelenskyy-dmitry-medvedev-sudzha/ |publisher= [[Politico]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808101529/https://www.politico.eu/article/russia-vladimir-putin-ukraine-kursk-volodymyr-zelenskyy-dmitry-medvedev-sudzha/ }}</ref> ==== 8 тамыз ==== [[Сурет:President Vladimir Putin talks with the governor of Kursk in August 2024.jpg|нобай|оңға|[[Ресей президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]]нің Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]]пен сөйлесуі, 8 тамыз 2024]] [[РИА Новости]] агенттігінің хабарлауынша, шайқастың үшінші күнінде<ref name=Reuters_2024-08-08>{{cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-battles-ukrainian-troops-third-day-after-major-incursion-2024-08-08/ |title= Russia battles Ukrainian troops for a third day after major incursion |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= en |last= Faulconbridge |first= Guy}}</ref><ref name=AlJazeera_2024-08-08>{{cite web |url= https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2024/8/8/russia-ukraine-war-live-news-fighting-continues-in-kursk-region |title= Russia-Ukraine war live news: Fighting in Kursk region enters third day |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= en |last= Marsi |first= Federica}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234047/https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2024/8/8/russia-ukraine-war-live-news-fighting-continues-in-kursk-region}}</ref> [[Украина қарулы күштері]]нің шабуылдары нәтижесінде облыстағы төрт адам қаза тапқан.<ref name=Rai_2024-08-08-2>{{cite web |url= https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301 |title= Vice governatore russo, 4 morti in attacchi ucraini nella regione di Kursk |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234046/https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301}}</ref> Ресейлік милблогер Юрий Подоляка «біз, негізінен, Суджадан айырылдық» деді де, украин күштерінің [[Льгов]]қа қарай ығысып жатқанын айтты.<ref>{{cite web |title= Battles rage in Kursk region after Ukraine's largest incursion yet into Russia |url= https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory |publisher= [[France 24]] |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808134236/https://www.france24.com/en/europe/20240808-battles-rage-kursk-region-sudzha-ukraine-largest-incursion-into-russian-territory }}</ref> Украина күштері Суджаның батыс бөлігін және оның айналасындағы жолдарды өз бақылауына алды; қалада қақтығыстар жалғасты.<ref name=agent>{{Cite web|url= https://www.agents.media/z-kanaly-soobshhili-o-boyah-v-sudzhe/ |title= Z-каналы сообщили о боях в Судже |lang= ru |last= Oglobin |first= Slava |date= 2024-08-08 |publisher= Агентство |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808123529/https://www.agents.media/z-kanaly-soobshhili-o-boyah-v-sudzhe/}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Смирнов сөзінше, түнде және таңертең алты украиналық ұшқышсыз ұшақ пен бес зымыран атып түсірілді.<ref name=meduzalive8aug>{{Cite web |url= https://meduza.io/live/2024/08/08/voyna |title= Война Восемьсот девяносто седьмой день |lang= ru |publisher= Медуза |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808235632/https://meduza.io/live/2024/08/08/voyna }}</ref> Хабарламаларда шайқас аймағы 430 шаршы шақырымға дейін кеңейіп, украин әскерлерінің {{iw|Мирный (Курск облысы)|Мирный|ru|Мирный (Курская область)}} елді мекеніне кіргені және {{iw|Казачья Локня|Казачья Локня|ru|Казачья Локня}}, {{iw|Богдановка (Суджа ауданы)|Богдановка|ru|Богдановка (Суджанский район)}}, {{iw|1-Княжий|1-Княжий|ru|1-й Княжий}} және {{iw|2-Княжий|2-Княжий|ru|2-й Княжий}} елді мекендерін басып алғаны хабарланды. [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылындағы қақтығыстар туралы да хабар болды.<ref name=agents430км>{{Cite web |url= https://www.agents.media/zona-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-rasshirilas-do-430-kv-km/ |title= Зона боевых действий в Курской области расширилась до 430 кв км |lang= ru |publisher= Агентство |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808200722/https://www.agents.media/zona-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-rasshirilas-do-430-kv-km/ }}</ref> Украин әскерлері Украина шекарасынан 35 шақырым жердегі аймақтарда жүргені де белгілі болды.<ref name=":0">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 8, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-8-2024 |accessdate= 2024-08-09 |publisher= [[Соғыс зерттеу институы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809215312/https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-8-2024 }}</ref> ==== 9 тамыз ==== Хабарламаларда украин әскерлерінің шамамен 100<ref>{{cite news|publisher= [[Washington Post]] |date= 2024-08-08 |first= Isabelle |last= Khurshudyan |title= Ukraine, powered by Western arms, stuns Russia in cross-border assault |url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/08/ukraine-kursk-russia-occupied-war/}}</ref>–200 шаршы шақырым аумақты, орташа есеппен шамамен 10 шақырым тереңдікте басып алғаны айтылған.<ref>{{cite web|url= https://www.nysun.com/article/ukraines-counter-invasion-of-russia-could-gain-bargaining-chips-for-kyiv-in-the-event-of-negotiated-peace-with-moscow |title= Ukraine's Counter-Invasion of Russia Could Gain Bargaining Chips for Kyiv in the Event of Negotiated Peace With Moscow |publisher= New York Sun |date= 2024-08-09 |first= James |last= Brooke |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234611/https://www.nysun.com/article/ukraines-counter-invasion-of-russia-could-gain-bargaining-chips-for-kyiv-in-the-event-of-negotiated-peace-with-moscow}}</ref> Тәуелсіз және жеке талдауына сүйене отырып, [[CNN]] Ресей кем дегенде 250 шаршы шақырым жерден айырылған деді.<ref>{{cite web|url= https://edition.cnn.com/2024/08/10/europe/ukraine-putin-embarrasses-surprise-assault-analysis-intl/index.html |title= 'Doing the least obvious thing': Ukraine embarrasses Putin with surprise assault on southern Russia |first= Tim |last= Lister |publisher= [[CNN]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-12}}</ref> [[Глушково ауданы]] мен [[Курск]] қаласын байланыстыратын және [[Рыльск ауданы|Рыльск]] және [[Льгов ауданы|Льгов]] аудандары арқылы өтетін бағыт бойынша қозғалып келе жатқан Ресей әскерлерінің колоннасы [[Октябрьское (Рыльск ауданы)|Октябрьское]] ауылында [[M142 HIMARS|HIMARS]] соққысынан жойылды деп хабарланды. Оқиғадан кейінгі бейнежазбаларда өртеніп кеткен 15 әскери жүк көлігі мен солардың ішінде болған бірнеше мәйіт көрінді.<ref name="evidence" /> Украиналық NEXTA сарапшы тобының айтуынша, «бұл жүк көліктерінің әрқайсысы толық жабдықталған 35 сарбазды тасымалдай алады. Бейнежазбада қираған 14 көлік көрсетілген және содан біздің тарапымыздан Ресей армиясы бір түнде 200-ден 490-ға дейін сарбазынан айырылған көрінеді... Бұл толық ауқымды соғыс басталғалы Ресей армиясы үшін бірден болған ең ірі шығынның бірі болса керек».<ref>{{Cite web|url= https://news.online.ua/en/the-russians-are-panicking-because-of-the-approach-of-the-armed-forces-to-the-kursk-npp-883144/ |title= The authorities of the Kursk region are panicking as the Ukrainian Armed Forces approach the Kursk NPP |date= 2024-08-09 |publisher= news.online.ua}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-09 |title= Column of Russian vehicles, personnel destroyed in Kursk Oblast, multiple sources say |url= https://kyivindependent.com/column-of-russian-vehicles-personnel-destroyed-amid-fighting-in-kursk-oblast-multiple-sources-say/ |accessdate= 2024-08-10 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}}</ref><ref>{{Cite news |last= Trevelyan |first= Mark |title= Russia reinforces Kursk region, videos show Ukrainian presence, evidence of attack |url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-fighting-continues-kursk-video-shows-burnt-out-russian-trucks-2024-08-09/ |publisher= [[Reuters]]}}</ref><ref>{{Cite web |date= 2024-08-09 |title= Pro-War Bloggers Slam Military Command Over Destroyed Russian Column in Kursk |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/pro-war-bloggers-slam-military-command-over-destroyed-russian-column-in-kursk-a85978 |accessdate=2024-08-10 |publisher= The Moscow Times |lang= en}}</ref> Ресейлік Telegram арнасы: «Бағананың сыртқы түріне қарағанда, шамамен жартысы қаза тапты. Бұл бүкіл соғыстағы ең қанды және ең жаппай ереуілдердің бірі көрінеді» деп жазды.<ref>{{cite news |title= Russia sends reinforcements to retake Kursk |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/09/russian-drives-past-destruction-ukraine-missile-strike/ |publisher= The Telegraph |date= 2024-08-09}}</ref> Соңғы шабуылдан бері Белгород пен Курскіде тұрған шешен [[Қадыров жасағы|Ахмат]] бөлімшелерінің командирі [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]] ресейлік БАҚ-қа ол және оның күштері украин әскерлері позицияларынан өтіп бара жатқанда олармен соғыспағанын, орнына Ресейдің қосымша күштері келгенше шегінуді жөн көргенін хабарлады. Кейбір ресейлік милблогерлер олар шайқастан мүлдем қашып та кетті деп мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Alaudinov: We have enough forces to stop the Ukrainian Armed Forces in the Kursk direction |url= https://eadaily.com/en/news/2024/08/09/alaudinov-we-have-enough-forces-to-stop-the-ukrainian-armed-forces-in-the-kursk-direction |publisher= eadaily.com |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234632/https://eadaily.com/en/news/2024/08/09/alaudinov-we-have-enough-forces-to-stop-the-ukrainian-armed-forces-in-the-kursk-direction }}</ref><ref>{{cite web |title= Ukraine employed units from the border with Belarus to attack Kursk |url= https://www.plenglish.com/news/2024/08/08/ukraine-employed-units-from-the-border-with-belarus-to-attack-kursk/ |publisher= Prensa Latina |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809031357/https://www.plenglish.com/news/2024/08/08/ukraine-employed-units-from-the-border-with-belarus-to-attack-kursk/ }}</ref><ref name="Kyiv Independent August 9">{{cite web |last= Fornusek |first= Martin |title= Chechen commander admits Russian losses, Ukrainian advances in Kursk Oblast |url= https://kyivindependent.com/chechen-commander-admits-russian-losses/ |publisher= The Kyiv Independent |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809093128/https://kyivindependent.com/chechen-commander-admits-russian-losses/ }}</ref> Оған қоса, Алаудинов — украиндардың шекара маңындағы елді мекендерді жаулап алғанын мойындаған жалғыз ресейлік шенеуніктердің бірі және тұңғышы.<ref name="Kyiv Independent August 9"/> Ресейдің әуе шабуылын күткен украиналық [[Сумы облысы]]нан 20 мың адамға эвакуациялау туралы бұйрық берілді. Ресей-Украина шекарасы маңында орналастырылған<ref name="ISW 2024-08-09"/> Ресей күштерінің көбі [[Суджа]] үшін шайқас жүріп жатқан Курск облысындағы майдан шебіне қарай жақындауын жалғастырды.<ref>{{cite web|publisher= [[The New York Times]] |date= 2024-08-09 |first= Constant |last= Méheut |title= As Ukraine Pushes Deeper, Russia Sends Reinforcements to Border Area |url= https://www.nytimes.com/2024/08/09/world/europe/ukraine-russia-kursk-lipetsk.html |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809133529/https://www.nytimes.com/2024/08/09/world/europe/ukraine-russia-kursk-lipetsk.html}}</ref><ref>{{cite web|publisher= [[Associated Press]] |date= 2024-08-09 |title= Russia declares an emergency in Kursk, under attack by Ukraine. 14 die in a Russian strike on a mall |url= https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-kursk-incursion-3eba46949e065fac9d846987a106e17a |author= Samya, Barry; Hatton, Kullab |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809181020/https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-kursk-incursion-3eba46949e065fac9d846987a106e17a}}</ref><ref name="ISW 2024-08-09"/> Ресейлік милблогерлер Ресей әскерінің Сумы облысындағы {{iw|Лукашовка (Сумы облысы)|Лукашовка|uk|Лукашівка (Охтирьский район)}} ауылын жаулағанын және Украина әскерінің Ресей жерінде жаңа бағытқа қарай басып кіруін хабарлады.<ref name="ISW 2024-08-09">{{Cite web |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 9, 2024 |author= Barros, George; Gasparyan, Davit; Bailey, Riley; Evans, Angelica; Mappes, Grace; Harward, Christina |publisher= [[Соғысты зерттеу институты]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-9-2024}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] 152 мм өздігінен жүретін «Мста-С» артиллериялық қондырғылары мен жауынгерлік қолдау машиналары бар әскери колоннаның [[Белгород облысы]]нан [[Суджа ауданы]]на қозғалысы туралы хабарлама жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://www.agents.media/rossiya-perebrosila-v-kurskuyu-oblast-voennyh-i-tehniku-iz-belgorodskoj-i-donetskoj-oblastej/ |title= Россия перебросила в Курскую область военных и технику из Белгородской и Донецкой областей |lang= ru |publisher= Агентство |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Жауынгерлік белгілер Ресей қолбасшылығының шайқаста шыңдалған әскерлерді Курск облысына ауыстырып жатқанын көрсетті.<ref name=theinsider-9aug-reserves>{{Cite web|url= https://theins.ru/news/273743 |title= Российское командование перебрасывает резервы в Курскую область с харьковского направления |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> [[Курчатов (Ресей)|Курчатов]] қалалық әкімшілігінің басшысы Игорь Корпунков [[Курск АЭС]]-нан 30 км жерде бір шайқас жүргенін хабарлады.<ref>{{Cite web|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/09/vlasti-kurskoi-oblasti-zayavili-opriblizhenii-vsu-kkurskoi-aes-a139065 |title= Власти Курской области заявили о приближении ВСУ к Курской АЭС |lang= ru |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09}}</ref><ref name="newop">{{cite web|url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/10/russia-launches-new-operation-to-halt-advancing-ukrainian-troops-a85987 |title= Russia Launches New Operation to Halt Advancing Ukrainian Troops |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |lang= en}}</ref> Билік атом стансасына баратын барлық жолдарды жауып тастады, алаңдағы құрылысшыларды аумақтан шығарды да, стансадағы жабдықтарды тоқтан ажыратты. [[Росатом]] аумақтағы қызметкерлер санының уақытша қысқарғанын хабарлады. Сағат 15:00 шамасында Курчатов қаласында жарылыс даусы естілді. {{iw|Ресей радиациялық, химиялық және биологиялық әскерлері|Ресейлік радиациялық, химиялық және биологиялық қауіптен қорғаныс әскерлері|ru|Войска радиационной, химической и биологической защиты Российской Федерации}} де зауытты қорғауға жіберілді.<ref name=rad>{{Cite web|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/09/kurskuyu-aes-otsepili-iz-za-ugrozi-ataki-vsu-a139109 |title= Курскую АЭС оцепили из-за угрозы атаки ВСУ |lang= ru |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Алексей Смирнов Украина қарулы күштерінің трансформаторлық қосалқы стансаға шабуылы салдарынан аудандардың бірінде өрт шыққанын хабарлады. [[Ұшқышсыз ұшу аппараты|ҰҰА]] шабуылы нәтижесінде [[Курчатов (Ресей)|Курчатов]] қаласы, сондай-ақ [[Курчатов (Курск облысы)|Курчатов]], [[Октябрьский (Льгов ауданы)|Октябрьский]], [[Большое Солдатское ауданы|Большое Солдатское]], [[Обоянь ауданы|Обоянь]] және [[Белая ауданы (Курск облысы)|Белая]] аудандарының бір бөлігі электр қуатынсыз қалды.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/kurchatov-gde-raspolozhena-aes-ostalsya-bez-sveta-posle-ataki-drona/33073033.html |title= Курчатов, где расположена АЭС, остался без света после атаки дрона |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-13}}</ref> Украинаның «Оңтүстік» ерікті армиясының баспасөз хатшысы Сергій Братчуктың айтуынша, Украина қарулы күштері Суджадағы оқ-дәрі қоймаларын басып алған.<ref>{{Cite news|url= https://focus.ua/uk/voennye-novosti/662402-priznachalisya-dlya-nastupu-na-sumshchinu-zsu-zahopili-sklad-z-boyepripasami-bilya-sudzhi-bratchuk |title= Призначалися для наступу на Сумщину: ЗСУ захопили склад з боєприпасами біля Суджі, — Братчук |date= 2024-08-09 |publisher= Фокус (Украина) |lang= uk |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://glavcom.ua/world/observe/operatsija-v-kurskij-oblasti-zsu-zakhopili-skladi-ta-bojepripasi-bilja-sudzhi-1014550.html |title= Операція в Курській області: ЗСУ захопили склади та боєприпаси біля Суджи |date= 2024-08-09 |publisher= Главком |lang= uk |accessdate=2024-08-10}}</ref> 9 тамызға қарай ресейлік күштер [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылын қайтарып алды да, солтүстікте Украина әскерін {{iw|Милютино (Курск облысы)|Милютино|ru|Милютино (Курская область)}} мен {{iw|Генераловка (Курск облысы)|Генераловкадағы|ru|Генераловка (Курская область)}} позицияларынан солтүстіктегі Малая Локня ауылына қарай кері ығыстырды. Курск облысындағы украин әскерлерінің санын [[Карнеги қоры]]ның аға қызметкері Дара Массикот шамамен 10,000–12,000 деп бағалады, оның құрамында төрт-бес украин бригадасының элементтері бар болғаны да айтылады.<ref>{{cite web|url= https://www.npr.org/2024/08/09/nx-s1-5069453/heres-what-we-know-about-ukraines-military-offensive-in-russia |title= Here's what we know about Ukraine's military offensive in Russia |publisher= NPR |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10 |language= en |author= Mallory Yu; Sarah Handel; Mary Louise Kelly}}</ref> Курск, Брянск және Белгород облыстарындағы жағдайдың қалыпына келуінше аймақтарды уақытша бақылауға алу мақсатымен оларда [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|ФСБ]] жанындағы терроризмге қарсы операциялық режим енгізілді.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3Ad89bd80e-fa29-4c9e-b924-38ccd7957b4c#asset:d89bd80e-fa29-4c9e-b924-38ccd7957b4c |title= В Курской, Брянской и Белгородской областях ввели «режим контртеррористической операции» |lang= ru |publisher= [[BBC News]]}}</ref><ref name=BBC_cr7rn98l8kjo>{{cite web |url= https://www.bbc.com/news/articles/cr7rn98l8kjo |title= Ukraine's cross-border attack into Russia enters fifth day |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10 |lang= en |author= Jaroslav Lukiv; James Waterhouse}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210936/https://www.bbc.com/news/articles/cr7rn98l8kjo}}</ref> Бұл іс жүзінде «қозғалыс шектеледі, көліктер ұсталады, телефон қоңыраулары қадағаланады, аймақтар тыйым салынған аймақ болып жарияланады да, бақылау-өткізу пункттері енгізіліп, инфрақұрылымның негізгі нысандарында қауіпсіздік күшейтіледі» дегенді білдіреді.<ref name=voa1/> Терроризмге қарсы операциялардың басына Федералдық қауіпсіздік қызметінің директоры [[Александр Васильевич Бортников|Александр Бортников]] қойылды.<ref name="ISW 2024-08-10"/> ==== 10 тамыз ==== 252-батальон [[Грайворон ауданы]]на қарасты [[Пороз]] ауылындағы қақтығысқа қатысып, кейін оны басып алды деп мәлімдеген украин әскерлері [[Белгород облысы]]на кішігірім шабуыл жасады.<ref>{{Cite news|url= https://news.online.ua/en/afu-broke-into-the-belgorod-region-of-the-russian-federation-883173/ |title= AFU broke into the Belgorod region of the Russian Federation |publisher= News Online (Ukraine) |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://www.newsweek.com/ukraine-belgorod-incursion-kursk-1937349 |title= Ukraine Pushes Into New Part of Russia: Reports |publisher= Newsweek |accessdate= 2024-08-10}}</ref><ref name="Khurshudyan810">{{cite news|url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/10/ukraine-belgorod-kursk-russia-occupied-war/ |title= Ukraine appears to expand incursion into Russia, in a morale boost for Kyiv |publisher= Washington Post |author= Isabelle Khurshudyan; Galouchka Anastacia |date= 2024-08-10}}</ref> [[The New York Times]] газетіне сілтеме жасаған сарапшылардың пікірінше, Украинаның Курск облысындағы ілгерілеуі Ресейдің қосымша күштерімен негізінен тоқтатылды және жағдай жалпы тұрақтанды, бірақ украин күштері өзі басып алған территориясын ұстап тұруды жалғастырды.<ref>{{cite web|url= https://www.nytimes.com/2024/08/10/world/europe/ukraine-russia-cross-border-attack.html |title= Russia Pushes Back at Ukraine's Cross-Border Assault, but Kyiv Presses On |publisher= [[The New York Times]] |first= Kim |last= Barker |date= 2024-08-10}}</ref> [[The Washington Post]] және [[Frankfurter Rundschau]] сияқты басқа дереккөздер, керісінше, Украина ілгерілеуін жалғастырып жатыр деп, Ресей жағдайды бақылай алмай жүр деп хабарлады.<ref name="Khurshudyan810" /><ref>{{cite web|url= https://www.fr.de/politik/russland-bekommt-kursk-offensive-nicht-in-den-griff-bewohner-senden-video-appell-an-putin-zr-93234205.html |title= Russland bekommt Kursk-Offensive nicht in den Griff: Bewohner senden Video-Appell an Putin |lang= de |publisher= [[Frankfurter Rundschau]] |first= Hartmann |last= Fabian |date= 2024-08-11}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] өзінің Курск облысындағы Украинаның әр ілгерілеуін тоқтатқаны туралы ұқсас мәлімдеме жасады.<ref>{{cite web|publisher= [[The Guardian]] |date= 2024-08-10 |first= Dan |last= Sabbagh |title= Russia claims to have thwarted Ukraine's advance in Kursk |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/10/russia-claims-to-have-thwarted-ukraine-advance-in-kursk}}</ref> Шайқас Коренево маңындағы [[Ольговка (Курск облысы)|Ольговка]]да, Ивашковское фермасында және Малая Локняда болды.<ref>{{cite web|url= https://www.agents.media/minoborony-soobshhilo-o-boyah-v-20-km-ot-granitsy-v-kurskoj-oblasti/ |title= Минобороны сообщило о боях в 20 км от границы в Курской области |date= 2024-08-09 |publisher= Агентство |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Ресей қарулы күштері Суджаның шығысындағы Махновка ауылын өз бақылауына қайтарып алғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://istories.media/news/2024/08/10/boi-pod-kurskom-den-pyatii-glavnoe/ |title= Бои под Курском. День пятый. Главное |lang= ru |publisher= Важные истории |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}}</ref> Хабарламаларда шайқас аймағы 650 шаршы километрге дейін кеңейгені айтылды.<ref>{{cite news|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-subbotu-sostavila-650-kv-km/ |title= Площадь боевых действий в Курской области в субботу составила 650 кв км |date= 2024-08-09 |publisher= Agents (Russia) |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Кешке Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы Смирнов [[Курск]] қаласында ұсталған украин зымыранының сынықтары тұрғын үйлерге құлап, 15 адам зардап шекті деді.<ref>{{cite news |title= Moscow vows 'tough response' to Ukrainian offensive in Russia |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |accessdate= 2024-08-11 |publisher= [[BBC]] |date= 2024-08-11 |lang= en}}</ref> ==== 11 тамыз ==== [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] таңертеңгі баяндамасында түнде Курск облысының аспанында төрт «[[Точка (тактикалық зымыран кешені)|Точка-У]]<nowiki></nowiki>» тактикалық зымыраны мен 14 ұшқышсыз ұшақтың жойылғаны жайлы хабарлады.<ref>{{Cite web |url= https://theins.ru/news/273772 |title= Governor: Debris from a downed missile fell on a nine-story building in Kursk. 13 people were injured |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811115451/https://theins.ru/news/273772}}</ref> 11 тамыз түні [[Украина қарулы күштері]] [[Суджа ауданы]]ның оңтүстік-шығысында орналасқан [[Белая ауданы (Курск облысы)|Белая ауданы]]на кірді, оны аудан басшысы мен губернатордың міндетін атқарушы растады. Аудан басшысы эвакуацияланғандарды қайтып оралмауды өтінді.<ref>{{Cite web |url= https://theins.ru/news/273773 |title= Украинские военные зашли в Беловский район Курской области — глава района |lang= ru |publisher= The Insider |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811101150/https://theins.ru/news/273773 }}</ref> [[Проект]] жобасының мәліметінше, шайқас аймағы 720 шаршы километрге дейін ұлғайды.<ref>{{Cite web|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-voskresene-prodolzhila-rasti/ |title= Площадь боевых действий в Курской области в воскресенье продолжила расти |lang= ru |publisher= Проект |date= 2024-08-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240811224401/https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-v-voskresene-prodolzhila-rasti/ |date= 2024-08-11}}</ref> ==== 12 тамыз ==== Украина шабуылының кеңеюіне байланысты 12 тамызда Ресей билігі [[Белгород облысы]]ндағы [[Красная Яруга ауданы]]нан бейбіт тұрғындарды эвакуациялай бастады. Красная Яруга ауданы Курск облысының оңтүстігінде орналасқан, Украинамен шектеседі.<ref>{{Cite web |date= 2024-08-12 |title= Authorities in Russia's Belgorod Oblast announce evacuation of border region as Ukrainian incursion reportedly widens |url= https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-belgorod-oblast-announce-evacuation-of-border-region/ |accessdate= 2024-08-12 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-12 |url= https://web.archive.org/web/20240812100905/https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-belgorod-oblast-announce-evacuation-of-border-region/}}</ref> Одақтастардың бір-біріне атып қалу оқиғасында ресейлік Ка-52 тікұшағы Белая ауданындағы {{iw|Кривицкие Буды|Кривицкие Буды|ru|Кривицкие Буды}} ауылында [[2С19|2S19M2]] Msta-S [[Өздігінен жүретін артиллериялық қондырғы|ӨЖАҚ]] ұстаған ресейлік жаяу әскер колоннасына атып қалды.<ref>{{cite news|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385920#entry-shared |publisher= [[Азаттық радиосы]] |title= "Дружественный огонь" в Курской области: российский вертолет ударил по российской военной колонне |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13 |lang= ru}}</ref> Ресей билігі украиналықтардың кем дегенде 28 елді мекенді өз бақылауға алғанын растаса,<ref>{{Cite web|url= https://www.dw.com/ru/vlasti-kurskoj-oblasti-pod-kontrolem-vsu-nahodatsa-28-naselennyh-punktov/a-69921909 |title= ВСУ контролируют 28 населенных пунктов в Курской области |lang= ru |publisher= [[Неміс толқыны]] |date= 2024-08-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240812193420/https://www.dw.com/ru/vlasti-kurskoj-oblasti-pod-kontrolem-vsu-nahodatsa-28-naselennyh-punktov/a-69921909 |date= 2024-08-12}}</ref> украиналық дереккөздер бұл санның 44 болғанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385917#entry-shared |title= Украинский OSINT-проект DeepState заявляет о 44 населенных пунктах в Курской области под контролем ВСУ |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-12}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240812174305/https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=385917#entry-shared |date= 2024-08-12}}</ref> Украина қарулы күштерінің бас қолбасшысы [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]] оның күштері өз бақылауына 1,000 шаршы км аумақ алғанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-incursion-kursk-afa42b9613323901bef07800ac2cae9e |title= Top Ukrainian commander says his forces now control 1,000 square kilometers of Russia's Kursk region |lang= en |publisher= AP News |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-12}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813010317/https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-incursion-kursk-afa42b9613323901bef07800ac2cae9e}}</ref> Украиналық сарбаздар Суджаның орталығымен өтіп бара жатқан видеосын жариялап, қала орталығы Украина қарулы күштерінің бақылауында екенін айтты.<ref name="agents12.08">{{Cite web|url= https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-prevysila-1000-kv-km/ |title= Площадь боевых действий в Курской области превысила 1000 кв км |lang= ru |publisher= agents.media}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240813210405/https://www.agents.media/ploshhad-boevyh-dejstvij-v-kurskoj-oblasti-prevysila-1000-kv-km/ |date= 2024-08-13}}</ref> ==== 13 тамыз ==== 13 тамызда Путин [[Алексей Геннадьевич Дюмин|Алексей Дюмин]]ді Курск облысының қорғанысын басқаруға тағайындады.<ref name="ead1">{{cite news |url= https://eadaily.com/en/news/2024/08/13/alexey-dyumin-has-been-appointed-to-command-who-in-the-northern-direction-mass-media |work= eadaily.com |title= Alexey Dyumin has been appointed to command WHO in the northern direction — Mass media |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813174304/https://eadaily.com/en/news/2024/08/13/alexey-dyumin-has-been-appointed-to-command-who-in-the-northern-direction-mass-media }}</ref><ref>{{cite news |url= https://www.newsweek.com/putin-aleksey-dyumin-kursk-incursion-ukraine-1938502 |work= newsweek.com |title= Putin Puts Former Bodyguard in Charge of Kursk Defense: Reports |date= 2024-08-13 |access-date= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210848/https://www.newsweek.com/putin-aleksey-dyumin-kursk-incursion-ukraine-1938502}}</ref> Украинаның мәліметінше, ресейлік әскерлердің «салыстырмалы түрде аз» саны [[Запорожье облысы|Запорожье]] мен [[Херсон облысы|Херсон]]нан Курскіге көшірілді, бірақ әлі де шабуылды жалғастыруда.<ref>{{cite news |title= Putin pulls units out of Ukraine to defend Russia, Kyiv says |url= https://www.politico.eu/article/vladimir-putin-pull-army-units-out-ukraine-defend-russia-kursk-belgrod-region/ |accessdate= 2024-08-13 |publisher= POLITICO |date= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813182746/https://www.politico.eu/article/vladimir-putin-pull-army-units-out-ukraine-defend-russia-kursk-belgrod-region/}}</ref> Өзінің кешкі сөйлеген сөзінде [[Украина президенті]] [[Владимир Александрович Зеленский|Владимир Зеленский]] оның күштері Курск облысындағы шамамен 1,000 шаршы шақырым аумақты және 74 елді мекенді өз бақылауына алғанын айтты.<ref name=ua74>{{cite news |title= Ukraine war latest: Ukraine controls 74 settlements in Russia's Kursk Oblast, Zelensky says |url= https://kyivindependent.com/ukraine-war-latest-23/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-13}}</ref> Ресейлік [[Россия-24]] мемлекеттік телеарнасы журналистерінің бірі Евгений Поддубный 7 тамызда зардап шеккен аудандардағы шайқас туралы хабар беріп жатқан кезінде көлігіне ұшқышсыз ұшақпен шабуыл жасалып, жарақат алғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964 |title= Russian State TV War Correspondent Survives Drone Attack |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808125858/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964}}</ref> Ресей билігі шабуыл басталғаннан бері кемінде 12 бейбіт тұрғынның қаза тапқанын, кем дегенде 121 адам,<ref name="12dead">{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/12/putin-orders-military-to-dislodge-ukrainian-forces-as-120k-flee-border-area-a86000 |title= Putin Orders Military to 'Dislodge' Ukrainian Forces as 120K Flee Border Area |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-12 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210928/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/12/putin-orders-military-to-dislodge-ukrainian-forces-as-120k-flee-border-area-a86000}}</ref> оның ішінде тоғыз бала жараланғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975 |title= Russia Declares Federal Emergency Amid Battle in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235120/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975}}</ref> Ресей қорғаныс министрлігі [[Коренево ауданы]]ндағы [[Общий Колодезь]], [[Каучук (Курск облысы)|Каучук]], [[Алексеевский (Железногорск ауданы)|Алексеевский]] және [[Снагость (ауыл)|Снагость]] ауылдары маңындағы және Суджа ауданындағы [[Мартыновка (Курск облысы)|Мартыновка]] бағытында, сондай-ақ [[Коренево]], [[Олешня (Курск облысы)|Олешня]], [[Николаево-Дарьино]], Суджа және [[Михайловка (Суджа ауданы)|Михайловка]] маңайларында украиндық шабуылдары алдын алды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/08/13/minoborony-rf-zayavilo-chto-rossiyskie-voyska-pomeshali-vsu-prorvatsya-vglub-kurskoy-oblasti-v-28-kilometrah-ot-granitsy|title=Минобороны РФ заявило, что российские войска помешали ВСУ прорваться вглубь Курской области в 28 километрах от границы|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-13}}</ref> ==== 14 тамыз ==== Ресей Льгов маңайында ор қазды.<ref>{{Cite web |title= Russian Military Fortifies Southern Outskirts of Lgov, Kursk Oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= Militarnyi |lang= en}}</ref> Ресей Украинаны Курск, [[Воронеж облысы|Воронеж]], Белгород, [[Төменгі Новгород облысы|Төменгі Новгород]], [[Волгоград облысы|Волгоград]], Брянск, [[Орёл облысы|Орёл]] және [[Ростов облысы|Ростов]] облыстарына жаппай әуе және ұшқышсыз шабуыл жасады деп айыптап, 117 ұшқышсыз ұшақ пен төрт зымыранды атып түсіргенін айтты.<ref>{{Cite web |title= Russia claims over 110 downed drones amid reported explosions near airbases |url= https://kyivindependent.com/russia-claims-over-110-downed-drones/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= The Kyiv Independent |last= Denisova |first= Kateryna |lang= en}}</ref> Украинаның мемлекеттік телеарнасы Суджаның Украинаның бақылауында екенін айтып, украин әскерлерінің ресми ғимараттан [[Ресей туы]]н алып, жерге лақтырып жатқанын көрсететін хабар таратты.<ref>{{cite news |title= Ukraine's state TV shows Ukrainian troops pulling down Russian flag in Sudzha |url= https://www.reuters.com/world/europe/ukraines-state-tv-shows-ukrainian-troops-pulling-down-russian-flag-sudzha-2024-08-14/ |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-14}}</ref> Апти Алаудинов бұған қарсы ешқандай дәлел келтірмей, бұл оқиғаның болған жоқ деді.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/14/russia-still-fighting-for-control-of-sudzha-gas-hub-chechen-commander-says-a86016 |title= Russia Still Fighting for Control of Sudzha Gas Hub, Chechen Commander Says |lang= en |publisher= The Moscow Times |date= 2024-08-14}}</ref><ref>{{cite web |url= https://tsn.ua/exclusive/zsu-kontrolyuyut-rosiysku-sudzhu-scho-vidbuvayetsya-u-misti-eksklyuzivniy-reportazh-tsn-2640243.html |title= ЗСУ контролюють російську Суджу: що відбувається у місті - ексклюзивний репортаж ТСН |lang= uk |publisher= tsn.ua}}</ref> Украина 24 сағаттан аз уақыт ішінде 100 ресейлік сарбазды тұтқынға алды деп мәлімдеді де, Зеленський бір күн бұрын басып кіру кезінде «жүздеген» ресейлік әскерилер украиндарға берілді деп мәлімдеді.<ref>{{cite news|title= Ukraine captures over 100 Russian troops in Kursk Oblast in less than a day, Syrskyi says |url= https://kyivindependent.com/in-kursk-ukraine-captures-more-than-100-russian-soldiers/ |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-14}}</ref> Украинаның мемлекеттік қауіпсіздік қызметінің хабарлауынша, бұл ресейлік әскерлердің осы уақытқа дейінгі ең ірі бір рет тапсырылуы болды.<ref>{{Cite web |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470484/ |title= Ukrainian forces capture over 100 Russian soldiers in Kursk Oblast at once – photos, videos |publisher= [[Українська правда]] |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815130819/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470484/}}</ref> Украинаның үш түрлі бағытта ілгерілеуге әрекет жасағаны айтылды: шығысқа қарай [[Суджа]]дан Белица ауылы мен көршілес [[Гирьи]] елді мекеніне, солтүстікке [[Льгов]]қа қарай және солтүстік-батыстағы [[Рыльск]] жолы арқылы [[Коренево]]ға қарай. Льговтан 30 шақырымдай жердегі Каучук елді мекені маңында кескілескен шайқас болды. Ресей әскерлері Льговтың оңтүстігінде және [[Чермошной (Октябрьский ауданы)|Чермошной]]да жаңа окоптар қазды. Украина күштері 1–2 шақырым алға жылжып, Суджадан тазартуды аяқтадық деп мәлімдеді.<ref>{{cite news |url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386010#entry-shared |title= Украинские силы "продвинулись на 1–2 километра" в Курской области России |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814194330/https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386010#entry-shared}}</ref><ref>{{Cite web |title= Russian Military Fortifies Southern Outskirts of Lgov, Kursk Oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= Militarnyi |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814102356/https://mil.in.ua/en/news/russian-military-fortifies-southern-outskirts-of-lgov-kursk-oblast/}}</ref> Губернатор Смирнов [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]] қаласын эвакуациялауды бұйырды.<ref>{{Cite web |title= Authorities in Russia's Kursk Oblast order evacuation of another town |url= https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-kursk-oblast-order-evacuation-of-another-town/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814234932/https://kyivindependent.com/authorities-in-russias-kursk-oblast-order-evacuation-of-another-town/}}</ref> Украина әскерилері Курск облысының үстінде [[Су-34]] ұшағын атып түсіргенін мәлімдеді.<ref name=Su34>{{Cite web|title= Ukraine said it shot down a $36 million Su-34 bomber jet inside Russia |url= https://www.businessinsider.com/ukraine-shot-down-russia-su-34-jet-over-kursk-military-2024-8 |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-14 |author= Mikhaila Friel |publisher= Business Insider |lang= en}}</ref> ==== 15 тамыз ==== Ресей Курск облысының [[Глушково ауданы]]н эвакуациялағанын хабарлады.<ref> {{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-evacuate-thousands-more-kursk-region-attacked-by-ukraine-2024-08-15/ |title= Russia to evacuate thousands more from Kursk region attacked by Ukraine |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Perry, Michael |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> Украинаның әскери қолбасшысы [[Александр Станиславович Сырский|Александр Сырский]] генерал [[Эдуард Михайлович Москалёв|Эдуард Москалёв]] басқаратын [[Украинаның Курск облысын басып алуы|әскери әкімшіліктің құрылғанын жариялап]], қазір облыстағы 82 елді мекен Киевтің бақылауында екенін айтты.<ref>{{Cite web |title= Ukraine forms military administration in Russia's Kursk Oblast, Syrskyi says |url= https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815153617/https://kyivindependent.com/ukraine-established-military-administration-in-russias-kursk-oblast/}}</ref> Өзінің кешке айтқан сөзінде Зеленський украиндықтардың Суджаны басып алғанын айтты.<ref>{{Cite web |title= BREAKING: Zelensky confirms full capture of Russian town of Sudzha in Kursk Oblast |url= https://kyivindependent.com/breaking-zelensky-confirms-full-capture-of-russian-town-of-sudzha-in-kursk-oblast/ |accessdate= 2024-08-15 |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815150301/https://kyivindependent.com/breaking-zelensky-confirms-full-capture-of-russian-town-of-sudzha-in-kursk-oblast/}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] Крупец ауылын қайтарып алғанын мәлімдеді. Ол сондай-ақ Украина қарулы күштерінің шамамен екі шақырымға ілгерілегенін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://t.me/meduzalive/111110 |title= Российские войска освободили село Крупец в Курской области, заявило Минобороны РФ |publisher= [[Медуза]] |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-15}} {{Wayback|date= 2024-08-16 |url= https://web.archive.org/web/20240816035540/https://t.me/meduzalive/111110}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/08/15/glavkom-vsu-ob-yavil-o-sozdanii-voennoy-komendatury-v-kurskoy-oblasti |title= Главком ВСУ объявил о создании военной комендатуры в Курской области |accessdate= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-15 |url= https://web.archive.org/web/20240815135643/https://meduza.io/news/2024/08/15/glavkom-vsu-ob-yavil-o-sozdanii-voennoy-komendatury-v-kurskoy-oblasti}}</ref> Италияның [[RAI]] желісі мен Украинаның [[Громадське]] желісінің журналистері Суджа ауданында болып, жергілікті тұрғындардан сұхбат алды.<ref> {{Cite web|url= https://x.com/tg1rai/status/1823789746813857817?s=46 |title= Da otto giorni ormai l'esercito ucraino è penetrato in territorio russo. #Zelensky rivendica, #Mosca sostiene di aver fermato le truppe di #Kiyv. Oltre il confine è riuscita ad arrivare la troupe del #Tg1 con la nostra inviata @StefaniaBattis4 Questo è quello che ha trovato |lang= it |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{YouTube|zmuUz06JFaU|«Суджа була Сумської губернії»: росіяни в Курській області / hromadske}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://hromadske.ua/en/war/229484-are-the-hostilities-in-kursk-oblast-just-the-beginning-interview-with-military-expert-mykhailo-samus |title= Are the hostilities in Kursk Oblast just the beginning? Interview with military expert Mykhailo Samus |lang= en |publisher= [[Громадьске]] |author= Гаврилець, Сергій |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> ==== 16 тамыз ==== Украина Қарулы Күштерінің 80-десанттық-шабуылдаушы бригадасы басып кірудің алғашқы сағаттарында ресейлік бекеттің қирағанын және 50-ден астам ресейлік сарбаздың тұтқынға алынғанын көрсететін видео жариялады.<ref>{{Cite web|url= https://ua.korrespondent.net/ukraine/4709484-ziavylosia-video-pershykh-hodyn-proryvu-na-kurschyni |title= З явилося відео перших годин прориву на Курщині |publisher= ua.korrespondent.net |lang= ru |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://kyiv24.news/news/proryv-kordonu-robota-aviacziyi-ta-poloneni-zyavylys-kadry-pershyh-godyn-operacziyi-v-kurskij-oblasti |title= Перші години наступу на Курську область: з'явилось відео |date= 2024-08-16 |publisher= КИЇВ24 |lang= uk |accessdate= 2024-08-16}}</ref><ref>{{cite web|url= https://www.bbc.com/news/live/c8dpgeq01n0t |title= Ukraine orders evacuation of eastern city as Russian forces advance |lang= en |publisher= BBC news |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-16}}</ref> Украина әскерінің Белгород облысындағы [[Вязовое (Красная Яруга ауданы)|Вязовое]] ауылына кіргені хабарланды.<ref>{{Cite web|url= https://liveuamap.com/en/2024/15-august-ukrainian-military-presence-reported-in-vyazovoye |title= Ukrainian military presence reported in Vyazovoye village of Belgorod region |lang= en |publisher= Live UA Map |accessdate= 2024-08-17}}</ref> Ресейдің шайқас аймақтарынан тыс жерде жұмыс істеуге уәде беріп, айына шамамен 2500 АҚШ доллары көлеміндегі жалақымен қорғаныс құрылысына окоп қазушыларды жалдап жатқаны хабарланды. Спутниктен түсірілген суреттер аймақтағы ресейлік траншельдердің кеңеюін көрсетті.<ref>{{cite news |last= Murray |first= Warren |title= Ukraine war briefing: Russia hiring trench diggers after Kursk invasion |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/16/ukraine-war-briefing-russia-hiring-trench-diggers-after-kursk-invasion |accessdate= 2024-08-16 |publisher= [[The Guardian]] |date= 2024-08-16}}</ref> [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]]дағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзені арқылы өтетін негізгі автомобиль көпірін Украина әскерилері қазір [[Украинаның Курск облысын басып алуы|Украина бақылауындағы Ресей аумағы]]нан батысқа қарай шамамен 50 шақырым жерде қиратты. Көпірдің жоғалуы аудандағы ~20,000 бейбіт тұрғындардың құрлық жолдары арқылы қоныс аударуына кедергі келтіруі мүмкін.<ref>{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-says-its-forces-advance-1-3-km-russias-kursk-region-2024-08-16/ |title= Ukraine says it keeps advancing, 'strengthening positions' in Kursk region |lang= en |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-19}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.canberratimes.com.au/story/8733023/ukraine-destroys-bridge-in-russias-kursk-region/ |title= Ukraine 'destroys bridge' in Russia's Kursk region |lang= en |publisher= Canberra Times |date= 2024-08-16}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240818003625/https://www.canberratimes.com.au/story/8733023/ukraine-destroys-bridge-in-russias-kursk-region/ |date= 2024-08-18}}</ref> [[Украина арнайы операцияларының күштері]]нің 8-полкі ресейлік жүк көлігіне шабуыл жасап, «бірнеше минуттың ішінде» ондаған сарбазды өлтіргені туралы видео жариялады.<ref name=SOF>{{Cite web|url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470548/ |title= Dozen Russian soldiers killed in a few minutes: Ukrainian Special Forces show results of ambush in Kursk Oblast – video |publisher= [[Українська правда]] |accessdate= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818020623/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/15/7470548/}}</ref> [[Украина Мәдениет және ақпараттық саясат министрлігі]] [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]]нің [[Суджа]]дағы ескерткішін украин әскерлері қиратып жатқан сәтінің суреттерін жариялады.<ref>{{Cite web |title= Lenin monument demolished in Sudzha, Kursk Oblast – photos |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/16/7470722/ |accessdate= 2024-08-17 |publisher= [[Українська правда]] |lang= en |date= 2024-08-16}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817082852/https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/16/7470722/}}</ref><ref>{{Cite news |last= Hardaker |first= Daniel |date= 2024-08-17 |title= Ukrainian troops topple Lenin statue in Russia |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/17/russia-ukraine-zelensky-putin-war-latest-news-kursk-bridge/ |accessdate= 2024-08-18 |publisher= [[The Telegraph]] |lang= en |issn= 0307-1235}}</ref> ==== 17 тамыз ==== Орыс әскерлері [[Тёткино (Курск облысы)|Тёткино]] мен [[Попово-Лежачи]] маңындағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінің оң жағалауынан шегініп, сол аудандағы екі көпірді жарып жібергенін хабарланды.<ref>{{cite web |date= 2024-08-17 |title= «Взорвали мосты». Российские военкоры сообщают об «организованном отступлении» оккупантов на восточный берег реки Сейм возле Теткино |url= https://nv.ua/world/countries/kurskaya-oblast-rossiyane-soobshchayut-ob-otstuplenii-okkupantov-vozle-tetkino-50443768.html |accessdate= 2024-08-17 |lang= ru}}</ref> 17 тамызда хабарланғандай, [[ҰҚШҰ]] елдері басып кіруді қолдамайды да, айыптамайды да.<ref name="mt17">{{cite news|url= https://www.moscowtimes.ru/2024/08/16/druzhestvennie-putinu-strani-otkazalis-osudit-vtorzhenie-vsu-v-kurskuyu-oblast-a139664 |title= «Дружественные» Путину страны отказались осудить вторжение ВСУ в Курскую область |lang= ru |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004240/https://www.moscowtimes.ru/2024/08/16/druzhestvennie-putinu-strani-otkazalis-osudit-vtorzhenie-vsu-v-kurskuyu-oblast-a139664}}</ref> [[Украина қарулы күштері]] [[Коренево]] ауылын басып алды деп мәлімдегенімен, ресейлік әскерилер бұл елді мекенді даулы деп сипаттады.<ref>{{Cite web|url= https://www.svoboda.org/a/hronika-voiny-v-ukraine/31715636.html?lbis=386221 |title= Неподтвержденные сообщения о взятии ВСУ райцентра Коренево в Курской области |lang= ru |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}}</ref> ==== 18 тамыз ==== [[Сурет:The 80th Air Assault Brigade captured a T-90M Proryv tank in the Kursk region.jpg|нобай|оңға|Украин әскерлерінің өзіне алып қойған ресейлік [[Т-90]] танкі]] Украин күштері [[Званное]] өзенінің маңындағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінен өтетін тағы бір көпірді құлатты.<ref>{{cite news |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/18/ukraine-says-struck-another-bridge-in-russias-kursk-region-a86059 |title= Ukraine Says Struck Another Bridge in Russia's Kursk Region |accessdate= 2024-08-18 |publisher= [[The Moscow Times]]}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224306/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/18/ukraine-says-struck-another-bridge-in-russias-kursk-region-a86059}}</ref><ref name=ISW_2024-08-16>{{cite web |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-16-2024 |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 16, 2024 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-18 |work= understandingwar.org |lang= en |author= Kateryna Stepanenko; Christina Harward; Riley Bailey; Angelica Evans; Frederick W. Kagan}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817000945/https://understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-16-2024}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.rainews.it/video/2024/08/russia-le-forze-ucraine-mettono-fuori-uso-un-altro-ponte-nella-regione-di-kursk---video-2f66f24a-c1f4-4690-9b90-4bd53e24b072.html |title= Russia, le forze ucraine mettono fuori uso un secondo ponte nella regione di Kursk – Video |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-18 |accessdate= 2024-08-19 |publisher= [[Дождь]] |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224305/https://www.rainews.it/video/2024/08/russia-le-forze-ucraine-mettono-fuori-uso-un-altro-ponte-nella-regione-di-kursk---video-2f66f24a-c1f4-4690-9b90-4bd53e24b072.html}}</ref> 80-әуе шабуылдау бригадасы Курск облысында өзіне алып қойған [[Т-90М]] танкі бар видео жариялады. Олар танкті жөндедік және оны орыстарға қарсы пайдаланамыз деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web |url= https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html |title= Paratroopers show off Russia's latest T-90M "Proryv" tank captured in Kursk region |accessdate= 2024-08-18}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224302/https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3896331-paratroopers-show-off-russias-latest-t90m-proryv-tank-captured-in-kursk-region.html}}</ref> Ресейлік блогерлердің хабарлауынша, Украина да, Ресей де Курскідегі шайқаста өз күштерін күшейтті, Ресей басқа майдандардағы күштердің бір бөлігін Курскіге көшірді.<ref name=newsweek20240818>{{cite news |title= Kursk invasion map shows Ukrainian advances in new locations |url= https://www.newsweek.com/ukraine-russia-war-kursk-invasion-advances-map-isw-1940807 |accessdate= 2024-08-18 |publisher= Newsweek |date= 2024-08-18 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818224302/https://www.newsweek.com/ukraine-russia-war-kursk-invasion-advances-map-isw-1940807}}</ref> 501-жеке теңіз жаяу әскер батальонының теңіз жаяу әскерлері [[Апанасовка (Курск облысы)|Апанасовка]] ауылдық әкімшілік ғимаратынан [[Ресей туы]]н жұлып алғаны түсірілген видеоны жариялады.<ref>{{cite web |last= Zimko |first= Oleksandra |title= Marines of 501st Separate Battalion remove Russian flag in Kursk region |url= https://newsukraine.rbc.ua/news/marines-of-501st-separate-battalion-remove-1724002539.html |publisher= [[РБК]]-Украина |accessdate= 2024-08-19}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820034613/https://newsukraine.rbc.ua/scroll-load/1724002539?lt=1&st=0}}</ref> ==== 19 тамыз ==== Ресей украин әскерилері [[Коренево ауданы]]ндағы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзені арқылы өтетін үшінші және соңғы көпірді қиратып, 700 шаршы шақырымнан астам ресейлік аумақта логистикалық қиындықтар тудырды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://ukranews.com/ua/news/1027646-v-rosiyi-skarzhatsya-na-znyshhennya-zsu-ostannogo-mosta-cherez-richku-sejm |title= В Росії скаржаться на знищення ЗСУ останнього моста через річку Сейм |last= Fandorin |first= Olga |date= 2024-08-19 |lang= uk |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-19 |url= https://web.archive.org/web/20240819225742/https://ukranews.com/ua/news/1027646-v-rosiyi-skarzhatsya-na-znyshhennya-zsu-ostannogo-mosta-cherez-richku-sejm}}</ref> Кешкі сөйлеген сөзінде президент Зеленський украин күштері Курск облысындағы 92 елді мекен мен Ресейдің 1,250 шаршы шақырым жерін өз бақылауына алғанын айтты.<ref>{{Cite web |title= Ukraine in control of 92 settlements in Russia's Kursk Oblast, Zelensky claims |url= https://kyivindependent.com/ukraine-in-control-of-92-settlements-in-russias-kursk-oblast-zelensky-claims/ |accessdate= 2024-08-20 |author= Kateryna Denisova |publisher= The Kyiv Independent |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-20 |url= https://web.archive.org/web/20240820034606/https://kyivindependent.com/ukraine-in-control-of-92-settlements-in-russias-kursk-oblast-zelensky-claims/}}</ref> ==== 20 тамыз ==== [[Ресей Ішкі істер министрлігі]] [[Брянск облысы|Брянск]], Курск пен Белгород облыстарының тұрғындарына украиналық күштер жинай алатын ақпаратқа байланысы бар онлайн танысу сайттары мен қауіпсіздік камераларын қолданбасын деп ескертті.<ref>{{Cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/20/dont-use-dating-sites-amid-kursk-incursion-russia-tells-border-region-residents-a86079 |title= Don't Use Dating Sites Amid Kursk Incursion, Russia Tells Border Region Residents |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-20 |lang= en |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015034/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/20/dont-use-dating-sites-amid-kursk-incursion-russia-tells-border-region-residents-a86079}}</ref> Ресей Қорғаныс министрі [[Андрей Рэмович Белоусов|Андрей Белоусов]] өзінің орынбасары және [[Ингушетия]]ның бұрынғы басшысы [[Юнус-Бек Баматгирейұлы Евкуров|Юнус-Бек Евкуров]]ты өзі басқаратын Шекаралас аумақтардың қауіпсіздік мәселелері жөніндегі үйлестіру кеңесіндегі орынбасары ретінде тағайындады. Белоусов сөзінше, Евкуров 20 тамызда Курск облысында жүрген болатын.<ref name="yevkurov"/> [[Украина Қорғаныс министрлігі]] [[Новоивановка (Глушково ауданы)|Новоивановка]] және [[Кульбаки (Курск облысы)|Кульбаки]] ауылдарына қарай ілгерілегенін мәлімдеді. Сондай-ақ [[Коренево]]ға оңтүстіктен шабуыл жасалып жатқаны айтылған. Суджа–Курск–[[Мартыновка (Курск облысы)|Мартыновка]] жолындағы елді мекен де Украинаның бақылауында деп мәлімделді, олар да оңтүстіктегі Плеховоны басып алды, бірақ Борки, Очеретяне? және [[Гирьи]]дің Ресейдің бақылауында екенін мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://24tv.ua/operatsiya-kurskiy-oblasti-genshtab-pokazav-kartu-teritoriy-yaki_n2622739 |title= Генштаб вперше показав карту територій, які ЗСУ контролюють у Курській області |date= 2024-08-20 |publisher= 24 Канал |lang= uk |accessdate= 2024-08-20}}</ref> ==== 21 тамыз ==== Украина Сейм өзенінің бойында ресейлік күштер пайдаланған бірнеше [[понтон көпір]]лерін қиратты деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/ukraine-says-destroyed-russian-army-pontoon-bridges-in-kursk-region-a86097 |title= Ukraine Says Destroyed Russian Army Pontoon Bridges in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-20 |lang= en |accessdate= 2024-08-21}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821141348/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/ukraine-says-destroyed-russian-army-pontoon-bridges-in-kursk-region-a86097}}</ref> [[Ресей Әскери-әуе күштері]] Украинаның бақылауындағы Ресей территориясында 27 басқарылатын әуе бомбасын қолданып, 17 әуе соққысын жасады да, [[Ресей армиясы]] Украина шекарасындағы Порозок және Пожне елді мекендеріне артиллериялық соққы берді.<ref name=med21>{{Cite web|url= https://meduza.io/live/2024/08/21/voyna |title= Война Девятьсот десятый день. Хроника «Медузы» |lang= ru |publisher= [[Медуза]] |date= 2024-08-21 |accessdate= 2024-08-22}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821215507/https://meduza.io/live/2024/08/21/voyna}}</ref> [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] өз күштері Украинаның Комаровка, Коренево, Малая Локня және Русская Конопелка шабуылдарына тойтарыс беріп, Курск облысындағы сегіз ауыл мен [[Сумы облысы]]ндағы тоғыз ауыл маңында украин әскерлеріне шабуыл жасады деп мәлімдеді.<ref name=med21/> ==== 22 тамыз ==== Украина авиациясы америкалық [[GBU-39]] жоғары дәлдіктегі бомбаларымен ресейлік «взводтың күшті нүктесіне» жасалған соққының видеосын жариялады. Олар «ұшқышсыз ұшу аппаратының командалық пункті, электронды соғыс бөлімшесі, техника, қару-жарақ және Ресей Федерациясының 40-қа жуық қызметкері соққыға жығылды» деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/22/7471475/index.amp |title= Ukraine's Air Force strikes Russian platoon strong point in Kursk Oblast – video |lang= en |publisher= [[Українська правда]] |date= 2024-08-22 |accessdate= 2024-08-23}}</ref> ==== 23 тамыз ==== Орыс сарбаздары №11 әйелдер түрмесінде баррикада жасады. Малая Локня ауылында ғимаратты «бекініске» айналдырып, күзет мұнараларын атыс орындары ретінде пайдаланып, басқа қорғаныстардың арасында траншеялар жасады. Түрме күзетшілері де ресейлік әскерлермен бірге 200 әйел тұтқынды көтере алатын мекемені қорғауға қатысқан. Украин әскерлері нысанды қоршауға алып, оған шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://www.unian.ua/war/boji-v-kurskiy-oblasti-malaya-loknya-zsu-shturmuyut-koloniyu-12736299.html|title=В Курській області ЗСУ штурмують жіночу колонію, в якій сховалися війська РФ, - ЗМІ (фото)|work=www.unian.ua|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824070612/https://www.unian.ua/war/boji-v-kurskiy-oblasti-malaya-loknya-zsu-shturmuyut-koloniyu-12736299.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://hromadske.radio/news/2024/08/23/zsu-na-kurshchyni-shturmuiut-zhinochu-koloniiu-de-rosiia-trymala-ukrainskykh-polonenykh|title=ЗСУ на Курщині штурмують жіночу колонію, де Росія тримала українських полонених|date=2024-08-23|publisher=[[Громадське]] радіо|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824072129/https://hromadske.radio/news/2024/08/23/zsu-na-kurshchyni-shturmuiut-zhinochu-koloniiu-de-rosiia-trymala-ukrainskykh-polonenykh}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://novynarnia.com/2024/08/23/na-kurshhyni-dshv-zsu-shturmuyut-budivlyu-zhinochoyi-koloniyi-video/|title=На Курщині ДШВ ЗСУ штурмують будівлю жіночої колонії. ВІДЕО|date=2024-08-23|work=novynarnia.com|lang=uk|accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24|url=https://web.archive.org/web/20240824070625/https://novynarnia.com/2024/08/23/na-kurshhyni-dshv-zsu-shturmuyut-budivlyu-zhinochoyi-koloniyi-video/}}</ref> ==== 24 тамыз ==== Ресейлік милблогерлердің айтуынша, Ресей әскері [[Борки (Суджа ауданы)|Борки]] елді мекенін жаулап алды.<ref name="ISW 2024-08-24">{{Cite web |title=Russian Offensive Campaign Assessment, August 24, 2024 |author=Barros, George; Mappes, Grace; Wolkov, Nicole; Bailey, Riley; Gasparyan, Davit |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]]|date=2024-08-24 |accessdate=2024-08-25 |url=https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-24-2024}}</ref> ==== 25 тамыз ==== Кешкі сөйлеген сөзінде президент Зеленський украин күштері бір-үш шақырымға ілгерілегенін, нәтижесінде тағы екі белгісіз елді мекенді басып алғанын, тағы бірінде белсенді операциялар жүріп жатқанын мәлімдеді.<ref>{{cite press release |url=https://www.president.gov.ua/en/news/zhodnogo-dnya-svit-ne-maye-zabuvati-sho-razom-mi-silnishi-ni-92837 |title=The World Must Not Forget for a Single Day That Together, We Are Stronger Than Any Terrorist – Address by the President |date=2024-08-25 |lang= en |accessdate=2024-08-24}}</ref><ref>{{cite web |url=https://newsukraine.rbc.ua/news/ukrainian-armed-forces-advance-in-kursk-region-1724612341.html |title=Ukrainian Armed Forces advance in Kursk region, take control of two more settlements - Zelenskyy |date=2024-08-25 |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-26 |url= https://web.archive.org/web/20240826061924/https://newsukraine.rbc.ua/scroll-load/1724611169?lt=2&st=1}}</ref> ==== 30 тамыз ==== Ресейлік әскерлер Кореневоны қайтарып алды.<ref>{{Cite web |title=Russians retake village of Korenevo in Kursk Oblast – Deep State |url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/08/30/7472586/ |accessdate=2024-08-30 |publisher=[[Українська правда]] |lang=en}}</ref> ==== 5 қыркүйек ==== Президент Зеленський 60 мың ресейлік әскердің Запорожье мен Херсон облыстарынан Курск облысына қайта орналастырылғанын және бұрынғы аудандарда атылған ресейлік снарядтардың саны азайғанын мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Russians redeployed 60,000 troops to Kursk Oblast – Zelenskyy |url= https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/09/5/7473581/index.amp |publisher= [[Українська правда]] |last= Balachuk |first= Iryna |date= 2024-09-05 |accessdate= 2024-09-05}}</ref> ==== 7 қыркүйек ==== Курск облысында украин күштері SDB бомбалары мен HIMARS зымырандары арқылы [[Сейм (өзен)|Сейм]] өзенінің үстіндегі екі көпір мен [[Оса (зениттік зымыран кешені)|Оса]] әуе қорғаныс жүйесін қиратты деп мәлімдеді.<ref>{{cite web |title= Defense Forces strike again at crossings in the Kursk oblast |url= https://mil.in.ua/en/news/defense-forces-strike-again-at-crossings-in-the-kursk-oblast/?utm_source=rss&utm_medium=rss&utm_campaign=defense-forces-strike-again-at-crossings-in-the-kursk-oblast |lang= en |work= mil.in.ua |date= 2024-09-07 |accessdate= 2024-09-08}}</ref> === Ресей қарсы шабуылы === ==== 10 қыркүйек ==== 6 тамызда Украинаның басып кіруінен кейін Путин өз әскерлеріне 1 қазанға дейін Курск облысының басып алынған ауданын қайтарып алуға бұйрық бергені хабарланды.<ref>{{cite web |author=Evans, Angelica; Hird, Karolina; Wolkov, Nicole; Stepanenko, Kateryna; Barros, George |title= Russian Offensive Campaign Assessment, August 21, 2024 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-august-21-2024-0 |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |accessdate= 2024-08-28}}</ref> 10 қыркүйекте Ресей армиясы [[Коренево ауданы]]нда Ресейдің ілгерілегені туралы хабарлай отырып, Курск облысында қарсы шабуыл операциясын бастағаны хабарланды. [[Апти Аронұлы Алаудинов|Апти Алаудинов]] сонымен қатар ресейлік күштердің [[Снагость]]қа кіргенін мәлімдеді.<ref>{{cite news |title=Russia claims to counterattack against Ukraine in Kursk Oblast |url=https://kyivindependent.com/russia-claims-pushing-back-against-ukraine-in-kursk-oblast/ |publisher=The Kyiv Independent |date=2024-09-11 |accessdate=2024-09-11}}</ref> Орыс әскерлері [[Гордеевка (Курск облысы)|Гордеевка]] және [[Внезапное]] елді мекендерін басып алды деп мәлімдеді.<ref>{{cite news |title=Russia Launches Counteroffensive in Kursk Region, Pro-Kremlin Sources Say |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/09/11/russia-launches-counteroffensive-in-kursk-region-pro-kremlin-sources-say-a86330 |publisher=[[The Moscow Times]] |date=2024-09-11 |accessdate=2024-09-11}}</ref> ==== 11 қыркүйек ==== Ресейдің Курск облысының [[Коренево ауданы]]ндағы қарсы шабуылы жалғасты, кейбір ресейлік ақпарат көздері 165 шаршы шақырымдай жер қайтарылды деп, Алаудинов «10 шақты елді мекенді» қайтарып алғанын хабарлады. Бұл операциялар Украина әскерлерін Курск облысынан [[Покровск (Украина)|Покровск]] түбіндегі шайқастарға қайта орналастыру кезінде болды, украиндық блогердің айтуынша, бұл Курсктегі ресейлік күштерге басымдық берді.<ref>{{cite web|publisher= [[Kyiv Post]] |url= https://www.kyivpost.com/post/38812 |title= Russia Claims Early Success as Major Counteroffensive in Kursk Region Begins |date= 2024-09-11}}</ref><ref>{{cite web|publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-09-11 |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/9/11/russia-claims-kursk-counteroffensive-pushing-back-ukraine-forces |title= Russia claims Kursk counteroffensive pushing back Ukraine forces}}</ref><ref>{{cite web|url= https://abcnews.go.com/International/russia-appears-launched-initial-major-counterattack-ukraine-kursk/story?id=113589694 |title= Russia appears to have launched initial major counterattack against Ukraine in Kursk |first= Patrick |last= Reevell |publisher= ABC News |date= 2024-09-11 |accessdate= 2024-09-14}}</ref> Қарсы шабуылдың мақсаттарының бірі Сейм өзені мен Украина арасындағы оқшауланған орыс әскерлерін босату болды.<ref>{{cite web|publisher= [[The New York Times]] |first= Marc |last= Santora |date= 2024-09-14 |url= https://www.nytimes.com/2024/09/14/world/europe/ukraine-russia-war-kursk.html |title= Ukrainian Troops Talk of Stiffer Resistance as They Fight in Russian Territory}}</ref> ==== 12 қыркүйек ==== [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] [[Апти Аронұлы Алаудинов|Алаудинов]]тың 10 елді мекеннің қайтарылғаны туралы мәлімдемесін қайталап, бұл Апанасовка, Бяхово, Вишневка, Викторовка, Внезапное, Гордеевка, Краснооктябрьский, Обуховка, Снагость және 10-ый Октябрь елді мекендері деп нақтылады. Геолокацияланған бейнелер Ресейдің Снагость пен Краснооктябрьскийді қоса алғанда, 58 шаршы шақырымға ілгерілегенін растады, бірақ еш ауылды басып алмағанын көрді. [[Соғыс зерттеу институты]] Ресейдің бұл жетістіктері Украинаның толық бақылауында болмаған аймақтарда болды деді. Украина бір мезгілде Курск облысындағы негізгі аймағынан тыс операцияларды кеңейтіп, {{iw|Новый Путь (Курск облысы)|Новый Путь|ru|Новый Путь (Курская область)}} маңындағы [[Глушково (жұмысшылар кенті, Курск облысы)|Глушково]]ның оңтүстік-батысына шабуыл жасап, ілгерілей бастады.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 12, 2024 |author= Wells, Katherine; Evans, Angelica; Gasparyan, Davit; Mappes, Grace; Zehrung, Haley; Hird, Karolina; Bailey, Riley |publisher= [[Соғыс зерттеу институты]] |date= 2024-09-12 |accessdate= 2024-09-14 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-12-2024}}</ref> ==== 13 қыркүйек ==== Украина күштері Ресеймен шекарадан Веселоеден оңтүстікке қарай үш шақырым алға жылжып, Глушково қаласынан оңтүстік-батысқа қарай тағы да қозғалды деген ақпарат расталды. Ресейдің Снагостьты басып алғаны көзбен расталды, ал ресейлік дереккөздер Украинаның Курск шұңқыры арқылы одан әрі ілгергенін мәлімдеді.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 13, 2024 |author= Barros, George; Evans, Angelica; Harward, Christina; Bailey, Riley; Zehrung, Haley; Gasparyan, Davit |publisher= Соғыс зерттеу институты |date= 2024-09-13 |accessdate= 2024-09-14 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-13-2024}}</ref> ==== 16 қыркүйек ==== Ресей билігі Курск облысының [[Рыльск ауданы|Рыльск]] және [[Хомутовка ауданы|Хомутовка]] аудандарындағы Украина шекарасынан 15 шақырым жерде орналасқан елді мекендерді көшіруге бұйрық берді.<ref>{{cite web|title= Russia evacuates border villages in Kursk region |publisher= [[France 24]] |date= 2024-09-16 |accessdate= 2024-09-16 |url= https://www.france24.com/en/live-news/20240916-russia-evacuates-border-villages-in-kursk-region}}</ref> Ресей Қорғаныс министрлігі Борки және Успеновка ауылдарын қайтарып алғанын мәлімдеді.<ref>{{cite web|title= Russian Offensive Campaign Assessment, September 16, 2024 |author= Barros, George; Mappes, Grace; Harward, Christina; Hird, Karolina; Zehrung, Haley; Gasparyan, Davit; Ganzeveld, Annika |publisher= Соғыс зерттеу институты |date= 2024-09-16 |accessdate= 2024-09-17 |url= https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-september-16-2024}}</ref> ==== 18 қыркүйек ==== [[Украинаның Курск облысын басып алуы|Украинаның Курск облысындағы әскери әкімшілігі]] Ресейдің қарсы шабуылы тоқтатылды деп мәлімдеді. Алайда басқалары қарсы шабуыл әлі толық қарқын алған жоқ деп болжады.<ref>{{cite web |title=Russia's Kursk counteroffensive halted, Kyiv claims |work=The Kyiv Independent |date=2024-09-18 |accessdate=2024-09-18 |url= https://kyivindependent.com/russias-kursk-oblast-counteroffensive-halted-kyiv-claims/n}}</ref><ref>{{Cite web |author= Lister, Tim; Gak, Kosta |date= 2024-09-14 |title= Russia begins efforts to expel Ukraine from Kursk but counter-attack is yet to gain momentum |url= https://www.cnn.com/2024/09/14/europe/russia-begins-ukraine-counter-attack-kursk-intl/index.html |accessdate= 2024-09-19 |publisher=[[CNN]] |lang=en}}</ref> == Байланысты оқиғалар == === Липецк облысы === 9 тамызда сағат 03:00 шамасында [[Липецк облысы]]ндағы көршілес [[Курск]] қаласындағы Липецк-2 аэродромына ұшқышсыз ұшу аппараты шабуыл жасап, тұрғындар күшті жарылыс түсірілген видеоны жариялады. Төтенше жағдай жарияланып, төрт ауыл қауіпсіз жерге көшірілді. Украинаның мәліметінше, шабуыл кезінде аэродромда 700 басқарылатын әуе бомбасы мен ресейлік әскери ұшақ болған, ал ұшқышсыз ұшақтар басқарылатын әуе бомбалары бар қоймаларға және аэродром аймағындағы басқа да бірқатар нысандарға соққы жасаған. Шабуылдан кем дегенде алты адам жарақат алды.<ref>{{Cite web |title= Russia's Lipetsk region under 'massive' drone attack, governor says |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/russias-lipetsk-region-under-massive-drone-attack-governor-says |accessdate= 2024-08-09 |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809080759/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/russias-lipetsk-region-under-massive-drone-attack-governor-says}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/ukrainian/articles/cz73w0xe281o |title= Розбита колона біля Рильська та удари по аеродрому в Липецьку. Що відомо про нові атаки ЗСУ |lang= uk |publisher= BBC Ukraine |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210858/https://www.bbc.com/ukrainian/articles/cz73w0xe281o}}</ref> === Белгород облысы === 9 тамызда Ресей билігі шекарадағы [[Шебекино]] қаласына әуе шабуылынан бір адамның қаза тапқанын, оның салдарынан екі адам жараланғанын және тоғыз көпқабатты үй, 18 үй мен 10 көлікке зақым келгенін хабарлады.<ref>{{Cite web |title= Ukrainian Drone, Missile Strike Kills 1 in Russia's Belgorod Region |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/ukrainian-drone-missile-strike-kills-1-in-russias-belgorod-region-a85974 |accessdate= 2024-08-09 |publisher= The Moscow Times |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809234635/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/ukrainian-drone-missile-strike-kills-1-in-russias-belgorod-region-a85974 }}</ref> 10 тамыздағы таңда украинашыл да, ресейшіл де дереккөздер украин әскерінің [[Белгород облысы]]ндағы [[Пороз]] ауылын жаулағанын мәлімдеді.<ref name="Khurshudyan810"/><ref name=bbc_crkm08rv5m0o>{{cite web |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |title= Ukrainian troops now up to 30km inside Russia, Moscow says |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11 |lang= en |author= Matt Murphy; Sofia Ferreira Santos}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813012509/https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o}}</ref> 14 тамызда облыста губернатор [[Вячеслав Владимирович Гладков|Вячеслав Гладков]] төтенше жағдай жариялады.<ref>{{Cite web |title= Belgorod declares state of emergency over incursion - governor |url= https://www.rte.ie/news/ukraine/2024/0814/1464876-russia-ukraine/ |accessdate= 2024-08-14 |publisher= RTE |lang= en}}</ref> 27 тамызда Украин әскерлерінің Белгород облысына басып кіргені туралы хабарлар пайда болды, оны Гладков мойындады, ол «жау шекарадан өтуге тырысуда» деді, бірақ жағдай бақылауда екенін айтты.<ref>{{Cite web |date=2024-08-27 |title=Ukraine Launches Attack on Belgorod Region, Pro-Kremlin Sources Say |url=https://www.themoscowtimes.com/2024/08/27/ukraine-launches-attack-on-belgorod-region-pro-kremlin-sources-say-a86163 |accessdate=2024-08-27 |publisher=[[The Moscow Times]]}} {{Wayback|date=2024-08-29 |url= https://web.archive.org/web/20240829193408/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/27/ukraine-launches-attack-on-belgorod-region-pro-kremlin-sources-say-a86163}}</ref> === Беларусь–Украина шекарасы === 10 тамызда [[Беларусь]] Украинамен шекаралас аймақтарға «Искандер» зымыранын, «[[Полонез (ДАРЖ)|Полонез]]<nowiki></nowiki>» [[Дүркіндетіп ату реактивті жүйесі|ДАРЖ]] және арнайы жасақтар жібергенін хабарлады. Бұл мәлімдеме [[Беларусь президенті|президент]] [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]]ның Беларусь әуе кеңістігінде атып түсірілген украиналық ұшқышсыз ұшқыштар туралы мәлімдемесінен кейін жасалды. [[Украина ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесі]]нің (ҰҚҚК) жалған ақпаратпен күрес орталығының басшысы Андрій Коваленко [[Минск]]інің бұл әрекетін Ресейге көмектесу және украиналық қолбасшылықтың назарын Беларусь бағытына аудару әрекеті деп түсіндірді.<ref name="bbc10aug-bel">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3A2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a#asset:2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a |title= Война в Украине: Сырский заявил, что ВСУ контролируют 74 населенных пункта в Курской области |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813210913/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3A2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a#asset:2f450030-f96b-4a0d-a47e-0336c1782f9a}}</ref> 11 тамызда [[Беларусь Қорғаныс министрлігі]] өз танктерін Украинамен шекарадағы әскерлер тобын күшейту үшін жылжытатынын хабарлады.<ref name="bbc11aug-bel">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset%3Acf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5#asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5 |title= Belarus sends tanks to border with Ukraine |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811094106/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?post=asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5#asset:cf066d80-85f0-4179-a8c7-922d5c48d8e5}}</ref> == Реакция == === Ресей === [[Ресей Қорғаныс министрлігі]] әуелі 6 тамызда шабуылға қарсы тойтарыс бергенін мәлімдеді. Министрлік «Украинаның диверсиялық тобы шығынға ұшырағаннан кейін өз аумағына шегінді, кейбір жауынгерлер мемлекеттік шекараға іргелес аумақта позиция орнатуға әрекеттенді, алайда оларды Ресей армиясының бөлімшелері тоқтатты» деп мәлімдеді.<ref name="nva">{{Cite web|url= https://english.nv.ua/nation/ukrainian-army-allegedly-enter-kursk-oblast-fighting-continues-russian-media-50440534.html |title= Ukrainian forces reportedly enter Kursk Oblast as border fighting continues – Russian media |publisher= english.nv.ua |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806211618/https://english.nv.ua/nation/ukrainian-army-allegedly-enter-kursk-oblast-fighting-continues-russian-media-50440534.html}}</ref><ref name="guardian">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Moscow says Ukraine has launched cross-border attack into Russia |url= https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/06/moscow-says-ukraine-has-launched-cross-border-attack-into-russia |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[The Guardian]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807155109/https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/06/moscow-says-ukraine-has-launched-cross-border-attack-into-russia}}</ref> [[Ресей президенті|Президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] Украина қарулы күштерінің Курск облысына басып кіруін «кең ауқымды арандатушылық» деді. Ол «Киев режимін» «түрлі қару түрлерін, соның ішінде зымырандарды азаматтық ғимараттарға, үйлерге және жедел жәрдем көліктеріне бей-берекет атқылауда» деп айыптады. Путин қауіпсіздік органдарының, соның ішінде қорғаныс министрлігі мен [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Федералдық қауіпсіздік қызметі]]нің (ФСБ) басшыларымен кездесуді жоспарлап отырғанын мәлімдеді.<ref name="NBC87">{{cite web|publisher= [[NBC News]] |date= 2024-08-07 |first= Yuliya |last= Talmazan |title= Russia says it's battling a surprise cross-border assault by Ukraine |url= https://www.nbcnews.com/news/world/kursk-incursion-russia-battles-ukraine-border-attack-putin-war-rcna165497 |accessdate= 2024-08-07}} {{Wayback|date= 2024-08-07 |url= https://web.archive.org/web/20240807125305/https://www.nbcnews.com/news/world/kursk-incursion-russia-battles-ukraine-border-attack-putin-war-rcna165497}}</ref><ref name="surface"/> Ресейдің бұрынғы президенті және [[Ресей Қауіпсіздік Кеңесі|Қауіпсіздік кеңесі]] төрағасының орынбасары [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] «Бұл [соғыс] енді ресми аумақтарымызды қайтарып алу және фашистерді жазалау операциясы емес. Енді [[Одесса]]ға, [[Харьков]]ке, [[Днепр (қала)|Днепропетровск]]іге, [[Киев]]ке және одан тыс Украинаның жеріне барғанымыз мүмкін және жөн» деді де, «қазіргі әскери жорықтың Ресейдің сөзсіз жеңісімен аяқталатынын» айтып кетті.<ref name="Politico August 8" /> 8 тамыздан 9 тамызға қараған түні HIMARS шабуылы нәтижесінде ресейлік батальон жойылды да, көптеген ресейлік милблогерлер ашумен жауап берді. Олардың көпшілігі колоннаның қозғалысына рұқсат берген командирлерді жазалауға шақырды, мысалы, ресейлік әскери сарапшы Роман Алехин «оларды өлім жазасына кесу керек» десе, «Екі майор» блогы «Ауданда бағандарға көшуге бұйрық берген адам... соғыс заңы бойынша сотталсын» деп жазды. [[Вагнер ЖӘК|Вагнер тобы]]мен байланысы бар Он үшінші арна жауаптыларды «миы жоқ» деді. «Майдан аймағында осындай маршқа бұйрық беру сияқты қателікті жасамауды соғыстың үшінші жылында тіпті маймыл да үйрене алатын нәрсе еді» деген де сөз айтылды.<ref>{{cite web|url= https://www.kyivpost.com/post/37140 |title= Russian milbloggers blame 'incompetence' for Ukrainian HIMARS strike that destroyed Russian battalion |publisher= Kyiv Post |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809165127/https://www.kyivpost.com/post/3714}}</ref> 11 тамызда [[Ресей Сыртқы істер министрлігі]]нің баспасөз хатшысы [[Мария Владимировна Захарова|Мария Захарова]] «Киев режимі өзінің лаңкестік әрекетін тек Ресейдің бейбіт тұрғындарын қорқыту мақсатында жалғастыруда» деп мәлімдеді де, басып кірудің «әскери тұрғыдан еш мәні жоқ» деді.<ref>{{cite news |last= Murphy |first= Matt |title= Ukraine troops now up to 30km inside Russia's Kursk region, Moscow says |url= https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o |accessdate= 2024-08-11 |publisher= www.bbc.com |date= 2024-08-11}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813012509/https://www.bbc.com/news/articles/crkm08rv5m0o}}</ref> === Украина === Украинаның жалған ақпаратқа қарсы күрес орталығының басшысы Андрій Коваленко 6 тамызда шекарадағы жағдай Ресей бақылауында болды деген ресейлік мәлімдемелерді жоққа шығарып, «Ресей өз шекарасына да билік етпейді» деп мәлімдеді.<ref name="breach">{{Cite web|url= https://meduza.io/en/feature/2024/08/06/border-breach |title= Border breach: Moscow says fighting ongoing as troops repel Ukrainian incursion into Russia's Kursk region |publisher= [[Медуза]] |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806213441/https://meduza.io/en/feature/2024/08/06/border-breach}}</ref> Украина тұрғысынан оқиға жайлы болған тұңғыш реакция [[Украина президенті]] [[Владимир Александрович Зеленский|Владимир Зеленский]]дың көмекшісі [[Михаил Михайлович Подоляк|Михаил Подоляк]]тың сөзі еді. Ол Украина билігінің басып кіруге қатысқанын жоққа шығарды да, бұл ресейліктердің өз билігіне қарсы шығуы ғана деді. Подоляк бұл шабуылдар «қарапайым ресейліктердің Ресейдегі қазіргі билікпен қарым-қатынасын көруге мүмкіндік береді» деді, бірақ халықтың соғысты қолдауына байланысты ресейліктер «Путинге қарсы танктерді қарсы алғанда гүл ұстап шықпайтынын» атап өтті.<ref name="NYT August 8">{{cite news |last= Kramer |first= Andrew E. |title= Russian Official Declares State of Emergency Near Border as Ukraine Advances |publisher= [[The New York Times]] |url= https://www.nytimes.com/2024/08/08/world/europe/russia-border-ukraine.html |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808112710/https://www.nytimes.com/2024/08/08/world/europe/russia-border-ukraine.html}}</ref> Украинаның өз күштерінің басып кіру кезінде соғысып жатқанын бірінші мойындауы Зеленськийдың 2024 жылғы 10 тамыздағы кешкі сөзінде келді.<ref>{{cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/downed-ukraine-launched-missile-injures-13-russias-kursk-regional-officials-say-2024-08-11/ |title= Zelenskiy acknowledges Ukraine's military operation in Russia |first= Oleksandr |last= Kozhukhar |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-11 |accessdate= 2024-08-11}}</ref> === Америка Құрама Штаттары === [[Ақ Үй]] Украинадан шабуылға қатысты түсініктеме іздеп жатқанын айтып, шабуыл туралы алдын ала хабары жоқ болғанын айтып кетті.<ref>{{cite web |url= https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk |title= Russia battling major Ukrainian cross-border incursion for third day |publisher= [[Әл-Жазира телеарнасы]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808133835/https://www.aljazeera.com/news/2024/8/8/putin-accuses-ukraine-of-major-provocation-in-attack-on-russias-kursk}}</ref> 8 тамызда [[Пентагон]] баспасөз хатшысының орынбасары Сабрина Сингх басып кіру АҚШ-тың қару қолдану саясатына сәйкес келеді деп мәлімдеді.<ref name="politico_20240809">{{cite web|url= https://www.politico.eu/article/berlin-allies-support-ukraines-surprise-offensive-at-least-so-far-kursk-zelenskyy-putin/ |title= Kyiv's offensive gets a greenish light from its allies |author= Joshua Posaner; Nette Nöstlinger; Connor O'Brien |publisher= [[Politico]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-12}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811183636/https://www.politico.eu/article/berlin-allies-support-ukraines-surprise-offensive-at-least-so-far-kursk-zelenskyy-putin/}}</ref> 12 тамызда [[АҚШ Ұлттық қауіпсіздік кеңесі]]нің баспасөз хатшысы [[Джон Кёрби]] Путинді Украинаның Курск облысына басып кіруі «ұнамаса» өз күштерін Украинадан шығаруға шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kyivindependent.com/putin-kursk-oblast-white-house/ |title= Putin should leave Ukraine if concerned about Kursk Oblast, White House says |first= Martin |last= Fornusek |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-13}} {{Wayback|date= 2024-08-13 |url= https://web.archive.org/web/20240813175904/https://kyivindependent.com/putin-kursk-oblast-white-house/}}</ref> === Посткеңестік кеңістік === [[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|Қазақстан Сыртқы істер министрлігі]] Курск облысындағы шайқастар жайлы сөйлегенде «БҰҰ жарғысына сәйкес» бекітілген елдердің егемендігінің бұзылуын сынға алды да, мәселенің дипломатиялық жолмен шешілуіне шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kz.kursiv.media/kk/2024-08-14/zmts-kursk-oblysyndagy-kaktygys/ |title= «Бүкіл әлем алаңдаулы»: Қазақстан Сыртқы істер министрлігі Курск аймағындағы жағдайға қатысты пікір білдірді |lang= kk |publisher= Курсив Медиа |last= Серікхан |first= Азамат |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-10}}</ref> === Ұйымдар === 10 тамызда [[Курск АЭС|Курск атом электр стансасы]] маңындағы шайқастар туралы хабарлардан кейін [[Атом қуаты халықаралық агенттігі]]нің басшысы [[Рафаэль Гросси]] Ресей мен Украинаны ядролық апатты болдырмау үшін «максималды ұстамдылық» сақтауға шақырды.<ref>{{cite web |url= https://kyivindependent.com/iaea-chief-calls-for-restraint-to-ensure-nuclear-safety-at-kursk-nuclear-power-plant/ |title= IAEA chief calls for restraint as fighting remains ongoing 'in the vicinity' of Kursk Nuclear Power Plant |publisher= The Kyiv Independent |date= 2024-08-10 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810055619/https://kyivindependent.com/iaea-chief-calls-for-restraint-to-ensure-nuclear-safety-at-kursk-nuclear-power-plant/}}</ref> Құрамында Ресей, [[Қазақстан]], [[Армения]], [[Беларусь]] және басқа да [[Посткеңестік кеңістік|посткеңестік ел]] бар [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|ҰҚШҰ]] әскери ұйымы Ресейдің еш көмек сұрамағанын және сол себептен шетелдік сарбаздың Курск облысына жіберілмейтінін айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33078369.html |title= ҰҚШҰ-ның Курскідегі жағдай туралы сөзі: Ресей әскери көмек сұраған жоқ |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-17}}</ref> == Талдау == 2024 жылғы тамыздағы шабуыл бұрынғы жерүсті рейдтерінен үлкенірек болды, оған Украинаның тұрақты күштерінің кемінде екі бригадасы қатысты. Бұл күштер механикаландырылған, жоғары мобильді және маңызды әуе қорғанысымен қорғалған. Бұл шабуыл Ресейді таңдандырған көрінді. [[Соғысты зерттеу институты]] ресейлік дереккөздерге сүйеніп, украиналықтар «жаңашыл тактикаларды» қолданады; шағын құрышталған бөлімшелер Ресей қорғанысын айналып өтіп, тылға соққы беріп, кейін шегінетін болды.<ref name=":0" /> [[Forbes]] «соғыстың жаңа стилі» туралы хабарлады, мұнда бірінші қадам ресейлік дрондарды физикалық шабуылдармен және радиобайланысқа әсер ететін кептелістермен бейтараптандыру болып табылады. Содан кейін топ-тобымен жұмыс істейтін жоғары дәлдіктегі ұшқышсыз ұшақтар ресейлік күштерге шабуыл жасайды. Ақырында, украин әскерлері траншеяларды бекіту үшін қозғалады да, радио кептелістері алға тартылып, бәрі қайталанады.<ref>{{Cite web |last= Hambling |first= David |title= Ukraine's Kursk Offensive Blitzed Russia With Electronic Warfare And Drones |url= https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2024/08/09/ukraines-kursk-offensive-blitzed-russia-with-electronic-warfare-and-drones/ |accessdate= 2024-08-10 |publisher= [[Forbes]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810073543/https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2024/08/09/ukraines-kursk-offensive-blitzed-russia-with-electronic-warfare-and-drones/}}</ref> Украинаның Ресеймен шекаралас Курск облысындағы тосын шабуылы Ресейге қарсы серпінді өзгерту әрекеті сияқты көрінеді. Украина үшін маңызды сынақ Ресейдің майдан шебін кеңейту стратегиясына жауап беру, әсіресе [[Харьков]] төңірегіндегі шайқастардың күшеюі болды. Сыртқы саясатты зерттеу институтының Еуразия бағдарламасының аға ғылыми қызметкері Роб Лидің айтуынша, бұл шабуыл Украина күштерін одан әрі кеңейтіп, Ресейдің [[Покровск (Украина)|Покровск]], [[Часов Яр]] және [[Торецк]]ке қарай ілгерілеуіне қарсы тұру үшін олардың резервтерін азайтты.<ref name="FT">{{Cite web |last= Miller |first= Christopher |date= 2024-08-07 |title= Military briefing: Russia's advances expose 'cracks' in Ukraine's defences |url= https://www.ft.com/content/c716482f-c032-4993-aa12-985a4828ff9d |accessdate= 2024-08-07 |publisher= [[Financial Times]] |lang= en}} {{Wayback|url= https://archive.md/20240808211600/https://www.ft.com/content/c716482f-c032-4993-aa12-985a4828ff9d |date= 2024-08-07}}</ref> 10 тамызда Украина өз аумағында 10 маусымнан бергі ең аз «жауынгерлік шайқастар» тіркелгенін айтты, мұны кейбір бақылаушылар басып кіру украин күштеріне жеңілдік әкелгенінің белгісі дейді.<ref name="newop" /> Отставкадағы генерал-майор Мик Райан басып кіру үшін бірнеше ықтимал мақсаттарды көреді. Тактикалық деңгейде жерді басып алу және орыс әскерлерін жою. Операция деңгейінде ресейлік күштерді [[Донецк]]іден алыстату және жалпы Ресейді күштердің орналасуын қайта қарауға мәжбүрлеу. Басқа мақсаттар арасында [[Курск АЭС|Курск атом стансасы]] мен негізгі жолдар мен темір жолдар сияқты жердің өзіне де байланыстылар қарастырылады. Ақырында, стратегиялық деңгейде Ресейдің шабуыл қарқынын бәсеңдету және оның сөзсіз жеңісі туралы орыс пропагандасына қарсы тұру, сондай-ақ украиналық рухты көтеру орын алды.<ref>{{Cite web |last= Ryan |first= Mick |date= 2024-08-11 |title= Analysis: The Battle of Kursk 2024 |url=https://www.kyivpost.com/analysis/37222 |accessdate= 2024-08-12 |publisher= Kyiv Post |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-12 |url= https://web.archive.org/web/20240812105649/https://www.kyivpost.com/analysis/37222}}</ref> [[Германия Қорғаныс министрлігі]]нің бұрынғы штаб бастығы Нико Ланге басып кіру «келіссөздер позициясын орнату және басқа майдан шебіндегі әскерге көмек беру» мүмкін екенін және украин күштерінің жалпы Курскідегі аумақты ұзақ уақыт бойы ұстап тұруы екіталай екенін айтты.<ref name="Politico August 8" /> === Әсері === Шабуыл Еуропада газ бағасын +5%-дан мегаватт/сағатына 40 еуроға дейін көтерді де,<ref name=Rai_2024-08-08-2>{{cite web |url= https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301 |title= Vice governatore russo, 4 morti in attacchi ucraini nella regione di Kursk |publisher= Rai News 24 |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08 |lang= it}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234046/https://www.rainews.it/maratona/2024/08/offensiva-ucraina-le-truppe-di-kiev-penetrano-per-10-km-nella-regione-di-kursk-55dbbdf3-088f-4868-a673-b30c7880fd59.html#b63e701f-6eb2-4ac4-aecd-d828edd58301}}</ref> Ресейдегі [[YouTube]] пен телефон желілері үзілістеріне әкелді.<ref>{{cite news |title= Mass YouTube outage reported in Russia amid escalating official criticism |url= https://www.reuters.com/world/europe/thousands-youtube-outages-reported-russia-2024-08-08/ |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-08}}</ref><ref>{{cite news |last= Jowitt |first= Tom |title= YouTube Hit By Thousands Of Outages In Russia |url= https://www.silicon.co.uk/e-regulation/censorship/youtube-hit-by-thousands-of-outages-in-russia-574984 |publisher= Silicon UK |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808233542/https://www.silicon.co.uk/e-regulation/censorship/youtube-hit-by-thousands-of-outages-in-russia-574984}}</ref><ref>{{cite news |title= В полосе перебоя |url= https://www.kommersant.ru/doc/6880280 |accessdate= 2024-08-08 |publisher= [[Коммерсантъ]] |date= 2024-08-08 |lang= ru}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808234044/https://www.kommersant.ru/doc/6880280}}</ref> Украинаның газ тасымалдау жүйесі арқылы ресейлік газдың транзиті әдеттегі 42–42.4 миллион текше метрден тәулігіне 37.25 миллион текше метрге дейін қысқарды.<ref>{{Cite web|url= https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?page=3 |title= Транзит российского газа через Украину упал — «Экономическая правда» |lang= ru |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235118/https://www.bbc.com/russian/live/cerv3417007t?page=3}}</ref> Соғыс салдарынан Ресейде шамамен 200,000 бейбіт тұрғын үйлерін тастап кеткен.<ref>{{cite news |title= Nearly 200,000 Russians being evacuated after massive Ukrainian attack |url= https://abcnews.go.com/International/ukraine-attack-russia-evacuations-state-of-emergency/story?id=112833027 |publisher= [[ABC News]] |date= 2024-08-14 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818021053/https://abcnews.go.com/International/ukraine-attack-russia-evacuations-state-of-emergency/story?id=112833027}}</ref> Жер аударылғандардың бір бөлігі Украинаның оңтүстігіндегі [[Запорожье облысы]]ның Ресей басып алған бөліктеріне көшірілетін болды.<ref>{{cite news |title= Russia Relocates Some Displaced Kursk Residents to Occupied Ukraine |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/13/russia-relocates-some-displaced-kursk-residents-to-occupied-ukraine-a86011 |accessdate= 2024-08-14 |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-13 |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-14 |url= https://web.archive.org/web/20240814000032/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/13/russia-relocates-some-displaced-kursk-residents-to-occupied-ukraine-a86011}}</ref> Ресейдің Курск облысындағы Украинамен шекарасын нашар дайындалған әскери міндеттілер қорғады (қарулы күштер қатарында 1 жыл қызметке шақырылған 18–30 жасты барлық ерлер).<ref name="cnn-conscripts">{{cite news |title= Putin promised poorly trained conscripts wouldn't be sent to war. Now the front line has come to them |url= https://edition.cnn.com/2024/08/16/europe/russia-putin-war-ukraine-intl-latam/index.html |publisher= [[CNN]] |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818015947/https://edition.cnn.com/2024/08/16/europe/russia-putin-war-ukraine-intl-latam/index.html}}</ref><ref name="businessinsider-conscripts">{{cite news |title= Russia left 'mainly kids' and conscripts to defend its borders, Ukrainian soldier says after surprise attack |url= https://www.businessinsider.com/ukraine-soldier-russia-troops-kursk-kids-mandatory-service-wsj-2024-8 |publisher= Business Insider |date= 2024-08-13 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004138/https://www.businessinsider.com/ukraine-soldier-russia-troops-kursk-kids-mandatory-service-wsj-2024-8}}</ref> Президент [[Владимир Владимирович Путин|Путин]] Украинамен соғысқа жас әскерлер жіберілмейді деп бірнеше рет уәде еткенімен, Ресейдің бірнеше облыстарынан әскерге шақырылғандар Курск облысына украин әскерлерімен соғысуға жіберілді.<ref name="thebarentsobserver">{{cite news |title= As Ukraine advances in Kursk, families of north Russian conscripts cry mercy |url= https://thebarentsobserver.com/en/security/2024/08/ukraine-advances-kursk-families-north-russian-conscripts-cry-mercy |publisher= The Barents Observer |date= 2024-08-15 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817115432/https://thebarentsobserver.com/en/security/2024/08/ukraine-advances-kursk-families-north-russian-conscripts-cry-mercy}}</ref> Әскерге шақырылғандардың аналарының Путиннен балаларын соғыстан шығаруды өтінген онлайн петициясы 10 мыңға жуық қол жинады.<ref>{{cite news |title= Ukrainian Himars strike destroys key Kursk bridge used for Russian reinforcements |url= https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/16/ukrainian-himars-strike-destroys-russian-kursk-bridge/ |first= James |last= Kilner |publisher= The Telegraph |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-17 |url= https://web.archive.org/web/20240817115430/https://www.telegraph.co.uk/world-news/2024/08/16/ukrainian-himars-strike-destroys-russian-kursk-bridge/}}</ref> 17 тамызда [[The Washington Post]] газеті анонимді дипломатиялық дереккөздерге сілтеме жасай отырып, Украинаның Ресейге басып кіруі Катарда Украина мен Ресейдің энергетикалық инфрақұрылымына өзара соққы беруді тоқтату туралы жанама келіссөздер жоспарын бұзды деп жазды. Украина да, Ресей де Катар шенеуніктерінің арашалауымен жанама келіссөздерге өз делегацияларын жіберуді жоспарлаған болатын, бірақ Ресей шенеуніктері Украинаның басып кіруіне байланысты кездесуді кейінге қалдырды. Кейбір шенеуніктер бұл жан-жақты бітімгершілік келісімге қол жеткізудің алғашқы қадамы болуы мүмкін деп үміттенді.<ref name="washingtonpost-qatar">{{cite news |title= Ukraine's offensive derails secret efforts for partial cease-fire with Russia, officials say |url= https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/17/kursk-ukraine-russia-energy-ceasefire/ |publisher= [[The Washington Post]] |date= 2024-08-17 |accessdate= 2024-08-19}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818114620/https://www.washingtonpost.com/world/2024/08/17/kursk-ukraine-russia-energy-ceasefire/}}</ref> АҚШ пен Украина түсініктеме беруден бас тартты.<ref name="washingtonpost-qatar"/><ref name="euractiv-qatar">{{cite news |title= Russia denies report about talks with Ukraine, launches new strikes |url= https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/russia-denies-report-about-talks-with-ukraine-launches-new-strikes/ |publisher= Euractiv |date= 2024-08-19 |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015034/https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/russia-denies-report-about-talks-with-ukraine-launches-new-strikes/}}</ref> Шабуыл Ресей Орталық сайлау комиссиясының Курск облысының басып алынған аудандарында орналасқан жеті муниципалитеттегі {{iw|Ресейдегі сайлаулар (2024)|2024 жылғы Ресей сайлауына|en|2024 Russian elections}} дауыс беруді кейінге қалдыруына әкелді, олар бастапқыда 6–8 қыркүйекке жоспарланған.<ref>{{Cite web |date= 2024-08-21 |title= Russia Postpones Local Elections in Ukrainian-Held Areas of Kursk Region |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/russia-postpones-local-elections-in-ukrainian-held-areas-of-kursk-region-a86094 |accessdate= 2024-08-21 |publisher= The Moscow Times |lang= en}}</ref> == Қаза тапқандар == Ресей 6 тамыздағы алғашқы келіссөзде алты украиндық танк пен он броньды көлік жоғалды деп мәлімдеді.<ref name="MT86"/><ref name="Novaya">{{Cite web |date= 2024-08-06 |title= Ukrainian troops attempt incursion into Russia's Kursk region |url= https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/06/ukrainian-troops-attempt-incursion-into-russias-kursk-region-en-news |accessdate= 2024-08-06 |publisher= [[Новая Газета]] |lang= en}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806143908/https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/06/ukrainian-troops-attempt-incursion-into-russias-kursk-region-en-news}}</ref><ref name="UkrRetreat2">{{cite web |date= 2024-08-06 |title= Russia says Ukrainian sabotage group retreats after attempt to attack border |url= https://www.reuters.com/world/europe/russian-forces-thwart-ukrainian-attempt-penetrate-border-regional-governor-says-2024-08-06 |publisher=[[Reuters]]}}</ref> Курск облысы губернаторының міндетін атқарушы [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] бұл аймақта 26 украиндық ұшқышсыз ұшақ атып түсірілгенін мәлімдеді.<ref name="nocomment">{{Cite web|url= https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-fighting-cross-border-attack-ukrainian-forces-kyiv-112611747 |title= Russia says it's fighting a cross-border attack by Ukrainian forces. Kyiv officials have no comment |publisher= [[ABC News]] |accessdate= 2024-08-06}} {{Wayback|date= 2024-08-06 |url= https://web.archive.org/web/20240806192140/https://abcnews.go.com/International/wireStory/russia-fighting-cross-border-attack-ukrainian-forces-kyiv-112611747}}</ref> Кейінірек Ресей 9 тамызда Украинаның 945 сарбазынан және 102 броньды техникасынан айырылғанын мәлімдеді, бірақ бұл ақпарат әлі расталмады.<ref name="evidence">{{cite news|url= https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-fighting-continues-kursk-video-shows-burnt-out-russian-trucks-2024-08-09/ |title= Russia reinforces Kursk region as video shows evidence of Ukrainian attack |first= Mark |last= Trevelyan |publisher= [[Reuters]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}}</ref> Украина өз күштері Ми-28 мен екі Ка-52<ref name="KI86"/><ref name="Ka52-2">{{Cite web|url= https://www.slovoidilo.ua/2024/08/10/novyna/bezpeka/zsu-zbyly-rosijskyj-helikopter-ka-52-kurskij-oblasti-roszmi |title= ЗСУ збили російський гелікоптер Ка-52 у Курській області – росЗМІ |lang= uk |date= 2024-08-10 |publisher= Слово і Діло |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-10 |url= https://web.archive.org/web/20240810152255/https://www.slovoidilo.ua/2024/08/10/novyna/bezpeka/zsu-zbyly-rosijskyj-helikopter-ka-52-kurskij-oblasti-roszmi}}</ref> тікұшағын атып түсірді деп мәлімдеді.<ref name="Mi28">{{cite web|url= https://kyivindependent.com/ukrainian-fpv-drones-allegedly-hits-russian-helicopter/ |title= Ukrainian FPV drone hit Russian Mi-28 helicopter in 'historic' feat, source says |publisher= Kyiv Independent |first= Martin |last= Fornusek |date= 2024-08-07 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808122654/https://kyivindependent.com/ukrainian-fpv-drones-allegedly-hits-russian-helicopter/}}</ref> 12 тамызда әскери сарапшы Михайло Жірохов украиндық және ресейлік жұмыс күшін жоғалтудың арақатынасы «1-ден 10-ға жақын», ал ресейлік тұтқындар саны «мың» деп есептелгенін мәлімдеді.<ref>{{Cite web |title= Military expert: Russia's losses in Kursk operation ten times higher than in Donetsk |url= https://english.nv.ua/nation/military-expert-on-first-results-after-a-week-of-ukrainian-assault-on-kursk-oblast-50442197.html |accessdate= 2024-08-13 |work= english.nv.ua |lang= en}}</ref> 19 тамызда Украинаның қарсыласу тобы «[[Атыс (қозғалыс)|Атеш]]<nowiki/>» 810-гвардиялық теңіз жаяу әскер бригадасының батальоны ауыр шығынға ұшырады және оның жауынгерлік құрамының 30 пайызы ғана қалды деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://global.espreso.tv/killed-russians-russian-battalion-in-kursk-region-left-with-just-30-battle-ready-soldiers |title= Russian battalion in Kursk region left with just 30% battle-ready soldiers |accessdate= 2024-08-20}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821015046/https://global.espreso.tv/killed-russians-russian-battalion-in-kursk-region-left-with-just-30-battle-ready-soldiers}}</ref> Ресейдің [[ТАСС]] мемлекеттік ақпарат агенттігінің хабарлауынша, шабуыл басталғанынан бері кемінде 31 бейбіт тұрғын қаза тауып, кемінде 143 адам,<ref name="31dead">{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/30-killed-since-ukraine-launched-border-incursion-tass-a86092 |title= 30 Killed Since Ukraine Launched Border Incursion – TASS |work=The Moscow Times |date= 2024-08-21 |accessdate= 2024-08-21}} {{Wayback|date= 2024-08-21 |url= https://web.archive.org/web/20240821090503/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/21/30-killed-since-ukraine-launched-border-incursion-tass-a86092}}</ref> оның ішінде тоғыз бала жараланған.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975 |title= Russia Declares Federal Emergency Amid Battle in Kursk Region |publisher= [[The Moscow Times]] |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-09}} {{Wayback|date= 2024-08-09 |url= https://web.archive.org/web/20240809235120/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/09/russia-declares-federal-emergency-amid-battle-in-kursk-region-a85975}}</ref> Ресейдің мемлекеттік [[Россия-24]] телеарнасы 7 тамызда зардап шеккен аудандардағы шайқас туралы хабар таратқан кезде журналистерінің бірі, Евгений Поддубный, көлігіне ұшқышсыз ұшақпен шабуыл жасалып, жарақат алғанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964 |title= Russian State TV War Correspondent Survives Drone Attack |work=The Moscow Times |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-08}} {{Wayback|date= 2024-08-08 |url= https://web.archive.org/web/20240808125858/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/08/russian-state-tv-war-correspondent-survives-drone-attack-a85964}}</ref> 16 тамызда [[Бүкілресейлік халық майданы]] эвакуациялау жұмыстарына көмектесіп жатқан көлігінің атқылауынан бір медициналық қызметкері мен БАҚ үйлестірушісі қаза тапқанын хабарлады.<ref>{{cite web |url= https://www.themoscowtimes.com/2024/08/16/pro-kremlin-group-says-2-members-killed-in-kursk-region-attack-a86049 |title= Pro-Kremlin Group Says 2 Members Killed in Kursk Region Attack |work=The Moscow Times |lang= en |date= 2024-08-16 |accessdate= 2024-08-17}} {{Wayback|date= 2024-08-18 |url= https://web.archive.org/web/20240818004659/https://www.themoscowtimes.com/2024/08/16/pro-kremlin-group-says-2-members-killed-in-kursk-region-attack-a86049}}</ref> == Қосымша ақпарат == {{Notelist}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер|2}} {{Ресейдің Украинаға басып кіруі}} [[Санат:Ресейдің Украинаға басып кіруі]] [[Санат:2024 жылғы халықаралық қатынастар]] [[Санат:2024 жылғы Ресей]] [[Санат:2024 жылғы Ресейдің Украинаға басып кіруіндегі шайқастар]] [[Санат:Курск облысы тарихы]] r9d8tqdk26qbu97va8a6l0zb7v13k80 0 743482 3481000 3412027 2025-06-18T10:29:23Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Конференция лигасы */ 3481000 wikitext text/x-wiki {{Ұлттық чемпионат|қатысушылар саны=4 <br> "[[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]]"<br>"[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]"<br>"[[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбе]]"<br>"[[Астана (футбол клубы)|Астана]]" |алдыңғы сезон=[[Қазақстан футбол клубтары еурокубоктарда 2023/24|2023/24]]|келесі сезон=2025/26}} 2024/205 жылғы еурокубоктарға Қазақстаннан төрт команда қатысты. [[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2023|Ел чемпионы]] атанған "[[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]]" [[УЕФА Чемпиондар лигасы 2024/25|Чемпиондар лигасына]] қатысса, [[Футболдан Қазақстан Кубогы 2023|кубок иегері]] "[[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]]" Еуропа лигасында бақ сынады. Ал екінші-үшінші орын алған "[[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбе]]" мен "[[Астана (футбол клубы)|Астана]]" [[УЕФА Конференция Лигасы 2024/25|Конференция лигасында]] ойнады. == Чемпиондар лигасы == === 1 раунд === {{матч туралы есептеме |id = Q1 13.1 |мерзімі = {{Start date|2024|7|10|df=y}} |time = 17:00 {{small|(20:00 [[Время в Казахстане|KZT]])}} |команда1 = [[Ордабасы]] {{ту|Қазақстан}} |есеп = 0:0 |команда2 = {{ту|Молдова}} [[Петрокуб]] |goals1 = |goals2 = |стадион = «[[Қажымұқан Мұңайтпасов (стадион, Шымкент)|Қажымұқан Мұңайтпасов]]», [[Шымкент]] |attendance= |төреші = {{ту|Хорватия}} Патрик Коларич }} {{матч туралы есептеме |id = Q1 13.2 |мерзімі = {{Start date|2024|7|17|df=y}} |time = 19:00 {{small|(20:00 [[Восточноевропейское летнее время|EEST]])}} |команда1 = [[Петрокуб]] {{ту|Молдова}} |есеп = 1:0 |команда2 = {{ту|Қазақстан}} [[Ордабасы]] |голдар1 =Теодор Лунгу {{гол|34}} |goals2 = |стадион = «[[Зимбру (стадион)|Зимбру]]», [[Кишинёв]] |attendance= |төреші = {{ту|Сербия}} Милош Миланович }} == Еуропа лигасы == === 1 раунд === {{матч туралы есептеме |id = CP6.1 |мерзімі = 11 шілде 2024 |time = 19:00 |команда1 = [[Ружомберок (футбол клубы)|Ружомберок]] {{ту|Словакия}} |есеп = 5:2 |команда2 = {{ту|Қазақстан}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]] |голдар1 = [[Шимон Габриэль]] {{гол|11||88}}<br>[[Александер Селецкий]] {{гол|40}}<br>[[Матуш Малый]] {{гол|45+3}}<br>[[Матей Мадленяк]] {{гол|77}} |голдар2 = [[Игорь Иванович]] {{гол|9}}<br>[[Давид Энен]] {{гол|45}} |стадион = Štadión pod Čebraťom, [[Ружомберок]] |attendance = |төреші = {{ту|Кипр}} Кириакос Атанасиу |report = }} {{матч туралы есептеме |id = CP6.2 |мерзімі = 18 шілде 2024 |time = 18:00 |команда1 = [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]] {{ту|Қазақстан}} |есеп = 1:0 |команда2 = {{ту|Словакия}} [[Ружомберок (футбол клубы)|Ружомберок]] |голдар1 = [[Ахмед Эль-Мессауди]] {{гол|8}} |goals2 = |стадион = [[Орталық стадион (Қостанай)|Орталық]], [[Қостанай]] |attendance = |төреші = {{ту|Дания}} Миккель Реддер |report = }} == Конференция лигасы == === 1 раунд === {{матч туралы есептеме |id = CP18.1 |мерзімі = 11 шілде 2024 |time = 17:00 |команда1 = [[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбе]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 0:1 |команда2 = {{flagicon|BIH}} [[Сараево (футбол клубы)|Сараево]] |голдар1 = |голдар2 = [[Франсис Кьереме]] {{гол|90}} |стадион = [[Орталық стадион (Ақтөбе)|Орталық стадион]], [[Ақтөбе]] |көрермендер = |төреші = {{flagicon|Люксембург}} Иву Торриш |report = }} {{матч туралы есептеме |id = CP18.2 |мерзімі = 18 шілде 2024 |time = 18:00 |команда1 = [[Сараево (футбол клубы)|Сараево]] {{flagicon|BIH}} |есеп = 2:3 |aet = |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Ақтөбе (футбол клубы)|Ақтөбе]] |голдар1 = [[Георгий Гулиашвили]] {{гол|57}} <br> [[Ренан (футболшы)|Ренан]] {{гол|96}} |голдар2 = [[Идрис Ибрагимович Умаев|Идрис Умаев]] {{гол|41}} <br>[[Әділхан Ерланұлы Таңжарықов|Таңжарықов]] {{гол|75}} <br>[[Жайро Жан]] {{гол|93}} |стадион = [[Асим Ферхатович-Хасе (стадион)|Асим Ферхатович-Хасе]], [[Сараево]] |көрермендер = |penaltyесеп = 4:3 |төреші = {{flagicon|TUR}} Зорбай Кючюк |report = }} === 2 раунд === {{матч туралы есептеме |id = CP1.1 |мерзімі = 23 шілде 2024 |time = 19:00 |команда1 = [[Дифферданж 03]] {{flagicon|Люксембург}} |есеп = 1:0 |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]] |голдар1 = [[Жоржиньо (португалиялық футболшы)|Жоржиньо]] {{гол|37}} |голдар2 = |стадион = Муниципальды стадион, [[Дифферданж]] |көрермендер = 1526 |төреші = {{flagicon|NOR}} Мохаммед Аслам |report = }} {{матч туралы есептеме |id = CP1.2 |мерзімі = 1 тамыз 2024 |time = 17:00 |команда1 = [[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 4:3 |команда2 = {{flagicon|Люксембург}} [[Дифферданж 03]] |голдар1 =Тео Бруско {{гол|24|автогол}}<br />[[Асхат Тағыбергенұлы Тағыберген|Асхат Тағыберген]] {{гол|55}}<br />[[Всеволод Сергеевич Садовский|Всеволод Садовский]] {{гол|82}}<br />[[Сағадат Досболұлы Тұрсынбай|Сағадат Түрсынбай]] {{гол|117|пен}} |голдар2 =[[Гийом Трани]] {{гол|2}}<br />[[Жоржиньо (футболшы, 1997)|Жоржиньо]] {{гол|59||120}} |стадион = [[Қажымұқан Мұңайтпасов (стадион, Шымкент)|Қ.Мұңайтпасов]], [[Шымкент]] |көрермендер = |пенальти = 4:3 |төреші = {{flagicon|CZE}} Марек Радина }} ------------- {{матч туралы есептеме |id = CP36.1 |мерзімі = 25 шілде 2024 |time = 20:00 |команда1 = [[Санкт-Галлен (футбол клубы)|Санкт-Галлен]] {{flagicon|SUI}} |есеп = 4:1 |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]] |голдар1 = [[Михайло Стеванович]] {{гол|35}}<br>[[Шадрак Аколо]] {{гол|39}}<br>[[Бастьен Тома]] {{гол|77}}<br>[[Альберт Вальчи]] {{гол|90+7}} |голдар2 = [[Альберт Вальчи]] {{гол|28|авт.}} |стадион = [[Кибунпарк]], [[Санкт-Галлен]] |көрермендер = |төреші = {{flagicon|IRL}} Роберт Харви |report = }} {{матч туралы есептеме |id = CP36.2 |мерзімі = 1 тамыз 2024 |time = 18:00 |команда1 = [[Тобыл (футбол клубы)|Тобыл]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 0:1 |команда2 = {{flagicon|SUI}} [[Санкт-Галлен (футбол клубы)|Санкт-Галлен]] |голдар1 = |голдар2 = [[Мустафа Сиссе]] {{гол|43}} |стадион = [[Орталық стадион (Қостанай)|Орталық]], [[Қостанай]] |көрермендер = 5842 |төреші = {{flagicon|FIN}} Йони Хюютия |report = }} ---- {{матч туралы есептеме |id = CP49.1 |мерзімі = 25 шілде 2024 |time = 18:00 |команда1 = [[Милсами]] {{flagicon|MDA}} |есеп = 1:1 |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]] |голдар1 = [[Данни Кой Лупано]] {{гол|90}} |голдар2 = [[Назми Грипши]] {{гол|58}} |стадион = CSR Orhei, [[Орхей]] |көрермендер = |төреші = {{flagicon|BUL}} Никола Попов |report = }} {{матч туралы есептеме |id = CP49.2 |мерзімі = 1 тамыз 2024 |time = 16:00 |команда1 = [[Астана (футбол клубы)|Астана]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 1:0 |команда2 = {{flagicon|MDA}} [[Милсами]] |голдар1 = [[Марин Томасов]] {{гол|50}} |голдар2 = |стадион = [[Орталық стадион (Алматы)|Орталық]], [[Алматы]] |көрермендер = 7362 |төреші = {{flagicon|FRA}} [[Рудди Буке]] |report = }} === 3 раунд === {{матч туралы есептеме |id = CP2.1 |мерзімі = 8 тамыз 2024 |time = |команда1 = [[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 0:1 |команда2 = {{flagicon|Армения}} [[Пюник (футбол клубы)|Пюник]] |голдар1 = |голдар2 =[[Юсуф Отубанджо]] {{гол|56}} |стадион = [[Орталық стадион (Алматы)|Орталық]], [[Алматы]] |көрермендер = 7860 |төреші = {{flagicon|CZE}} Марек Радина |report = }} {{матч туралы есептеме |id = CP2.2 |мерзімі = 15 тамыз 2024 |time = |команда1 = [[Пюник (футбол клубы)|Пюник]] {{flagicon|Армения}} |есеп = 1:0 |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы]] |голдар1 =[[Юсуф Отубанджо]] {{гол|66}} |голдар2 = |стадион = Вазген Саркисян, [[Ереван]] |көрермендер = 6287 |төреші = {{flagicon|IRL}} Роберт Хеннесси |report = }} --------- {{матч туралы есептеме |id = CP13.1 |мерзімі = 8 тамыз 2024 |time = 20:00 |команда1 = [[Корвинул (футбол клубы)|Корвинул]] {{flagicon|ROU}} |есеп = 1:2 |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]] |голдар1 = [[Антонио Манолаче]] {{гол|37}} |голдар2 = [[Усман Камара]] {{гол|62}}<br />[[Джеффри Чинеду]] {{гол|80}} |стадион = Sibiu Municipal стадион, [[Сибиу]] |көрермендер = 6135 |төреші = {{flagicon|MLT}} Исмаэль Барбара |report = }} {{матч туралы есептеме |id = CP13.2 |мерзімі = 14 тамыз 2024 |time = 16:00 |команда1 = [[Астана (футбол клубы)|Астана]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 6:1 |команда2 = {{flagicon|ROU}} [[Корвинул (футбол клубы)|Корвинул]] |голдар1 =[[Джеффри Чинеду]] {{гол|13||68}}<br />[[Марин Томасов]] {{гол|57||76}}<br />[[Назми Грипши]] {{гол|73}}<br />[[Елхан Астанұлы Астанов|Эльхан Астанов]] {{гол|84}} |голдар2 =[[Михай Велисар]] {{гол|78}} |стадион = [[Орталық стадион (Алматы)|Орталық]], [[Алматы]] |көрермендер = 6725 |төреші = {{flagicon|TUR}} Атилла Караоглан |report = }} === Плей-офф === ---- {{Матч туралы есептеме |id =PO 7.1 |мерзімі ={{Start date|2024|8|22|df=y}} |time =19:00 |команда1 =[[Бранн (футбол клубы)|Бранн]] {{flagicon|NOR}} |есеп =2–0 |команда2 ={{flagicon|KAZ}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]] |голдар1 =[[Феликс Хорн Мюре]] {{гол|12}}<br>Бор Финне {{гол|70}} |стадион =Бранн, [[Берген]] |көрермендер=14,777 |төреші ={{ту|Словения}} Давид Смайц }} {{Матч туралы есептеме |id =PO 7.2 |мерзімі ={{Start date|2024|8|29|df=y}} |time =16:00 {{small|(19:00 [[Time in Kazakhstan|KZT]])}} |команда1 =[[Астана (футбол клубы)|Астана]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 3-0 |команда2 ={{flagicon|NOR}} [[Бранн (футбол клубы)|Бранн]] |голдар1 =[[Джеффри Чинеду]] {{гол|60}}, {{гол|81}}<br />[[Рамазан Ерікұлы Кәрімов|Рамазан Кәрімов]] {{гол|90+1}} |голдар2 = |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Орталық стадион]], [[Алматы]] |көрермендер= |төреші ={{ту|Солтүстік Македония}} Александр Ставрев }} === Жалпы топтық турнир ==={{ФутболКесте2}} {{ФК-команда|1|{{flagicon|ENG}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]]|6|0|0|26|5|түс=palegreen}} {{ФК-команда|2|{{flagicon|POR}} [[Витория (футбол клубы, Гимарайнш)|Витория]]|4|2|0|13|6|түс=palegreen}} {{ФК-команда|3|{{flagicon|ITA}} [[Фиорентина]]|4|1|1|18|7|түс=palegreen}} {{ФК-команда|4|{{flagicon|AUT}} [[Рапид (футбол клубы, Вена)|Рапид]]|4|1|1|11|5|түс=palegreen}} {{ФК-команда|5|{{flagicon|Швеция}} [[Юргорден (футбол клубы)|Юргорден]]|4|1|1|11|7|түс=palegreen}} {{ФК-команда|6|{{flagicon|SUI}} [[Лугано (футбол клубы)|Лугано]]|4|1|1|11|7|түс=palegreen}} {{ФК-команда|7|{{flagicon|POL}} [[Легия (футбол клубы)|Легия]]|4|0|2|13|5|түс=palegreen}} {{ФК-команда|8|{{flagicon|BEL}} [[Серкль Брюгге]]|3|2|1|14|7|түс=palegreen}} {{ФК-команда|9|{{flagicon|POL}} [[Ягеллония]]|3|2|1|10|5|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|10|{{flagicon|IRL}} [[Шемрок Роверс]]|3|2|1|12|9|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|11|{{flagicon|CYP}} [[АПОЭЛ (футбол клубы)|АПОЭЛ]]|3|2|1|8|5|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|12|{{flagicon|CYP}} [[Пафос (футбол клубы)|Пафос]]|3|1|2|11|7|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|13|{{flagicon|GRE}} [[Панатинаикос (футбол клубы)|Панатинайкос]]|3|1|2|10|7|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|14|{{flagicon|SLO}} [[Олимпия (футбол клубы, Любляна)|Олимпия]]|3|1|2|7|6|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|15|{{flagicon|ESP}} [[Реал Бетис]]|3|1|2|6|5|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|16|{{flagicon|GER}} [[Хайденхайм (футбол клубы)|Хайденхайм]]|3|1|2|7|7|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|17|{{flagicon|BEL}} [[Гент (футбол клубы)|Гент]]|3|0|3|8|8|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|18|{{flagicon|DEN}} [[Копенгаген (футбол клубы, 1992)|Копенгаген]]|2|2|2|8|9|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|19|{{flagicon|Исландия}} [[Викингур (футбол клубы, Рейкьявик)|Викингур]]|2|2|2|7|8|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|20|{{flagicon|BIH}} [[Борац (футбол клубы, Баня-Лука)|Борац]]|2|2|2|4|7|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|21|{{flagicon|SLO}} [[Целе (футбол клубы)|Целе]]|2|1|3|13|13|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|22|{{flagicon|CYP}} [[Омония (футбол клубы, Никосия)|Омония]]|2|1|3|7|7|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|23|{{flagicon|NOR}} [[Мольде (футбол клубы)|Мольде]]|2|1|3|10|11|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|24|{{flagicon|SRB}} [[ТСЦ Бачка Топола (футбол клубы)|ТСЦ]]|2|1|3|10|13|түс=#d0f0c0}} {{ФК-команда|25|{{flagicon|SCO}} [[Харт оф Мидлотиан|Харт Оф Мидлотиан]]|2|1|3|6|9|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|26|{{flagicon|TUR}} [[Ыстанбұл Башахшехир|Истанбул Башакшехир]]|1|3|2|9|12|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|27|{{flagicon|CZE}} [[Млада-Болеслав (футбол клубы)|Млада Болеслав]]|2|0|4|7|10|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|28|{{flagicon|KAZ}} [[Астана (футбол клубы)|'''Астана''']] |1|2|3|4|8|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|29|{{flagicon|SUI}} [[Санкт-Галлен (футбол клубы)|Санкт-Галлен]]|1|2|3|10|18|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|30|{{flagicon|FIN}} [[ХИК]]|1|1|4|3|9|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|31|{{flagicon|Армения}} [[Ноа (футбол клубы)|Ноа]]|1|1|4|6|16|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|32|{{flagicon|WAL}} [[Нью-Сейнтс]]|1|0|5|5|10|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|33|{{flagicon|Беларусь}} [[Динамо (футбол клубы, Минск)|Динамо Минск]]|1|0|5|4|13|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|34|{{flagicon|NIR}} [[Ларн (футбол клубы)|Ларн]]|1|0|5|3|12|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|35|{{flagicon|AUT}} [[ЛАСК (футбол клубы)|ЛАСК]]|0|3|3|4|14|түс=#ffc9c9}} {{ФК-команда|36|{{ту|Молдова}} [[Петрокуб]]|0|2|4|4|13|түс=#ffc9c9}} {{ФутболКестеСоңы}} {{матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2024|10|3|df=y}} |time = 18:45&nbsp;({{small|21:45 [[UTC+05:00|UTC+5]]}}) |команда1 = [[Астана (футбол клубы)|Астана]] {{flagicon|KAZ}} |есеп =1-0 |команда2 = {{flagicon|SRB}} [[ТСЦ Бачка Топола (футбол клубы)|ТСЦ]] |голдар1 =[[Кипрас Кажуколовас]] 15 |голдар2 = |стадион = [[Орталық стадион (Алматы)|Орталық стадион]], [[Алматы]] <ref>[https://www.facebook.com/photo/?fbid=989735835822727&set=a.576094680520180 "Астана" биылғы маусымды Алматыда өткізеді]</ref> |көрермендер = |төреші = }} {{матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2024|10|24|df=y}} |команда1 = [[Нью-Сейнтс]] {{flagicon|WAL}} |есеп =2-0 |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]] |голдар1 =Рори Холден 40<br>Деклан Макманус 78, пен |голдар2 = |стадион = New Meadow, Шрусбери |көрермендер = 2022 |төреші = }} {{матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2024|11|7|df=y}} |time = 18:45&nbsp;({{small|19:45 [[UTC+02:00|UTC+2]]}}) |команда1 = [[Пафос (футбол клубы)|Пафос]] {{flagicon|CYP}} |есеп =1-0 |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]] |голдар1 =Андерсон Оливейра Силва {{гол|87}} |голдар2 = |стадион = Лимасоль Арена, [[Лимасоль]] |көрермендер = |төреші = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 28 қараша 2024 |команда1 = [[Астана (футбол клубы)|Астана]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 1:1 |команда2 = {{flagicon|POR}} [[Витория (футбол клубы, Гимарайнш)|Витория Гимарайнш]] |голдар1 = [[Бранимир Калайца|Бранимир Калаица]] {{гол|40}} |голдар2 = [[Жезус Рамирес|Рамирес]] {{гол|89}} |стадион = [[Орталық стадион (Алматы)]] |көрермендер=3562 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 12 желтоқсан 2024 |команда1 = [[Астана (футбол клубы)|Астана]] {{flagicon|KAZ}} |есеп = 1:3 |команда2 = {{flagicon|ENG}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]] |голдар1 = [[Марин Томасов]] {{гол|45}} |голдар2 =[[Марк Гиу]] {{гол|14||19}}<br>[[Ренату Вейга]] {{гол|39}} |стадион = «[[Орталық стадион (Алматы)]]» |көрермендер = 20,982 }} {{матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2024|12|19|df=y}} |time = 21:00&nbsp;({{small|22:00 [[UTC+02:00|UTC+2]]}}) |команда1 = [[АПОЭЛ (футбол клубы)|АПОЭЛ]] {{flagicon|CYP}} |есеп =1-1 |команда2 = {{flagicon|KAZ}} [[Астана (футбол клубы)|Астана]] |голдар1 = [[Анастасиос Донис]] {{гол|57}} |голдар2 =[[Кипрас Кажуколовас]] {{гол|64}} |стадион = [[ГСП (стадион)|GSP стадион]], [[Никосия]] |көрермендер = |төреші = }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан клубтары құрлықтық кубоктарда}} [[Санат:Қазақстан футбол клубтары еурокубоктарда]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] [[Санат:УЕФА Чемпиондар лигасы 2024/25]] [[Санат:УЕФА Еуропа лигасы 2024/25]] [[Санат:УЕФА Конференция Лигасы 2024/25]] ab8k3211vl8op4wzdpz03orpmcg4ioh 0 745882 3480750 3480668 2025-06-17T13:32:42Z Rojiblancos 168559 3480750 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы|атауы={{ту|Корея Республикасы}} Пусан Ай Парк|құрылған=1979|стадионы=[[Пусан Кудок]], [[Пусан]], [[Корея Республикасы]]|сыйымдылығы=12 349|pattern_la1=_condivo16_white|pattern_b1=_condivo16_white|pattern_ra1=_condivo16_white|pattern_sh1=_condivo16_white|pattern_so1=_3_stripes_white|leftarm1=e01510|body1=e01510|rightarm1=e01510|shorts1=e01510|socks1=e01510|pattern_la2=_condivo16_white|pattern_b2=_condivo16_white|pattern_ra2=_condivo16_white|pattern_sh2=_condivo16_white|pattern_so2=_3_stripes_white|leftarm2=000000|body2=000000|rightarm2=000000|shorts2=000000|socks2=000000}}'''«Пусан Ай Парк»''' ({{lang-ko|부산 아이파크 FC}}) — [[Корея Республикасы|Оңтүстік Кореяның]] Пусан қаласындағы футбол клубы. 1979 жылы құрылған. == Атаулары == * 1979—1980 — (Saehan Automobile, 새한자동차) * 1980—1982 — «Дэу» (Daewoo, 대우) * 1983—1995 — «Дэу Ройялс» (Daewoo Royals, 대우 로열스) * 1995—1999 — «Пусан Дэу Ройялс» (Busan Daewoo Royals, 부산 대우 로열스) * 2000—2004 — «Пусан Ай Конс» (Busan I’Cons, 부산 아이콘즈) * 2005 — «Пусан Ай Парк» (Busan I’Park, 부산 아이파크) == Жетістіктері == === Ұлттық === '''Корея чемпионаты''' * '''Чемпион (4):''' 1984, 1987, 1991, 1997 * '''2 орын (3):''' 1983, 1990, 1999 '''Кубок''' * '''Жеңімпаз:''' 2004, * '''Финалист (2):''' 2010, 2017 '''Лига кубогы''' * '''Жеңімпаз (3):''' 1997 (Кубок Adidas), 1997 (Кубок Pro-Specs), 1998 * '''Финалист (5):''' 1986, 1999, 2001, 2009, 2011 '''Суперкубок''' * '''Финалист:''' 2005 === Халықаралық === '''АФК чемпиондар кубогы''' * '''Жеңімпаз:''' 1985–86 Афро-Азия клубтық чемпионаты Жеңімпаз: 1986 ps72v965o2glz3b9gnpm2etbxnwt0sd 0 745931 3480952 3478804 2025-06-18T08:19:47Z Alash 0005 169096 3480952 wikitext text/x-wiki [https://online.zakon.kz/m/document/?doc_id=39441022 Қайрат Садықов]{{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Дәурен Жұматайұлы Қосанов | Шынайы есімі = | Суреті = | Сурет ені = | Атауы = | Титулы = [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] 14-[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрі]] | Ту = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg | Ту2 = Flag of Kazakhstan.svg | Реті = | Басқара бастады = 8 маусым 2025 жылдан бастап | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = [[Руслан Фатихұлы Жақсылықов|Руслан Жақсылықов]] | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 =[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрі]]нің орынбасары — [[Қазақстан Республикасы әуе қорғаныс күштері|Әуе қорғаныс күштері]]нің 6-бас қолбасшысы | Ту_2 =Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg | Ту2_2 =Ensign of Kazakhstan Air Force.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 =30 қыркүйек 2024 | Басқаруын аяқтады_2 =8 маусым 2025 | Ізашары_2 =Әуе қорғаныс күштерінің бас қолбасшысы ретінде өзі | Ізбасары_2 =Қайрат Садықов | Президент_2 =[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер_2 =[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Президент_3 =[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Титулы_3 =[[Қазақстан Республикасы әуе қорғаныс күштері|Әуе қорғаныс күштерінің]] 6-бас қолбасшысы | Ту_3 =Ensign of Kazakhstan Air Force.svg | Ту2_3 =Flag of Kazakhstan.svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 =29 желтоқсан 2022 | Басқаруын аяқтады_3 =30 қыркүйек 2024 | Ізашары_3 =[[Нұрлан Секенұлы Орманбетов|Нұрлан Орманбетов]] | Ізбасары_3 =Қорғаныс министрінің орынбасары — Әуе қорғаныс күштерінің бас қолбасшысы ретінде өзі | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Туған күні = 14.10.1969 | Туған жері = [[Балтасап|Новотроицкое]] ауылы, {{туғанжері|Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы){{!}} Ақтоғай ауданы|Ақтоғай ауданында (Павлодар облысы)}}, [[Павлодар облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = 1990 жылдан бастап | Құрамында болды = {{Байрақ|Қазақстан}} | Әскер түрі = [[Қазақстан Әскери-әуе күштері|Әскери-әуе күштері]] | Атағы = [[Сурет:Lieutenant General of Republic of Kazakhstan Air Force.jpg|50px]] Авиация [[генерал-лейтенант]]ы | Партиясы = | Білімі = 1) Армавир жоғары әскери авиациялық ұшқыштар мектебі<br>2) [[Гагарин атындағы Әскери-әуе академиясы|Әскери-әуе академиясы]]<br>3) [[Ресей Қарулы Күштері Бас штабының Әскери академиясы]] | Мамандығы = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = {{Қатар | {{2 дәрежелі Айбын ордені}} | {{Жауынгерлік epлiгi үшін медалі}} | {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} }} {{Қатар | {{ҚР ҚК 10 жыл}} | {{ҚР ҚК 20 жыл медалі}} | {{1 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (Қазақстан)}} }} {{Қатар | {{2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (Қазақстан)}} | {{3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (Қазақстан)}} | {{Бигелдинов медалі}} }} {{Қатар | {{ҚР ӘТК 20 жыл медалі}} | {{Тәжікстан ҚК 20 жыл медалі}} }} }} '''Дәурен Жұматайұлы Қосанов''' ([[14 қазан]] [[1969 жыл]], [[Балтасап|Новотроицкое]], [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Краснокут ауданы]], [[Павлодар облысы|Павлодар облысы]]) — қазақстандық әскери және мемлекеттік қайраткер, әуе генерал-лейтенанты және 2025 жылдан бастап қызметтегі [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрі]]. == Өмірбаяны == 1969 жылы 14 қазанда Павлодар облысы, Ақтоғай ауданы, Новотроицкое ауылында дүниеге келген. 1990 жылы Армавир жоғары әскери авиациялық ұшқыштар училищесін бітірген. Қызметін Үшарал жойғыш полкінде бастады. Талдықорғандағы «[[Су-27]]» эскадрильясын басқарды, Қарағанды авиабазасында штаб басшысы, Шымкент авиабазасында командир қызметтерін атқарды. Ұшақтардың бірнеше түрін: «Су-27» жойғыш-бомбалаушы, «[[МиГ-29|Миг-29]]» майдандық жойғыш, «[[МиГ-31|Миг-31]]» ұстағыш игерді. 2005 жылы Ю.А.Гагарин атындағы Әскери-әуе күштері академиясын бітірген. 2013 жылы Ресей Федерациясы Қарулы Күштері Бас штабының Әскери академиясын бітірген. 2013 жылдың 5 шілдесінде Қазақстан Республикасы Президентінің өкімімен Қарулы Күштердің Әуе қорғанысы күштері Әскери-әуе күштерінің қолбасшысы болып тағайындалды. 2015 жылы оған авиация генерал-майоры атағы берілді.<ref>{{Cite web |url=https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/zhogary-eskeri-zhene-arnauly-ataktar-synyptyk-shender-beru-turaly|title=Жоғары әскери және арнаулы атақтар, сыныптық шендер беру туралы|publisher=Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты|date=2015-05-06|accessdate=2024-10-01}}</ref> 2019 жылғы 21 қыркүйекте ол Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Әуе қорғанысы күштері Әскери-әуе күштерінің қолбасшысы қызметінен босатылды. 2019 жылдың қазан айында Ақтөбе қаласындағы Әуе қорғанысы күштері Әскери институтының басшысы болып тағайындалды. 2022 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Әуе қорғанысы күштері бас штабы басшысының бірінші орынбасары<ref>{{Cite web|url=https://visvo.edu.kz/kz/novosti/447-skeri-d-st-rge-adaldy.html|title=Әскери дәстүрге адалдық.|author=Super User|website=visvo.mil.kz|access-date=2023-05-05|archive-date=2022-10-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20221022140913/http://visvo.mil.kz/ru/novosti/447-skeri-d-st-rge-adaldy.html|publisher=Екі Мәрте Кеңес Одағының батыры Т. Ж. Бегельдинов атындағы ӘҚК Әскери институты|date=2022-10-22|accessdate=2024-10-01}}</ref>, ал сол жылдың желтоқсанынан бастап Әуе қорғанысы күштерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|lang=kk|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/about/structure/people/13106?lang=kk|title=Жалпы ақпарат|website=gov.egov.kz|archive-url=https://web.archive.org/web/0/https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/about/structure/people/13106?lang=kk|archive-date=2023-05-05|access-date=2023-05-05}}</ref> 2024 жылы оған авиация генерал-лейтенанты атағы берілді.<ref>{{Cite web |url=https://akorda.kz/kz/zhogary-askeri-zhane-arnauly-ataktar-synyptyk-shender-beru-turaly-641811|title=Жоғары әскери және арнаулы атақтар, сыныптық шендер беру туралы|publisher=Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты|date=2024-05-06|accessdate=2024-10-01}}</ref> 2024 жылғы 30 қыркүйекте Қорғаныс министрінің орынбасары — Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Әуе қорғанысы күштерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://kaztag.kz/kz/news/dauren-osanov-or-anys-ministrini-orynbasary-ue-or-anysy-k-shterini-bas-olbasshysy-bolyp-ta-ayyndaldy|title=Даурен Қосанов қорғаныс министрінің орынбасары – әуе қорғанысы күштерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды|accessdate=2024-09-30}}</ref> 2025 жылғы маусымда [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] № 900 Жарлығымен бұрынғы лауазымынан босатылып, [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрі]] болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/dzh-kosanov-turaly-85395 |title= Д.Ж. Қосанов туралы |date=2025-06-08|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-08}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{DEFAULTSORT:Қосанов, Дәурен Жұматайұлы}} [[Санат:Қазақстан әскерилері]] [[Санат:Қазақстан саясаткерлері]] [[Санат:Қазақстан генерал-лейтенанттары]] [[Санат:Қазақстан қорғаныс министрлері]] okittl47w97lucq547s1q3o9s5ar5cl 3480966 3480952 2025-06-18T09:10:37Z Шайнүсіп 161753 3480966 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Дәурен Жұматайұлы Қосанов | Шынайы есімі = | Суреті = | Сурет ені = | Атауы = | Титулы = [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] 14-[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрі]] | Ту = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg | Ту2 = Flag of Kazakhstan.svg | Реті = | Басқара бастады = 8 маусым 2025 жылдан бастап | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = [[Руслан Фатихұлы Жақсылықов|Руслан Жақсылықов]] | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 =[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрі]]нің орынбасары — [[Қазақстан Республикасы әуе қорғаныс күштері|Әуе қорғаныс күштері]]нің 6-бас қолбасшысы | Ту_2 =Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg | Ту2_2 =Ensign of Kazakhstan Air Force.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 =30 қыркүйек 2024 | Басқаруын аяқтады_2 =8 маусым 2025 | Ізашары_2 =Әуе қорғаныс күштерінің бас қолбасшысы ретінде өзі | Ізбасары_2 =[[Садықов Қайрат Әнуарбекұлы|Қайрат Садықов]] | Президент_2 =[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер_2 =[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Президент_3 =[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Титулы_3 =[[Қазақстан Республикасы әуе қорғаныс күштері|Әуе қорғаныс күштерінің]] 6-бас қолбасшысы | Ту_3 =Ensign of Kazakhstan Air Force.svg | Ту2_3 =Flag of Kazakhstan.svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 =29 желтоқсан 2022 | Басқаруын аяқтады_3 =30 қыркүйек 2024 | Ізашары_3 =[[Нұрлан Секенұлы Орманбетов|Нұрлан Орманбетов]] | Ізбасары_3 =Қорғаныс министрінің орынбасары — Әуе қорғаныс күштерінің бас қолбасшысы ретінде өзі | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Туған күні = 14.10.1969 | Туған жері = [[Балтасап|Новотроицкое]] ауылы, {{туғанжері|Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы){{!}} Ақтоғай ауданы|Ақтоғай ауданында (Павлодар облысы)}}, [[Павлодар облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = 1990 жылдан бастап | Құрамында болды = {{Байрақ|Қазақстан}} | Әскер түрі = [[Қазақстан Әскери-әуе күштері|Әскери-әуе күштері]] | Атағы = [[Сурет:Lieutenant General of Republic of Kazakhstan Air Force.jpg|50px]] Авиация [[генерал-лейтенант]]ы | Партиясы = | Білімі = 1) Армавир жоғары әскери авиациялық ұшқыштар мектебі<br>2) [[Гагарин атындағы Әскери-әуе академиясы|Әскери-әуе академиясы]]<br>3) [[Ресей Қарулы Күштері Бас штабының Әскери академиясы]] | Мамандығы = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = {{Қатар | {{2 дәрежелі Айбын ордені}} | {{Жауынгерлік epлiгi үшін медалі}} | {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} }} {{Қатар | {{ҚР ҚК 10 жыл}} | {{ҚР ҚК 20 жыл медалі}} | {{1 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (Қазақстан)}} }} {{Қатар | {{2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (Қазақстан)}} | {{3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (Қазақстан)}} | {{Бигелдинов медалі}} }} {{Қатар | {{ҚР ӘТК 20 жыл медалі}} | {{Тәжікстан ҚК 20 жыл медалі}} }} }} '''Дәурен Жұматайұлы Қосанов''' ([[14 қазан]] [[1969 жыл]], [[Балтасап|Новотроицкое]], [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Краснокут ауданы]], [[Павлодар облысы|Павлодар облысы]]) — қазақстандық әскери және мемлекеттік қайраткер, әуе генерал-лейтенанты және 2025 жылдан бастап қызметтегі [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрі]]. == Өмірбаяны == 1969 жылы 14 қазанда Павлодар облысы, Ақтоғай ауданы, Новотроицкое ауылында дүниеге келген. 1990 жылы Армавир жоғары әскери авиациялық ұшқыштар училищесін бітірген. Қызметін Үшарал жойғыш полкінде бастады. Талдықорғандағы «[[Су-27]]» эскадрильясын басқарды, Қарағанды авиабазасында штаб басшысы, Шымкент авиабазасында командир қызметтерін атқарды. Ұшақтардың бірнеше түрін: «Су-27» жойғыш-бомбалаушы, «[[МиГ-29|Миг-29]]» майдандық жойғыш, «[[МиГ-31|Миг-31]]» ұстағыш игерді. 2005 жылы Ю.А.Гагарин атындағы Әскери-әуе күштері академиясын бітірген. 2013 жылы Ресей Федерациясы Қарулы Күштері Бас штабының Әскери академиясын бітірген. 2013 жылдың 5 шілдесінде Қазақстан Республикасы Президентінің өкімімен Қарулы Күштердің Әуе қорғанысы күштері Әскери-әуе күштерінің қолбасшысы болып тағайындалды. 2015 жылы оған авиация генерал-майоры атағы берілді.<ref>{{Cite web |url=https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/zhogary-eskeri-zhene-arnauly-ataktar-synyptyk-shender-beru-turaly|title=Жоғары әскери және арнаулы атақтар, сыныптық шендер беру туралы|publisher=Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты|date=2015-05-06|accessdate=2024-10-01}}</ref> 2019 жылғы 21 қыркүйекте ол Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Әуе қорғанысы күштері Әскери-әуе күштерінің қолбасшысы қызметінен босатылды. 2019 жылдың қазан айында Ақтөбе қаласындағы Әуе қорғанысы күштері Әскери институтының басшысы болып тағайындалды. 2022 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Әуе қорғанысы күштері бас штабы басшысының бірінші орынбасары<ref>{{Cite web|url=https://visvo.edu.kz/kz/novosti/447-skeri-d-st-rge-adaldy.html|title=Әскери дәстүрге адалдық.|author=Super User|website=visvo.mil.kz|access-date=2023-05-05|archive-date=2022-10-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20221022140913/http://visvo.mil.kz/ru/novosti/447-skeri-d-st-rge-adaldy.html|publisher=Екі Мәрте Кеңес Одағының батыры Т. Ж. Бегельдинов атындағы ӘҚК Әскери институты|date=2022-10-22|accessdate=2024-10-01}}</ref>, ал сол жылдың желтоқсанынан бастап Әуе қорғанысы күштерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|lang=kk|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/about/structure/people/13106?lang=kk|title=Жалпы ақпарат|website=gov.egov.kz|archive-url=https://web.archive.org/web/0/https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/about/structure/people/13106?lang=kk|archive-date=2023-05-05|access-date=2023-05-05}}</ref> 2024 жылы оған авиация генерал-лейтенанты атағы берілді.<ref>{{Cite web |url=https://akorda.kz/kz/zhogary-askeri-zhane-arnauly-ataktar-synyptyk-shender-beru-turaly-641811|title=Жоғары әскери және арнаулы атақтар, сыныптық шендер беру туралы|publisher=Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты|date=2024-05-06|accessdate=2024-10-01}}</ref> 2024 жылғы 30 қыркүйекте Қорғаныс министрінің орынбасары — Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Әуе қорғанысы күштерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://kaztag.kz/kz/news/dauren-osanov-or-anys-ministrini-orynbasary-ue-or-anysy-k-shterini-bas-olbasshysy-bolyp-ta-ayyndaldy|title=Даурен Қосанов қорғаныс министрінің орынбасары – әуе қорғанысы күштерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды|accessdate=2024-09-30}}</ref> 2025 жылғы маусымда [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] № 900 Жарлығымен бұрынғы лауазымынан босатылып, [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрі]] болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/dzh-kosanov-turaly-85395 |title= Д.Ж. Қосанов туралы |date=2025-06-08|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Президентінің]] ресми сайты |accessdate= 2025-06-08}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{DEFAULTSORT:Қосанов, Дәурен Жұматайұлы}} [[Санат:Қазақстан әскерилері]] [[Санат:Қазақстан саясаткерлері]] [[Санат:Қазақстан генерал-лейтенанттары]] [[Санат:Қазақстан қорғаныс министрлері]] 74vca9qadr4agpvdu2vuqgcgcjtoyt0 10 751866 3480872 3479700 2025-06-18T03:10:55Z Nurtenge 93712 3480872 wikitext text/x-wiki * [[13 маусым]] — [[Израиль]] [[Иран]]ға қарсы '''[[Израильдің Иранға соққысы (2025)|әскери операция]]''' бастады. * [[12 маусым]] — [[Хабар (агенттік)|«Хабар» агенттігі]] '''[[Junior Eurovision ән байқауы 2025|2025 жылғы Junior Eurovision ән байқауына]]''' қатыспайтынын мәлімдеді, [[Қазақстан Junior Eurovision ән байқауында|Қазақстан]] байқауға соңғы рет 2022 жылы қатысты. * [[12 маусым]] — Үндістанның [[Ахмадабад]] қаласындағы '''[[Ахмадабад маңындағы Boeing 787 апаты|Boeing 787 апатынан]]''' (''суретте'') 260-тан аса адам қаза тапты. * [[10 маусым]] — Аустрияның [[Грац]] қаласындағы [[Орта мектеп|орта мектептегі]] '''[[Грац мектебіндегі атыс|атыстан]]''' он бір адам қаза тапты. * [[3 маусым]] — Оңтүстік Кореядағы '''[[Корея Республикасындағы президент сайлауы (2025)|президенттік сайлау]]''' нәтижесінде [[Ли Чжэ Мён]] жаңа [[Корея Республикасының президенті]] болып сайланды. * [[1 маусым]] — '''[[«Өрмек» операциясы]]''' нәтижесінде FPV-дрондарымен Ресейдің бірқатар әскери ұшақтары жойылды. * [[1 маусым]] — [[Кароль Навроцкий]] жаңа [[Польша президенті]] болып '''[[Польшадағы президент сайлауы (2025)|сайланды]]'''. * [[31 мамыр]] — «[[Пари Сен-Жермен]]<nowiki/>» клубы [[УЕФА Чемпиондар Лигасы]]ның финалында [[Интернационале|Интерді]] 5:0 есебімен '''[[УЕФА Чемпиондар Лигасының финалы 2025|жеңді]]'''. * [[25 мамыр]] — [[Шайбалы хоккейден әлем чемпионаты 2025|Хоккейден әлем чемпионатында]] АҚШ құрамасы алтын жеңіп алды. * [[24 мамыр]] — [[Канн кинофестивалі]]нде [[Алтын пальма бұтағы]]н ирандық режиссёр [[Джафар Панахи]] түсірген «[[Кәдімгі кездейсоқтық]]» фильмі алды. * [[18 мамыр]] — Румыниядағы '''[[Румыниядағы президент сайлауы (2025)|президенттік сайлау]]''' нәтижесінде [[Никушор Дан]] Румынияның президенті болып сайланды. * [[17 мамыр]] — [[Аустрия]]лық әнші [[Йоханнес Пич |JJ]] '''[[Eurovision ән байқауы 2025|Eurovision 2025 ән байқауында]]''' «[[Wasted Love]]<nowiki/>» әнімен жеңіске жетті. * [[8 мамыр]] — [[XIV Лео]] Католик шіркеуінің [[Папалық|Рим папасы]] болып сайланды. * [[28 сәуір]] — Канададағы '''[[Канададағы федералдық сайлау (2025)|федералдық сайлау]]''' нәтижесінде [[Марк Карни]] бастаған [[Канада Либералдық партиясы|Либералдық партиясы]] азшылық орынға ие болды. * [[28 сәуір]] — энергетикалық жүйеде '''[[Еуропаның энергетикалық жүйесіндегі ақау (2025)|ақау орын алып]]''', нәтижесінде [[Пиреней түбегі]]нің 23 сағатқа электрмен жабдықталуы тоқтады. * [[26 сәуір]] — [[Иран]]ның Шахид Раджаи портындағы '''[[Шахид Раджаи портындағы жарылыс|жарылыс пен өрттен]]''' кем дегенде 70 адам қаза тауып, 1200-ден астам адам жарақат алды. * [[22 сәуір]] — Үндістанның [[Джамму]] және [[Кашмир]] аймағында орын алған '''[[Пахалгамдағы теракт|терактінің]]''' салдарынан 26 адам қаза тапты, бұл [[Үндістан мен Пәкістан қарым-қатынастары|Үндістан мен Пәкістан арасындағы қарым-қатынастардың]] '''[[Үндістан мен Пәкістан арасындағы қақтығыс (2025)|күрт нашарлауына]]''' алып келді. * [[13 сәуір]] — Ресей зымыраны [[Сумы]] қаласына '''[[Сумы қаласына жасалған зымыран соққысы (13 сәуір, 2025)|соққы]]''' жасап, нәтижесінде 117 адам жарақат алып, 34 адам қайтыс болды. * [[4 сәуір]] — Ресейдің [[Кривой Рог]] қаласына жасаған '''[[Кривой Рог қаласына жасалған зымыран соққысы (4 сәуір, 2025)|соққысы]]''' нәтижесінде 20 адам, соның ішінде 9 бала қайтыс болды. * [[4 сәуір]] — [[Корея Республикасы Конституциялық Соты|Корея Конституциялық Соты]] '''[[Юн Сөк Йөл]]дің''' президенттік өкілеттілігін тоқтатты. * [[31 наурыз]] — '''[[Марин Ле Пен]]''' қаржы жымқырды деген айыппен сотталып, президенттік сайлауға қатысуға тыйым салынды. * [[20 наурыз]] — Зимбабвелік '''[[Кирсти Ковентри]]''' [[Халықаралық Олимпиада комитеті]]нің президенті болып тағайындалды, ол бұл лауазымды атқарған алғашқы әйел және Африка континентінен бірінші адам болмақ. * [[19 наурыз]] — [[Ыстанбұл]] қаласының оппозициялық мэрі [[Экрем Имамоглу]]дың '''[[Экрем Имамоглудың тұтқындалуы|тұтқындалуынан]]''' кейін [[Түркия]]да '''[[Түркиядағы жаппай наразылықтар (2025)|жаппай наразылықтар]]''' басталды. * [[14 наурыз]] — '''[[Марк Карни]]''' [[Канада премьер-министрі]] лауазымындағы [[Джастин Трюдо]]ның орнына келді. * [[11 наурыз]] — [[Филиппин президенттерінің тізімі|Филиппиннің бұрынғы президенті]] '''[[Родриго Дутерте]]''' [[Халықаралық қылмыстық сот]]тың бұйрығымен [[Манила]]да қамауға алынып, [[Гаага]]ға жеткізілді. * [[2 наурыз]] — [[Оскар сыйлығы]]ның [[Оскар (2025)|97-марапаттау рәсімінде]] «'''[[Анора]]'''<nowiki/>» үздік фильм болып танылды. * [[28 ақпан]] — Украина және АҚШ президенттері [[Владимир Александрович Зеленский|Зеленский]] мен [[Дональд Трамп|Трамп]] арасындағы '''[[Владимир Зеленский мен Дональд Трамптың Ақ үйдегі кездесуі (2025)|даудан]]''' кейін [[Украина мен АҚШ арасындағы минералдық ресурстар жөніндегі келісім|минералдық ресурстар жөніндегі келісімге]] қол қойылмады. * [[27 ақпан]] — [[Шахматтан әлем чемпиондары|Шахматтан әлем чемпионы]] '''[[Борис Васильевич Спасский|Борис Спасский]]''' 88 жасында қайтыс болды. * [[23 ақпан]] — Германиядағы '''[[Германиядағы парламент сайлауы (2025)|парламент сайлауы]]''' нәтижесінде [[Фридрих Мерц]] бастаған [[ХДО/ХӘО]] партиясы [[Бундестаг]]тағы көпшілік орынға ие болды. * [[18 ақпан]] — [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ресей]] делегациялары [[Эр-Рияд]]та '''[[АҚШ пен Ресей делегацияларының Эр-Риядтағы кездесуі (2025)|кездесу]]''' өткізді. * [[14 ақпан]] — [[Германия]]ның [[Мюнхен]] қаласындағы [[Bayerischer Hof]] қонақ үйінде '''[[Мюнхен қауіпсіздік конференциясы (2025)|61-ші Мюнхен қауіпсіздік конференциясы]]''' басталды. * [[29 қаңтар]] — [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та '''[[Вашингтондағы ұшақ апаты (2025)|Вашингтондағы ұшақ апаты]]нан''' борттағы 67 адам түгелдей қаза тапты. * [[21 қаңтар]] — [[Түркия]]дағы курортта '''[[Карталкая курортындағы өрт|қонақ үйдегі өрттен]]''' 79 адам қайтыс болып, 51 адам жараланды. * [[15 қаңтар]] — Америкалық кинорежиссёр '''[[Дэвид Линч]]''' 78 жасында дүниеден өтті. * [[15 қаңтар]] — [[Израиль]] мен [[Хамас]] [[Израиль−Хамас соғысы|атысты]] тоқтату туралы '''[[Израиль мен ХАМАС арасындағы үш кезеңдік атысты тоқтату туралы келісім|келісімге]]''' келді. * [[15 қаңтар]] — [[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]]да биліктен шеттетілген президент '''[[Юн Сөк Йөл]]''' қамауға алынды. * [[8 қаңтар]] — [[Чад]] президентінің сарайына жасалған '''[[Нджаменадағы шабуыл (2025)|шабуыл]]''' кезінде 19 адам қайтыс болды. * [[7 қаңтар]] — [[Тибет]]тегі '''[[Тибеттегі жер сілкінісі (2025)|жер сілкінісі]]''' салдарынан кем дегенде 126 адам қайтыс болды. * [[7 қаңтар]] — Оңтүстік Калифорниядағы '''[[Оңтүстік Калифорниядағы орман өрттері|орман өрттерінен]]''' 28 адам қайтыс болды, 12 мыңдай құрылыс қирады. * [[5 қаңтар]] — [[Лос Анжелес]]те «'''[[Алтын глобус]]'''<nowiki/>» сыйлығының 81-марапаттау рәсімі өтті. * [[1 қаңтар]] — [[Румыния]] мен [[Болгария]] '''[[Шенген аймағы]]ның''' толыққанды мүшелері болды. * [[1 қаңтар]] — '''[[Жаңа Орлеандағы теракт (2025)|Жаңа Орлеандағы теракт]]''' нәтижесінде 15 қаза болып, 35 адам жарақаттанды. <noinclude>[[Санат:Уикипедия:Жаңалықтар]]</noinclude> n5x34ka876i24cq35q6jl4yzfkw1weo 0 752377 3480787 3442631 2025-06-17T16:02:01Z Muzaffar Turgunov 120280 3480787 wikitext text/x-wiki {{Таксон|патшалық=Вирустар|латын=Human metapneumovirus|суреті=Pathogens-04-00682-g001.png|сурет атауы=Адамның метапневмовирусының құрылымы мен геномы|Балтимур бойынша тобы=V|Түр=Адам метапневмовирусы|Тип=Negarnaviricota|Класс=Monjiviricetes|Қатар=Mononegavirales|Тұқымдас=Pneumoviridae|Туыс=Metapneumovirus|ХТҚО статусы=Адам метапневмовирусы|wikispecies=Human metapneumovirus|Commons=Human metapneumovirus}} '''Адам метапневмовирусы'''<ref>{{cite web|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/departament-kkbtu-pavlodar/press/news/details/914764|title=Адам метапневмовирусы|author=|date=2025-01-08|work=|publisher=Gov.kz|accessdate=2025-01-25|lang=kk}}</ref> ({{Lang-en|Human metapneumovirus, '''hMPV''' немесе '''HMPV'''}}) — ''Pneumoviridae'' тұқымдасының теріс мағыналы бір тізбекті РНҚ вирусы болып табылады және құстардың метапневмовирусының (AMPV) C кіші тобымен тығыз байланысты. Алғаш рет 2001 жылы [[Нидерланд|Нидерландыда]] оқшауланған. Белгісіз вирустарды анықтауға арналған RAP-ПТР (РНҚ ерікті [[Полимеразды тізбекті реакция|ПТР]]) әдісі өсірілген жасушаларда өседі.<ref name=":1">{{Cite journal |last1=van den Hoogen |first1=Bernadette G. |last2=Jong |first2=Jan C. de |last3=Groen |first3=Jan |last4=Kuiken |first4=Thijs |last5=Groot |first5=Ronald de |last6=Fouchier |first6=Ron A.M. |last7=Osterhaus |first7=Albert D.M.E. |title=A newly discovered human pneumovirus isolated from young children with respiratory tract disease |journal=Nature Medicine |volume=7 |issue=6 |pages=719–724 |doi=10.1038/89098 |pmid=11385510 |year=2001 |pmc=7095854}}</ref> 2016 жылғы жағдай бойынша бұл АҚШ-тың үлкен амбулаториялық [[Емхана|емханасында]] 5 жасқа дейінгі дені сау балалардағы жіті респираторлық синцитиальды вирустан (RSV) кейінгі екінші ең көп таралған себеп болды.<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Williams|first1=John V.|last2=Harris|first2=Paul A.|last3=Tollefson|first3=Sharon J.|last4=Halburnt-Rush|first4=Lisa L.|last5=Pingsterhaus|first5=Joyce M.|last6=Edwards|first6=Kathryn M.|last7=Wright|first7=Peter F.|last8=Crowe|first8=James E. Jr.|date=2004-01-29|title=Human Metapneumovirus and Lower Respiratory Tract Disease in Otherwise Healthy Infants and Children|journal=New England Journal of Medicine|volume=350|issue=5|pages=443–450|doi=10.1056/nejmoa025472|issn=0028-4793|pmid=14749452|pmc=1831873}}</ref> HMPV бар нәрестелерді госпитализациялаудың ең жоғары жасы 6 мен 12 ай аралығын құрайды, бұл RSV шыңынан сәл үлкенірек, шамамен 2-3 ай. HMPV клиникалық белгілері мен ауырлығы RSV-ға ұқсас. HMPV сонымен қатар егде жастағы адамдар мен нәрестелердегі аурудың маңызды себебі болып табылады. ==Таксономиясы== {| class="sortable wikitable" |+ ''Метапневмовирус'' тұқымдасы: түрлері және олардың вирустары<ref>{{Cite web |author=[[International Committee on Taxonomy of Viruses]] |title=Genus ''Metapneumovirus|url=https://ictv.global/report/chapter/pneumoviridae/pneumoviridae/metapneumovirus |date=n.d. |access-date=2025-01-10 |archive-url=https://archive.today/20250110133355/https://ictv.global/report/chapter/pneumoviridae/pneumoviridae/metapneumovirus |archive-date=2025-01-10}}</ref> |- !Тұқымдас !Түрлері !Вирус (аббревиатура) !NCBI таксономиясының идентификаторы |- style="vertical-align:top" | rowspan="2" | ''Metapneumovirus'' | rowspan="1" | ''Metapneumovirus avis'' | rowspan="1" | avian metapneumovirus (AMPV) | rowspan="1" | [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=38525 38525] |- style="vertical-align:top" | rowspan="1" | ''Metapneumovirus hominis'' | rowspan="1" | human metapneumovirus (HMPV) | rowspan="1" | [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=162145 162145] |} == Тарихы және атау == Адамның метапневмовирусын (HMPV) алғаш рет 2001 жылы Нидерландыда Бернадетт Г. ван ден Хооген және оның әріптестері ашқан.<ref name="kahn46">{{cite journal |last1=Kahn |first1=Jeffrey S. |title=Epidemiology of Human Metapneumovirus |journal=Clinical Microbiology Reviews |date=July 2006 |volume=19 |issue=3 |pages=546–557 |doi=10.1128/cmr.00014-06 |pmid=16847085 |pmc=1539100 }}</ref><ref name="cdc47">{{cite web |title=Human Metapneumovirus |url=https://www.cdc.gov/ncird/human-metapneumovirus.html |website=Centers for Disease Control and Prevention |date=13 April 2023 }}</ref><ref name="cc48">{{cite web |title=Human Metapneumovirus (HMPV): Causes & Treatment |url=https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/22443-human-metapneumovirus-hmpv |website=Cleveland Clinic }}</ref><ref name="verena49">{{cite journal |title=Human Metapneumovirus: Lessons Learned over the First Decade |journal=Clinical Microbiology Reviews |date=Oct 2011 |volume=24 |issue=4 |pages=734–754 |doi=10.1128/cmr.00015-11 |last1=Schildgen |first1=Verena |last2=Van Den Hoogen |first2=Bernadette |last3=Fouchier |first3=Ron |last4=Tripp |first4=Ralph A. |last5=Alvarez |first5=Rene |last6=Manoha |first6=Catherine |last7=Williams |first7=John |last8=Schildgen |first8=Oliver |pmid=21976607 |pmc=3194831 }}</ref> HMPV алғаш рет Нидерландыда 28 жас баланың тыныс алу жолдарының секрецияларында анықталды және бастапқыда басқа кең таралған респираторлық вирустардан ерекшеленді, өйткені Ван ден Хоген мен оның әріптестері вирусқа тән антиденелерді және ПТР негізіндегі иммунологиялық талдауларды қолданып көрді және вирус геномына тән праймерлерді қолданатын әдістер — белгілі респираторлық вирустарды ғана сынай алды, сондықтан жаңа вирусты анықтай алмады.<ref name="kahn46" /> Зерттеушілер молекулярлық биология әдістерін қолдана бастағанда, вирустың геномдық тізбектерінің генетикалық сипаттамалары мен бөліктерін анықтауға болады. Бұл әдістер жаңа вирус пен құс пневмовирусы арасындағы нақты қарым-қатынасты анықтау үшін қажет шектеулі реттілік деректерін алған кездейсоқ праймерленген ПТР әдісін қамтиды. Жаңа вирус, адамның метапневмовирусы AMPV-мен тығыз байланысы үшін аталған, бұл оның метапневмовирус және адам иесі ретінде сәйкестігін көрсетеді.<ref name="kahn46" /> == Эпидемиологиясы == HMPV АҚШ-тың амбулаториялық клиникасындағы сау балалардағы жіті респираторлық аурулардың 12% және 5 жасқа дейінгі және АҚШ-та 2010—2012 жылдародан жоғары балалардағы ауруханаға жатқызуды қажет ететін қоғамдастықтан алынған пневмония жағдайларының 15% және 8% (тиісінше) жауапты болды.<ref>{{Cite journal|last1=Jain|first1=Seema|last2=Williams|first2=Derek J.|last3=Arnold|first3=Sandra R.|last4=Ampofo|first4=Krow|last5=Bramley|first5=Anna M.|last6=Reed|first6=Carrie|last7=Stockmann|first7=Chris|last8=Anderson|first8=Evan J.|last9=Grijalva|first9=Carlos G.|date=2015-02-25|title=Community-Acquired Pneumonia Requiring Hospitalization among U.S. Children|journal=New England Journal of Medicine|language=EN|volume=372|issue=9|pages=835–845|doi=10.1056/nejmoa1405870|pmid=25714161|pmc=4697461}}</ref> Вирус бүкіл әлем бойынша таралған және қоңыржай аймақтарда, әдетте, қыстың аяғында және көктемде RSV және [[тұмау]] вирустарынан кейінгі маусымдық таралуы бар.<ref name=":0" /><ref>{{Cite journal|last1=Williams|first1=John V.|last2=Wang|first2=Chiaoyin K.|last3=Yang|first3=Chin-Fen|last4=Tollefson|first4=Sharon J.|last5=House|first5=Frances S.|last6=Heck|first6=Josh M.|last7=Chu|first7=Marla|last8=Brown|first8=Jennifer B.|last9=Lintao|first9=Linda D.|date=2006-02-01|title=The Role of Human Metapneumovirus in Upper Respiratory Tract Infections in Children: A 20-Year Experience|journal=The Journal of Infectious Diseases|volume=193|issue=3|pages=387–395|doi=10.1086/499274|pmid=16388486|issn=0022-1899|pmc=1586246}}</ref> [[Серология|Серологиялық]] зерттеулер бес жасқа дейін дүние жүзіндегі барлық балалардың дерлік вирусқа ұшырағанын көрсетті.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Leung|first1=Jessica|last2=Esper|first2=Frank|last3=Weibel|first3=Carla|last4=Kahn|first4=Jeffrey S.|date=2005-03-01|title=Seroepidemiology of Human Metapneumovirus (hMPV) on the Basis of a Novel Enzyme-Linked Immunosorbent Assay Utilizing hMPV Fusion Protein Expressed in Recombinant Vesicular Stomatitis Virus|journal=Journal of Clinical Microbiology|language=en|volume=43|issue=3|pages=1213–1219|doi=10.1128/jcm.43.3.1213-1219.2005|issn=0095-1137|pmid=15750086|pmc=1081231}}</ref><ref name=":2">{{Cite journal|last1=Pavlin|first1=Julie A.|last2=Hickey|first2=Andrew C.|last3=Ulbrandt|first3=Nancy|last4=Chan|first4=Yee-Peng|last5=Endy|first5=Timothy P.|last6=Boukhvalova|first6=Marina S.|last7=Chunsuttiwat|first7=Supamit|last8=Nisalak|first8=Ananda|last9=Libraty|first9=Daniel H.|date=2008-09-15|title=Human Metapneumovirus Reinfection among Children in Thailand Determined by ELISA Using Purified Soluble Fusion Protein|journal=The Journal of Infectious Diseases|volume=198|issue=6|pages=836–842|doi=10.1086/591186|pmid=18680407|issn=0022-1899|pmc=2648801}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Dunn|first1=Sarah R.|last2=Ryder|first2=Alex B.|last3=Tollefson|first3=Sharon J.|last4=Xu|first4=Meng|last5=Saville|first5=Benjamin R.|last6=Williams|first6=John V.|date=2013-10-01|title=Seroepidemiologies of Human Metapneumovirus and Respiratory Syncytial Virus in Young Children, Determined with a New Recombinant Fusion Protein Enzyme-Linked Immunosorbent Assay|journal=Clinical and Vaccine Immunology|language=en|volume=20|issue=10|pages=1654–1656|doi=10.1128/cvi.00750-12|issn=1556-6811|pmid=23945161|pmc=3807191}}</ref> Ерте өмірдегі әмбебап инфекцияға жақын болғанына қарамастан, қайта жұқтыру егде жастағы балалар мен ересектерде жиі кездеседі.<ref name=":0" /><ref>{{Cite journal|last1=Howard|first1=Leigh M.|last2=Edwards|first2=Kathryn M.|last3=Zhu|first3=Yuwei|last4=Griffin|first4=Marie R.|last5=Weinberg|first5=Geoffrey A.|last6=Szilagyi|first6=Peter G.|last7=Staat|first7=Mary A.|last8=Payne|first8=Daniel C.|last9=Williams|first9=John V.|title=Clinical Features of Human Metapneumovirus Infection in Ambulatory Children Aged 5–13 Years|journal=Journal of the Pediatric Infectious Diseases Society|volume=7|issue=2|pages=165–168|doi=10.1093/jpids/pix012|pmid=28369564|pmc=5954304|year=2017}}</ref><ref name=":2" /><ref name=":3">{{Cite journal|last1=Falsey|first1=Ann R.|last2=Erdman|first2=Dean|last3=Anderson|first3=Larry J.|last4=Walsh|first4=Edward E.|date=2003-03-01|title=Human Metapneumovirus Infections in Young and Elderly Adults|journal=The Journal of Infectious Diseases|volume=187|issue=5|pages=785–790|doi=10.1086/367901|pmid=12599052|issn=0022-1899|doi-access=free}}</ref> HMPV жеңіл жоғарғы тыныс жолдарының инфекциясын тудыруы мүмкін (мысалы, [[Назофарингит|суық тию]]). Алайда шала туылған нәрестелер,<ref>{{Cite journal|last1=Williams|first1=John V.|last2=Maitre|first2=Nathalie|date=2016-07-28|title=Human metapneumovirus in the preterm neonate: current perspectives|journal=Research and Reports in Neonatology|language=English|volume= 6|pages=41–49|doi=10.2147/rrn.s76270|pmid=27891060|pmc=5120728 |doi-access=free }}</ref> иммунитеті төмен адамдар<ref>{{Cite journal|last1=Shahda|first1=S.|last2=Carlos|first2=W.g.|last3=Kiel|first3=P.j.|last4=Khan|first4=B.a.|last5=Hage|first5=C.a.|date=2011-06-01|title=The human metapneumovirus: a case series and review of the literature|journal=Transplant Infectious Disease|language=en|volume=13|issue=3|pages=324–328|doi=10.1111/j.1399-3062.2010.00575.x|pmid=21631655|issn=1399-3062|pmc=3107511}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Chu|first1=Helen Y. |author-link1=Helen Y. Chu |last2=Renaud|first2=Christian|last3=Ficken|first3=Elle|last4=Thomson|first4=Blythe|last5=Kuypers|first5=Jane|last6=Englund|first6=Janet A.|date=2014-12-01|title=Respiratory Tract Infections Due to Human Metapneumovirus in Immunocompromised Children|journal=Journal of the Pediatric Infectious Diseases Society|volume=3|issue=4|pages=286–293|doi=10.1093/jpids/piu100|pmid=25419459|issn=2048-7193|pmc=4240341}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Seo|first1=Sachiko|last2=Gooley|first2=Ted A.|last3=Kuypers|first3=Jane M.|last4=Stednick|first4=Zachary|last5=Jerome|first5=Keith R.|last6=Englund|first6=Janet A.|last7=Boeckh|first7=Michael|date=2016-07-15|title=Human Metapneumovirus Infections Following Hematopoietic Cell Transplantation: Factors Associated With Disease Progression|journal=Clinical Infectious Diseases|volume=63|issue=2|pages=178–185|doi=10.1093/cid/ciw284|pmid=27143659|pmc=4928387|issn=1058-4838}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Shah|first1=Dimpy P.|last2=Shah|first2=Pankil K.|last3=Azzi|first3=Jacques M.|last4=Chaer|first4=Firas El|last5=Chemaly|first5=Roy F.|title=Human metapneumovirus infections in hematopoietic cell transplant recipients and hematologic malignancy patients: A systematic review|journal=Cancer Letters|volume=379|issue=1|pages=100–106|doi=10.1016/j.canlet.2016.05.035|pmid=27260872|pmc=4935561|year=2016}}</ref> және 65 жастан асқан егде жастағы адамдар ауыр ауру мен ауруханаға жатқызу қаупіне ұшырайды.<ref name=":3" /><ref name=":4">{{Cite journal|last1=Walsh|first1=Edward E.|last2=Peterson|first2=Derick R.|last3=Falsey|first3=Ann R.|date=2008-12-08|title=Human Metapneumovirus Infections in Adults: Another Piece of the Puzzle|journal=Archives of Internal Medicine|volume=168|issue=22|pages=2489–2496|doi=10.1001/archinte.168.22.2489|pmid=19064834|pmc=2783624|issn=0003-9926}}</ref><ref name=":5">{{Cite journal|last1=Widmer|first1=Kyle|last2=Zhu|first2=Yuwei|last3=Williams|first3=John V.|last4=Griffin|first4=Marie R.|last5=Edwards|first5=Kathryn M.|last6=Talbot|first6=H. Keipp|date=2012-07-01|title=Rates of Hospitalizations for Respiratory Syncytial Virus, Human Metapneumovirus, and Influenza Virus in Older Adults|journal=The Journal of Infectious Diseases|volume=206|issue=1|pages=56–62|doi=10.1093/infdis/jis309|pmid=22529314|pmc=3415933|issn=0022-1899}}</ref> are at risk for severe disease and hospitalization. In some studies of hospitalizations and emergency room visits, HMPV is nearly as common and severe as influenza in older adults.<ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref>{{Cite journal|last1=Widmer|first1=Kyle|last2=Griffin|first2=Marie R.|last3=Zhu|first3=Yuwei|last4=Williams|first4=John V.|last5=Talbot|first5=H. Keipp|date=2014-05-01|title=Respiratory syncytial virus- and human metapneumovirus-associated emergency department and hospital burden in adults|journal=Influenza and Other Respiratory Viruses|language=en|volume=8|issue=3|pages=347–352|doi=10.1111/irv.12234|pmid=24512531|pmc=3984605|issn=1750-2659}}</ref> Ауруханаға жатқызу және жедел жәрдемге бару туралы кейбір зерттеулерде HMPV егде жастағы адамдарда тұмау сияқты жиі және ауыр. HMPV демікпесі бар адамдарда<ref>{{Cite journal|last1=Williams|first1=John V.|last2=Crowe|first2=James E.|last3=Enriquez|first3=Rachel|last4=Minton|first4=Patricia|last5=Peebles|first5=R. Stokes|last6=Hamilton|first6=Robert G.|last7=Higgins|first7=Stanley|last8=Griffin|first8=Marie|last9=Hartert|first9=Tina V.|date=2005-10-01|title=Human Metapneumovirus Infection Plays an Etiologic Role in Acute Asthma Exacerbations Requiring Hospitalization in Adults|journal=The Journal of Infectious Diseases|volume=192|issue=7|pages=1149–1153|doi=10.1086/444392|pmid=16136455|pmc=1476781|issn=0022-1899}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Williams|first1=John V.|last2=Tollefson|first2=Sharon J.|last3=Heymann|first3=Peter W.|last4=Carper|first4=Holliday T.|last5=Patrie|first5=James|last6=Crowe Jr.|first6=James E.|title=Human metapneumovirus infection in children hospitalized for wheezing|journal=Journal of Allergy and Clinical Immunology|volume=115|issue=6|pages=1311–1312|doi=10.1016/j.jaci.2005.02.001|pmid=15940152|pmc=1476700|year=2005}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=García-García|first1=M.l.|last2=Calvo|first2=C.|last3=Casas|first3=I.|last4=Bracamonte|first4=T.|last5=Rellán|first5=A.|last6=Gozalo|first6=F.|last7=Tenorio|first7=T.|last8=Pérez-Breña|first8=P.|date=2007-05-01|title=Human metapneumovirus bronchiolitis in infancy is an important risk factor for asthma at age 5|journal=Pediatric Pulmonology|language=en|volume=42|issue=5|pages=458–464|doi=10.1002/ppul.20597|pmid=17427899|s2cid=2395811|issn=1099-0496}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Khetsuriani|first1=Nino|last2=Kazerouni|first2=N. Neely|last3=Erdman|first3=Dean D.|last4=Lu|first4=Xiaoyan|last5=Redd|first5=Stephen C.|last6=Anderson|first6=Larry J.|last7=Teague|first7=W. Gerald|title=Prevalence of viral respiratory tract infections in children with asthma|journal=Journal of Allergy and Clinical Immunology|volume=119|issue=2|pages=314–321|doi=10.1016/j.jaci.2006.08.041|pmid=17140648|year=2007|pmc=7112359}}</ref> және созылмалы обструктивті өкпе ауруы ([[Өкпенің созылмалы обструкциялық ауруы|ӨСОА]]) бар ересектердегі ауыр аурумен байланысты.<ref>{{Cite journal|last1=Vicente|first1=Diego|last2=Montes|first2=Milagrosa|last3=Cilla|first3=Gustavo|last4=Pérez-Trallero|first4=Emilio|date=July 2004|title=Human Metapneumovirus and Chronic Obstructive Pulmonary Disease|journal=Emerging Infectious Diseases|volume=10|issue=7|pages=1338–1339|doi=10.3201/eid1007.030633|issn=1080-6040|pmc=3323314|pmid=15338546}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Martinello|first1=Richard A.|last2=Esper|first2=Frank|last3=Weibel|first3=Carla|last4=Ferguson|first4=David|last5=Landry|first5=Marie L.|last6=Kahn|first6=Jeffrey S.|title=Human metapneumovirus and exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease|journal=Journal of Infection|volume=53|issue=4|pages=248–254|doi=10.1016/j.jinf.2005.11.010|pmid=16412516|year=2006|pmc=7112509}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Kan-o|first1=Keiko|last2=Ramirez|first2=Ruben|last3=MacDonald|first3=Martin I.|last4=Rolph|first4=Michael|last5=Rudd|first5=Penny A.|last6=Spann|first6=Kirsten M.|last7=Mahalingam|first7=Suresh|last8=Bardin|first8=Philip G.|last9=Thomas|first9=Belinda J.|date=2017-05-15|title=Human Metapneumovirus Infection in Chronic Obstructive Pulmonary Disease: Impact of Glucocorticosteroids and Interferon|journal=The Journal of Infectious Diseases|volume=215|issue=10|pages=1536–1545|doi=10.1093/infdis/jix167|pmid=28379462|issn=0022-1899|doi-access=free}}</ref> Балалар мен ересектерге арналған ұзақ мерзімді емдеу мекемелерінде өлімге әкелетін көптеген HMPV ошақтары тіркелді.<ref>{{Cite journal|last1=Boivin|first1=Guy|last2=Serres|first2=Gaston De|last3=Hamelin|first3=Marie-Eve|last4=Côté|first4=Stéphanie|last5=Argouin|first5=Marco|last6=Tremblay|first6=Geneviève|last7=Maranda-Aubut|first7=Renée|last8=Sauvageau|first8=Chantal|last9=Ouakki|first9=Manale|date=2007-05-01|title=An Outbreak of Severe Respiratory Tract Infection Due to Human Metapneumovirus in a Long-Term Care Facility|journal=Clinical Infectious Diseases|volume=44|issue=9|pages=1152–1158|doi=10.1086/513204|pmid=17407031|issn=1058-4838|doi-access=free}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Louie|first1=Janice K.|last2=Schnurr|first2=David P.|last3=Pan|first3=Chao-Yang|last4=Kiang|first4=David|last5=Carter|first5=Connie|last6=Tougaw|first6=Sandra|last7=Ventura|first7=Jean|last8=Norman|first8=Agnes|last9=Belmusto|first9=Vivian|date=2007-09-01|title=A Summer Outbreak of Human Metapneumovirus Infection in a Long-Term-Care Facility|journal=The Journal of Infectious Diseases|volume=196|issue=5|pages=705–708|doi=10.1086/519846|pmid=17674312|issn=0022-1899|doi-access=free}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Neu|first1=Natalie|last2=Plaskett|first2=Theresa|last3=Hutcheon|first3=Gordon|last4=Murray|first4=Meghan|last5=Southwick|first5=Karen L.|last6=Saiman|first6=Lisa|date=June 2012|title=Epidemiology of Human Metapneumovirus in a Pediatric Long-Term Care Facility|journal=Infection Control & Hospital Epidemiology|volume=33|issue=6|pages=545–550|doi=10.1086/665727|pmid=22561708|s2cid=2132679|issn=0899-823X}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm6246a1.htm|title=Outbreaks of Human Metapneumovirus in Two Skilled Nursing Facilities — West Virginia and Idaho, 2011–2012|website=www.cdc.gov|language=en|access-date=2017-09-16}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Yang|first1=Zifeng|last2=Suzuki|first2=Akira|last3=Watanabe|first3=Oshi|last4=Okamoto|first4=Michiko|last5=Ohmi|first5=Akira|last6=Huang|first6=Wenbo|last7=Nishimura|first7=Hidekazu|date=2014|title=Outbreak of human metapneumovirus infection in a severe motor-and-intellectual disabilities ward in Japan|journal=Japanese Journal of Infectious Diseases|volume=67|issue=4|pages=318–321|issn=1884-2836|pmid=25056083|doi=10.7883/yoken.67.318|doi-access=free}}</ref> == Геномы == [[Сурет:Pathogens-04-00682-g001.png|нобай|Модель құрылымы және адам метапневмовирусымен (hMPV) кодталған ақуыздар. (a) (b) вирустық геноммен кодталған вирустық ақуыздарды көрсететін hMPV үлгі құрылымы.]] HMPV [[Геномика|геномдық]] ұйымы RSV-ге ұқсас; дегенмен, HMPV-де құрылымдық емес гендер, NS1 және NS2 жоқ, HMPV антисенсті РНҚ геномында RSV-ге қарағанда гендік ретпен сәл басқаша сегіз ашық оқу шеңбері бар (мысалы, 3’-N-P-M-F-M2-SH-G-L-5’).<ref>{{Cite journal|last1=van den Hoogen|first1=Bernadette G.|last2=Bestebroer|first2=Theo M.|last3=Osterhaus|first3=Albert D. M. E.|last4=Fouchier|first4=Ron A. M.|date=2002-03-30|title=Analysis of the genomic sequence of a human metapneumovirus|journal=Virology|volume=295|issue=1|pages=119–132|doi=10.1006/viro.2001.1355|issn=0042-6822|pmid=12033771|hdl=1765/3864|url=http://repub.eur.nl/pub/3864|hdl-access=free}}</ref> HMPV генетикалық жағынан құстардың A, B және әсіресе С типті метапневмовирустарына ұқсас. HMPV-ның филогенетикалық талдауы олардың ішінде тиісінше A1/A2 және B1/B2 топшаларын қамтитын А және В қосалқы түрі деп аталатын екі негізгі генетикалық линияның бар екенін көрсетті. F және G гендерінің реттілігіне негізделген генотиптеу B қосалқы түрі HMPV-A-мен салыстырғанда жөтел ұзақтығының ұзаруымен және жалпы тыныс алу жүйесінің жоғарылауымен байланысты екенін көрсетті.<ref name="Perchetti 408–416">{{cite journal|last=Perchetti|first=GA |author2=Wilcox, N |author3=Chu, HY |author4=Katz, J |author5=Khatry, SK |author6=LeClerq, SC |author7=Tielsch, JM |author8=Jerome, KR |author9=Englund, JA |author10=Kuypers, J|title=Human Metapneumovirus Infection and Genotyping of Infants in Rural Nepal|journal=Journal of the Pediatric Infectious Diseases Society|date=November 2020|volume=10 |issue=4 |pages=408–416 |doi=10.1093/jpids/piaa118|pmid=33137178 }}</ref> == Тіршілік циклі және көбею == hMPV 3-6 күндік инкубациялық кезеңге ие деп бағаланады және көбінесе қалыпты климаттық аймақтарда кейінгі қыс және көктем мезгілінде ең белсенді болады, бұл RSV және тұмау маусымдарымен қабаттасып, қайталанатын инфекцияға мүмкіндік береді.<ref name="cdc47" /> 2012 жылғы жағдай бойынша hMPV және репликация циклі жақсы түсінілмеді. hMPV репликация циклінің кейбір негізгі қадамдары Paramyxoviridae тұқымдасының қалған бөлігінің вирустық өмірлік циклдері мен репродуктивті шараларына негізделген эксперименттермен зерттелді.<ref name="ff50">{{cite journal |last1=Feuillet |first1=F. |last2=Lina |first2=B. |last3=Rosa-Calatrava |first3=M. |last4=Boivin |first4=G. |title=Ten years of human metapneumovirus research |journal=Journal of Clinical Virology |date=Feb 2012 |volume=53 |issue=2 |pages=97–105 |doi=10.1016/j.jcv.2011.10.002 |pmid=22074934 |url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1386653211004185}}</ref> hMPV репликация циклінің бірінші қадамы G протеинін пайдаланып қабылдаушы жасушаға, атап айтқанда тыныс алу жолдарының [[эпителий]] жасушаларына қосылу болып табылады.<ref name="verena49" /><ref name="ff50" /> Бұл G протеинінің құрамында гидрофобты аймақ бар, ажыратылмаған сигналдық пептид және оның байланысуын жеңілдету үшін мембраналық якорь ретінде әрекет етеді; дегенмен, G протеині жоқ рекомбинантты вирустар әлі де in vitro және in vivo репликациялай алатындықтан, репликация циклінің қалған бөлігі үшін G протеині арқылы қосылу қажет емес сияқты.<ref name="verena49" /> Циклдің келесі жолы — вирустық және хост мембраналарының бірігуі, F протеині арқылы жүзеге асады.<ref name="verena49" /><ref name="ff50" /> Біріктіру механизмі Paramyxoviridae тұқымдасының басқа мүшелеріне өте ұқсас және F ақуызының конформациялық өзгерістерін қамтыса да, hMPV механизмі оның отбасы мүшелері сияқты синтезге арналған G ақуызына тәуелді емес, бұл G протеині hMPV репликация циклінің келесі қадамдары үшін қажет емес деген бұрын айтылған идеяға сәйкестігін көрсетеді.<ref name="verena49" /><ref name="ff50" /> F протеинінің синтездік функциясы мембраналық синтез оқиғаларының триггері болып табылатын аргинин-глицин-аспартат (RGD) мотивін пайдаланып, αvβ1 интегрин арқылы хост жасушаларымен байланысу қабілетімен дәлелденді.<ref name="verena49" /> hMPV және басқа Paramyxoviridae вирустарының біріктіру механизмдерінің бір негізгі айырмашылығы hMPV синтезінің оқиғалары қышқыл рН деңгейінде, басқа вирустардың синтезі бейтарап рН деңгейлерінде орын алуы; дегенмен, hMPV біріктіру механизмі туралы не және неліктен ерекшеленетінін жақсы түсіну үшін сол салада көбірек зерттеулер жүргізу қажет.<ref name="ff50" /> Спецификалық функциясы белгісіз болса да, SH гликопротеинінің болуы репликация кинетикасына, цитопатиялық әсерлерге немесе hMPV бляшкасының түзілуіне әсер етпейтін сияқты.<ref name="ff50" /> Біріктірілгеннен кейін теріс мағыналы вирустық РНҚ (vRNA) геномы бар вирустық рибонуклеопротеин (RNP) цитоплазмаға шығарылады және мРНҚ мен антигеномдық кРНҚ синтезі үшін шаблон ретінде әрекет етеді.<ref name="ff50" /> Осы жерден hMPV транскрипциясы туралы біздің біліміміздің көп бөлігі RSV және басқа Paramyxoviridae вирустары туралы бұрыннан білетінімізден алынған, соның ішінде геномдағы жетекші және трейлер тізбегі ішінара толықтырушы және [[Транскрипция (биология)|транскрипция]] үшін промоутер ретінде әрекет етеді. Біз N, P және L белоктары вРНҚ-дан диссоциацияланатынын және геномдық РНҚ цитоплазмада вирус транскрипциясы мен репликациясы үшін матрица қызметін атқара алатындай полимераздық комплекс түзу үшін бір-бірімен байланысатынын көреміз.<ref name="ff50" /> Салыстырмалы түрде сенімді hMPV репликациясының соңғы сатысы қабықша [[Гликопротеидтер|гликопротеиндерінің]] (F, G және SH) [[Гольджи аппараты]] арқылы жұқтырған жасушалардың бетінде әсер ету үшін мембраналық жинақтау аймақтарына өтуі болып табылады.<ref name="ff50" /> Бұл вирустың геномын тиімді таратып, бетіндегі вирустық синтез белоктарының әрекеті арқылы жұқтырған жасушалардың көрші жасушалармен қосылуына мүмкіндік береді.<ref name="ff50" /> РНҚ және вирустық ақуыз синтезінен кейінгі репликация циклінің қалған бөлігі түсініксіз және қосымша зерттеулерді қажет етеді.<ref name="verena49" /> == Вирусологиясы == HMPV мұрын мен өкпедегі тыныс жолдарының эпителий жасушаларын зақымдайды. HMPV мақсатты жасушаға гликопротеин (G) ақуызының гепаран сульфаты және басқа гликозаминогликандармен әрекеттесуі арқылы қосылады деп есептеледі. HMPV синтезі (F) протеині RGD (Arg-Gly-Asp) мотивін кодтайды,<ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.0801433106|pmid=19164533|pmc=2629439|title=Integrin &nbsp;v&nbsp;1 promotes infection by human metapneumovirus|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=106|issue=5|pages=1566–1571|year=2009|last1=Cseke|first1=G.|last2=Maginnis|first2=M. S.|last3=Cox|first3=R. G.|last4=Tollefson|first4=S. J.|last5=Podsiad|first5=A. B.|last6=Wright|first6=D. W.|last7=Dermody|first7=T. S.|last8=Williams|first8=J. V.|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1128/JVI.06706-11|pmid=22238303|pmc=3302303|title=Human Metapneumovirus (HMPV) Binding and Infection Are Mediated by Interactions between the HMPV Fusion Protein and Heparan Sulfate|journal=Journal of Virology|volume=86|issue=6|pages=3230–3243|year=2012|last1=Chang|first1=A.|last2=Masante|first2=C.|last3=Buchholz|first3=U. J.|last4=Dutch|first4=R. E.}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1128/JVI.01133-12|pmid=22933271|pmc=3486500|title=The Human Metapneumovirus Fusion Protein Mediates Entry via an Interaction with RGD-Binding Integrins|journal=Journal of Virology|volume=86|issue=22|pages=12148–12160|year=2012|last1=Cox|first1=R. G.|last2=Livesay|first2=S. B.|last3=Johnson|first3=M.|last4=Ohi|first4=M. D.|last5=Williams|first5=J. V.}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1128/JVI.03491-13|pmid=24478423|pmc=3993731|title=Roles of the Putative Integrin-Binding Motif of the Human Metapneumovirus Fusion (F) Protein in Cell-Cell Fusion, Viral Infectivity, and Pathogenesis|journal=Journal of Virology|volume=88|issue=8|pages=4338–4352|year=2014|last1=Wei|first1=Y.|last2=Zhang|first2=Y.|last3=Cai|first3=H.|last4=Mirza|first4=A. M.|last5=Iorio|first5=R. M.|last6=Peeples|first6=M. E.|last7=Niewiesk|first7=S.|last8=Li|first8=J.}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1128/JVI.01287-06|pmid=16971452|pmc=1642150|title=Characterization of Human Metapneumovirus F Protein-Promoted Membrane Fusion: Critical Roles for Proteolytic Processing and Low pH|journal=Journal of Virology|volume=80|issue=22|pages=10931–10941|year=2006|last1=Schowalter|first1=R. M.|last2=Smith|first2=S. E.|last3=Dutch|first3=R. E.}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.ppat.1005303|pmid=26629703|pmc=4667933|title=Human Metapneumovirus is Capable of Entering Cells by Fusion with Endosomal Membranes|journal=PLOS Pathogens|volume=11|issue=12|pages=e1005303|year=2015|last1=Cox|first1=Reagan G.|last2=Mainou|first2=Bernardo A.|last3=Johnson|first3=Monika|last4=Hastings|first4=Andrew K.|last5=Schuster|first5=Jennifer E.|last6=Dermody|first6=Terence S.|last7=Williams|first7=John V. |doi-access=free }}</ref> RGD-байланыстыратын интегриндерді жасушалық рецепторлар ретінде біріктіреді, содан кейін эндосомалардың ішінде рН-тәуелсіз түрде жасуша мембранасы мен вирустық қабықтың бірігуіне делдал болады. Содан кейін HMPV IL-6, IFN-alpha, TNF-alpha, IL-2 және макрофагтардың қабыну ақуыздары сияқты химокиндер мен цитокиндердің реакциясын тудырады, бұл өз кезегінде перибронхиолярлы және периваскулярлық инфильтрация мен қабынуға әкеледі.<ref>{{Citation |last1=Uddin |first1=Sanaa |title=Human Metapneumovirus |date=2023 |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK560910/ |work=StatPearls |access-date=2023-11-18 |place=Treasure Island (FL) |publisher=StatPearls Publishing |pmid=32809745 |last2=Thomas |first2=Meagan}}</ref> == Анықтау == [[Сурет:PMC4622250 15-0608-F1 (1).png|thumb|Энцефалитпен байланысты адам метапневмовирусы бар 47 жастағы науқастың кеуде қуысының фронтальды рентгенограммасы. Пневмонияны көрсететін оң жақ ортаңғы бөлікте (шеңберде) консолидация.]] HMPV идентификациясы негізінен тыныс алу үлгілерінен алынған РНҚ-дан тікелей күшейту үшін [[Кері транскриптаза|кері транскриптазалық]] полимеразды тізбекті реакция (RT-PCR) технологиясына сүйенді. [[Нуклеин қышқылдары|Нуклеин қышқылына]] негізделген тәсілдермен HMPV анықтаудың балама үнемді тәсілдері қолданылды, оларға мыналар кіреді: # иммунофлуоресцентті-антиденелер сынағы арқылы мұрын-жұтқыншақ секрециясында hMPV антигендерін анықтау # мұрын-жұтқыншақ секрецияларында және қабық флакон дақылдарында HMPV анықтау үшін [[Моноклональды антиденелер|моноклоналды антиденелермен]] иммунофлуоресценциялық бояуды қолдану # hMPV-спецификалық антиденелерді анықтауға арналған иммунофлуоресценциялық талдаулар # поликлоналды антиденелерді қолдану және өсірілген жасушаларда тікелей оқшаулау. == Тарату және хосттар == hMPV алғаш рет 2001 жылы табылып, анықталғанымен, [[серология]]лық зерттеулер hMPV немесе оның жақын туысы кем дегенде 50 жыл бойы айналымда болғанын көрсетті.<ref name="kahn46" /><ref name="uddin51">{{cite journal |last1=Uddin |first1=Sanaa |last2=Thomas |first2=Meagan |title=Human Metapneumovirus |journal=StatPearls [Internet] |date=July 18, 2022 |pmid=32809745 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK560910/}}</ref> Бұл ақпараттан вирустың ашылғанға дейін аз ғана уақыт бұрын құстардан немесе басқа жануарлар су қоймасынан адамдарға «секіріп» келмегені анық.<ref name="kahn46" /> 2022 жылдан бастап солтүстік жарты шарда hMPV инфекциясының шыңы қыстың аяғы мен көктемнің басында болады, бірақ оны бүкіл континенттерде<ref name="uddin51" /> жаһандық деңгейде табуға болады және оның таралуы өте күрделі және серпінді.<ref name="kahn46" /> Зерттеушілер hMPV негізінен локализацияланғанын және қауымдастықтан қауымдастыққа айтарлықтай ерекшеленуі мүмкін екенін анықтады, бұл бір жылдағы штаммның келесі жылы басқа жердегі штаммға барынша ұқсас болуына мүмкіндік береді.<ref name="kahn46" /> Бұл құбылыс 2001 жылы Аустралияда вирус штаммдарымен тіркелген; 2000 және 2002 жылдары Францияда; Канадада 1999, 2000, 2001 және 2002; 2002 жылы Израильде; және 2001 жылы Нидерландыда олардың барлығы F генінің тізбегіне негізделген өте тығыз байланысты. Қоғамдастық ошақтары кезінде айналымда болатын hMPV кем дегенде екі негізгі генотипі (A және B) бар және әрбір генотипте екі генотип бар, бірақ қазіргі уақытта бірде-бір штамм басқаларына басым емес сияқты және олардың ешқайсысы әртүрлі ауырлық деңгейлерін тудырмайтыны белгілі.<ref name="uddin51" /> HMPV жұқтырған адамдардан басқаларға * жөтелу және түшкіру арқылы бөлінетін секрециялар, * жақын жеке байланыс (мысалы, қол тигізу, қол алысу, т.б.) * вирустары бар заттарды ұстау, содан кейін ауызға, мұрынға немесе көзге тию арқылы жұғуы мүмкін. 2023 жылдан бастап hMPV таралуын болдырмау үшін сенімді вирусқа қарсы терапияны немесе вакцинаны әзірлеу әлі орын алған жоқ, бірақ бұл салада перспективті өзгерістер бар сияқты. Кейбір вакцина сынақтарында зерттеушілер hMPV F гені бар тірі рекомбинантты адам [[парагрипп]]інің вирусы hMPV-спецификалық антиденелерді индукциялай алатынын және тәжірибелік жануарларды hMPV-ден қорғай алатынын байқады.<ref name="kahn46" /> Басқа ұқсас зерттеу hMPV F генін білдіретін химерикалық сиыр/адам парагриппінің вирусы 3 парагриппке және hMPV-ге қарсы антиденелерді бейтараптандыруға қалай мүмкіндік беретінін көрсетті. Бұл эксперименттердің бірнеше шектеулері бар, соның ішінде олардың шағын популяциясы бар жануарлар үлгілері. Жалпы алғанда, вакциналар мен вирусқа қарсы терапияны емдеу жұмыстары жүргізілуде, зерттеушілер 2006 жылғы жағдай бойынша кездесетін ең үлкен қиындық - табиғи хостта hMPV дамуы туралы қол жетімді шектеулі деректер.<ref name="kahn46" /> == Таралу жолдары == Берілу ластанған секрециялармен, тамшы, аэрозоль немесе фомит векторлары арқылы байланыста болуы мүмкін.<ref name=CDCabout2024>{{cite web |title=About Human Metapneumovirus |url=https://www.cdc.gov/human-metapneumovirus/about/index.html |website=Human Metapneumovirus |publisher=CDC |access-date=7 January 2025 |language=en-us |date=9 August 2024}}</ref> Адамның метапневмовирусымен ауруханадан алынған инфекциялар туралы хабарланды.<ref>{{cite journal|last=Peiris|first=JS |author2=Tang, WH |author3=Chan, KH |author4=Khong, PL |author5=Guan, Y |author6=Lau, YL |author7=Chiu, SS|title=Children with respiratory disease associated with metapneumovirus in Hong Kong|journal=Emerging Infectious Diseases|date=June 2003|volume=9|issue=6|pages=628–633|pmid=12781000|pmc=3000155|doi=10.3201/eid0906.030009}}</ref> HMPV күзгі және қысқы айларда жыл сайын бір типті басымдықпен айналатыны көрсетілген.<ref name="Perchetti 408–416"/> == Емі == 2008 жылдан бастап адамдарға арналған ешқандай емдеу белгілі емес.<ref name="pmid18516301">{{cite journal |vauthors=Bao X, Liu T, Shan Y, Li K, Garofalo RP, Casola A |title=Human Metapneumovirus Glycoprotein G Inhibits Innate Immune Responses |journal=PLOS Pathog. |volume=4 |issue=5 |pages=e1000077 |date=May 2008 |pmid=18516301 |pmc=2386556 |doi=10.1371/journal.ppat.1000077 |editor1-last=Baric |editor1-first=Ralph S. |doi-access=free }}</ref> Рибавирин, RSV емдеу үшін қолданылатын дәрі, жануарлар үлгісінде тиімділігін көрсетті.<ref name="pmid17458775">{{cite journal |vauthors=Deffrasnes C, Hamelin ME, Boivin G |title=Human metapneumovirus |journal=Semin Respir Crit Care Med |volume=28 |issue=2 |pages=213–21 |date=April 2007 |pmid=17458775 |doi=10.1055/s-2007-976493 |s2cid=21308968 }}</ref> Moderna американдық фармацевтикалық корпорациясы метапневмовирусқа қарсы модРНҚ вакцинасына үміткерге клиникалық сынақ жүргізді. 2019 жылдың қазан айындағы жағдай бойынша вакцинаға үміткер I фазадан өтті, бұл вакцина екі айдың ішінде барлық доза деңгейлерінде жақсы төзімді және бейтараптандыратын антиденелердің өндірісін күшейтетін [[Иммундық жауап|иммундық жауапты]] тудырады.<ref>{{Cite press release|url=https://www.businesswire.com/news/home/20191002005234/en/Moderna-Present-Data-Prophylactic-mRNA-Vaccines-IDWeek|title = Moderna to Present Data from Two of Its Prophylactic mRNA Vaccines at IDWeek 2019|date = 2 October 2019}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=August A, Shaw CA, Lee H, Knightly C, Kalidindia S, Chu L, Essink BJ, Seger W, Zaks T, Smolenov I, Panther L |title=Safety and Immunogenicity of an mRNA-Based Human Metapneumovirus and Parainfluenza Virus Type 3 Combined Vaccine in Healthy Adults |journal=Open Forum Infect Dis |volume=9 |issue=7 |pages=ofac206 |date=July 2022 |pmid=35794943 |pmc=9251669 |doi=10.1093/ofid/ofac206 }}</ref> hMPV үшін арнайы вирусқа қарсы емдер болмағанымен, вакцинаны әзірлеу бойынша зерттеулер жалғасуда, өйткені бұл вирус жыл сайын көптеген ауруханаға жатқызуларға жауапты денсаулыққа айтарлықтай жаһандық ауыртпалық түсіреді.<ref>{{Cite web |last=physiotalk52 |date=2025-01-06 |title=Human Metapneumovirus: Respiratory Pathogen |url=https://physiotalkofficial.com/human-metapneumovirus-respiratory-pathogen/ |access-date=2025-03-11 |website=Physio talk official |language=en-US}}</ref> == Эволюциясы == Адамның метапневмовирусы алғаш рет 2001 жылы, ал құстардың метапневмовирусы 1970 жылдары тіркелген. Адамның метапневмовирусының кем дегенде төрт тегі бар—A1, A2, B1 және B2. Құстардың метапневмовирусы төрт топшаға бөлінді—A, B, C және D. Байезианның бағалауы бойынша, адам метапневмовирусы 1875—1889 жылдар аралығында пайда болып, 1800 жылы құстардың метапневмовирусынан бөлініп шықты.<ref name=deGraaf2008>{{cite journal |vauthors=de Graaf M, Osterhaus AD, Fouchier RA, Holmes EC |title=Evolutionary dynamics of human and avian metapneumoviruses |journal=J. Gen. Virol. |volume=89 |issue=Pt 12 |pages=2933–42 |year=2008 |pmid=19008378 |doi=10.1099/vir.0.2008/006957-0}}</ref> == 2024–2025 жылдардағы індет == Қытайдың Ауруларды бақылау және алдын алу орталығы 2024 жылдың 16-22 желтоқсан аралығында респираторлық инфекциялар айтарлықтай өскенін көрсететін деректерді жариялады;<ref>{{cite news |title=China steps up monitoring of emerging respiratory diseases: Report |url=https://www.hindustantimes.com/world-news/china-battles-new-mystery-virus-outbreak-five-years-after-covid-pandemic-101735892326018.html |work=Hindustan Times |date=3 January 2025}}</ref> адам метапневмовирусы Қытайдағы респираторлық ауруларға оң сынақтардың 6,2% және респираторлық аурулар ауруханасына жатқызылғандардың 5,4% байланысты болды, бұл COVID-19, риновирус немесе аденовирусқа қарағанда.<ref>{{cite news |last1=Willmoth |first1=Hatty |title=HMPV: China's New Virus Outbreak Explained |url=https://www.newsweek.com/human-metapneumovirus-hmpv-china-outbreak-explainer-2009126 |work=Newsweek |date=January 3, 2025}}</ref> Қытайдағы CDC жұқпалы ауруларды бақылау және алдын алу ұлттық институтының басшысы Кан Бяо Қытайда 14 және одан кіші жастағы балалар арасында HMPV деңгейінің өсіп келе жатқанын хабарлады.<ref>{{cite web |last1=Dewan |first1=Pandora |title=Viral disease HMPV is on the rise among kids in China — what is it? |url=https://www.livescience.com/health/viruses-infections-disease/viral-disease-hmpv-is-on-the-rise-among-kids-in-china-what-is-it |publisher=Live Science |date=3 January 2025}}</ref> == Тағы қараңыз == * [[Назофарингит]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Mononegavirales]] 9f5nohbymf13xa8ujwmojtcqm1r9kus 0 760597 3480917 3477535 2025-06-18T05:58:29Z Syrymzhan 161735 /* Тарихы */ 3480917 wikitext text/x-wiki {{Стадион |атауы = Рокер Парк |толық атауы = Roker Park |шынайы атауы = |бұрынғы атаулары = |бейресми атауы = |логотипі = |логотип ені = |суреті = Roker_Park_August_1976.jpg |ені = |сурет атауы = | lat_dir = N|lat_deg = 54|lat_min = 55|lat_sec = 16.68 | lon_dir = W|lon_deg = 1|lon_min = 22|lon_sec = 31.73 |region = |CoordScale = |санат = |орналасуы = [[Сандерленд]], [[Англия]] |қаланғаны = |салынған = 1898 |жаңартылған = |иесі = |басқарушы компания = |мердігер = |құрылыс құны = |жаңартылған құны = |ашылған = 10 қыркүйек 1898 |жабылды = |қиратылды = 1998 |сәулетші = [[Арчибальд Литч]] |команда = [[Сандерленд (футбол клубы)|Сандерленд]] (1898–1997) |сыйымдылығы = 22 500 |рекордтық келушілер саны = 75 118 |габариттері = |алаң беті = |жүгіретін жол ұзындығы = |материалы = |сайты = |ортаққор = |позициялық карта = Ұлыбритания Англия |карта ені = }} '''Рокер Парк''' ({{lang-en|Roker Park}}) — [[Англия]]ның [[Сандерленд]] қаласындағы Рокер ауданында орналасқан футбол алаңы, 1898 жылдан 1997 жылға дейін [[Сандерленд (футбол клубы)|Сандерленд]] футбол клубының стадионы болды. Кейін клуб [[Стэдиум оф Лайт]]қа көшті. Стадионның соңғы сыйымдылығы шамамен 22 500 адамды құрады, оның тек шағын бөлігі ғана отырғызылатын орындардан тұрған. Бұрын бұл көрсеткіш әлдеқайда жоғары болған — көрермендердің рекордтық саны 75 118 адамға жеткен<ref>{{cite web |url=http://www.stadiumguide.com/rokerpark.htm|title=Roker Park|access-date=4 June 2025|work=The Stadium Guide|lang=en}}</ref>. == Тарихы == [[Сурет:Wearmouth Bridge to the Sea 2nd March 1967.jpg|thumbnail|left|Рокер Парк (жоғарғы сол жақта) 1967 жылы жоғарыдан түсірілген суретте бейнеленген.]] 1890-жылдары Сандерленд клубының сол кездегі төрағасы және оның ағасы клубқа жаңа, кеңірек стадион салуды шешті. Бұл стадион ол кезде клуб пайдаланған [[Ньюкасл Роуд (стадион)|Ньюкасл Роуд]] алаңының орнына салынуы керек болатын. Клуб Теннант мырзаға тиесілі ауыл шаруашылық жерін сатып алуға келіссөз жүргізді, ал келісім шарттарының бірі – бұл жерге жаңа стадионмен қатар үй де салынуы тиіс еді. Бұл үй салынбайынша, Сандерленд жер үшін жалдау ақысын төлеуді жалғастыруы керек болды. Жер сатып алынғаннан кейін бір жылдың ішінде Рокер Парк салынып бітті, ағаштан жасалған трибуналар небәрі үш айда тұрғызылды. Clock Stand трибунасында 32 саты болды, орындықтар қойылмады, бірақ қауіпсіздік үшін арнайы тосқауыл орнатылды. Алаңның шөбі Ирландиядан әкелінді және ол 38 жылға дейін қызмет етті. Дренаж мәселесін шешу үшін алаң ортасынан бұрыштарға қарай бір футтай еңіс жасалған. Алаңдағы алғашқы шара 1898 жылғы 12 тамызда өткен "Олимпиада ойындары мен оркестр сайысы" болды. Ал 1898 жылы 10 қыркүйекте Рокер Парк ресми түрде 6-шы Лондондерри маркизы Чарльз Вейн-Темпест-Стьюарттың қатысуымен ашылды. Алғашқы ойын [[Ливерпуль (футбол клубы)|Ливерпуль]] клубына қарсы жолдастық кездесу болды. Ойын 1:0 есебімен Сандерлендтің жеңісімен аяқталды, ал бұл стадионда соғылған ең алғашқы голдың авторы [[Джим Лесли]] болды<ref>{{cite news |first=Rob |last=Mason |url=https://www.chroniclelive.co.uk/sport/football/football-news/sunderlands-roker-park-remembered-roar-15147389 |title=Sunderland's Roker Park remembered - the roar, the stars, the big games 120 years after first match |website=Chronicle Live |date=13 September 2018 }}</ref>. Стадион көп ұзамай әйгілі "Рокердің күркіреуімен" танымал болды. Сол кездегі [[Тоттенхэм Хотспур|Тоттенхэм]] мен [[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия құрамасының]] капитаны [[Дэнни Бланчфлауэр]]: «Рокер Парктағы сол жойқын күркіреудің қарқындылығына ештеңе тең келмейді», – деп жазған<ref>{{Cite web |date=2019-06-01 |title=McPheat's feat |url=https://www.thenorthernecho.co.uk/sport/columnists/backtrack/backtrack/17668425.something-approaching-200-decibels-column-joins-roker-roar/ |access-date=4 June 2025 |website=The Northern Echo |language=en}}</ref>. 1912 жылы Рокер трибунасы бетонмен жабылды, ал 1913 жылға қарай стадион сыйымдылығы 50 000 адамға жетті. 1929 жылы ескі ағаштан жасалған бас трибуна бұзылып, оның орнына жаңа Бас трибуна салынды. Бұл жобаны атақты сәулетші [[Арчибальд Литч]] әзірледі. Оның танымал айқыш-ұйқыш үлгідегі торлы сәндік конструкциясы бүгінде [[Айброкс (стадион)|Айброкс]] ([[Рейнджерс (футбол клубы)|Рейнджерс]]), [[Хоум Парк]] ([[Плимут Аргайл]]) және [[Гудисон Парк]] ([[Эвертон (футбол клубы)|Эвертон]]) стадиондарынан да көрінеді. Бұл торлы конструкцияның кей бөліктері кейінірек Стэдиум оф Лайт автотұрағында бөлгіш ретінде қолданылды. Жаңа Бас трибунаны салу клубты банкрот болудың аз-ақ алдында қалдырды. Сол уақытта Рокер Парктың ресми сыйымдылығы 60 000 адам болғанымен, кей матчтарда көрермен саны 75 000-ға дейін жететін. 1930-жылдары құрылыс жұмыстары жалғасты және 1936 жылы Clock Stand трибунасы қайта салынды. 114 метр ұзындықтағы бұл құрылым ресми түрде сол кездегі Сандерленд клубының төрағасы сэр Уолтер Рейннің жұбайы Леди Рейннің қатысуымен ашылды. 1943 жылы, [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] кезінде, бір бомба алаңның дәл ортасына түсті, ал тағы бір бомба жақын маңда жарылып, бір полицейді өлтірді<ref>{{cite book |first=Anton |last=Rippon |title=Gas Masks for Goal Posts: Football in Britain during the Second World War |location=Stroud |publisher=Sutton |year=2007 |orig-year=2005 |url=https://books.google.com/books?id=raoTDQAAQBAJ&pg=PT79 |isbn=9780750940313 }}</ref>. 1952 жылы Рокер Парк Англияда [[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсеналдың]] [[Хайбери (стадион)|Хайбери стадионынан]] кейін жарықтандыру шамдары орнатылған екінші алаң болды. Бұл шамдар бастапқыда уақытша орнатылғанымен, маусым соңында сәттілік әкелгені анықталып, орнына тұрақты құрылымдар қойылды. [[Футболдан 1966 жылғы әлем біріншілігі|1966 жылғы Әлем біріншілігін]] Англия қабылдаған кезде, Рокер Парктағы Clock Stand трибунасы жаңартылды: жаңа орындықтар орнатылып, Фулвелл трибунасына шатыр салынды. Уақытша орындықтар да Фулвелл трибунасына қойылды. Әлем біріншілігі кезінде Рокер Парктың сыйымдылығы 40 310 адамды құрады. 1955 жылы Рокер Парк [[Футболдан Англия кубогы|Англия Кубогының]] жартылай финалының қайталау кездесуіне алаң болды. Ол ойында [[Йорк Сити]] мен кейін жеңімпаз атанған [[Ньюкасл Юнайтед]] кездесті. Ньюкасл 55 239 көрерменнің алдында 2–0 есебімен жеңіске жетті<ref>{{Cite web|url=https://www.11v11.com/matches/newcastle-united-v-york-city-30-march-1955-210704/|title=Newcastle United v York City, 30 March 1955|work=11v11.com|access-date=4 June 2025|lang=en}}</ref>. Сол маусымда Сандерленд те жартылай финалға шыққан болатын, бірақ [[Манчестер Сити]]ге 1–0 есебімен есе жіберді. 1970-жылдары Рокер Паркта тағы да бірқатар жақсартулар жүргізілді. Олар: жерасты суғарғыш жүйесін орнату, жарықтандыруды еуропалық стандартқа сәйкестендіру, электронды көрермен бақылау жүйесін енгізу және шатыр жабындысын жаңарту. Алайда 1980-жылдары клубтың нәтижелері нашарлап, (үшінші дивизионда ойнаған маусым да болды), стадион тозып, жағдайы нашарлай бастады. 1989 жылғы Хиллсборо апатының тергеуінен кейін сыйымдылық қатты қысқартылып, ең көп зиянды Рокер трибунасы көрді. 1990-жылдардың басында Тейлор баяндамасынан кейін Ағылшын футбол қауымдастығы барлық стадиондарды тек отырғыштармен жабдықтауды талап етті. Бұл Рокер Парктың сыйымдылығын қатты азайтар еді, ал Сандерленд Премьер-лига құрылуына дейінгі соңғы Бірінші дивизион маусымына (1990–91) қатысып, жоғарғы лигаға қайта оралуды мақсат тұтқан болатын (дегенмен, бұл тек 1995–96 маусымында жүзеге асты). Бірақ стадион орналасқан жер өте тар болғандықтан, оны кеңейту мүмкін болмады. Осы себепті төраға Боб Мюррей жаңа стадион салуға орын іздей бастады. 1992 жылы [[Nissan]] автозауытын маңындағы Вашингтон қаласында 48 000 орындық жаңа стадион салу жоспары жарияланды. Бұл стадион ойын-сауық кешенімен бірге салынуы тиіс еді. Алайда Nissan өз зауыты маңында мұндай кешен салынуына қарсы шығып, жоба іске аспай қалды. Ақыры бес жылдан кейін, 1997 жылы Сандерленд Монквиермуттағы жабылған шахта орнына салынған [[Стэдиум оф Лайт]]қа көшті. 1996–97 маусымы Рокер Парктағы соңғы маусым болды. Бұл Сандерлендтің Премьер-лигадағы алғашқы маусымы еді, бірақ клуб маусым соңында төменгі дивизионға түсіп қалды. Стадиондағы соңғы ресми ойын Эвертонға қарсы 3–0 есебіндегі жеңіс болды. Рокер Парк Премьер-лигада көрермендердің тұрып тамашалауына рұқсат етілген ең соңғы стадиондардың бірі болды. Одан кейін мұндай мүмкіндік тек [[Фулхэм (футбол клубы)|Фулхэмге]] ғана бұйырды, олар 2001 жылы Премьер-лигаға шыққан соң бір маусым бойы [[Крейвен Коттедж]]де тұрып тамашалау трибунасын сақтап қалды. Кейін екі маусым бойы [[Куинз Парк Рейнджерс]] клубымен [[Лофтус Роуд]] стадионын бөлісіп ойнап, қайтадан толық отырғыштармен жабдықталған Крейвен Коттеджге оралды. Рокер Парк стадионындағы қоштасу ойыны аяқталғаннан кейін, арнайы рәсім ұйымдастырылды. Сол кезде "ғасыр ойыншысы" атағына ие болған Чарли Хёрли алаң ортасындағы белгіні қазып алып, оны жаңа стадионға отырғызды. Кейін Рокер Парк бұзылып, оның орнына тұрғын үйлер кешені салынды. Рокер Паркті есте сақтау үшін көше атаулары былайша қойылды: Promotion Close, Clockstand Close, Goalmouth Close, Midfield Drive, Turnstile Mews және Roker Park Close<ref>{{cite book| last = Brett| first = Alan| author-link = Alan Brett| title = The Red Book of Varieties and Schemes| series = Lecture Notes in Mathematics| publisher = The people's history| year = 2000| volume = 1358| doi = 10.1007/b62130| isbn =1-902527-07-0| page= 10}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Англия стадиондары]] [[Санат:Стадиондар]] {{stadium-stub}} n1kjl70ko1vw1x06nh6sjy884i5btn7 1 760651 3480893 3478669 2025-06-18T04:23:40Z 1nter pares 146705 /* «Өрмек» операциясы → Өрмек операциясы */ Жауап беру 3480893 wikitext text/x-wiki == «Өрмек» операциясы → Өрмек операциясы == Мақала атауының « символынан басталғаны ұнамай тұр. Мақала атағанда да біз көбіне бұндай символдарды жазбай қоямыз. Мақаланы "Өрмек операциясы" деп жылжытсақ ше? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 22:09, 2025 ж. маусымның 5 (+05) :Жаңа атауын @[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ұсынған. Ақылдасып көріңіздер. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:49, 2025 ж. маусымның 5 (+05) ::Иә, «Өрмек» деген қандай да бір операцияның атауы болған соң осы атауды мен ұсындым. Украинша мен Орысша Уикипедияларда да осы формат қолданылыпты. Сосын осы мақаланың атауын өзгерту нәтижесінде бізде «[[Өрмек операциясы]]» деген айдатқыш бет пайда болды. Егер оқырмандар «Өрмек операциясы» деп іздейтін болса, онда осы айдатқыш арқылы керекті мақалаға бармай ма? -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 10:25, 2025 ж. маусымның 6 (+05) :::Һым. Сонда мақала атауында бұндай символ қолдану нормаға енді десек бола ма? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 01:35, 2025 ж. маусымның 7 (+05) ::::Ол жағын білмедім, бірақ бұндайды қолдану бұрыннан бар-ау. Жоғарыда дұрыс жазбаған сияқтымын, егер оқырмандар ''Өрмек операциясы'' іздейтін болса, онда сондай айдатқыш арқылы "«Өрмек» операциясы" мақаласына бару керек. -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 09:46, 2025 ж. маусымның 9 (+05) :::::@[[Қатысушы:Nurken|Nurken]], @[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]]. :::::Осыны да шешіп тастайық. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 09:23, 2025 ж. маусымның 18 (+05) fr2ddlc5g5r1itvjpqjtq894kcelve4 3480900 3480893 2025-06-18T04:41:24Z Nurtenge 93712 /* «Өрмек» операциясы → Өрмек операциясы */ 3480900 wikitext text/x-wiki == «Өрмек» операциясы → Өрмек операциясы == Мақала атауының « символынан басталғаны ұнамай тұр. Мақала атағанда да біз көбіне бұндай символдарды жазбай қоямыз. Мақаланы "Өрмек операциясы" деп жылжытсақ ше? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 22:09, 2025 ж. маусымның 5 (+05) :Жаңа атауын @[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ұсынған. Ақылдасып көріңіздер. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:49, 2025 ж. маусымның 5 (+05) ::Иә, «Өрмек» деген қандай да бір операцияның атауы болған соң осы атауды мен ұсындым. Украинша мен Орысша Уикипедияларда да осы формат қолданылыпты. Сосын осы мақаланың атауын өзгерту нәтижесінде бізде «[[Өрмек операциясы]]» деген айдатқыш бет пайда болды. Егер оқырмандар «Өрмек операциясы» деп іздейтін болса, онда осы айдатқыш арқылы керекті мақалаға бармай ма? -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 10:25, 2025 ж. маусымның 6 (+05) :::Һым. Сонда мақала атауында бұндай символ қолдану нормаға енді десек бола ма? [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 01:35, 2025 ж. маусымның 7 (+05) ::::Ол жағын білмедім, бірақ бұндайды қолдану бұрыннан бар-ау. Жоғарыда дұрыс жазбаған сияқтымын, егер оқырмандар ''Өрмек операциясы'' іздейтін болса, онда сондай айдатқыш арқылы "«Өрмек» операциясы" мақаласына бару керек. -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 09:46, 2025 ж. маусымның 9 (+05) :::::@[[Қатысушы:Nurken|Nurken]], @[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]]. :::::Осыны да шешіп тастайық. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 09:23, 2025 ж. маусымның 18 (+05) ::::::Соңғы шешімді шығаруға {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} бііткшілерін шақыру керек-ау. -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 09:41, 2025 ж. маусымның 18 (+05) dqvot7joj7fu08p2y03gmskcohoykp7 1 760660 3480747 3477840 2025-06-17T13:07:23Z Nurken 111493 /* Жаңа әрі мағынасыз тіл */ Жауап беру 3480747 wikitext text/x-wiki == Жаңа әрі мағынасыз тіл == {{@|Nurken}} шаломатсыз ба? Мағынасыз жаңа тіл ойлап таппақсыз ба ұлы мәртебелім?! Мында көп сөйлем дым түсініксіз. Әлде бұл халық шынымен жаппай сауатсыздана бастағанынан хабар бере ме? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 06:09, 2025 ж. маусымның 6 (+05) :Шалом алейхем. Аударатыным шынымен де онша емес еді. Біраз мақаламды шолып шығамын деген жоспарым бар. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:07, 2025 ж. маусымның 17 (+05) na07p0wbtqbkb1pi04ofjkris4ir491 3480874 3480747 2025-06-18T03:17:33Z Nurtenge 93712 /* Курск облысындағы шайқастар (2024 жылдан) → Курск облысындағы шайқастар (2024–2025) */ жаңа бөлім 3480874 wikitext text/x-wiki == Жаңа әрі мағынасыз тіл == {{@|Nurken}} шаломатсыз ба? Мағынасыз жаңа тіл ойлап таппақсыз ба ұлы мәртебелім?! Мында көп сөйлем дым түсініксіз. Әлде бұл халық шынымен жаппай сауатсыздана бастағанынан хабар бере ме? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 06:09, 2025 ж. маусымның 6 (+05) :Шалом алейхем. Аударатыным шынымен де онша емес еді. Біраз мақаламды шолып шығамын деген жоспарым бар. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:07, 2025 ж. маусымның 17 (+05) == Курск облысындағы шайқастар (2024 жылдан) → Курск облысындағы шайқастар (2024–2025) == Шайқас осы жылы біткен соң мақала атауын да ауыстырған дұрыс болар. -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 08:17, 2025 ж. маусымның 18 (+05) 9xyw16gwbrxhyof1o38frgq2ekwfxx8 3480891 3480874 2025-06-18T04:22:06Z 1nter pares 146705 /* Курск облысындағы шайқастар (2024 жылдан) → Курск облысындағы шайқастар (2024–2025) */ Жауап беру 3480891 wikitext text/x-wiki == Жаңа әрі мағынасыз тіл == {{@|Nurken}} шаломатсыз ба? Мағынасыз жаңа тіл ойлап таппақсыз ба ұлы мәртебелім?! Мында көп сөйлем дым түсініксіз. Әлде бұл халық шынымен жаппай сауатсыздана бастағанынан хабар бере ме? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 06:09, 2025 ж. маусымның 6 (+05) :Шалом алейхем. Аударатыным шынымен де онша емес еді. Біраз мақаламды шолып шығамын деген жоспарым бар. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 18:07, 2025 ж. маусымның 17 (+05) == Курск облысындағы шайқастар (2024 жылдан) → Курск облысындағы шайқастар (2024–2025) == Шайқас осы жылы біткен соң мақала атауын да ауыстырған дұрыс болар. -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 08:17, 2025 ж. маусымның 18 (+05) :{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 09:22, 2025 ж. маусымның 18 (+05) pe26baj4pvu1hw5sdpdp3hi8jj2jhaf 0 760719 3480797 3480569 2025-06-17T16:34:03Z Epoxa-HH 100258 қосымша ақпарат және сілтемелер 3480797 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Пелопоннес соғысы |бөлім = [[Ежелгі Грекия соғыстары]] |сурет = Пелопоннес соғысы бзд 431ж.png |сурет атауы = Б.з.д. 431 жылы одақтар: [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]] – сарғылт түспен, [[Пелопоннес одағы]] – жасыл түспен көрсетілген. |дата = Б.з.д. 431 – 404 жылдар |орын = Құрлықтағы [[Ежелгі Грекия|Грекия]], [[Эгей теңізі|Эгей теңізінің]] аралдары, [[Кіші Азия]], [[Сицилия]] |себеп = |нәтиже = [[Спарта|Спартаның]] жеңісі |статусы = |өзгерістер = [[Бірінші Афина теңіз одағы|Афина империясының]] құлдырауы |қарсылас1 = * Афина басшылық еткен [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос одағы]] |қарсылас2 = * Спарта басшылық еткен [[Пелопоннес одағы]] [[Ахемен әулеті|Парсы империясының]] қолдауымен |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = * [[Перикл]] * [[Клеон]] * [[Никий]] * [[Алкивиад]] |командир2 = * [[Архидам II]] * [[Брасид]] * [[Лисандр]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = Кем дегенде 18 070 жауынгер<ref>Strauss, Barry S. (1987). ''Athens After the Peloponnesian War: Class, Faction, and Policy, 403–386 BC''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-1942-3.</ref> }} '''Екінші Пелопоннес соғысы''' (б.з.д. 431–404), көбінесе жай ғана '''Пелопоннес соғысы''' ([[Ежелгі грек тілі|көне грекше]]: Πόλεμος τῶν Πελοποννησίων, транслитерациясы: Pólemos tō̃n Peloponnēsíōn) деп аталады, бұл [[Ежелгі Грекия|грек әлеміндегі]] үстемдік үшін [[Ежелгі Афина|Афина]] мен [[Спарта]] және олардың одақтастары арасында болған соғыс. Соғыс [[Ахемен әулеті|Парсы империясының]] Спартаға қолдау көрсету арқылы араласқанға дейін шешілмей тұрды. [[Лисандр]] бастаған Спарта флоты (Парсыдан алынған субсидиялармен салынған) ақырында Афинаны жеңіп, Грекиядағы [[Спартаның гегемониясы|Спартаның гегемония]] кезеңін бастады. Ежелгі Афина мен Спарта сияқты [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасында ежелден бері қайшылықтар болған. Бұл қайшылықтардың едәуір бөлігі мемлекеттердің [[Саяси жүйе|саяси құрылымдарының]] айырмашылығынан туындады. Ежелгі Афина [[демократия]] ретінде танылса, Спартада билік [[Олигархия|олигархияның]] қолында болды. Одақтас [[Полис (ежелгі қала)|полистерде]] екі жақ та өздеріне ұқсас мемлекеттік жүйені орнықтыруға тырысты. Саяси қайшылықтарды тіпті халықтың шығу тегі де ушықтырды: афиналықтар (сондай-ақ олардың көптеген одақтастары) [[Ионийлықтар|ионийліктер]] болса, ал спарталықтар мен олардың одақтастары негізінен [[Дорийлықтар|дорийліктер]] еді. Тарихшылар әдетте соғысты үш кезеңге бөледі.<ref>[https://academic.mu.edu/meissnerd/thucydides.html Thucydides and the Peloponnesian War] ''academic.mu.edu''.</ref><ref>Deepak Malhotra. [https://www.library.hbs.edu/working-knowledge/what-historys-biggest-wars-teach-us-about-leading-in-peace What History's Biggest Wars Teach Us About Leading in Peace] ''HBS Working Knowledge''.</ref> Бірінші кезеңі (б.з.д. 431–421) Спарта патшасы [[Архидам II|Архидам II-нің]] атымен аталған Он жылдық соғыс немесе [[Архидам соғысы]] деп аталды; ол [[Пелопоннес одағы|Пелопоннес лигасының]] (Спартаның одақтастары желісі) толық [[гоплит]] әскерімен [[Аттика|Аттикаға]] бірнеше рет басып кірді. Афинаның [[Ұзын қабырғалар|Ұзын қабырғалары]] бұл стратегияны тиімсіз етті, ал [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасындағы]] Афинаның қуатты флоты Пелопоннес жағалауына шабуыл жасап, Спартаға қарсы көтерілістерді өршітуге тырысты. Б.з.д. 421 жылы [[Никий бітімі]] жасалып, ол б.з.д. 413 жылға дейін созылды. Бұл уақытта бірнеше делдалдық шайқастар болды, оның ішінде б.з.д. 418 жылы Спарта [[Элида]], [[Мантинея]] (екеуі де бұрынғы Спарта одақтастары), [[Аргос]] және Афинадан құралған біріккен әскерді жеңген [[Мантинея шайқасы]]. Ең маңызды оқиға — б.з.д. 415–413 жылдар аралығындағы [[Сицилия жорығы]] болды, онда Афина Спартаның одақтасы [[Сиракузы|Сиракузыны]] басып алмақ болып, өзінің флотын дерлік толықтай жоғалтты. Сицилия апаты соғыстың үшінші кезеңін (б.з.д. 413–404), яғни [[Декелея соғысы|Декелея соғысы немесе Иония соғысы]] деп аталатын кезеңді бастады. Бұл кезде Парсы империясы Спартаны қолдап, [[Грек-парсы соғыстары|Парсы соғыстары]] аяқталғаннан кейін Делос лигасына қосылған [[Кіші Азия|Кіші Азиядағы]] грек қалаларының үстемдігін қайтарып алмақ болды. Парсы қаржысының көмегімен Спарта Лисандр басқарған үлкен флот жасақтап, Эгей теңізінде, әсіресе б.з.д. 405 жылы [[Эгоспотамос шайқасы|Эгоспотамоста]], бірқатар шешуші жеңістерге жетті. Келесі жылы Афина берілу актісіне қол қойып, бүкіл империясынан айырылды. Лисандр [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасының]] бұрынғы мүшелеріне, соның ішінде Афинаға, қуыршақ [[Олигархия|олигархияларды]] орнатып, Афинада бұл режим «[[Отыз тиран]]<nowiki/>» деп аталды. Пелопоннес соғысынан кейін он жылдан соң [[Коринф соғысы]] (б.з.д. 394–386) басталды; ол нақты шешімсіз аяқталғанымен, Афинаның Спартадан тәуелсіздігін қалпына келтіруге көмектесті. Пелопоннес соғысы ежелгі грек әлемін өзгертті. Соғысқа дейін Грекияның ең күшті қала-мемлекеті болған Афина дерлік толық бағындырылған күйге түсті, ал Спарта Грекияның жетекші билеуші мемлекет ретінде орнықты. Соғыстың экономикалық шығындары бүкіл Грекияға әсер етті, Пелопоннес аймағында кедейшілік жайлап, Афина күйреп, соғысқа дейінгі дәуірдегі әл-ауқатын ешқашан қалпына келтіре алмады.<ref name=":0">Kagan, Donald (2003). ''The Peloponnesian War''. New York: Viking Press. ISBN 978-0-670-03211-2.</ref><ref name=":1">Fine, John V. A. (1983). ''The Ancient Greeks: A Critical History''. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press. ISBN 978-0-674-03314-6.</ref> Сонымен қатар, соғыс грек қоғамына да астарлы өзгерістер әкелді. Демократиялық Афина мен олигархиялық Спарта арасындағы қақтығыс, олардың әрқайсысы басқа мемлекеттердегі өздеріне ыңғайлы саяси топтарды қолдағандықтан, грек әлемінде соғысты жиі оқиғаға айналдырды. [[Ежелгі Грекия әскери ісі|Ежелгі грек соғысы]] бастапқыда шектелген әрі формалды сипатта болғанымен, Пелопоннес соғысы [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасындағы жаппай қырғынға айналып, зорлық-зомбылыққа толы болды. Діни және мәдени тыйымдарды бұзып, ауыл шаруашылығын күйретіп, бүтіндей қалаларды қиратып, Пелопоннес соғысы б.з.д. V ғасырдың және Грекияның [[Классикалық Грекия|алтын дәуірінің]] қайғылы аяқталуын көрсетті.<ref name=":0" /> == Тарихи дереккөздер == {{Multiple image | direction = vertical | width = 250 | image1 = Thukydides.jpg | caption1 = [[Фукидид]] | image2 = Houghton STC 24058 (B) - Thucydides.jpg | caption2 = "Пелопоннес соғысының сегіз кітабы", авторы — [[Фукидид|Фукидид Олор ұлы]]. Түпнұсқа грек тілінен тура әрі мұқият аударған — марқұм Девоншир графының хатшысы [[Томас Гоббс]]» ([[Хоутон кітапханасы]]). | align = right | perrow = 2 | total_width = | caption_align = center }} Пелопоннес соғысы — замандастарының айтарлықтай көп куәгерлік деректері сақталған алғашқы әскери қақтығыс. Бұл соғыстың негізгі тарихи дереккөзі — [[Фукидид|Фукидидтің]] «''[[Тарих (Фукидид)|Пелопоннес соғысының тарихы]]''» атты еңбегі. Оның еңбегі тарихи ғылымның дамуына зор ықпал етіп, Пелопоннес соғысын және сол кездегі әлемді қазіргі заманда қалай қабылдайтынымызға айтарлықтай әсер етті.<ref>''Дж. В. А. Файн'' Древние греки: критическая история, с. 442</ref> Ол бұл еңбегін соғыс басталысымен жаза бастағанын, деректерін тікелей куәгерлерден алғанын және өзі де көрген оқиғаларды қамтығанын атап көрсетеді. Соғыстың алғашқы кезеңінде шайқасқан афиналық болған Фукидид б.з.д. 423 жылы жер аударылып, өмірінің қалған бөлігін Пелопоннес аймағында өткізіп, деректер жинап, еңбегін жазумен айналысты. Ғалымдар Фукидидті сенімді әрі екі жаққа да бейтарап деп санайды.<ref name=":1" /> Бір ерекшелігі — оның еңбегіндегі ұзақ баяндамалар, олардың өзі де бұл сөздердің дәлме-дәл жазбасы емес, жалпы айтылған ойларды өз түсінігімен жеткізгенін мойындайды.<ref>Morley, Neville (13 September 2021). [https://books.google.kz/books?id=mPk_EAAAQBAJ&dq=thucydides+reliability&pg=PA43&redir_esc=y#v=onepage&q=thucydides%20reliability&f=false "Thucydides Legacy in Grand Strategy".] In Balzacq, Thierry; Krebs, Ronald R. (eds.). ''The Oxford Handbook of Grand Strategy''. Oxford University Press. pp. 41–56. ISBN 978-0-19-257662-0.</ref> Еңбек соғысқа дейінгі бірнеше жылды қамтып, оның басталу себептерін түсіндіріп, содан кейін оқиғаларды жыл сайын баяндайды. Фукидид еңбегінің басты кемшілігі — оның толық аяқталмағаны: мәтін б.з.д. 411 жылы соғыстың аяқталуынан жеті жыл бұрын үзіліп қалады. Бұл оқиғаны Фукидидтің замандасы [[Ксенофонт]] жалғастырды, оның «[[Грек тарихы]]<nowiki/>» еңбегінің бірінші кітабында баяндалды. Ксенофонттың еңбегі — Фукидидтің дәстүрлі түсінігіндегі «тарих» емес, керісінше оқиғалармен таныс оқырманға арналған [[Естеліктер|естеліктерге]] ұқсайды. Бұл еңбек Фукидидтің соңғы сөйлемінен бірден басталып, соғыстың аяқталуы мен оның салдарын баяндайды. Афинада дүниеге келген [[Ксенофонт]] әскери қызметін [[Жалдамалы сарбаз|жалдамалы]] [[Жалдамалы сарбаз|сарбаз]] ретінде [[Ахемен әулеті|Парсы империясында]] және [[Кіші Азия]], [[Фракия]] мен Грекияда Спарта жағында соғысып өткізді. Осы әрекеттері үшін Афинадан қуылып, Спартада өмір сүрді, онда соғыстан шамамен 40 жыл өткен соң «[[Грек тарихы|Грек тарихын]]<nowiki/>» жазды. Оның еңбегі әдетте Спартаға бүйрегі бұрады деп есептеледі.<ref>Gatto, Martina. [https://bmcr.brynmawr.edu/2022/2022.04.23/ "Review of: Xenophon and Sparta".] ''Bryn Mawr Classical Review''. ISSN 1055-7660</ref> Ксенофонттың еңбегі өте біржақты және өзіне жағымсыз ақпаратты жиі елемейді; мысалы, Эллада тарихында үлкен рөл атқарған [[Пелопид]] пен [[Эпаминонд]] туралы мүлдем дерлік айтпайды. Сондықтан тарихшылар оның еңбегін аса сақтықпен пайдаланады. Қалған көне еңбектер соғыс туралы кейінірек жазылған және бізге тек үзінділер күйінде жеткен. Сицилиялық тарихшы [[Диодор Сицилиялық]] өзінің «[[Тарихи кітапхана|Тарихи кітапханасының]]<nowiki/>» 12 және 13-кітаптарында соғыс туралы қысқаша баяндама ұсынады. Б.з.д. I ғасырда жазылған бұл еңбектердің дереккөзі соғыстан кейінгі ғасырда жазылған [[Эфор Кималық|Эфордың]] әмбебап тарихы болған деген пікір бар, бірақ бұл еңбек қазіргі уақытта [[Жоғалған ежелгі шығармалар|жоғалған]]. Оның еңбегі тарихшылар тарапынан түрліше бағаланады, бірақ оның басты құндылығы — [[Ксенофонт|Ксенофонттың]] баяндауынан бөлек оқиғалардың өзге қырын ұсынатын жалғыз шығарма болуы. Рим-грек тарихшысы [[Плутарх]] өзінің «[[Салыстырмалы өмірнамалар (Плутарх)|Салыстырмалы өмірнамалар]]<nowiki/>» соғыстағы төрт ірі қолбасшының ([[Перикл]], [[Никий]], [[Алкивиад]] және [[Лисандр]]) өмірбаянын жазды. Плутархтың басты назары осы адамдардың мінезі мен адамгершілігіне аударылғанымен, ол соғыс барысына қатысты басқа дереккөздерде кездеспейтін кейбір мәліметтерді де келтіреді. Плутарх бірінші кезекте өмірбаяншы және моралист болғанымен, қазіргі заманғы тарихшылар оның еңбектерінен пайдалы ақпарат алады. Б.з. I ғасырында жазылған бұл еңбегін Плутарх қазіргі кезде жоғалып кеткен деп есептелетін ертеректегі еңбектерге сүйене отырып жазған. Соғыс туралы мәліметтердің шектеулі бөлігі [[эпиграфика]] мен [[Археология|археологиядан]] алынады, мысалы, [[Амфиполь]] қабырғалары мен [[Брасид|Брасидтың]] қабірі, олар XX ғасырда қазылып алынған. Соғыс кезінде салынған кейбір ғимараттар мен өнер туындылары біздің заманымызға дейін сақталған, мысалы, Афинадағы [[Эрехтейон]] ғибадатханасы мен Гегесоның құлпытасы. Бұлар әскери әрекеттер туралы ақпарат бермегенімен, соғыс кезіндегі азаматтық өмірді көрсетеді. Афиналық [[Аристофан|Аристофанның]] бірнеше пьесалары (әсіресе «[[Бейбітшілік (комедия)|Бейбітшілік]]<nowiki/>» пен «[[Лисистрата]]<nowiki/>») соғыс кезінде жазылып, сол дәуірде қойылған, бірақ олар тарихи емес, сатиралық шығарма ретінде саналады. == Пентеконтаэтия (елужылдық кезең) == [[Фукидид]] Спарта Пелопоннес соғысын б.з.д. 431 жылы «афиналықтардың күшеюінен қорыққаны үшін» бастаған деп есептеді, өйткені ол кезде «Афина Элладаның көп бөлігін бағындырып үлгерген еді».<ref name=":2">[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200&redirect=true "Thucydides, The Peloponnesian War, Book 1, chapter 1"] ''www.perseus.tufts.edu''.</ref> Шынында да, Пелопоннес соғысы басталар алдындағы елу жылдық кезең Афинаның Жерорта теңізіндегі ең күшті мемлекетке айналуымен ерекшеленді. Афина империясы бастапқыда Делос аралында қазынасы орналасқан Делос лигасы деп аталатын шағын полистер тобы ретінде құрылды — бұл лига грек-парсы соғыстарының аяқталғанын қамтамасыз ету мақсатында құрылған еді. Б.з.д. 480 жылы [[Парсылардың Грекияға екінші басып кіруі|парсылардың Грекияға басып кіруін]] тойтарып, [[Ежелгі Афина|Афина]] тез арада [[Иония]] мен [[Эгей аралдары|Эгей]] [[Эгей аралдары|архипеллагында]] парсыларға тәуелді аймақтарда [[Ахемен әулеті|Парсыларға]] қарсы соғысты жалғастырған грек мемлекеттерінің одағының көшбасшысына айналды. Мұның соңы Афинаның бірте-бірте империяға айналу кезеңімен аяқталды. Бұл кезең Фукидид атаған [[Пентеконтаэтия]] («елу жылдық») деп аталады. Афина парсыларға қарсы агрессивті соғыс жүргізіп, басқа қалаларға үстемдік ете бастады - Афина бастапқыда [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасында]] көшбасшы рөлінде болса, кейінірек ол өз билігіне Спарта мен оның одақтастарынан басқа бүкіл Грекияны қаратты да, тарихта «Афиналық империя» деп аталатын кезең басталды.<ref name=":1" /> Ғасырдың ортасында парсылар [[Эгей теңізі]] жағалауындағы иеліктерінен бас тартуға мәжбүр болып, олар Афинаға тәуелді болды. Сонымен қатар, Афинаның күші едәуір өсті: бұрынғы тәуелсіз одақтастары тәуелді мемлекеттерге айналып, алым-салық төлеуге міндетті болды. Бұл қаражат Афинаға қуатты флот ұстауға мүмкіндік берді, ал ғасырдың ортасынан бастап ол қаладағы ауқымды қоғамдық ғимараттар салуға және қаланы көріктендіруге де пайдаланылды, бұл өз кезегінде наразылық туғызды.<ref name=":0" /> Афина мен Пелопоннес мемлекеттері (оның ішінде Спарта) арасындағы қайшылықтар Пентеконтаэтияның басында-ақ басталды. Парсылар Грекиядан кеткеннен кейін, Спарта Афина қабырғаларын қалпына келтіруге жол бермеуге тырысты (қабырғасыз Афина құрлықтық шабуылдарға осал болып, Спартаға тез бағынар еді), бірақ бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Фукидидтің айтуынша, спартандықтар сол кезде ешқандай шара қолданбағанымен, олар «өз мақсаттарына жете алмағандарына іштей қатты қапаланды». Мемлекеттер арасындағы қақтығыс б.з.д. 465 жылы Спартада [[Илоттар|илоттардың]] көтерілісі кезінде қайтадан басталды. Спартандықтар бұл көтерілісті басуға барлық одақтастарынан, оның ішінде афиналықтардан да көмек сұрады. Афина 4000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын әскер жіберді, бірақ олар келгеннен кейін Спарта «көмек қажет емес» деп, афиналықтарды үйлеріне қайтарып жіберді (қалған одақтастар қала берді). Фукидидтің айтуынша, спартандықтар афиналықтардың көтерілісшілер жағына өтіп кетуінен қауіптеніп, олардан бас тартты. Бұған ашынған Афина Спартамен одағын бұзды. Ақыры көтерілісші илоттар өлтірілмеу және жер аударылу шартымен берілуге мәжбүр болды; Афина оларды [[Коринф шығанағы|Коринф шығанағының]] ең тар жерінде орналасқан стратегиялық маңызды [[Навпакт]] қаласына қоныстандырды.<ref name=":2" /> Бұл оқиғалардың нәтижесінде ашынған афиналықтар Спартамен одақтан шығып, оның ежелгі қарсыласы [[Аргос|Аргоспен]] және [[Фессалия|Фессалиямен]] одақ құрды. Б.з.д. 459 жылы Афина Пелопоннес одағына кіретін көршілері — [[Мегара]] мен [[Коринф]] арасындағы соғысты пайдаланып, Мегарамен одақ келісімін жасады. Осылайша, афиналықтар Коринф мойнағы мен Коринф шығанағында стратегиялық маңызды тірекке ие болды; бұған қоса, Афинаның [[Беотия|Беотиядағы]] ықпалы артты. Мұның бәрі Спартаның соғысқа кіруіне әкеліп соқты және «[[Бірінші Пелопоннес соғысы]]<nowiki/>» деп аталатын 15 жылдық қақтығыс басталды. Бұл соғыста Афина Аттиканың сыртындағы құрлықтық Грекияда өз иеліктерінен (оның ішінде Мегара мен Беотия) бас тартып, Спартаның бақылауына беруге мәжбүр болды, дегенмен Афина одағы құрамында [[Эгина]] аралы қала берді. Б.з.д. 446/445 жылғы қыста қол қойылған «[[Отыз жылдық бейбітшілік|Отыз жылдық бейбітшілікпен]]<nowiki/>» ресми түрде аяқталды<ref>Bagnall, Nigel (2006). ''The Peloponnesian War: Athens, Sparta and the Struggle for Greece''. New York: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-34215-9.</ref> және екі мемлекетке де өз одақтастарына бақылау жүргізу құқығын мойындады.<ref name=":0" /> == Бейбітшілік келісімін бұзылуы == Афина Эгей теңізі алабында өз үстемдігін орнатып, Қара теңіз маңындағы ықпалын күшейтіп жатқанда, Спарта мен оның одақтастары афиналықтардың іс-әрекеттеріне әзірге төзімділік танытты. Алайда, қуатты флоты мен мол ресурстары бар Афина [[Ұлы Грекия|Ұлы Грекияға]] (Оңтүстік Италия мен Сицилияға) ықпалын күшейте бастады. Афинаның батысқа қарай жылжуы Коринф үшін өлім қаупін төндірді, өйткені оның бүкіл саудасы батыс бағытында жүргізіліп келді, бұл Спартаның оқшаулануына және жалпы Пелопоннес одағына ауыр соққы болып тиді. Бұған не Спарта, не Коринф шыдай алмай, Афина экспансиясына қарсы барынша күшті шаралар қолдана бастады. Отыз жылдық бітім алғаш рет б.з.д. 440 жылы сынға түсті. Сол жылы Афинаның қуатты одақтасы [[Самос]] [[Самос соғысы|Афинаға қарсы көтеріліс жасады]]. Көтерілісшілер тез арада парсы [[Сатрап|сатрапынан]] қолдау тапты, ал Афина империясы бойынша көптеген көтерілістер шығу қаупіне тап болды. Спарта, егер араласпақ болса, империя тағдырын шешетін үлкен соғыстың басталуына себепші болар еді. Сондықтан Спарта өз одақтастарының құрылтайын шақырып, Афинамен соғыс мүмкіндігін талқылады. Спартаның қуатты одақтасы Коринф соғысқа араласуға қарсы болды, құрылтай Афинаға қарсы соғыс ашпауға дауыс берді. Афиналықтар көтерілісті басты, сондықтан бейбітшілік сақталды.<ref name=":0" /> Соғысқа тікелей себеп болған оқиғалар Афина мен Коринф арасындағы қатынастарға байланысты еді. Коринф өз отары — Керкирадан жеңілгеннен кейін, [[Керкира]] ешбір жаққа одақтас болмаған теңіз алпауыты болғандықтан, Коринф одақтас флот құра бастады. Бұл Афинаны алаңдатты, Керкира Афинадан көмек сұрап одақтасуды ұсынды. Афина [[Керкира]] мен Коринфпен келіссөздер жүргізіп, Керкирамен қорғаныс одағына кірді. [[Сибота шайқасы|Сибота шайқасында]] Афинаның бірнеше кемесі Коринф флотына Керкирааны басып алуға жол бермей, маңызды рөл атқарды. Отыз жылдық бейбітшілікті сақтау үшін Афина кемелеріне Коринф Керкираға басып кірмейінше соғысқа араласпауға бұйрық берді. Алайда Афина кемелері шайқасқа араласып, қосымша афиналық [[Трирема|триремалардың]] келуі Коринфті өз жеңісін пайдаланып кетуден бас тартуға мәжбүр етті, сол арқылы Керкира мен Афина флотын түгелдей құтқарды.<ref name=":2" /> Осыдан кейін Афина өзінің одақтасы әрі Коринфтың отары болған [[Халкидики]] түбегіндегі [[Потидея|Потидеяға]] қабырғаларын бұзуды, кепілдікке адамдарды Афинаға жіберуді, Коринф магистраттарын қызметтен босатып, Коринфтен жаңа магистраттарды қабылдамауды бұйырды.<ref name=":2" /> Бұған ашынған Коринф Потидеяны көтеріліске шақырып, көтерілсе оларды қолдайтынын айтты. [[Потидея шайқасы]] кезінде Коринф Потидеяға жасырын әскер жіберіп көмек көрсетті. Бұл іс жүзінде Отыз жылдық бейбітшілікті бұзу еді, өйткені ол келісім бойынша Делос лигасы мен Пелопоннес лигасы бір-бірінің ішкі ісіне араласпауы тиіс болатын. Бұдан әрі жағдайды ушықтырған оқиға Афинаның б.з.д. 433/2 жылы Мегара азаматтарына (бірінші Пелопоннес соғысынан кейін Спартаға қайтадан қосылған одақтас қала) сауда [[Санкция|санкцияларын]] енгізуі болды. Мегаралықтардың Гиера Оргас жерін қорлады деген айып тағылған еді. Бұл санкциялар, [[Мегаралық псефизм]] деп аталады, [[Фукидид]] тарапынан назарға алынбаған, алайда кейбір заманауи экономикалық тарихшылар Мегараның гүлденген Афина империясымен сауда жасауына тыйым салу Мегараға экономикалық күйреу әкелетінін айтып, бұл санкцияларды соғыстың негізгі себептерінің бірі ретінде қарастырады.<ref name=":1" /> Афинаны соғыстың басталуына кінәлі деп санайтын тарихшылар осы оқиғаны басты себеп ретінде көрсетеді.<ref>Buckley, Terry (2010). ''[https://search.worldcat.org/title/428731372 Aspects of Greek History 750–323 BC: A Source-Based Approach]'' New York: Routledge. ISBN 978-0-415-54976-9.</ref> Мәселе мынада еді: енді Афина мегаралық прецедентті пайдаланып, кез келген сылтаумен басқа мемлекеттердің кемелеріне өз порттарын жаба алатын еді. Осылайша, соғыссыз-ақ, Афина қалаған қалаға өз шарттарын қабылдатқызып, жеңілдіктерге қол жеткізе алатын еді. Спарта үшін кеме қатынасы еркіндігін сақтау аса маңызды болды, өйткені оның күшті флоты жоқ болатын. Спартадан келген бірнеше делегация бір ғана мәселені қайта-қайта көтеріп отырды — мегаралық псефизманы дереу жоюды талап етті. Спартаға қарсы мегаралық декретті ресми түрде жою емес, тек оның орындалмауы да жеткілікті еді. Бұл жағдайда бұл ақылға қонымды ымыралы шешім болар еді. Дәл осы кезеңде белгісіз жағдайда Мегарада Спартаға жіберілген афиналық елші қаза тапты. Содан кейін Афина халық жиналысы Мегараға соғыс жариялау туралы шешім қабылдады, ал мегаралық псефизманы жою мәселесі енді қозғалмады.<ref>Александр Кравчук. [https://www.goodreads.com/book/show/5380157 Перикл и Аспазия]</ref> Коринфтің өтінішімен 432 жылы Спартада Пелопоннес лигасының мүшелері, әсіресе Афинаға наразылық білдіргендер, Спарта жиналысына шақырылып, өз шағымдарын жеткізді. Бұл жиында шақырылмаған Афина делегациясы да сөз сөйлеуге рұқсат сұрап, ақыры Афиналықтар мен Коринфтіктер арасындағы пікірталасқа ұласты. Фукидидтің айтуынша, Коринфтіктер Спартаның осы уақытқа дейін әрекетсіздігін айыптап, егер Спарта әрекетсіз қала берсе, оның өзіне одақтассыз қалып, Афинаның ықпалына түсуі мүмкін екенін ескертті.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.68.1&redirect=true "Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 68"] ''www.perseus.tufts.edu''.</ref> Бұған жауап ретінде Афиналықтар Спарталықтарға Афинаның соғыс кезіндегі жетістіктері мен Парсыға қарсы күресін еске салып, мұндай қуатты мемлекетпен соғысудың қауіпті екенін айтып, Отыз жылдық бейбітшілікте көзделгендей аралық сотқа жүгінуді ұсынды.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.73.1&redirect=true "Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 73"] ''www.perseus.tufts.edu''.</ref> Осыдан кейін барлық одақтас елдердің елшілері жиналыстан шығып кетті. Спартандықтар өзара соғыстың артықшылықтары мен кемшіліктерін саралай бастады. Патша [[Архидам ІІ]] бірінші дәрежелі әскери алпауытымен соғыстың нәтижесі бұлыңғыр болғандықтан, абайлап саясат ұстануға шақырды. Ол қуатты флот болмаған жағдайда дипломатиялық жолмен әрекет етуге, одақтың экономикалық және әскери күшін арттыруға кеңес берді. Ол соғысқа қарсы шықса да, соғысқа құмар [[эфор]] [[Сфенелаид|Сфенелаидтың]] пікірі Спарта [[Экклезия (Спарта)|экклезиясында]] басым түсті - ол дереу соғыс жариялап, күтпеген жерден жеңіске жетуді, сөйтіп одақтық борышын орындауды ұсынды.<ref>De Sainte Croix, Geoffrey Ernest Maurice (1989). ''The Origins of the Peloponnesian War''. London: Duckworth Books. ISBN 978-0-7156-1728-1.</ref> Ақыры, Спарта жиналысы Афиналықтардың бейбітшілікті бұзды деп айыптап, соғыс жариялады.<ref name=":0" /> Афинаға бірнеше ультиматум қойылды, олардың ішінде әдейі орындалмайтын талаптар болды: [[Алкмеонидтер]] әулетін қуып жіберу ([[Перикл|Периклдің]] анасы осы әулеттен шыққан, оған үнемі «Килон қарғысы» деп аталатын оқиға еске салынып отырды), Афина теңіз одағын тарату, [[Потидея]] қоршауын тоқтату, Эгина тәуелсіздігін мойындау және Мегараға Афинамен сауда жасауға тыйымды алып тастау. == Архидам соғысы == Қақтығыстың алғашқы кезеңі (б.з.д. 431–421 жылдар) тарихнамада дәстүрлі түрде [[Архидам соғысы]] деп аталады. Бұл атау Пелопоннес одағының біріктірілген әскерлеріне қолбасшылық жасаған спартан патшасы Архидам II-нің есімімен байланысты. Спарта мен оның одақтастары (Коринфтен басқа) негізінен құрлықта соғыс жүргізуге қабілетті еді және оларды жеңу өте қиынға соғатын (әсіресе аңызға айналған [[Спарта әскері]] арқасында). Олар өте үлкен әскер жинай алатын еді; одақ көшбасшысы ретінде спартандықтар керемет жауынгерлер ретінде танымал еді. Ал Пелопоннес одағының флоты афиндық флоттың үштен бір бөлігіне ғана тең болып, оған қарсы тұра алмайтын. Афина империясы Аттика түбегінде, яғни Грекияның құрлықтық бөлігінде орналасса да, [[Эгей теңізі|Эгей теңізіндегі]] аралдарға дейін таралған еді. Осыған байланысты олар басқа стратегия дайындады. Афина өз байлығын осы аралдардан алынатын алым-салықтан жинады. Афина империясы теңіз флоты арқылы өз билігін сақтап тұрды. Сондықтан екі жақтың да шешуші шайқас жүргізуге мүмкіндігі аз болды. [[Архидам соғысы]] кезінде Спартаның стратегиясына сәйкес алдымен Аттикаға басып кіріп, Афина маңындағы жерлерге шабуыл жасап, жерлерді ойрандап, шешуші шайқаста афиндік әскерді талқандауды көздеді. Бұл шабуылдар Афинаның айналасындағы егістік жерлерді қиратты, бірақ Афина теңізге шығатын жолдарын сақтап қалды да, айтарлықтай зардап шеккен жоқ. Аттика халқы өз фермаларын тастап, Афинаны порт [[Пирей|Пиреймен]] жалғайтын [[Ұзын қабырғалар]] ішіне көшті. Соғыстың алғашқы жылының соңында [[Перикл]] өзінің әйгілі «[[Периклдің жерлеу сөзі|Жерлеу сөзін]]<nowiki/>» айтты (431 ж. б.з.д.). Соғыс Спарта одақтастары — [[Фивы (Грекия)|Фивылықтардың]] — [[Платея]] атты шағын қалаға 431 жылы 4 сәуірде күтпеген шабуылынан басталды.<ref>[https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.73095/page/n513/mode/2up?view=theater "Peloponnesian War"] The Encyclopaedia Britannica Vol Xvii</ref> Бұл қала [[Беотия|Беотияда]] орналасқанымен, ежелден Афинаның одақтасы еді. Ал фивылықтар Платеяны өз бақылауына өткізіп алмаса да, ең болмағанда оны [[Беотия одағы|беотиялық қалалар одағына]] қайтаруды көздеді. Қала қабырғалары соғыссыз уақыттағыдай күзетсіз болғандықтан, фивылықтардың 300-ден аса жауынгері мен екі [[беотарх]] басшылық еткен жасақ жасырын кіріп, платеяліктерді басқа беотиялық қалалармен одақтас болуға шақырды. Шабуылдаушылар бастапқыда тым агрессивті әрекет жасамады, тек базар алаңын басып алып, жергілікті жақтастарының қолдауына сенім артқандай болды. Дегенмен, олардың есебі дұрыс шықпады: платеяліктер қайта топтасып, беотиялықтардың саны аз екенін білген соң шабуылға шықты. Қысқа түнгі ұрыста фивылықтардың бір бөлігі жойылды, бір бөлігі қаладан шығып кете алды, ал қалған көпшілігі (180 адам) тұтқынға алынды. Негізгі фивы күштері кейінірек келіп жеткенде, олар қаланың айналасын тастап кетуге мәжбүр болды, бірақ тұтқындардың өмірі сақталады деген шарт қойылды. Фивылықтар кеткеннен кейін платеяліктер келісімді бұзып, тұтқындарды түгелдей өлтіріп тастады. Б. з. д. 431 жылдың мамыр айында пелопоннес әскерінің алпыс мыңдық жасағы Аттикаға басып кіріп, Афинаның айналасындағы жерлерді ойрандады. Б. з. д. 427 жылға дейін осындай шабуылдар жыл сайын (б. з. д. 429 жылдан басқа жылдары) қайталанып отырды, бірақ олардың әрқайсысы шамамен үш аптаға ғана созылды; ең ұзақ шабуыл (б. з. д. 430 жылы) қырық күнге ғана жалғасты. Оның себебі пелопоннес әскері бұрынғы [[гоплит]] соғыстарының дәстүріне сай негізінен азаматтық жасақ болғандықтан, сарбаздар үйіне оралып, егін жинауға қатысуы тиіс еді. Бұған қоса, спарталықтардың илоттарды (құлдарды) үнемі бақылауда ұстауы қажет болды, өйткені Спарта әскерлерінің ұзақ уақыт бойы болмауы олардың көтерілісіне әкеліп соғуы мүмкін еді. Афиналықтардың стратегиясын бастапқыда [[стратег]] [[Перикл]] басқарды. Ол Афиналықтарға Спартаның әлдеқайда көп әрі жақсы дайындалған [[Гоплит|гоплиттерімен]] ашық шайқастан аулақ болып, оның орнына Афина қарсыласынан айтарлықтай көп және жақсы дайындалған флотын соғыстың негізгі құралы ретінде пайдалануы тиіс болды. Жау шапқыншылығы болған жағдайда Аттикадағы ауылдық аймақтардың тұрғындары үйлерін тастап, Афина қорғандарының артына жасырынуы керек еді, ал азық-түлік пен басқа да тауарлар қалаға тек теңіз арқылы жеткізілуі тиіс болатын. Афинаның қаржылық жағдайы, ең алдымен одақтастары төлеген алымдардан құралғандықтан, олар мұндай тактиканың сәтті болатынына сенді. Афиналық флот — Грекияның ең қуатты теңіз күштері өзінің пелопоннес флотынан басым екенін дәлелдеп, екі шайқаста — [[Рион мүйісіндегі шайқас|Рион мүйісі]] мен [[Навпакттағы шайқас|Навпакт түбіндегі шайқастарда]] (б.з.д. 429 жыл) жеңіске жетіп, Пелопоннес жағалауына шабуыл жасай бастады. Спартандықтардың шабуылы афиналықтарды өздерінің бастапқы жоспарына сәйкес Аттика халқының барлығын қаланың қорғандарына эвакуациялауға мәжбүр етті. Қаланың ішінде босқындардың көптеп келуі халықтың тығыз орналасуына және халықтың көпшілігінің қарапайым баспанасының жоқтығына әкелді. Б.з.д. 430 жылы босқындарға лық толған Афинада індет өршіді (Фукидидтің мұқият сипаттап жазған белгілері бұл ауруды, бәлкім, [[Бөрітпе сүзек|сүзек ауруы]] деп көрсетеді; кейбір ғалымдар бұл ауруды [[оба]] ауруы деп те есептейді<ref>История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 199</ref>; қазіргі молекулалық-генетикалық әдістер аурудың [[Іш сүзегі|іш сүзегінің]] қоздырғышы ([[Salmonella enterica subsp. enterica|Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi]]<ref>''Papagrigorakis, Manolis J.; Yapijakis, Christos; Synodinos, Philippos N.; Baziotopoulou-Valavani, Effie.''[https://www.ijidonline.com/article/S1201-9712%2805%2900178-5/fulltext DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens] // International Journal of Infectious Diseases : journal. — 2006. — Vol. 10, no. 3. — P. 206—214. </ref>) арқылы таралғанын дәлелдеді). [[Оба]] халық тығыз орналасқан қалада тез таралып, ұзақ мерзімде Афинаның жеңілуіне айтарлықтай әсер етті. Ауру 30 000-нан астам азаматты, теңізшілер мен сарбаздарды, соның ішінде Перикл мен оның ұлдарын қырып кетті. Афинаның халқының шамамен үштен бірі мен екіден екісі аралығында адам шығыны болды. Соған сәйкес, Афинаның адам ресурсы күрт азайды, тіпті жалдамалы әскерлер індет жайлаған қалаға жалданудан бас тартты. Аурудан қорыққандықтан, Спартаның Аттикаға басып кіруі тоқтатылды, өйткені олардың сарбаздары індет жұқтырған дұшпанмен байланысудан бас тартты. [[Перикл]] қайтыс болғаннан кейін, афиналықтар оның консервативті, қорғаныс стратегиясынан біраз алыстап, Спарта мен оның одақтастарына соғыс ашу бағытында агрессивті стратегияға көшті. Дәл осы уақытта Афина демократиясында агрессивті топтардың көсемі [[Клеон]] ерекше рөл атқара бастады. Соғысты неғұрлым агрессивті жүргізуді және Периклдің қорғанысқа бағытталған саясатын доғаруды жақтаған Клеонның ықпалы айтарлықтай артты. Клеон ең алдымен Афина қоғамындағы радикалды-демократиялық элементтерге, әсіресе қалалық сауда мен қолөнер топтарына сүйенді. Жер иелері мен Аттикалық шаруаларға сүйенген және соғысты тоқтатып, бейбіт келісім жасауға ұмтылған бай жер иесі [[Никий]] басқарған қалыпты партия болды. Афинаның жағдайы біртіндеп жақсара бастағандықтан, Клеонның тобы біртіндеп Халық жиналысында үлкен ықпалға ие бола бастады.<ref>История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 201</ref> Афина көптеген қиындықтарға қарамастан, соғыстың алғашқы кезеңіндегі ауыр соққыларға төтеп бере алды. Қулыққа толы жаңа стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] (кейінгі атақты шешен [[Демосфен|Демосфенмен]] шатастырмау керек) әскери қолбасшылығымен Афиналықтар Пелопоннес жағалауын теңізден шауып, бірнеше жеңістерге жетті. Б.з.д. 429 жылы [[Митилена көтерілісі|көтеріліс]] жасаған Потидеяны ақырында басып алды. 427 жылы [[Лесбос]] аралындағы көтеріліс те сәтсіз аяқталды, сол кезде афиналықтар аралдың басты қаласы — [[Митилена|Митиленаны]] басып алды. Сол бекіністердің бірі [[Пилос|Пилостың]] жанындағы [[Сфактирия]] аралында орналасқан болатын, онда соғыстың бірінші кезеңінде Афина бағы ашылды. Клеонның ұсынысымен Афинаның Халық жиналысы тіпті аралдағы барлық ересек ерлерді өлтіру және әйелдер мен балаларды құлдыққа сату туралы шешім қабылдады; дегенмен, келесі күні бұл шешім өзгертіліп, тек [[Олигархия|олигархияны]] қолдаған мың адамды өлім жазасына кесу туралы шешім қабылданды. Б.з.д. 427 жылы [[Керкира]] аралында қанды қақтығыстар басталды. Себебі, Лесбос аралындағыдай, жергілікті ақсүйектер мен [[Демократия|демократияны]] жақтаушылар арасындағы өшпенділік еді. Азамат соғысында демократтар жеңіске жетіп, қарсыластарын қырып-жойды; арал Афина алпауыт мемлекетінің құрамында қалды, бірақ ол қатты әлсіреді. Сол жылы, б.з.д. 427 жылы, ұзаққа созылған [[Платея қоршауы|қоршаудан кейін]] Пелопоннес әскерлері мен Фивы әскерлері Платеяны басып алды. Қалған қорғаушылар өлім жазасына кесіліп, ал қала қиратылып тасталды. Б.з.д. 426 жылдан бастап Афина соғыс барысында бастаманы өз қолына алды. Бұған 427 жылы [[Форос|форостың]] (одақтастардан алынатын алым-салық) шамамен екі есе көбеюі ықпал етті. Сонымен қатар, 427 жылы шағын афиналық эскадра [[Сицилия|Сицилияға]] жіберіліп, одақтас қалалардың (әсіресе Регияның) көмегімен ондағы спарталық одақтастарға қарсы сәтті әскери әрекеттер жүргізді. Қайратты стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] басшылығымен Афина Грекияның өз ішінде де бірқатар жетістіктерге жетті: соғыс [[Беотия]] мен [[Этолия]] жеріне ауыстырылды — Ольпы түбінде 3000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын пелопоннес әскері [[Ольпы шайқасы|талқандалды]]; [[Никий]] Лаконикадан оңтүстікке қарай орналасқан [[Китира]] аралын басып алды; Пелопоннес жағалауында тірек бекеттерінің желісі құрылды. Б.з.д. 424 жылы афиналық әскерлер ел ішіндегі өз жақтастары — демократтардың қолдауына үміттеніп, екі жақтан Беотияға басып кіруді жоспарлады. Пилос маңындағы пост Спартаның құлдарға (илоттарға) тәуелділігін шебер пайдаланды; спарталық азаматтар сарбаз болуға дайындалып жатқанда, егін егіп, шаруа істейтін солар еді. Пилостың посты илоттардың қашып келетін жеріне айналды. Сондай-ақ, Афина постының маңында тұрған илоттардың көтеріліс шығара ма деген қорқыныш Спартаны бұл бекініске шабуыл жасауға итермеледі. Б.з.д. 425 жылы [[Пилос шайқасы|Пилос түбіндегі шайқаста]] [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфен]] спарталықтарды алдап, [[Сфактирия]] аралындағы спарталық әскерді қоршауға алды. Ол оларды берілуге көндірмекші болды. Бірақ бірнеше аптадан кейін ол оларды тізе бүктіре алмады. Оның орнына тәжірибесіз [[Клеон]] бұл істі өзі аяқтаймын деп халық жиналысында мақтанып шығып, [[Сфактирия шайқасы|Сфактирия түбіндегі шайқаста]] үлкен жеңіске жетті. Күтпеген оқиғада Афина әскері қоршап алған 300 спарталық [[гоплит]] берілуге мәжбүр болды солардың ішінде 120 асыл [[спартиаттар]] . Осылайша Спартаның жеңілмейтіндігі туралы аңызға үлкен соққы тиді. Спартаға жасалған соққы күшті болғаны сонша, сондықтан спартандықтар бітім келісімін ұсынды. Алайда, Афиналықтар жақын арада түпкілікті жеңіске жетеміз деп күтіп, келісімге келмеді. Бұл шешімге Сфактирия құлағаннан кейін соғысты жалғастыруды жақтайтын партияның басшысы [[Клеон|Клеонның]] Афинаның ең ықпалды саясаткеріне айналуы да өз әсерін тигізді. Афиналықтар Сфактириядағы тұтқындарды Афинаға әкеліп, егер Пелопоннес әскері Аттикаға тағы басып кірсе, оларды өлтіреміз деп шешті. Дегенмен, көп ұзамай Афина Пелопоннес одағының күшін бағаламағаны белгілі болды. Спартандықтар Аттиканы тонауды тоқтатқанымен, афиналықтар сәтсіздіктерге ұшырай берді: Коринфке жасалған [[Солигея шайқасы|қону әрекеті]] қарсылас тарапынан тойтарылды, Сицилияда жергілікті полистердің бірлесуі афиналықтарды елге [[Гела конгрессі|қайтуға мәжбүр етті]]. Беотияны соғыстан шығару әрекеті де сәтсіз аяқталды: беотиялық билік демократтардың көтерілісін алдын ала білді де, Афинаның екі әскерінің бірін жеңіп, екіншісін Делий түбінде талқандады, сол шайқаста афиналық әскербасы [[Гиппократ (қолбасшы)|Гиппократ]] қаза тапты. Афиналықтар үшін ең үлкен сәтсіздік Фракияда күтіп тұрды: спартаның қолбасшысы [[Брасид]] өзіне одақтастар мен илоттардан құралған әскер жинап, бүкіл Грекияны кесіп өтіп, Афинаның Фракиядағы отары — Амфипольге жорық жасады. Амфиполь маңайындағы бірнеше [[күміс]] кеніштерін бақылап отырған болатын, ал ол Афинаның әскери қорын толтыруда маңызды рөл атқарды. Афиналықтар [[Фукидид|Фукидидтің]] басқаруымен жасақ жібергенімен, ол кешігіп келіп, Брасидтің Амфипольді басып алуына тосқауыл бола алмады. Сол себепті Фукидид айыпталып, жер аударылды. Бұл жағдай оның екі тараппен де сұхбаттасып, соғыстың тарихын жазуына түрткі болды. Афиналықтар Амфипольді қайтарып алмақ болғанда, [[Брасид]] пен [[Клеон]] екеуі де қаза тапты (қараңыз: [[Амфиполь шайқасы]]). Спарталықтар мен афиналықтар тұтқындарды Брасид басып алған қалаларға айырбастауға келісіп, уақытша бітімге келді. == Никий бітім келісімі == Соғысты қолдаған басты қайраткерлердің бірі [[Клеон]] мен [[Брасид|Брасидтың]] өлімімен бірге соғыс аяқталды. Дегенмен, бейбітшілік шарттарына қарамастан, тараптар бір-біріне басып алған аумақтарды қайтарған жоқ, тек тұтқындарды босатты. Елу жылға жасалған [[Никий бітім келісімі]] бар болғаны алты жылға ғана созылды. Бұл уақыт Пелопоннестің айналасында үздіксіз шағын қақтығыстармен өтті. Б.з.д. 421 жылы жасалған [[Никий бітім келісімі]] деп аталатын келісімде негізінен бұрынғы жағдайды қалпына келтіру көзделді: Спарта өз тұтқындарын қайтарып алуы, сондай-ақ Фракиядағы тірек бекеттерінен кетуі тиіс еді. Оның орнына Афина Пелопоннес жағалауындағы бекіністерін тапсырып, бірақ Мегараның екі айлағының бірін өзінде қалдыруға рұқсат алды. Алайда, тараптар шарттардың барлығын орындамағандықтан, екі жақтың да көңілі көп ұзамай суыды. Спарта әскері Амфиполисте тұра берді және оны Афинаға қайтаруға еш ниеттенген жоқ. Сол уақытта Афина да Пилос бекінісін босатпады. Бұған қоса, Спартаның одақтастары — әсіресе [[Коринф]] пен [[Фивы (Грекия)|Фивы]] — өз мүдделері келісімде ескерілмегеніне ренжіді. Бұл Пелопоннес одағы ішінде елеулі шиеленіс тудырды. Осыған байланысты Спарта, Никийдің делдалдығымен, Афинамен жаңа одақ құрды, бірақ оның іс жүзінде ешқандай мәні болмады. Бұл кезде Спарта белсенді әскери әрекеттерден бас тартты, бірақ оның кейбір одақтастары Пелопоннес одағынан шығу қажет деп есептеді. Олар Пелопоннес шығысындағы Спартаға тәуелсіз болған, демократиялық бағыттағы қуатты [[Аргос]] қаласының айналасына шоғырлана бастады. Себебі Аргос — өзі демократиялық қала және Спартаның ежелгі жауы — Спартаға қарсы одақты ұйымдастыра бастады. Соңында Аргос Афинамен де келісім жасап, амбициясы зор және ежелгі ақсүйек тектен шыққан [[Алкивиад]] Афинада Спартаға қарсы жаңа соғысқа дайындық жасап, Никийдің тепе-теңдік саясатын бұзды. Спарта бұған жауап ретінде Фивы мен Коринфпен одағын нығайтты; екеуі де Аргос одағына қосылмады. Осылайша, Аргос, [[Мантинея]] және [[Элида]] (оларда да Никий бейбітшілігіне наразылық нәтижесінде демократиялық күштер билікке келген) жаңа одақ құрды. Бастапқыда оған [[Коринф]] те қосылды, бірақ Афинамен даулардың жалғасуына байланысты Спарта жағына өтті. Бұл одаққа Афина аздап қолдау көрсетті және Пелопоннесте үстемдікке жетуге тырысты. Алайда б.з.д. 418 жылы [[Аргос]], [[Мантинея]], [[Аркадия]] және Афинаның біріккен күштері Мантинея шайқасында күйрей жеңілді; [[Мантинея шайқасы]] Пелопоннес соғысы кезінде Грекиядағы ең үлкен құрлықтағы шайқас болды. Шайқаста одақтастар бастапқыда сәттілікке жеткен, бірақ оны дамыта алмай, Спартаның таңдаулы күштеріне жеңіліп қалды. Бұл Спарта үшін толық жеңіс болды және қаланы стратегиялық жеңілістен құтқарды. Пелопоннес қалаларында Спарта одағының жақтастары жеңіске жетіп, [[олигархия]] орнады. Демократиялық альянс ыдырап, оның мүшелерінің көпшілігі қайтадан Пелопоннес одағына қосылды. Б.з.д. 416 жылдың жазында, Спартамен бітім кезінде, Афина бейтарап [[Милос]] аралына басып кіріп, одан Спартаға қарсы одақтас болуды немесе жойылуды талап етті. Милостықтар бұл талапты қабылдамады, сондықтан афиналық әскер олардың қаласын қоршап, қыста басып алды. Қала құлағаннан кейін афиналықтар ересек еркектердің бәрін өлтіріп, әйелдер мен балаларды [[Ежелгі Грекиядағы құлдық|құлдыққа]] сатты - Афинаның Милос аралын бағындыруы және оның халқын жазалау әрекеті (барлық еркектерін өлтіріп, әйелдер мен балаларды құлдыққа сату) адамзатқа қарсы қылмыс ретінде саналды. Бұл қылмысты алғаш [[Диагор Милостік]] әшкерелеп айтса, кейінірек [[Фукидид]] өзінің атақты "[[Милос диалогы|Милос диалогында]]" баяндап берді.<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200:book=5 "Thucydides, The Peloponnesian War, Book 5"] ''www.perseus.tufts.edu''.</ref><ref>Wolfgang Will: ''Der Untergang von Melos. Machtpolitik im Urteil des Thukydides und einiger Zeitgenossen.'' Bonn 2006, ISBN 3-7749-3441-X. S. 59–75 und 95–123</ref> == Сицилия жорығы == Құрлықтағы Грекияда жеңіліске ұшыраған соң, афиналықтар назарын Сицилияға аударды. Бұл жерде орналасқан грек қалалары өте бай болатын, ал аралдың басты қаласы — Сиракузы — Афинадан аса кішкентай емес еді. Соғыстың 17-ші жылында Афинаға Сицилиядағы одақтастары Сиракузы қаласының шабуылына ұшырағаны туралы хабар жетті. Сицилияны бағындыру Афинаға Пелопоннес одағынан үлкен артықшылық беріп, Афинаға орасан зор байлық әкелмек болды, әрі Спартаның ең маңызды одақтасы — [[Коринф|Коринфтің]] саудасына ауыр соққы тигізер еді. Бұған дейінгі соғыстың кезеңінде [[Пилос]], [[Керкира]] мен [[Навпакт]] маңында нығайған афиналықтар енді бұл бағытқа елеулі жорық әскерін жіберуді ойластыра бастады. [[Сиракузы]] — Сицилиядағы ең ірі қала еді. Оның халқы этникалық жағынан [[Дорийлықтар|дорийліктер]] болатын (спарталықтар сияқты), ал афиналықтар және олардың Сицилиядағы одақтастары [[Ионийлықтар|ионийліктер]] еді. Әскер жіберуге себеп — афиналықтардың одақтасы болған [[Сегеста]] (кей әдебиеттерде Эгеста) қаласының Селинунтпен соғыста көмек сұрауы еді, ал [[Селинунт]] Сиракузының қолдауына ие болатын. Афиналықтар одақтастарына көмек көрсетуге міндеттіміз деп санады. Сонымен қатар, олар Сицилияны түгел жаулап алуды армандады — бұл идеяны әсіресе [[Алкивиад]] қолдады және ол жорыққа қолбасшылық етті. Жорыққа қолбасшы ретінде [[Никий]], [[Ламах]] және Алкивиад тағайындалды. Жорыққа соңғы дайындықтар барысында Афина қаласындағы [[герма]] (діни мүсіндер) белгісіз адамдар тарапынан бүлінген. Осы оқиғадан кейін Алкивиад дінге қарсы қылмыс жасады деп айыпталды. Алкивиад өзін дереу соттауын талап етті, сол арқылы жорыққа шықпас бұрын өз кінәсіздігін дәлелдемек болды. Алайда, афиналықтар оны соттамай жатып жорыққа жіберді (көпшілік оны осылайша оңай құлату үшін істелді деп есептеді). Алкивиад Сицилияға келген соң, Афинаға сотқа шақырылды. Ол әділетсіз жазаға тартылудан қорқып, Спартаға қашып кетті. Сицилиядағы жорыққа енді [[Никий]] қолбасшылық ететін болды. Қашқан соң Алкивиад спарталықтарға афиналықтар Сицилияны [[Италия]] мен [[Карфаген|Карфагенді]] жаулап алуға арналған тірек алаңы ретінде пайдалануды, ал кейін сол жерлерден жиналған әскер мен байлықты Пелопоннеске қарсы соғысқа бағыттауды көздеп отыр деп хабарлады. Афина әскері 100-ден астам [[Трирема|триремадан]] және шамамен 5000 жаяу әскер мен жеңіл қаруланған жауынгерлерден тұрды. Атты әскер саны небәрі 30-ға жуық болғандықтан, үлкен әрі жақсы дайындалған сиракузылық атты әскерге төтеп бере алмады. Сицилияға түскеннен кейін бірнеше қала Афина жағына өтті. Бірақ шабуыл жасаудың орнына, Никий кейінге шегінді. Осылайша, б.з.д. 415 ж. әскери маусым Сиракузыға айтарлықтай зиян келтірместен аяқталды. Қыс келген соң, афиналықтар қысқы тұрақтарына оралып, одақтастарды тартуға көшті. Бұл кідіріс Сиракузыға Спартадан көмек сұрауға мүмкіндік берді. Спарта қолбасшысы [[Гилипп|Гилиппты]] көмекке жіберіп, ол Сицилияға келген соң бірнеше қала-мемлекеттерден әскер жинап, Сиракузыға көмекке келді. Ол сиракузылық әскердің басына өтіп, бірнеше шайқаста афиналықтарды жеңіп, қаланы басып кіруден қорғап қалды. Никий Афинаға қосымша күш сұрап хат жіберді. Демосфен бас қолбасшы ретінде жіберіліп, өз әскерімен Сицилияға келіп, Никийдің күштерімен бірікті. Тағы да шайқастар болды, бірақ афиналықтар жеңілді. Демосфен кері қайту керек екенін ұсынған, бірақ Никий бас тартты. Соңында ол келісіп еді, бірақ [[Айдың тұтылуы|ай тұтылуы]] сияқты жаман ырым кері шегінуді кейінге шегерді. Бұл кешігу ауыр соқты: афиналықтар Сиракузының Үлкен айлағында ірі теңіз шайқасына түсуге мәжбүр болды. Олар толық жеңіліс тапты. Никий мен Демосфен қалған әскерлерімен құрлық арқылы шегінбек болған, бірақ сиракузылық атты әскер оларды аяусыз қуып, қалғандарын қырып-жойды немесе құлдыққа түсірді. Сицилия жорығының тас-талқаны шығуы Афина үшін нағыз апатқа айналды. Қала қоя алатын гоплит жасағының үштен біріне жуығы мен флоттың үштен екісі қырылды, қаржылық ресурстар сарқылды. Грекиядағы афиналықтардың беделі күрт төмендеді, ал Афина ішінде Спартаға бүйрегі бұратын [[олигархия]] жақтастары бас көтере бастады; олигархиялық құпия ұйымдар — [[Гетерия|гетериялардың]] ықпалы арта түсті. Бұл жеңіліс соғыстың бетбұрыс нүктесіне айналды, дегенмен соғыс аяқталуға әлі алыс еді. == Екінші соғыс (б.з.д. 413-404 жылдар) == Лакедемондықтар Сицилияға көмек жіберумен шектелмей, соғысты Афинаға ауыстыруға шешім қабылдады. Алкивиадтың кеңесімен олар Афина маңындағы [[Декелея|Декелеяны]] бекіндіріп, афиналықтардың жыл бойы өз жерлерін пайдалануларына кедергі келтірді. Декелеяны бекіту Афинаға құрлық арқылы азық-түлік жеткізуге тосқауыл болып, барлық жабдықты теңіз арқылы жеткізуге мәжбүрледі, бұл едәуір қымбатқа түсті. Бұдан да маңыздысы – жақын маңдағы күміс шахталары толығымен істен шығып, Спарта гоплиттері Декелеяда 20 000-ға дейін афиналық құлды босатты. Қазына мен 1000 таланттық төтенше қор сарқыла бастаған соң, Афина бағынышты одақтастарынан одан да көп алым-салық талап ете бастады, бұл Империя ішіндегі наразылық пен көтеріліс қаупін күшейтті. Коринф, Спарта және Пелопоннес одағының басқа мүшелері Афинаны қуып шығу үшін Сиракузыға қосымша қол жіберді; бірақ Афина кері шегінудің орнына Сицилияға тағы жүз кеме мен 5000 жауынгер жіберді. Гилипп басқарған сиракузылықтар мен олардың одақтастары афиналықтарды құрлықта күйрете жеңді; Гилипп сиракузылықтарды флот жасауға итермелеп, олар Афина флотын шегінбек болған кезде талқандады. Афина әскері Сицилиядағы достас қалаларға құрлықпен шегінуге тырысты, бірақ бөлініп, жеңіліске ұшырады. Афина флоты толық жойылды, ал дерлік бүкіл Афина әскері құлдыққа сатылды. Спарталықтар уақытты босқа жоғалтпады. Сицилиядағы жеңістен кейін олар афиналықтар үшін дәстүрлі түрде басымдыққа ие аймақ — Эгей теңізі алабында соққы беруді ұйғарды. Б.з.д. 412 жылы Афинаның ең қуатты одақтасы [[Хиос]] көтеріліске шықты, оны иониялық қалалар — [[Клазомен]], [[Эрифра]], [[Теос]] және [[Милет]] қолдады. Спарта оларға көмекке, құрамында Сицилиядағы одақтастардың кемелері де бар, қуатты флот жөнелтті. Б.з.д. 411 жылға қарай [[Иония]] толықтай Афинадан бөлініп кетті. Бұған қоса, Спарта Парсыдан көмек сұрап, Иония қалаларын парсылардың билігіне беруге келісім бергені үшін айтарлықтай қаржылай қолдау алды. Бұл келісімде [[Сард]] билеушісі [[Тиссаферн|Тиссафернмен]] маңызды рөл атқарған тұлғалардың бірі — [[Алкивиад]] болды. Афина толық жеңіліске ұшырау алдында тұрды. Алайда олар берілуге ниетті болған жоқ және төтенше шаралар қабылдауға дайын еді. [[форос]] жойылып, оның орнына бұғаздар арқылы тауар тасымалдауға 10 пайыздық баж салығы енгізілді<ref>Ксенофонт, Греческая история, кн. I, гл. 1, § 22</ref>; одақтас қалалардағы демократиялық партияларға (мысалы, Самоста) көмек көрсетілді. Жиналған күштер дереу Ионияға жөнелтіліп, бұл аймақта афиналықтардың жағдайын айтарлықтай жақсартты. Сонымен қатар, парсы ақшасына қатты тәуелді болған спарталық күштер жабдықтау жағынан қиындық көре бастады, өйткені парсылар Афинаның толық күйреуін қаламады. Бұған қоса, Сард билеушісі Тиссаферн алдында үлкен ықпалы бар және афиналықтардың жағына қайта өтуді қалаған Алкивиадтың айла-шарғылары да өз ықпалын тигізді. Афиналықтардың Сицилияда жеңілгенінен кейін, Афина империясының күйреуі таяу қалды деген сенім кең тарады. Афинаның қазынасы дерлік бос, айлақтары жабылып, көптеген жас афиналықтар шетелде өлтірілді немесе түрмеге қамалды. Афиналықтар бірнеше себепке байланысты аман қалды. Біріншіден, олардың жаулары бастамашылдық танытпады. Коринф пен Сиракузы өз флоттарын Эгей теңізіне әкелуде баяу болды, ал Спартаның басқа одақтастары да әскер мен кеме жіберуге асықпады. Көтеріліске шыққан иониялық қалалар қорғанысты күтті, және көпшілігі қайтадан Афина жағына өтті. Парсылар уәде етілген қаражат пен кемелерді кешіктіріп жіберді, бұл әскери жоспарларды бұзды. Соғыс басталарда, афиналықтар алдын ала сақтанып, ең соңғы шара ретінде сақталатын біраз ақша мен 100 кемені бөлек қойған болатын. Сол кемелер кейін жұмсалып, соғыстың қалған кезеңінде афиналық флоттың негізі болды. Айтарлықтай өзгерістер Афинаның өзінде де орын алды. Әскери сәтсіздіктер олигархияны жақтаушылардың ықпалының артуына әкеліп, б.з.д. 411 жылы олар мемлекеттік төңкеріс жасады. Толық құқықты азаматтар саны 5000 адаммен шектелді, ал нақты билік Төрт жүздер кеңесінің қолына көшті. Афина демократиясының аса маңызды элементтерінің бірі — лауазымдық міндеттерді атқарғаны үшін төленетін ақы — жойылды. Жаңа үкімет Спартаға бітім ұсынды. Алайда спарталықтар бұл ұсыныстарды қабылдамады. Самос аралында орналасқан афиналық флот та олигархиялық үкіметті мойындамады. Нәтижесінде, Афина алпауытында қос билік орнады, бұл жағдайды афиналықтардың одақтастары дереу пайдалануға тырысты: бай [[Эвбея]] аралы мен бұғаздардағы қалалар көтеріліске шықты (бұл аса маңызды еді, өйткені Афинаға астықтың басым бөлігі Қара теңізден жеткізілетін). Бұл көтерілістерді басу міндеті афиналық флотқа жүктелді, ал оның басына афиналықтардың жағына қайта өткен және елеулі өкілеттіктерге ие болған Алкивиад келді. Б.з.д. 411 жылы бұл флот Спартаға қарсы [[Сими шайқасы|Сими шайқасына]] қатысты. Флот Алкивиадты өз қолбасшысы етіп тағайындап, соғысты Афинаның атынан жалғастырды. Б.з.д. 411 жылы афиналықтар алдымен Киноссем маңында спарталық флотты қашуға мәжбүр етті, ал сәл кейінірек [[Абидос шайқасы|Абидос түбінде оған шешуші жеңіс сыйлады]]. Б.з.д. 410 жылы афиналықтар [[Кизик шайқасы|Кизик түбінде спарталықтар мен парсыларды тас-талқан етті,]] бұл шайқаста афиналықтар спарталық флотты талқандап, Афина империясының қаржылық негізін қайта орнатуға қол жеткізді, ал б.з.д. 408 жылы олар стратегиялық маңызы зор Византий қаласын қоршауға алып, жаулап алды. Алкивиад опасыз ретінде айыпталғанына қарамастан, Афинада әлі де ықпалды тұлға болып қала берді. Ол афиналық флоттың Афинаның өзіне шабуыл жасауына жол бермеді; керісінше, билікке жұмсақ қысым көрсету арқылы демократияны қалпына келтіруге көмектесті. Бұл әскери жеңістер көп ұзамай олигархиялық режимнің құлауына және демократияның қалпына келуіне алып келді. Б.з.д. 410–406 жылдар аралығында афиналықтар бірінен соң бірі жеңістерге жетіп, көп жағынан өздерінің бұрынғы қуатын қайта жаңғырта алды. Бұл жеңістерде Алкивиадтың үлесі айтарлықтай болды. == Соңғы шайқастар мен соғыстың аяқталуы == Б.з.д. 414 жылдан бастап, [[Ахемен әулеті|Ахемен әулетінің]] билеушісі [[Дарий II]] Эгей теңізіндегі Афинаның күшеюіне наразылық таныта бастады. Ол өз сатрапы [[Тиссаферн|Тиссафернге]] [[Ежелгі Афина|Афинаға]] қарсы [[Спарта|Спартамен]] одақ құруды тапсырды. Б.з.д. 412 жылы бұл шешім Парсы империясының [[Иония|Ионияның]] көп бөлігін қайта жаулап алуына алып келді.<ref>Bury, J. B.; Meiggs, Russell (1956). ''[https://books.google.kz/books?id=WnSkMUSbgjgC&redir_esc=y A history of Greece to the death of Alexander the Great]'' London: Macmillan. pp. 397, 540.</ref> Тиссаферн сонымен қатар Пелопоннес флотының қаржылануына көмектесті. Афинаның қайта күшеюіне қарсы тұру үшін, б.з.д. 408 жылдан бастап Дарий II соғысты жалғастыру және спарталықтарға неғұрлым күшті қолдау көрсету туралы шешім қабылдады. Ол өз ұлы [[Кіші Кир|Кіші Кирді]] [[Лидия]], Үлкен [[Фригия]] және [[Каппадокия]] сатрапы, әрі парсы әскерінің бас қолбасшысы (каран, κἀρανος) ретінде Кіші Азияға жіберді.<ref>Mitchell, John Malcolm (1911). "Peloponnesian War" . In Chisholm, Hugh (ed.). ''Encyclopædia Britannica''. Vol. 21 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 71–76</ref> Онда Кир спарталық үшін сирек кездесетін дипломат және флотбасшы қабілеттеріне ие болған [[Лисандр|Лисандрмен]] одақтасты. Кир өзіне патша болуға көмектесуге дайын адамды тапты, ал Лисандрдың өзі парсы ханзадасының көмегімен бүкіл Грекияға билік жүргізуді армандады. Осылайша, Кіші Кир Пелопоннес соғысында Лисандрдың иелігіне барлық ресурстарын берді. Кейін, әкесі Дарий қайтыс болар алдында Кир [[Сузы|Сузыға]] кері шақырылды. Сол кезде ол Лисандрға Кіші Азиядағы өз қалаларынан түсетін табыстың барлығын беріп кетті.<ref>Plutarch. Ed. by A.H. Clough. [https://www.gutenberg.org/cache/epub/674/pg674.html "Lysander"] , ''Plutarch's Lives''. 1996. Project Gutenberg.</ref> Кейінірек Кіші Кир Спартаның қолдауын қайта алды. Ол Афинаға қарсы соғыста оларға көрсеткен көмегін еске салып, олардан: «мен сендерге қандай дос болсам, сендер де маған сондай дос болыңдар» — деп өтініп, б.з.д. 401 жылы Сузыға өзінің ағасы [[Артаксеркс II|Артаксеркс II-ні]] тақтан тайдыру үшін жорық жасады.<ref>Brownson, Carlson L. (Carleton Lewis) (1886). ''[[iarchive:xenophon03xeno/page/20/mode/2up|Xenophon]];''. Cambridge, Mass. : Harvard University Press. pp. I-2–22.</ref> Спарталықтар үшін жағдайды жеңілдеткен жайт — б.з.д. 406 жылы [[Нотион шайқасы|Нотион маңындағы шағын жеңілістен кейін]] Афинаның ең дарынды қолбасшысы Алкивиад флотты басқарудан шеттетіліп, ерікті түрде жер аударылуына байланысты сахнадан кеткені болды. Сол б.з.д. 406 жылы афиналық флот — оның құрылуына соңғы қаржы резерві, атап айтқанда [[Парфенон|Парфенондағы]] алтын мен күмістен жасалған ыдыстар жұмсалған — [[Бастон (аралдар)|Аргинус аралдары]] түбінде айтарлықтай [[Аргинус аралдары маңындағы шайқас|жеңіске жетіп]], 70-тен астам жау триремасын жойып, өз тарапынан 25 кемеден айырылды. Алайда дауыл салдарынан батқан афиналық кемелердегі теңізшілерді құтқару мүмкін болмады, және отанына оралған жеңіске жеткен стратегтерді [[Стратегтерді сотқа тарту|сот күтіп тұрды]]. Притания ([[Буле|Бесжүз Кеңесінің]] атқарушы органы) мүшелерінің бірі болып, жеребе бойынша, [[Сократ]] таңдалды. Ол қолдан келгенше заңсыз сотқа қарсы тұрды, алайда соған қарамастан стратегтер айыпталып, өлім жазасына кесілді. Осы кезде афиналық флот қайтадан белсенді әрекетке көшуге мәжбүр болды. Лисандр басқарған спарталықтар бұғаздарда қайта пайда болды. Аштық қаупі мен толық қаржылық күйреу жағдайында (Афина енді тек Қара теңізден жеткізілетін астыққа ғана емес, бұғаздардағы баж салығына да тәуелді болды) афиналық флот спарталықтарға қарсы шықты. Алайда жалпы моральдық құлдырау мен тәртіптің әлсіреуі жағдайында, асығыс жиналған флот [[Эгоспотами]] өзенінің сағасында Лисандр құрған тұзаққа түсіп қалды — Лисандр зәкірде тұрған афиналық кемелерге кенеттен шабуыл жасап, оларды дерлік [[Эгоспотами шайқасы|түгел жойып жіберді]] (180 триераның тек он екісі ғана құтылып кетті). Стратег [[Конон (стратег)|Конон]] Афинаға баруға батылы жетпей, [[Кипр (арал)|Кипрге]] қашып кетті. Афинаның енді флоты та, әскері де, ақшасы да, құтылу үмітіде те қалған жоқ. Құрлықтан да, теңізден де бес айлық қоршаудан кейін қала берілді. Б.з.д. 404 жылдың сәуірінде бітім шарты ([[Ферамен бітімі]]) жасалды. Афина флот ұстау құқығынан айырылды (тек 12 кемені қалдыруға рұқсат берілді), Ұзын қабырғалар бұзылды, шетелдік иеліктерінен бас тартты және Спартамен одаққа кірді. Айта кету керек, бұл шарттар әлі де салыстырмалы түрде жұмсақ болды: мысалы, Фивы мен Коринф Афинаны мүлде жойып жіберуді ұсынған болатын. Келісімдегі жеке тармақ ретінде Афинаға қуғынға ұшыраған азаматтардың (көбінесе олигархия жақтастары) қайтарылуы көрсетілді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ежелгі Грекия соғыстары]] [[Санат:Пелопоннес соғысы]] 69qupl8ivyw4zej4201kxg1ob8czlzb 0 760932 3480812 3480632 2025-06-17T18:44:43Z 1nter pares 146705 3480812 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=06|day=13}}) |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]]<br>[[File:Mossad seal.svg|21px]] [[Давид Барнеа]]<br>[[File:Air Force Ensign of Israel.svg|21px]] [[Томер Бар]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=2025-06-13|website=calcalist|accessdate=2025-06-13|lang=hb}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web|last=Agencies|title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media|url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/|website=www.timesofisrael.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web|date=2025-06-13|title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran|url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580|access-date=|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> Израиль аумағы бойынша мүмкін ирандық қарсы шабуылға дайындық аясында дабыл сиреналары қосылды, дегенмен хабар тараған сәтте Иран баллистикалық зымырандар ұшырмаған болатын.<ref>{{Cite news |date=2025-06-13 |title=Israel begins preemptive strike against Iran, defense minister says; sirens wail across Israel |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israel-begins-preemptive-strike-against-iran-defense-minister-says-sirens-wail-across-israel/}}</ref> ЦАХАЛ-дың (Израиль қорғаныс армиясы) мәліметінше, бұл әрекеттер Иранның бірнеше күн ішінде 15 ядролық оқтұмсық жасауға жететін байытылған уран қорына ие екендігін көрсеткен барлау деректеріне негізделген. == Реакция == : {{Байрақ|Иран}}: Иран өз әуе кеңістігін жауып, Израильдің шабуылына жауап ретінде жүздеген дрондарды жіберді. Бұл ұшқышсыз аппараттар бірнеше сағат бойы ұшып өткен, ал Израиль әскері АҚШ пен Ұлыбританияның қолдауымен оларды Ирак пен Сирия үстінде-ақ атып түсіре бастады. Иордания да өз аумағы үстінде дрондарды ұстап жатты. Иран билігі Израильдің шабуылы зымыран-ядролық бағдарламаны дамытудың қажет екенін дәлелдеді деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2025/06/13/izrail-nanes-udar-po-iranu-glavnoe|title=Атака Израиля на Иран. Главное Убиты ученые-ядерщики и члены военного командования. Иран в ответ запустил сотни дронов — все они перехвачены|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-13}}</ref> === Халықаралық реакция === : {{Байрақ|АҚШ}}: АҚШ шабуыл басталғаннан кейін Иранға қарсы соққыларға қатыспайтынын және соққыларды жасауға көмек көрсетпейтінін мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnn.com/world/live-news/israel-iran-strikes-news-06-12-25-hnk-intl|title=Explosions reported in Tehran as Israel says it is striking Iran nuclear and military sites|first=Helen Regan, Oren|last=Liebermann|date=13 июн. 2025 г.|website=CNN}}</ref> АҚШ мемлекеттік хатшысы [[Марко Рубио]] Израильдің бұл әрекетті дербес жасағанын айтты және Америка Құрама Штаттары бұл операцияға қатыспағанын растады. Ол Израиль бұл шабуылды өзін-өзі қорғау әрекеті ретінде қарастыратынын АҚШ-қа алдын ала хабарлағанын жеткізді. Рубио: «Иран АҚШ мүдделеріне немесе қызметкерлеріне шабуыл жасамауы тиіс», — деп ескерту жасап, әкімшілік қажетті барлық шараларды қабылдап жатқанын және аймақтағы серіктестерімен байланыста екенін мәлімдеді. : {{Байрақ|Чехия}}: Чехия ресми түрде: «Иранға жасалған соққылар — Тегеранның ядролық бағдарламасына лайықты жауап» деп мәлімдеді.<ref>{{cite web|url=https://mignews.ua/news/politic/chehiya-udary-po-iranu-razumnaya-reakciya-na-yadernuyu-programmu-tegerana.html|title=Чехия: Удары по Ирану — разумная реакция на ядерную программу Тегерана|publisher=mignews.ua|accessdate=2025-06-13|url-status=live}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылғы қақтығыстар]] [[Санат:Израиль саясаты]] [[Санат:Иран-Израиль қақтығысы]] 68nd9x13arf77phyn7pan53aj6f4px6 3480813 3480812 2025-06-17T18:54:30Z 1nter pares 146705 /* Халықаралық реакция */ 3480813 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=06|day=13}}) |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]]<br>[[File:Mossad seal.svg|21px]] [[Давид Барнеа]]<br>[[File:Air Force Ensign of Israel.svg|21px]] [[Томер Бар]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=2025-06-13|website=calcalist|accessdate=2025-06-13|lang=hb}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web|last=Agencies|title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media|url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/|website=www.timesofisrael.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web|date=2025-06-13|title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran|url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580|access-date=|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> Израиль аумағы бойынша мүмкін ирандық қарсы шабуылға дайындық аясында дабыл сиреналары қосылды, дегенмен хабар тараған сәтте Иран баллистикалық зымырандар ұшырмаған болатын.<ref>{{Cite news |date=2025-06-13 |title=Israel begins preemptive strike against Iran, defense minister says; sirens wail across Israel |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israel-begins-preemptive-strike-against-iran-defense-minister-says-sirens-wail-across-israel/}}</ref> ЦАХАЛ-дың (Израиль қорғаныс армиясы) мәліметінше, бұл әрекеттер Иранның бірнеше күн ішінде 15 ядролық оқтұмсық жасауға жететін байытылған уран қорына ие екендігін көрсеткен барлау деректеріне негізделген. == Реакция == : {{Байрақ|Иран}}: Иран өз әуе кеңістігін жауып, Израильдің шабуылына жауап ретінде жүздеген дрондарды жіберді. Бұл ұшқышсыз аппараттар бірнеше сағат бойы ұшып өткен, ал Израиль әскері АҚШ пен Ұлыбританияның қолдауымен оларды Ирак пен Сирия үстінде-ақ атып түсіре бастады. Иордания да өз аумағы үстінде дрондарды ұстап жатты. Иран билігі Израильдің шабуылы зымыран-ядролық бағдарламаны дамытудың қажет екенін дәлелдеді деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2025/06/13/izrail-nanes-udar-po-iranu-glavnoe|title=Атака Израиля на Иран. Главное Убиты ученые-ядерщики и члены военного командования. Иран в ответ запустил сотни дронов — все они перехвачены|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-13}}</ref> === Халықаралық реакция === : {{Байрақ|Қытай}}: Иранның егемендігін бұзудың кез келген түріне қарсы шықты. Эскалацияны қатты сынап, екі тарапты да сабырлылыққа шақырды және бұл қақтығыс ешбір тараптың мүддесіне жарамайтынын атап өтті.<ref>{{Cite news|title=China expresses deep concern about Israel's attacks on Iran, urges de-escalation|url=https://www.reuters.com/world/china/china-expresses-deep-concern-about-israels-attacks-iran-urges-de-escalation-2025-06-13/|website=Reuters|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15|lang=en}}</ref> : {{Байрақ|Чехия}}: Ресми түрде: «Иранға жасалған соққылар — Тегеранның ядролық бағдарламасына лайықты жауап» деп мәлімдеді.<ref>{{cite web|url=https://mignews.ua/news/politic/chehiya-udary-po-iranu-razumnaya-reakciya-na-yadernuyu-programmu-tegerana.html|title=Чехия: Удары по Ирану — разумная реакция на ядерную программу Тегерана|publisher=mignews.ua|accessdate=2025-06-13|url-status=live}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылғы қақтығыстар]] [[Санат:Израиль саясаты]] [[Санат:Иран-Израиль қақтығысы]] hz7fbqpymghv4lcslfvi7j9zve7f8q7 3480819 3480813 2025-06-17T19:04:39Z 1nter pares 146705 /* Халықаралық реакция */ 3480819 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=06|day=13}}) |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]]<br>[[File:Mossad seal.svg|21px]] [[Давид Барнеа]]<br>[[File:Air Force Ensign of Israel.svg|21px]] [[Томер Бар]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=2025-06-13|website=calcalist|accessdate=2025-06-13|lang=hb}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web|last=Agencies|title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media|url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/|website=www.timesofisrael.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web|date=2025-06-13|title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran|url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580|access-date=|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> Израиль аумағы бойынша мүмкін ирандық қарсы шабуылға дайындық аясында дабыл сиреналары қосылды, дегенмен хабар тараған сәтте Иран баллистикалық зымырандар ұшырмаған болатын.<ref>{{Cite news |date=2025-06-13 |title=Israel begins preemptive strike against Iran, defense minister says; sirens wail across Israel |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israel-begins-preemptive-strike-against-iran-defense-minister-says-sirens-wail-across-israel/}}</ref> ЦАХАЛ-дың (Израиль қорғаныс армиясы) мәліметінше, бұл әрекеттер Иранның бірнеше күн ішінде 15 ядролық оқтұмсық жасауға жететін байытылған уран қорына ие екендігін көрсеткен барлау деректеріне негізделген. == Реакция == : {{Байрақ|Иран}}: Иран өз әуе кеңістігін жауып, Израильдің шабуылына жауап ретінде жүздеген дрондарды жіберді. Бұл ұшқышсыз аппараттар бірнеше сағат бойы ұшып өткен, ал Израиль әскері АҚШ пен Ұлыбританияның қолдауымен оларды Ирак пен Сирия үстінде-ақ атып түсіре бастады. Иордания да өз аумағы үстінде дрондарды ұстап жатты. Иран билігі Израильдің шабуылы зымыран-ядролық бағдарламаны дамытудың қажет екенін дәлелдеді деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2025/06/13/izrail-nanes-udar-po-iranu-glavnoe|title=Атака Израиля на Иран. Главное Убиты ученые-ядерщики и члены военного командования. Иран в ответ запустил сотни дронов — все они перехвачены|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-13}}</ref> === Халықаралық реакция === : {{Байрақ|Қытай}}: Иранның егемендігін бұзудың кез келген түріне қарсы шықты. Эскалацияны қатты сынап, екі тарапты да сабырлылыққа шақырды және бұл қақтығыс ешбір тараптың мүддесіне жарамайтынын атап өтті.<ref>{{Cite news|title=China expresses deep concern about Israel's attacks on Iran, urges de-escalation|url=https://www.reuters.com/world/china/china-expresses-deep-concern-about-israels-attacks-iran-urges-de-escalation-2025-06-13/|website=Reuters|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15|lang=en}}</ref> : {{Байрақ|АҚШ}}: Ресми түрде қатыспайтынын хабарлады, бірақ алдын ала хабардар етіліп, Иранға ескерту берген еді. Дональд Трамп: «Мен алдын ала ескерткенмін» деп атап, Тегеранмен жаңа ядролық келісім жасауға үндеді. Әйтпесе, «жағдай нашарлауы мүмкін» деп қосты.<ref>{{Cite web|url=https://truthsocial.com/@realDonaldTrump/114675456780398208|title=Donald J. Trump (@realDonaldTrump)|lang=en|website=Truth Social|access-date=2025-06-15}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.whitehouse.gov/briefings-statements/2025/06/statement-from-secretary-of-state-marco-rubio/|title=Statement from Secretary of State Marco Rubio|lang=en-US|website=The White House|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15}}</ref> : {{Байрақ|Чехия}}: Ресми түрде: «Иранға жасалған соққылар — Тегеранның ядролық бағдарламасына лайықты жауап» деп мәлімдеді.<ref>{{cite web|url=https://mignews.ua/news/politic/chehiya-udary-po-iranu-razumnaya-reakciya-na-yadernuyu-programmu-tegerana.html|title=Чехия: Удары по Ирану — разумная реакция на ядерную программу Тегерана|publisher=mignews.ua|accessdate=2025-06-13|url-status=live}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылғы қақтығыстар]] [[Санат:Израиль саясаты]] [[Санат:Иран-Израиль қақтығысы]] cokdwuuls49hv9a7dm4b4a6elat11ex 3480828 3480819 2025-06-17T19:08:58Z 1nter pares 146705 /* Халықаралық реакция */ 3480828 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=06|day=13}}) |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]]<br>[[File:Mossad seal.svg|21px]] [[Давид Барнеа]]<br>[[File:Air Force Ensign of Israel.svg|21px]] [[Томер Бар]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=2025-06-13|website=calcalist|accessdate=2025-06-13|lang=hb}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web|last=Agencies|title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media|url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/|website=www.timesofisrael.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web|date=2025-06-13|title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran|url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580|access-date=|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> Израиль аумағы бойынша мүмкін ирандық қарсы шабуылға дайындық аясында дабыл сиреналары қосылды, дегенмен хабар тараған сәтте Иран баллистикалық зымырандар ұшырмаған болатын.<ref>{{Cite news |date=2025-06-13 |title=Israel begins preemptive strike against Iran, defense minister says; sirens wail across Israel |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israel-begins-preemptive-strike-against-iran-defense-minister-says-sirens-wail-across-israel/}}</ref> ЦАХАЛ-дың (Израиль қорғаныс армиясы) мәліметінше, бұл әрекеттер Иранның бірнеше күн ішінде 15 ядролық оқтұмсық жасауға жететін байытылған уран қорына ие екендігін көрсеткен барлау деректеріне негізделген. == Реакция == : {{Байрақ|Иран}}: Иран өз әуе кеңістігін жауып, Израильдің шабуылына жауап ретінде жүздеген дрондарды жіберді. Бұл ұшқышсыз аппараттар бірнеше сағат бойы ұшып өткен, ал Израиль әскері АҚШ пен Ұлыбританияның қолдауымен оларды Ирак пен Сирия үстінде-ақ атып түсіре бастады. Иордания да өз аумағы үстінде дрондарды ұстап жатты. Иран билігі Израильдің шабуылы зымыран-ядролық бағдарламаны дамытудың қажет екенін дәлелдеді деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2025/06/13/izrail-nanes-udar-po-iranu-glavnoe|title=Атака Израиля на Иран. Главное Убиты ученые-ядерщики и члены военного командования. Иран в ответ запустил сотни дронов — все они перехвачены|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-13}}</ref> === Халықаралық реакция === : {{Байрақ|Қытай}}: Иранның егемендігін бұзудың кез келген түріне қарсы шықты. Эскалацияны қатты сынап, екі тарапты да сабырлылыққа шақырды және бұл қақтығыс ешбір тараптың мүддесіне жарамайтынын атап өтті.<ref>{{Cite news|title=China expresses deep concern about Israel's attacks on Iran, urges de-escalation|url=https://www.reuters.com/world/china/china-expresses-deep-concern-about-israels-attacks-iran-urges-de-escalation-2025-06-13/|website=Reuters|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15|lang=en}}</ref> : {{Байрақ|АҚШ}}: Ресми түрде қатыспайтынын хабарлады, бірақ алдын ала хабардар етіліп, Иранға ескерту берген еді. Дональд Трамп: «Мен алдын ала ескерткенмін» деп атап, Тегеранмен жаңа ядролық келісім жасауға үндеді. Әйтпесе, «жағдай нашарлауы мүмкін» деп қосты.<ref>{{Cite web|url=https://truthsocial.com/@realDonaldTrump/114675456780398208|title=Donald J. Trump (@realDonaldTrump)|lang=en|website=Truth Social|access-date=2025-06-15}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.whitehouse.gov/briefings-statements/2025/06/statement-from-secretary-of-state-marco-rubio/|title=Statement from Secretary of State Marco Rubio|lang=en-US|website=The White House|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15}}</ref> : {{Байрақ|Франция}}: Израильдің өзін-өзі қорғау құқығын растап, Иран шабуылы жағдайында қолдау көрсететінін мәлімдеді,<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/news/2025/06/13/frantsiya-poobeschala-zaschitit-izrail-v-sluchae-napadeniya-irana|title=Франция пообещала защитить Израиль в случае нападения Ирана|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-15}}</ref> сонымен қатар ядролық қарудың таралуына жол бермеу қажеттігін атап өтті. : {{Байрақ|Чехия}}: Ресми түрде: «Иранға жасалған соққылар — Тегеранның ядролық бағдарламасына лайықты жауап» деп мәлімдеді.<ref>{{cite web|url=https://mignews.ua/news/politic/chehiya-udary-po-iranu-razumnaya-reakciya-na-yadernuyu-programmu-tegerana.html|title=Чехия: Удары по Ирану — разумная реакция на ядерную программу Тегерана|publisher=mignews.ua|accessdate=2025-06-13|url-status=live}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылғы қақтығыстар]] [[Санат:Израиль саясаты]] [[Санат:Иран-Израиль қақтығысы]] srigh0iof3drgihd3bfez9jbm6ahhph 3480832 3480828 2025-06-17T19:17:15Z 1nter pares 146705 /* Халықаралық реакция */ 3480832 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=06|day=13}}) |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]]<br>[[File:Mossad seal.svg|21px]] [[Давид Барнеа]]<br>[[File:Air Force Ensign of Israel.svg|21px]] [[Томер Бар]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=2025-06-13|website=calcalist|accessdate=2025-06-13|lang=hb}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web|last=Agencies|title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media|url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/|website=www.timesofisrael.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web|date=2025-06-13|title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran|url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580|access-date=|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> Израиль аумағы бойынша мүмкін ирандық қарсы шабуылға дайындық аясында дабыл сиреналары қосылды, дегенмен хабар тараған сәтте Иран баллистикалық зымырандар ұшырмаған болатын.<ref>{{Cite news |date=2025-06-13 |title=Israel begins preemptive strike against Iran, defense minister says; sirens wail across Israel |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israel-begins-preemptive-strike-against-iran-defense-minister-says-sirens-wail-across-israel/}}</ref> ЦАХАЛ-дың (Израиль қорғаныс армиясы) мәліметінше, бұл әрекеттер Иранның бірнеше күн ішінде 15 ядролық оқтұмсық жасауға жететін байытылған уран қорына ие екендігін көрсеткен барлау деректеріне негізделген. == Реакция == : {{Байрақ|Иран}}: Иран өз әуе кеңістігін жауып, Израильдің шабуылына жауап ретінде жүздеген дрондарды жіберді. Бұл ұшқышсыз аппараттар бірнеше сағат бойы ұшып өткен, ал Израиль әскері АҚШ пен Ұлыбританияның қолдауымен оларды Ирак пен Сирия үстінде-ақ атып түсіре бастады. Иордания да өз аумағы үстінде дрондарды ұстап жатты. Иран билігі Израильдің шабуылы зымыран-ядролық бағдарламаны дамытудың қажет екенін дәлелдеді деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2025/06/13/izrail-nanes-udar-po-iranu-glavnoe|title=Атака Израиля на Иран. Главное Убиты ученые-ядерщики и члены военного командования. Иран в ответ запустил сотни дронов — все они перехвачены|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-13}}</ref> === Халықаралық реакция === : {{Байрақ|Қытай}}: Иранның егемендігін бұзудың кез келген түріне қарсы шықты. Эскалацияны қатты сынап, екі тарапты да сабырлылыққа шақырды және бұл қақтығыс ешбір тараптың мүддесіне жарамайтынын атап өтті.<ref>{{Cite news|title=China expresses deep concern about Israel's attacks on Iran, urges de-escalation|url=https://www.reuters.com/world/china/china-expresses-deep-concern-about-israels-attacks-iran-urges-de-escalation-2025-06-13/|website=Reuters|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15|lang=en}}</ref> : {{Байрақ|АҚШ}}: Ресми түрде қатыспайтынын хабарлады, бірақ алдын ала хабардар етіліп, Иранға ескерту берген еді. Дональд Трамп: «Мен алдын ала ескерткенмін» деп атап, Тегеранмен жаңа ядролық келісім жасауға үндеді. Әйтпесе, «жағдай нашарлауы мүмкін» деп қосты.<ref>{{Cite web|url=https://truthsocial.com/@realDonaldTrump/114675456780398208|title=Donald J. Trump (@realDonaldTrump)|lang=en|website=Truth Social|access-date=2025-06-15}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.whitehouse.gov/briefings-statements/2025/06/statement-from-secretary-of-state-marco-rubio/|title=Statement from Secretary of State Marco Rubio|lang=en-US|website=The White House|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15}}</ref> : {{Байрақ|Франция}}: Израильдің өзін-өзі қорғау құқығын растап, Иран шабуылы жағдайында қолдау көрсететінін мәлімдеді,<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/news/2025/06/13/frantsiya-poobeschala-zaschitit-izrail-v-sluchae-napadeniya-irana|title=Франция пообещала защитить Израиль в случае нападения Ирана|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-15}}</ref> сонымен қатар ядролық қарудың таралуына жол бермеу қажеттігін атап өтті. : {{Байрақ|Чехия}}: Ресми түрде: «Иранға жасалған соққылар — Тегеранның ядролық бағдарламасына лайықты жауап» деп мәлімдеді.<ref>{{cite web|url=https://mignews.ua/news/politic/chehiya-udary-po-iranu-razumnaya-reakciya-na-yadernuyu-programmu-tegerana.html|title=Чехия: Удары по Ирану — разумная реакция на ядерную программу Тегерана|publisher=mignews.ua|accessdate=2025-06-13|url-status=live}}</ref> : {{Байрақ|Беларусь}}: Қақтығысқа терең алаңдаушылық білдіріп, зорлық-зомбылықты тоқтатуға және халықаралық құқықты құрметтеуге шақырды.<ref>{{Cite web|url=https://news.by/eng/news/v_mire/belarus-expresses-deep-concern-over-escalation-between-iran-and-israel|title=Belarus Expresses Deep Concern Over Escalation Between Iran and Israel|lang=ru|website=news.by|date=2025-06-13|access-date=2025-06-14}}</ref><ref>[https://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/b61ffbb8c1f4f70e.html Заявление Министерства иностранных дел Республики Беларусь в связи c обострением ситуации на Ближнем Востоке — Министерство иностранных дел Республики Беларусь]</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылғы қақтығыстар]] [[Санат:Израиль саясаты]] [[Санат:Иран-Израиль қақтығысы]] g2l3vkbbt8a7p3ms2dtng3vue5j3scs 3480835 3480832 2025-06-17T19:20:12Z 1nter pares 146705 /* Халықаралық реакция */ 3480835 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=06|day=13}}) |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]]<br>[[File:Mossad seal.svg|21px]] [[Давид Барнеа]]<br>[[File:Air Force Ensign of Israel.svg|21px]] [[Томер Бар]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=2025-06-13|website=calcalist|accessdate=2025-06-13|lang=hb}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web|last=Agencies|title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media|url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/|website=www.timesofisrael.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web|date=2025-06-13|title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran|url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580|access-date=|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|language=en|accessdate=2025-06-13}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> Израиль аумағы бойынша мүмкін ирандық қарсы шабуылға дайындық аясында дабыл сиреналары қосылды, дегенмен хабар тараған сәтте Иран баллистикалық зымырандар ұшырмаған болатын.<ref>{{Cite news |date=2025-06-13 |title=Israel begins preemptive strike against Iran, defense minister says; sirens wail across Israel |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israel-begins-preemptive-strike-against-iran-defense-minister-says-sirens-wail-across-israel/}}</ref> ЦАХАЛ-дың (Израиль қорғаныс армиясы) мәліметінше, бұл әрекеттер Иранның бірнеше күн ішінде 15 ядролық оқтұмсық жасауға жететін байытылған уран қорына ие екендігін көрсеткен барлау деректеріне негізделген. == Реакция == : {{Байрақ|Иран}}: Иран өз әуе кеңістігін жауып, Израильдің шабуылына жауап ретінде жүздеген дрондарды жіберді. Бұл ұшқышсыз аппараттар бірнеше сағат бойы ұшып өткен, ал Израиль әскері АҚШ пен Ұлыбританияның қолдауымен оларды Ирак пен Сирия үстінде-ақ атып түсіре бастады. Иордания да өз аумағы үстінде дрондарды ұстап жатты. Иран билігі Израильдің шабуылы зымыран-ядролық бағдарламаны дамытудың қажет екенін дәлелдеді деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2025/06/13/izrail-nanes-udar-po-iranu-glavnoe|title=Атака Израиля на Иран. Главное Убиты ученые-ядерщики и члены военного командования. Иран в ответ запустил сотни дронов — все они перехвачены|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-13}}</ref> === Халықаралық реакция === : {{Байрақ|Қытай}}: Иранның егемендігін бұзудың кез келген түріне қарсы шықты. Эскалацияны қатты сынап, екі тарапты да сабырлылыққа шақырды және бұл қақтығыс ешбір тараптың мүддесіне жарамайтынын атап өтті.<ref>{{Cite news|title=China expresses deep concern about Israel's attacks on Iran, urges de-escalation|url=https://www.reuters.com/world/china/china-expresses-deep-concern-about-israels-attacks-iran-urges-de-escalation-2025-06-13/|website=Reuters|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15|lang=en}}</ref> : {{Байрақ|АҚШ}}: Ресми түрде қатыспайтынын хабарлады, бірақ алдын ала хабардар етіліп, Иранға ескерту берген еді. Дональд Трамп: «Мен алдын ала ескерткенмін» деп атап, Тегеранмен жаңа ядролық келісім жасауға үндеді. Әйтпесе, «жағдай нашарлауы мүмкін» деп қосты.<ref>{{Cite web|url=https://truthsocial.com/@realDonaldTrump/114675456780398208|title=Donald J. Trump (@realDonaldTrump)|lang=en|website=Truth Social|access-date=2025-06-15}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.whitehouse.gov/briefings-statements/2025/06/statement-from-secretary-of-state-marco-rubio/|title=Statement from Secretary of State Marco Rubio|lang=en-US|website=The White House|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15}}</ref> : {{Байрақ|Франция}}: Израильдің өзін-өзі қорғау құқығын растап, Иран шабуылы жағдайында қолдау көрсететінін мәлімдеді,<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/news/2025/06/13/frantsiya-poobeschala-zaschitit-izrail-v-sluchae-napadeniya-irana|title=Франция пообещала защитить Израиль в случае нападения Ирана|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-15}}</ref> сонымен қатар ядролық қарудың таралуына жол бермеу қажеттігін атап өтті. : {{Байрақ|Чехия}}: Ресми түрде: «Иранға жасалған соққылар — Тегеранның ядролық бағдарламасына лайықты жауап» деп мәлімдеді.<ref>{{cite web|url=https://mignews.ua/news/politic/chehiya-udary-po-iranu-razumnaya-reakciya-na-yadernuyu-programmu-tegerana.html|title=Чехия: Удары по Ирану — разумная реакция на ядерную программу Тегерана|publisher=mignews.ua|accessdate=2025-06-13|url-status=live}}</ref> : {{Байрақ|БҰҰ}}: БҰҰ Бас хатшысы [[Антониу Гутерриш]] екі тарапты ерекше сабырлылық танытуға шақырды. Ол аймақтық көлемдегі ірі соғыстың қаупі туралы ескертті.<ref>{{Cite web|url=https://news.un.org/ru/story/2025/06/1465241|title=Удары Израиля по Ирану: Генсек ООН «осуждает любую военную эскалацию на Ближнем Востоке» {{!}} Новости ООН|lang=ru|website=news.un.org|date=2025-06-13|access-date=2025-06-15}}</ref> : {{Байрақ|Беларусь}}: Қақтығысқа терең алаңдаушылық білдіріп, зорлық-зомбылықты тоқтатуға және халықаралық құқықты құрметтеуге шақырды.<ref>{{Cite web|url=https://news.by/eng/news/v_mire/belarus-expresses-deep-concern-over-escalation-between-iran-and-israel|title=Belarus Expresses Deep Concern Over Escalation Between Iran and Israel|lang=ru|website=news.by|date=2025-06-13|access-date=2025-06-14}}</ref><ref>[https://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/b61ffbb8c1f4f70e.html Заявление Министерства иностранных дел Республики Беларусь в связи c обострением ситуации на Ближнем Востоке — Министерство иностранных дел Республики Беларусь]</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылғы қақтығыстар]] [[Санат:Израиль саясаты]] [[Санат:Иран-Израиль қақтығысы]] 7uryg8nwy7gph79png4gzr0nultfmyw 0 761014 3480786 3480564 2025-06-17T15:52:42Z IL68 67061 3480786 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Едіге Сабырұлы Сабуров |Шынайы есімі = |Сурет = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Толық есімі = |Туған күні = 28.04.1949 |Туған жері = Деинеу ауданы, Чарджоу облысы, {{туғанжері|Түркіменстан|Түркіменстанда}} |Қайтыс болған күні = 13.05.2025 |Қайтыс болған жері = {{Қайтысболғанжері|Атырау|Атырауда}} |Азаматтығы = {{USSR}}<br/>{{KAZ}} |Ұлты = |Мансабы = |Әкесі = Сабыр Маңғыстауов |Анасы = Ағибаш Аманжолова |Жұбайы = Жұма Қадырғалиева |Балалары = Орақ, Саламат, Салтанат, Нұргүл мен Ақмарал |Марапаттары = {{{!}} {{!}} {{Парасат ордені}} {{!!}} {{ҚР тәуелсіздігіне 10 жыл медалі}} {{!!}} {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!!}} {{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}} {{!}}- {{!}} {{Еңбек ардагері медалі}} {{!}}} |Қолтаңбасы = |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Едіге Сабырұлы Сабуров''' ([[28 сәуір]] [[1949]], Деинеу ауданы, Чарджоу облысы, [[Түркіменстан]] - [[13 мамыр]] [[2025]], [[Атырау]]) - қазақстандық гидрогеолог, Атырау өңірінің су ресурстарын зерттеу мен тұрақты пайдалануға өлшеусіз үлес қосқан азамат. == Өмірбаян == Сабуров Едіге 1949 жылы 28 сәуірде [[Түркіменстан|Түркіменстан Республикасының]] Чарджоу облысы, Деинеу ауданы, Шомба Базар елді мекенінде дүниеге келді. Руы Беріш Бегис, [[Кіші жүз|Кіші жүзден]] тараған. 1968 жылы Гурьев политехникалық техникумын механик-дизелист мамандығы бойынша тәмамдады. Бұдан кейін [[Қарағанды политехникалық институты|Қарағанды политехникалық институтын]] автомобиль көлігі факультетін 1976 жылы инженер-механик мамандығы бойынша бітірді. 1972–1974 жылдары әскери борышын Владивосток қаласында өтеді. Еңбек жолын 1974 жылы «Гурьевнефтегазгеология» бірлестігінде бастап, қарапайым жұмысшыдан инженер-механик қызметіне дейін көтерілді. Сонымен қатар кәсіптік ұйымдар мен комсомол жұмысына белсене араласты. 1979–1984 жылдары Гурьев политехникалық техникумында оқытушы болып қызмет атқарып, студенттермен бірге тәжірибелік зертханалар құрды. 1984–1987 жылдары - Гурьев гидрогеологиялық экспедициясы басшысының орынбасары. 1987–1992 жылдары - Қайыршақты селолық кеңесінің төрағасы, кейін «Теңдік» кеңшарының директоры болды. 1993 жылдан бастап жеке кәсіпкерлікпен айналысты. 1995 жылдан бастап өмірінің соңына дейін «Атыраугидрогеология» ЖШС-інде вице-президент, президент, директорлар кеңесінің төрағасы және ғылыми кеңесші ретінде қызмет етті<ref>https://azh.kz/kz/news/view/77777</ref>. 13 мамыр 2025 жылы Едіге Сабырұлы 76 жасында кенеттен дүниеден озды. Стамбул қаласында қайтыс болып, өзі туып-өскен туған өлкесі – Атырау облысы, Бесікті ауылында жерленді. == Ғылыми және қоғамдық үлесі == Сабуров Едіге Сабырұлы Атырау облысының жерасты су ресурстарын 20 жылдан астам уақыт зерттеген. Қызылқоға ауданындағы Мұздыбулак су көзін ашу, Томарлы-Геолог тас жолының салынуына жетекшілік ету секілді бастамалары өңір экологиясы мен инфрақұрылымының дамуына зор ықпал етті. Ол «Атыраугидрогеология» ЖШС базасында бірқатар елді мекеннің инженерлік және әкімшілік инфрақұрылымын дамытуға атсалысты. Сонымен бірге, ол — бірнеше пайдалы модельдер мен өнертабыстардың авторы. Белгілі қоғам белсендісі ретінде Жайық, Ойыл, Жем өзендерінің тартылуы, су ресурстарының сарқылуы туралы мәселе көтеріп, мемлекеттік органдар мен БАҚ арқылы дабыл қағып жүрді. Депутаттық және комиссия төрағасы ретінде қоғамдық істерге белсенді араласты<ref>https://atr.kz/zhanalyqtar/atyrau-onirinin-gylymy-men-ziialy-qauymy-auyr-qazaga-dushar-boldy/</ref>. == Жеке өмірі мен отбасы == Әкесі Маңғыстауов Сабыр Атырау (бұрынғы Гурьев) облысында 1911 жылы дүниеге келген. Ұлы Отан соғысына қатысып, Ленинградты қорғау майданында ерлік көрсеткен. Соғыстан кейін облыстың жер комитетінде және ауыл шаруашылығы саласында есепші қызметтерін атқарған. 1993 жылы 83 жасында өмірден озды. Анасы Аманжолова Ағибаш 1927 жылы Маңғыстау өңірінде туған. 1947 жылы Ашхабад педагогикалық училищесін тәмамдап, кейін отбасын құрып, жеті баланың тәрбиесімен айналысқан. 1997 жылы 70 жасында қайтыс болды. Жұбайы Қадырғалиева Жұма – 1972 жылы Қазақ политехникалық институтын инженер-геолог мамандығы бойынша аяқтап, мұнай-газ және гидрогеология саласында еңбек еткен сала маманы. Ол да бірнеше марапат иесі: «Қазақстан мұнайына 100 жыл», «ҚР жер қойнауын барлаудың үздігі», «Жер қойнауының құрметті барлаушысы», «KazEnergy», «Қазақстан мұнайына 125 жыл» төсбелгілерімен марапатталған. Сабуровтар отбасында 3 ұл, 2 қыз тәрбиеленген. Балалары — Орақ пен Саламат мұнай саласында, Салтанат — ауыл шаруашылығы, Нұргүл мен Ақмарал — гидрогеология саласында еңбек етуде. == Марапаттары мен атақтары == Сабуров Едіге — оннан астам өнертабыстың авторы, Қазақстанның жер қойнауын барлау ісінің танымал маманы. Өңірдің қоғамдық, экологиялық және экономикалық мәселелеріне байланысты пікірлерін ұсынып, шешімдерге бастамашы болып отырды. Сонымен қатар өңір ақын-жазушыларының шығармаларын жинақтап, баспаға шығаруға демеушілік көрсетіп жүр. 2003 жылы оған Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің «Құрметті профессоры» атағы берілді. 2022 жылы Қазақстан Республикасының жоғары мемлекеттік наградасы – «Парасат» орденімен марапатталды. * «Қазақстан мұнайына 100 жыл» төсбелгісі (1999) * «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10, 20, 25 жыл» мерекелік медальдары * «Қазақстан мұнайына 120 жыл» (2019) * «Жер қойнауын құрметті барлаушы», куәлік №33 (30.03.2021) * «Еңбек ардагері» медалі, №902 (2021) * «Парасат» ордені, ҚР Жарлығы №1466 (07.11.2022) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 8mxkem3cw9suxo0z1p1l2qerveh0w6r 3480834 3480786 2025-06-17T19:19:19Z Kasymov 10777 «[[Санат:Қазақстан гидрогеологтары|Қазақстан гидрогеологтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480834 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Едіге Сабырұлы Сабуров |Шынайы есімі = |Сурет = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Толық есімі = |Туған күні = 28.04.1949 |Туған жері = Деинеу ауданы, Чарджоу облысы, {{туғанжері|Түркіменстан|Түркіменстанда}} |Қайтыс болған күні = 13.05.2025 |Қайтыс болған жері = {{Қайтысболғанжері|Атырау|Атырауда}} |Азаматтығы = {{USSR}}<br/>{{KAZ}} |Ұлты = |Мансабы = |Әкесі = Сабыр Маңғыстауов |Анасы = Ағибаш Аманжолова |Жұбайы = Жұма Қадырғалиева |Балалары = Орақ, Саламат, Салтанат, Нұргүл мен Ақмарал |Марапаттары = {{{!}} {{!}} {{Парасат ордені}} {{!!}} {{ҚР тәуелсіздігіне 10 жыл медалі}} {{!!}} {{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!!}} {{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}} {{!}}- {{!}} {{Еңбек ардагері медалі}} {{!}}} |Қолтаңбасы = |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Едіге Сабырұлы Сабуров''' ([[28 сәуір]] [[1949]], Деинеу ауданы, Чарджоу облысы, [[Түркіменстан]] - [[13 мамыр]] [[2025]], [[Атырау]]) - қазақстандық гидрогеолог, Атырау өңірінің су ресурстарын зерттеу мен тұрақты пайдалануға өлшеусіз үлес қосқан азамат. == Өмірбаян == Сабуров Едіге 1949 жылы 28 сәуірде [[Түркіменстан|Түркіменстан Республикасының]] Чарджоу облысы, Деинеу ауданы, Шомба Базар елді мекенінде дүниеге келді. Руы Беріш Бегис, [[Кіші жүз|Кіші жүзден]] тараған. 1968 жылы Гурьев политехникалық техникумын механик-дизелист мамандығы бойынша тәмамдады. Бұдан кейін [[Қарағанды политехникалық институты|Қарағанды политехникалық институтын]] автомобиль көлігі факультетін 1976 жылы инженер-механик мамандығы бойынша бітірді. 1972–1974 жылдары әскери борышын Владивосток қаласында өтеді. Еңбек жолын 1974 жылы «Гурьевнефтегазгеология» бірлестігінде бастап, қарапайым жұмысшыдан инженер-механик қызметіне дейін көтерілді. Сонымен қатар кәсіптік ұйымдар мен комсомол жұмысына белсене араласты. 1979–1984 жылдары Гурьев политехникалық техникумында оқытушы болып қызмет атқарып, студенттермен бірге тәжірибелік зертханалар құрды. 1984–1987 жылдары - Гурьев гидрогеологиялық экспедициясы басшысының орынбасары. 1987–1992 жылдары - Қайыршақты селолық кеңесінің төрағасы, кейін «Теңдік» кеңшарының директоры болды. 1993 жылдан бастап жеке кәсіпкерлікпен айналысты. 1995 жылдан бастап өмірінің соңына дейін «Атыраугидрогеология» ЖШС-інде вице-президент, президент, директорлар кеңесінің төрағасы және ғылыми кеңесші ретінде қызмет етті<ref>https://azh.kz/kz/news/view/77777</ref>. 13 мамыр 2025 жылы Едіге Сабырұлы 76 жасында кенеттен дүниеден озды. Стамбул қаласында қайтыс болып, өзі туып-өскен туған өлкесі – Атырау облысы, Бесікті ауылында жерленді. == Ғылыми және қоғамдық үлесі == Сабуров Едіге Сабырұлы Атырау облысының жерасты су ресурстарын 20 жылдан астам уақыт зерттеген. Қызылқоға ауданындағы Мұздыбулак су көзін ашу, Томарлы-Геолог тас жолының салынуына жетекшілік ету секілді бастамалары өңір экологиясы мен инфрақұрылымының дамуына зор ықпал етті. Ол «Атыраугидрогеология» ЖШС базасында бірқатар елді мекеннің инженерлік және әкімшілік инфрақұрылымын дамытуға атсалысты. Сонымен бірге, ол — бірнеше пайдалы модельдер мен өнертабыстардың авторы. Белгілі қоғам белсендісі ретінде Жайық, Ойыл, Жем өзендерінің тартылуы, су ресурстарының сарқылуы туралы мәселе көтеріп, мемлекеттік органдар мен БАҚ арқылы дабыл қағып жүрді. Депутаттық және комиссия төрағасы ретінде қоғамдық істерге белсенді араласты<ref>https://atr.kz/zhanalyqtar/atyrau-onirinin-gylymy-men-ziialy-qauymy-auyr-qazaga-dushar-boldy/</ref>. == Жеке өмірі мен отбасы == Әкесі Маңғыстауов Сабыр Атырау (бұрынғы Гурьев) облысында 1911 жылы дүниеге келген. Ұлы Отан соғысына қатысып, Ленинградты қорғау майданында ерлік көрсеткен. Соғыстан кейін облыстың жер комитетінде және ауыл шаруашылығы саласында есепші қызметтерін атқарған. 1993 жылы 83 жасында өмірден озды. Анасы Аманжолова Ағибаш 1927 жылы Маңғыстау өңірінде туған. 1947 жылы Ашхабад педагогикалық училищесін тәмамдап, кейін отбасын құрып, жеті баланың тәрбиесімен айналысқан. 1997 жылы 70 жасында қайтыс болды. Жұбайы Қадырғалиева Жұма – 1972 жылы Қазақ политехникалық институтын инженер-геолог мамандығы бойынша аяқтап, мұнай-газ және гидрогеология саласында еңбек еткен сала маманы. Ол да бірнеше марапат иесі: «Қазақстан мұнайына 100 жыл», «ҚР жер қойнауын барлаудың үздігі», «Жер қойнауының құрметті барлаушысы», «KazEnergy», «Қазақстан мұнайына 125 жыл» төсбелгілерімен марапатталған. Сабуровтар отбасында 3 ұл, 2 қыз тәрбиеленген. Балалары — Орақ пен Саламат мұнай саласында, Салтанат — ауыл шаруашылығы, Нұргүл мен Ақмарал — гидрогеология саласында еңбек етуде. == Марапаттары мен атақтары == Сабуров Едіге — оннан астам өнертабыстың авторы, Қазақстанның жер қойнауын барлау ісінің танымал маманы. Өңірдің қоғамдық, экологиялық және экономикалық мәселелеріне байланысты пікірлерін ұсынып, шешімдерге бастамашы болып отырды. Сонымен қатар өңір ақын-жазушыларының шығармаларын жинақтап, баспаға шығаруға демеушілік көрсетіп жүр. 2003 жылы оған Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің «Құрметті профессоры» атағы берілді. 2022 жылы Қазақстан Республикасының жоғары мемлекеттік наградасы – «Парасат» орденімен марапатталды. * «Қазақстан мұнайына 100 жыл» төсбелгісі (1999) * «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10, 20, 25 жыл» мерекелік медальдары * «Қазақстан мұнайына 120 жыл» (2019) * «Жер қойнауын құрметті барлаушы», куәлік №33 (30.03.2021) * «Еңбек ардагері» медалі, №902 (2021) * «Парасат» ордені, ҚР Жарлығы №1466 (07.11.2022) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан гидрогеологтары]] irri4xf7hdi0h8dj9a5kkaeyrqjlc73 0 761058 3480818 3480438 2025-06-17T19:01:50Z Kasymov 10777 3480818 wikitext text/x-wiki {{Сайт |атауы = Deadline.com |логотипі = |URL = http://www.deadline.com |скриншоты = |тақырыбы = |коммерциялық = иә |түрі = жаңалықтар |тіркелу = |тілдері = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |кірішулер саны = |орналасқан жері = {{USA}} |иесі = PMC |авторы = Никки Финке |ашылды = наурыз 2006<ref>{{cite web|url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|title=Deadline|accessdate=2012-08-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6B7Pf2Y6w?url=http://www.deadline.com/hollywood/page/1393/|archivedate=2012-10-02|deadurl=yes}}</ref> |жабылды = |қазіргі статусы = |айналымы = |таза табысы = |телефоны = }} '''Deadline.com''' ('''Deadline Hollywood''' деп те аталады) — {{iw|PMC (компания)|PMC|en|Penske Media Corporation}}-ге тиесілі америкалық [[веб-сайт]] {{iw|Никки Финке|Никки Финке|en|Nikki Finke}} негізін қалаған және теледидар мен кино туралы [[интернет-журнал]] жаңалықтары. Сайт күн сайын эксклюзивті ойын-сауық жаңалықтарын жариялайды.<ref name="deadlineabout">«[http://www.deadline.com/about-dhd/ About Us — Deadline.com] {{Wayback|url=http://www.deadline.com/about-dhd/|date=20180513091059}}»</ref> Сайт 2006 жылдың басында ''Deadline Hollywood Daily'' деген атпен бұрынғы автор {{iw|LA Weekly|LA Weekly|en|LA Weekly}} Никки Финке. 2009 жылы ол сайтты сатты ''PMC'' БАҚ-да жеті таңбалы сомаға хабарланғандай, бірақ келісім аясында ол бас редактор және автор ретінде қалды.<ref>{{cite news|publisher=[[Los Angeles Times]]|url=http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|date=2009-06-24|author=Ben Fritz|title=Nikki Finke's Deadline Hollywood Daily is sold to Mail.com|accessdate=2012-08-15|archivedate=2009-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090627051238/http://www.latimes.com/business/la-fi-ct-deadline24-2009jun24,0,3372246.story|lang=en}}</ref> Хост өзгергеннен кейін атау өзгертілді ''Deadline.com'' кеңейту аясында Голливудтың ғана емес, Нью-Йорк пен Лондонның да жаңалықтары Қосылды.<ref>{{cite news|publisher=Portfolio|url=http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|author=Matt Haber|title=FIXEDJA! Nikki Finke's Deadline Sleeker, Less Daily|accessdate=2012-08-15|archivedate=2012-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120318103815/http://www.portfolio.com/views/blogs/pressed/2009/09/04/fixedja-nikki-finke/|lang=en}}</ref> Көп ұзамай қызметкерлер құрамына бірнеше жаңа авторлар қосылды, соның ішінде [[The Hollywood Reporter|''The Hollywood Reporter'']] журналының қызметкері Нелли Андреева, ол 2010 жылдың наурыз айында журналға келіп, теледидар жаңалықтарын басқарды.<ref>{{cite news|publisher=Business Insider|url=http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|author=Gillian Reagan|title=Nikki Finke Poaches Hollywood Reporter's TV Editor Nellie Andreeva|accessdate=2012-08-15|archivedate=2010-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100401114623/http://www.businessinsider.com/nikki-finke-poaches-hollywood-reporters-tv-editor-nellie-andreeva-2010-3|lang=en}}</ref> Андреева 2015 жылдың наурыз айында [[Шонда Раймс]] деңгейіндегі көрермендер мен атақты адамдар тарапынан «[[Ассимиляция қиындықтары]]<nowiki/>» телехикаясының пилоттық маусымы туралы нәсілшіл мақала жазғаннан кейін сынға ұшырады, оның пікірінше, ақ емес актерлер тым көп болды.<ref>{{cite web|url=http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/|title=Shonda Rhimes Blasts Deadline Diversity Article as ‘Ignorant,’ Twitter Outraged|date=2015-03-24|work=The Wrap|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|lang=en|archivedate=2015-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150328122837/http://www.thewrap.com/shonda-rhimes-blasts-deadline-diversity-article-as-ignorant-twitter-outraged/}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|title=Shonda Rhimes Blasts "Ignorant" Article Questioning "Ethnic Castings"|date=2015-03-24|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2015-03-25|deadlink=no|archivedate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150327141958/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/shonda-rhimes-blasts-ignorant-article-784214|lang=en}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.deadline.com/ Deadline.com]{{ref-en}} [[Санат:Жаңалықтар сайттары]] [[Санат:2006 жылы пайда болған сайттар]] [[Санат:АҚШ сайттары]] adx1ba2lvkg76mtjb46tta5t8pe5hg6 0 761094 3480830 3480658 2025-06-17T19:14:07Z Kasymov 10777 +[[Санат:Жастар фильмдері]]; +[[Санат:АҚШ қорқынышты фильмдері]]; +[[Санат:АҚШ кинокомедиялары]]; +[[Санат:Columbia Pictures фильмдері]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480830 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Zомбилэндке қош келдіңіз |Шынайы атауы = {{lang-en|Zombieland}} |Суреті = Zombieland Poster.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = Фильмнің постері |Жанры = [[Постапокалипсис|постапокалиптикалық]] [[зомби-комедия]] |Режиссёрі = [[Рубен Флейшер]] |Продюсері = Гэвин Полоун |Сценарист = [[Ретт Риз]]<br>[[Пол Верник]] |Актерлер = [[Вуди Харрельсон]]<br>[[Джесси Айзенберг]]<br>[[Эмма Стоун]]<br>[[Эбигейл Бреслин]]<br>[[Билл Мюррей]] |Операторы = Майкл Бонвиллэн |Композиторы = Дэвид Сарди |Хореографы = |Компания = [[Columbia Pictures]]<br>[[Relativity Media]]<br>Pariah |Дистрибьютор = [[Sony Pictures Releasing]] |Ұзақтығы = 88 минут |Бюджеті = [[АҚШ доллары|$]]23 600 000<ref name="box">{{Cite web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=zombieland.htm |title=Zombieland (2009) - Box Office Mojo |access-date=2011-03-09 |archive-date=2010-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100330023111/http://boxofficemojo.com/movies/?id=zombieland.htm |deadlink=no }}</ref> |Түсім = $102 391 540<ref name="box"/> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі|ағылшынша]] |Жыл = 2009 |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = [[Zомбилэнд: Бақылау атысы]] (2019) |imdb_id = 1156398 |Сайты = }} '''«Zомбилэндке қош келдіңіз»''' ({{Lang-en|Zombieland}}) — [[Ретт Риз]] мен [[Пол Верник]]тің сценарийі бойынша режиссер [[Рубен Флейшер]]дің (кинотеатрдағы дебютінде) 2009 жылғы [[АҚШ кинематографы|америкалық]] [[Постапокалиптика|апокалиптика]]лық [[зомби комедиясы]]. Басты рөлдерде [[Вуди Харрельсон]], [[Джесси Айзенберг|Джесси Эйзенберг]], [[Эмма Стоун]], [[Абигейл Бреслин]] және [[Билл Мюррей]]. Сюжетте Таллахасси, Колумбус, Вичита және Литтл-Рок [[зомби]]лерсіз баспана табу үшін кросс арқылы ұзақ жол сапарына шығады. Фильмнің дамуы 2005 жылы Риз мен Верник фильмді [[пилоттық эпизод]]тың арнайы сценарийі ретінде жазған кезде басталды. Флейшер теледидар сценарийін фильмге айналдыруға көмектесті. Тони Гарднер [[арнаулы эффект]] суретшісі ретінде жалданды, ол негізінен зомби бейнесін жасау үшін физикалық протездеуді қамтиды. Түсірілім 2009 жылдың ақпанында басталды және сол жылдың наурызына дейін [[Голливуд]]та, [[Атланта]]да, сондай-ақ [[Джорджия]]да және оның айналасында жалғасты; фильмнің кейбір көріністерінде актерлердің импровизациясы болды. Фильмнің премьерасы 2009 жылдың 25 қыркүйегінде [[Остин]]дегі «Fantastic Fest» фестивалінде, 2 қазанда [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та өтті. Фильм оның сценарийін, диалогын, комедиясын және актерлік өнерін (әсіресе Мюррей) мақтаған сыншылардан оң пікірлер алды. Ол «[[Z әлемдері соғысы]]<nowiki/>» (2013) фильмі шыққанға дейін АҚШ-тағы ең көп ақша тапқан зомби фильмі бола отырып, бүкіл әлем бойынша 102 миллион доллар тапты.<ref>{{Cite web|title=Zombieland (2009) - Financial Information|url=https://www.the-numbers.com/movie/Zombieland-(2009)|access-date=|website=The Numbers|deadlink=no|accessdate=2022-11-25|archivedate=2022-11-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221125225532/https://www.the-numbers.com/movie/Zombieland-(2009)|lang=en}}</ref> Жалғасы, «[[Zомбилэнд: Бақылау атысы]]<nowiki/>», 2019 жылдың қазан айында шығарылды. == Сюжеті == Жер зомби апокалипсисіне ұшырағаннан кейін, Коламбус есімді жігіт қалған тірі қалғандарды іздеу үшін АҚШ-ты аралайды. Зомби эпидемиясы басталғаннан бері жігіт бұрынғы Америка Құрама Штаттарында қазір «Zомбилэнд» деп аталатын ережелердің тізімін ұстанды. Фильмнің алғашқы көріністерінде Колумбус жанармай құю станциясына көлікпен келеді, онда оған өлгендер шабуыл жасайды. Олардан құтылу үшін кейіпкер өз тізіміндегі бірінші Ережеге жүгінеді: «Формада бол». Келесі күні Колумбус қаладан жаяу кетіп, тағы бір тірі қалған Таллахассимен кездеседі, оның машинасы мен көптеген қаруы бар. Ол жігітті [[Огайо]] штатындағы туған қаласына апаруды ұсынады. Жолда олар кюветке шыққан «Hostess» деп жазылған жүк көлігіне тоқтайды. Таллахасси өзінің сүйікті «[[Twinkie|Твинки»]] торттарымен емделуге қарсы емес екенін айтады, бірақ жүк көлігінде басқа торттар бар, бұл Таллахассиді қатты ашуландырады. Осы тәттілер үшін Таллахасси мен Колумбус супермаркеттің жанында тоқтайды, онда олар екі апалы — сіңлілі Вичита мен Литл-рокты кездестіреді. Қыздар «Жабайы шытырман оқиғалар» деп аталатын [[ойын-сауық саябағы]]на жету үшін олардан көлікті алдап алады, онда зомбилер әлі жетпеген деген қауесет бар. Көп ұзамай Колумбус пен Таллахасси апалы-сіңлілермен қайта кездесіп, ойын-сауық саябағына бірге бару үшін олармен бірігуді шешеді. Жол бойында олар бос сыйлық дүкеніне кіріп, онда жеңіліс жасайды. Осыдан кейін олар [[Беверли-Хиллз]]ге барып, Голливуд актері [[Билл Мюррей]]дің сарайында қалады, ол тек зомби ретінде мұқият [[макияж]] жасағаны үшін аман қалды. Мюррейдің маскировкасы Колумбустың оны нағыз зомби деп қателесіп, мылтық актерін өлтіруіне әкеледі. Келесі күні апалы-сіңлілер тағы да Таллахасси мен Коламбусты алдап, бір-біріне ғана сенуге келісіп, сарайдан кетеді. Ойын-сауық саябағына келіп, барлық аттракциондарды бастағаннан кейін қыздар зомбилердің үлкен тобының назарын аударады. Осы уақытта Колумбус қауіп төніп тұр деп сеніп, қыздарды табуға шешім қабылдады. Таллахасси алдымен оған көмектескісі келмейді, бірақ Колумбустың дәрменсіздігін көріп, онымен бірге жүреді. Саябақта Таллахасси зомбилердің назарын өзіне аударады, ал Колумбус осы уақытта [[клоун]]дардан қорқуын жеңіп, қыздарды құтқарады. Фильм төрт достың саябақтан бірге кетуімен аяқталады. == Рөлдерде == {{РөлдердеҮсті}} {{Рөлдерде|[[Джесси Айзенберг]]||Коламбус|}} {{Рөлдерде|[[Вуди Харрельсон]]||Таллахасси}} {{Рөлдерде|[[Эмма Стоун]]||Вичита / Криста|}} {{Рөлдерде|[[Эбигейл Бреслин]]||Литл-Рок|}} {{Рөлдерде|[[Эмбер Херд]]||406|Коламбус көршісі}} {{Рөлдерде|[[Билл Мюррей]]||[[камео]]|}} {{РөлдердеАсты}} == Түсірілімі == Фильм 42 күнде түсірілді. Түсірілім 2009 жылы ақпанда [[Валдоста]] ([[Джорджия]]) «{{iw|Wild Adventures|Жабайы шытырман оқиғалар||Wild Adventures}}» саябағындағы көріністерден басталды.<ref>[http://www.valdostadailytimes.com/local/local_story_057005646.html Valdosta Daily Times — Zombieland: Psst! There’s a movie in town] {{Wayback|url=http://www.valdostadailytimes.com/local/local_story_057005646.html|date=20100209045951}}{{ref-en}}</ref> Тұрғындар арасында осы саябақтың зомби рөліне ашық конкурс өткізілді. Әрі қарай түсірілім наурыз айында жалғасып, Атланта, {{iw|Морроу (Джорджия)|Морроу||Morrow, Georgia}},<ref name="NewsDaily">[http://www.news-daily.com/main.asp?SectionID=2&SubSectionID=2&ArticleID=26761&TM=27022.48 Clayton News Daily — Filming to interrupt traffic in Morrow]{{Недоступная ссылка|date=2017-10|bot=InternetArchiveBot}}{{ref-en}}</ref> {{iw|Декейтер (Джорджия)|Декейтере||Decatur, Georgia}}<ref name="Champion">[http://championnewspaper.com/zoombies_decatur.html CHAMPION NEWSPAPER — Zombies invade Decatur] {{Архивировано|url=https://web.archive.org/web/20090317234834/http://championnewspaper.com/zoombies_decatur.html|date=2009-03-17}}{{ref-en}}</ref> және {{iw|Паудер-Спрингс (Джорджия)|Паудер-Спрингс||Powder Springs, Georgia}}, онда актриса Эбигейл Бреслин өзінің он үш жасын өзі үшін күшік алып, фильмге қатысып, Таллахассидің естеліктерінде пайда болды.<ref name="AJC0322">[https://web.archive.org/web/20091013142610/http://www.ajc.com/services/content/printedition/2009/03/22/abigail0322ze.html The Atlanta Journal-Constitution — She came for zombies; she left with a puppy]{{ref-en}}</ref> Кинорежиссердің орнына [[Джон Карпентер]] қаралды.<ref>{{Cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt1156398/trivia|title=Zombieland (2009) — Trivia|access-date=|deadlink=no|accessdate=2009-11-08|archivedate=2009-08-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090810205650/http://www.imdb.com/title/tt1156398/trivia|lang=en}}</ref> Колумбус рөлін [[Джейми Белл]] мен [[Тэйлор Лотнер|Тейлор Лотнер]] қарастырды. Вичита рөлін ұсынған [[Эван Рейчел Вуд]] және [[Меган Фокс|Мэган Фокс]], бірақ олар бас тартты. Бұл рөлді [[Эмбер Тэмблин]] де қарастырды. Актерлерді іріктеуге жауапты адам «Zомбилэндке қош келдіңіз» фильміндегі зомбилер өлмегендерге қарағанда аурудан зардап шеккендерге ұқсайды және «[[28 күннен кейін|28 күннен кейін»]] фильмдеріндегі зомбилерге және «Өлілер таңы» ремейк.<ref name="MTV">[http://moviesblog.mtv.com/2009/01/16/emma-stone-joining-woody-harrelson-for-zombieland/ MTV Movies Blog — Emma Stone Joining Woody Harrelson For ‘Zombieland’] {{Wayback|url=http://moviesblog.mtv.com/2009/01/16/emma-stone-joining-woody-harrelson-for-zombieland/|date=20090322012253}}{{ref-en}}</ref> Барлық басты кейіпкерлер америкалық қалалардың атымен аталады: [[Таллахасси]] ([[Флорида]] штаты), [[Вичита]] ([[Канзас]] штаты), [[Литтл Рок (Арканзас)|Литтл Рок]] ([[Арканзас (штат)|Арканзас]] штаты), және [[Колумбус (Огайо)|Колумбус]] ([[Огайо]] штаты). == Саундтрегі == {{tracklist|all_music=|total_length=46:27|title1=Opening|length1=2:52|title2=Cardio|length2=2:30|title3=The Standoff|length3=1:29|title4=Escalade Sting|length4=0:34|title5=Hostess Truck|length5=0:27|title6=406|length6=2:11|title7=Carpush Manwich|length7=1:41|title8=Grocery Store|length8=2:10|title9=Marriagable|length9=2:47|title10=Girls Abandon Guys|length10=1:01|title11=Smash The Van|length11=0:28|title12=Walk N Talk|length12=1:04|title13=The Yellow Hummer|length13=0:31|title14=Clown Dump|length14=0:41|title15=H3lp|length15=1:33|title16=Gas N Gulp|length16=2:06|title17=The Quiet Game|length17=1:09|title18=Zombie Kill Of The Week|length18=0:12|title19=Zombie Kimosabe|length19=0:54|title20=Searching The Murray House|length20=1:03|title21=Zombie In The House|length21=0:59|title22=Monopoly|length22=1:06|title23=Pacific Playland (Pt.1)|length23=2:53|title24=Pacific Playland (Pt.2)|length24=2:03|title25=Columbus Alone|length25=0:30|title26=Pacific Playland (Pt.3)|length26=2:04|title27=Pacific Playland (Pt.4)|length27=4:31|title28=Estasi Dell Anima|length28=1:55|title29=Clown|length29=1:30|title30=Rat Scare|length30=0:37|title31=As Close As I'll Ever Get To Home|length31=0:56}} == Сыны == «Zомбилэндке қош келдіңіз» фильм сыншыларының оң пікірлерін алды. [[Rotten Tomatoes]]-те фильм 259 шолу негізінде 89 % рейтингке ие, орташа рейтингі 10-нан 7,4. Сыншылардың консенсусында: «Aшуланшақ, күлкілі және оның қаны көп, Zомбилэнд — бұл зомби жанрының өлімнен алыс екендігінің дәлелі».<ref name="rt">{{cite web|url=https://www.rottentomatoes.com/m/zombieland/|title=Zombieland|work=[[Rotten Tomatoes]]|publisher=[[Flixster]]|accessdate=2018-12-10|deadlink=no|archivedate=2010-04-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100411211222/http://www.rottentomatoes.com/m/zombieland}}</ref> [[Metacritic]] фильмге 31 шолу негізінде 100-ден 73 ұпай берді, бұл «жалпы қолайлы шолуларды» көрсетеді.<ref name="Metacritic">{{cite web|title=Zombieland. Columbia Pictures (Sony)|work=[[Metacritic]]|publisher=[[CBS Interactive]]|accessdate=2009-10-09|url=https://www.metacritic.com/film/titles/zombieland|deadlink=no|archivedate=2009-10-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091001104404/http://www.metacritic.com/film/titles/zombieland}}</ref> == Сиквелі мен сериалы == === Фильм сиквелі === {{Main|Zомбилэнд: Бақылау атысы}} «Zомбилэндке қош келдіңіз» фильмінің сәттілігіне байланысты Пол Верник пен Ретт Риз фильмнің жалғасын түсіруді шешті.<ref name="fangoria">Samuel Zimmerman October 2, 2009. [http://www.fangoria.com/features/21-fearful-features/4133-directions-to-zombieland.html Directions to Zombieland] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091003233619/http://www.fangoria.com/features/21-fearful-features/4133-directions-to-zombieland.html|date=2009-10-03}} Fangoria. Retrieved October 31, 2009.</ref> [[Вуди Харрельсон]], [[Джесси Айзенберг]], [[Эмма Стоун]] және [[Эбигейл Бреслин]] өз рөлдеріне оралды.<ref>{{Cite web|url=https://deadline.com/2018/07/zombieland-sony-emma-stone-woody-harrelson-jesse-eisenberg-abigail-breslin-1202426434/|title=‘Zombieland 2’ A Go At Sony; Emma Stone, Woody Harrelson, Jesse Eisenberg & Abigail Breslin On Board|access-date=|deadlink=no|accessdate=2019-02-14|archivedate=2019-01-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190130110100/https://deadline.com/2018/07/zombieland-sony-emma-stone-woody-harrelson-jesse-eisenberg-abigail-breslin-1202426434/|lang=en}}</ref> «[[Zомбилэнд: Бақылау атысы]]<nowiki/>» фильмінің премьерасы 2019 жылдың 18 қазанында өтті.<ref>{{Cite web|url=https://www.mirf.ru/news/scenaristy-zombilenda-2-poobeschali-chto-kartina-vyjdet-v-sleduyuschem-godu|title=Сценаристы «Зомбиленда 2» пообещали, что картина выйдет в следующем году|access-date=|deadlink=no|accessdate=2018-08-24|archivedate=2018-05-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180516140138/https://www.mirf.ru/news/scenaristy-zombilenda-2-poobeschali-chto-kartina-vyjdet-v-sleduyuschem-godu|lang=ru}}</ref> === Телехикая === {{Main|Zомбилэнд (телехикая)}} 2011 жылдың қазан айында [[Fox Broadcasting Company]] мен [[Sony Pictures Entertainment|Sony Pictures]] [[CBS]]-те көрсетілетін телехикаяларды жасауды Пол Верник пен Ретт Риздің жазушылары ретінде қарастырады, бірақ түпнұсқа фильмнің негізгі актерлерімен бірге олар қайтып оралмауы мүмкін. Телешоуды 2012 жылдың күзінде бастау жоспарланған болатын. Алайда бұл жоспарлар орындалмады.<ref>{{cite web|url=http://screenrant.com/zombieland-tv-series-fox-sandy-136836|title='Zombieland' TV Series Being Developed By Fox|work=Screen Rant|deadlink=no|accessdate=2019-02-14|archivedate=2016-06-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160601050743/http://screenrant.com/zombieland-tv-series-fox-sandy-136836/|lang=en}}</ref> 2013 жылдың қаңтарында басты кейіпкерлер үшін шоу үшін фильмге бірнеше өзгертулер енгізіліп, екі жаңа кейіпкер — Атланта мен Эйнсли қосылып, қойылымға кастинг өткізілгені жарияланды.<ref>{{cite web|url=http://io9.com/5976583/the-zombieland-tv-show-is-going-into-production|title=First Hints About How Zombieland Will Become a Weekly TV Show|work=IO9|deadlink=no|accessdate=2019-02-14|archivedate=2015-11-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151104084240/http://io9.com/5976583/the-zombieland-tv-show-is-going-into-production|lang=en}}</ref> 2013 жылдың наурызында [[Amazon Studios]] пилоттық эпизодқа тапсырыс бергені белгілі болды. Ризге, Верникке және Полға пилоттық шығарылымды басқарған Эли Крейг қосылды. Тайлер Росс Колумбты, Кирк Уорд Таллахассиді, [[Майара Уолш]] Вичитаны, ал [[Изабела Видович]] Литл--Рокты ойнайды.<ref>{{cite web|author=Kelly West|date=2013-03-25|url=http://www.cinemablend.com/television/Zombieland-TV-Pilot-Gets-Official-Green-Light-From-Amazon-Lead-Cast-Confirmed-53995.html|title=Zombieland TV Pilot Gets Official Green Light From Amazon, Lead Cast Confirmed|work=Cinemablend|access-date=|deadlink=no|accessdate=2019-02-14|archivedate=2019-01-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190106010402/https://www.cinemablend.com/television/Zombieland-TV-Pilot-Gets-Official-Green-Light-From-Amazon-Lead-Cast-Confirmed-53995.html|lang=en}}</ref><ref>{{cite web|author=Lacey Rose|date=2013-03-25|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/amazon-orders-zombieland-pilot-430648|title=Amazon is moving forward with the cult-movie adaptation, which will join six other comedy pilots in contention for a full-season order on Prime Instant Video.|access-date=|deadlink=no|accessdate=2019-02-14|archivedate=2019-01-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190106010858/https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/amazon-orders-zombieland-pilot-430648|lang=en}}</ref> Пилоттық шығарылым 2013 жылдың сәуір айында [[Lovefilm]] мен [[Amazon Video]]-да шығарылды.<ref>{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/amazons-zombieland-hits-web-before-441503|title=Amazon's 'Zombieland' Hits Web Before Pilot Release (Video)|date=2013-04-17|accessdate=2013-04-19|work=The Hollywood Reporter|author=Michael O'Connell|deadlink=no|archivedate=2013-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130420021228/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/amazons-zombieland-hits-web-before-441503|lang=en}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.empireonline.com/news/story.asp?NID=37190|title=Zombieland TV Trailer Online|date=2013-04-18|accessdate=2013-04-19|work=Empire Online|author=James White|deadlink=no|archivedate=2013-06-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130619160858/http://www.empireonline.com/news/story.asp?NID=37190|lang=en}}</ref> 2013 жылдың 17 мамырында телехикаяның авторы Ретт Риз «Zомбилэнд» тағы бірнеше жаңа эпизодтарға жаңартылмайтынын мәлімдеді .<ref>{{cite web|author=Meg Drewett|title='Zombieland' TV series not picked up by Amazon after "hated" pilot|url=http://www.digitalspy.co.uk/ustv/news/a482557/zombieland-tv-series-not-picked-up-by-amazon-after-hated-pilot.html|publisher=Digital Spy|access-date=|deadlink=no|accessdate=2019-02-14|archivedate=2015-09-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925010543/http://www.digitalspy.co.uk/ustv/news/a482557/zombieland-tv-series-not-picked-up-by-amazon-after-hated-pilot.html|lang=en}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Жастар фильмдері]] [[Санат:АҚШ қорқынышты фильмдері]] [[Санат:АҚШ кинокомедиялары]] [[Санат:Columbia Pictures фильмдері]] s0ine71f3nvbpt75y8kl3cmp3fb6p76 3 761108 3480745 2025-06-17T12:58:16Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480745 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Соколов Максим Павлович}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 17:58, 2025 ж. маусымның 17 (+05) iixpe47y3o8og1on1j3xsvgnx2p82rn 3 761109 3480748 2025-06-17T13:10:08Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480748 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Sulliyman}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 18:10, 2025 ж. маусымның 17 (+05) 4hrilujvpf3x8ouu9749a5o56i2jvvd 3 761110 3480770 2025-06-17T14:48:34Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480770 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Blueman6900}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 19:48, 2025 ж. маусымның 17 (+05) oddjfnkks7qp8gk4y4xcz07dh27k2vc 3 761111 3480810 2025-06-17T18:25:55Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480810 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ergioss}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 23:25, 2025 ж. маусымның 17 (+05) khoi4zty73c3dqnhaadx3m8b31hkfl7 3 761112 3480811 2025-06-17T18:35:14Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480811 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kenzhetay Serzhanov}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 23:35, 2025 ж. маусымның 17 (+05) ljl73klpq0gj8duaiq0reab89eb9gih 3 761113 3480815 2025-06-17T18:56:51Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480815 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=ЖЕТКЕР}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 23:56, 2025 ж. маусымның 17 (+05) 0p3l4sqkz8g5zuw6739mygqft7il1ta 0 761114 3480836 2025-06-17T21:20:29Z ShadZ01 56180 Жаңа бетте: '''CBS News''' — америкалық [[CBS]] телерадиокомпаниясының жаңалықтар бөлімі. CBS News телевизиялық бағдарламаларына''{{iw|CBS Evening News}}'', ''{{iw|CBS This Morning}}'', {{iw|Жаңалық журналы|жаңалық журналы||News magazine}} бағдарламалары, ''{{iw|CBS News Sunday Morning}}'', «[[60 минут]]<nowiki/>» және «[[48 сағат]]<nowiki/>», с... 3480836 wikitext text/x-wiki '''CBS News''' — америкалық [[CBS]] телерадиокомпаниясының жаңалықтар бөлімі. CBS News телевизиялық бағдарламаларына''{{iw|CBS Evening News}}'', ''{{iw|CBS This Morning}}'', {{iw|Жаңалық журналы|жаңалық журналы||News magazine}} бағдарламалары, ''{{iw|CBS News Sunday Morning}}'', «[[60 минут]]<nowiki/>» және «[[48 сағат]]<nowiki/>», сондай-ақ ''{{iw|Face the Nation}}'' {{iw|жексенбілік таңертеңгі ток-шоу|||Sunday morning talk show}}. [[CBS News Radio]] жүздеген радиостанцияларға сағаттық жаңалықтар шығарады, сонымен қатар ''The Takeout Podcast'' сияқты CBS News [[Подкастинг|подкаст]]<nowiki/>тарын басқарады. CBS News сонымен қатар тәулік бойы жұмыс істейтін {{iw|CBSN}} сандық жаңалықтар желісін басқарады. CBS News президенті және аға атқарушы продюсері {{iw|Зирински, Сьюзан|Сьюзан Зирински||Susan Zirinsky}}, ол 2019 жылдың 1 наурызында қызметіне кірісті.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/team/susan-zirinsky/|title=CBS News Bios|website=CBS News|accessdate=2019-05-06|lang=en|deadlink=no|archivedate=2019-05-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190506152948/https://www.cbsnews.com/team/susan-zirinsky/}}</ref> Желінің жаңалықтар бөлімінің бірінші әйел президенті зиринский {{iw|Дэвид Роудс (CBS News президенті)|Дэвид Роудстың||David Rhodes}} орнына үміткер деп жарияланды.<ref>{{Cite web|url=https://www.usatoday.com/story/money/media/2019/01/07/susan-zirinsky-named-first-woman-lead-cbs-news-david-rhodes-departs/2499844002/|title=Susan Zirinsky named first woman to lead CBS News as David Rhodes departs|author=Snider|first=Mike|website=usatoday.com|date=2019-01-07|accessdate=2019-01-07|lang=en|deadlink=no|archivedate=2019-01-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190107185954/https://www.usatoday.com/story/money/media/2019/01/07/susan-zirinsky-named-first-woman-lead-cbs-news-david-rhodes-departs/2499844002/}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.washingtonpost.com/nation/2019/01/07/after-being-rocked-by-sexual-misconduct-allegations-cbs-news-names-its-first-female-president/?noredirect=on|title=After being rocked by sexual misconduct allegations, CBS News names its first female president|author=Farzan|first=Antonia Noori|website=washingtonpost.com|date=2019-01-07|accessdate=2019-01-07|lang=en|deadlink=no|archivedate=2019-12-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191223133549/https://www.washingtonpost.com/nation/2019/01/07/after-being-rocked-by-sexual-misconduct-allegations-cbs-news-names-its-first-female-president/?noredirect=on}}</ref> 2019 жылғы 6 қаңтар.<ref name="WSJ2">{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/cbs-news-president-leaving-amid-ratings-and-staff-woes-11546836228|title=CBS News Names Susan Zirinsky as Its First Female President|author=Flint|first=Joe|website=wsj.com|date=2019-01-06|accessdate=2019-01-07|lang=en|deadlink=no|archivedate=2019-01-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190107192338/https://www.wsj.com/articles/cbs-news-president-leaving-amid-ratings-and-staff-woes-11546836228}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.foxnews.com/entertainment/cbs-names-susan-zirinsky-to-lead-news-division-will-replace-david-rhodes-reports|title=CBS names Susan Zirinsky to lead news division, will replace David Rhodes: reports|author=DeMarche|first=Edmund|website=foxnews.com|date=2019-01-07|accessdate=2019-01-07|lang=en|deadlink=no|archivedate=2019-01-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190107064313/https://www.foxnews.com/entertainment/cbs-names-susan-zirinsky-to-lead-news-division-will-replace-david-rhodes-reports}}</ref> Хабарландыру Родс CBS News өкілдері мен Родстың өзіне қарсы «рейтингтердің төмендеуіне және жыныстық зорлық-зомбылық туралы айыптауларды тергеудің салдарына байланысты» CBS News президенті қызметінен кететіні туралы жаңалықтар аясында жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.nbcnews.com/news/us-news/david-rhodes-leaving-head-scandal-scarred-cbs-news-n955536|title=David Rhodes leaving as head of scandal-scarred CBS News|author=Johnson|first=Alex|website=nbcnews.com|date=2019-01-06|accessdate=2019-01-07|lang=en|deadlink=no|archivedate=2019-01-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190107233251/https://www.nbcnews.com/news/us-news/david-rhodes-leaving-head-scandal-scarred-cbs-news-n955536}}</ref> == Тағы қараңыз == * [[CBS]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Пибоди сыйлығының лауреаттары]] [[Санат:CBC]] lzppm4dw6ao89rz1qsnd8ghcqz0cf18 10 761115 3480838 2025-06-17T21:33:22Z ShadZ01 56180 «[[Үлгі:Ref-nl]]» дегенге [[Уикипедия:Айдатқыштар|бағыттады]] 3480838 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Үлгі:Ref-nl]] c67iiybh0mraul4exw6xipn0jkh5znc 10 761116 3480839 2025-06-17T21:35:40Z ShadZ01 56180 Жаңа бетте: {{#if: {{{3|}}}|{{{3}}}&nbsp;|}}{{#switch:{{{2|}}} |01=Enero |02=Febrero |03=Marzo |04=Abril |05=Mayo |06=Junio |07=Julio |08=Agosto |09=Septiembre |10=Octubre |11=Noviembre |12=Diciembre |#default=}} {{{1|}}}<noinclude> [[Санат:Үлгілер:Үлгілер бетшелері|TranslateDate]] </noinclude> 3480839 wikitext text/x-wiki {{#if: {{{3|}}}|{{{3}}}&nbsp;|}}{{#switch:{{{2|}}} |01=Enero |02=Febrero |03=Marzo |04=Abril |05=Mayo |06=Junio |07=Julio |08=Agosto |09=Septiembre |10=Octubre |11=Noviembre |12=Diciembre |#default=}} {{{1|}}}<noinclude> [[Санат:Үлгілер:Үлгілер бетшелері|TranslateDate]] </noinclude> 6phbe19nujviw7givbpn7wor2jkxjf4 3 761117 3480841 2025-06-17T21:41:20Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480841 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=ZMCS2}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 02:41, 2025 ж. маусымның 18 (+05) 189m64xwl03ye69qdpc53bh6367esci 3 761118 3480845 2025-06-17T22:45:05Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480845 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Fohani3790}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 03:45, 2025 ж. маусымның 18 (+05) i2887gsuvwbejpg2vnw9dizxndcs3c9 3 761119 3480847 2025-06-18T00:11:34Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480847 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Unprusam}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 05:11, 2025 ж. маусымның 18 (+05) 97h7pwdqvpe5ezd8u80137y6xrc5bt8 0 761120 3480848 2025-06-18T01:35:41Z Sagzhan 29953 Жаңа бетте: '''Тоқоқан''' — Моңғол империясының билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол Алтын Орданың ханы Бату ханның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрп... 3480848 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — Моңғол империясының билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол Алтын Орданың ханы Бату ханның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған. Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы Шешейхан арқылы туған немересі болып келеді. Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — Меңгу-Темір мен Төде-Мөңке — екеуі де Алтын Орданың хандары болған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} bgpqnherk5yhsubqvjyn8tbc6ilc474 3480849 3480848 2025-06-18T01:35:58Z Sagzhan 29953 «[[Санат:Жошы әулеті|Жошы әулеті]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480849 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — Моңғол империясының билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол Алтын Орданың ханы Бату ханның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған. Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы Шешейхан арқылы туған немересі болып келеді. Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — Меңгу-Темір мен Төде-Мөңке — екеуі де Алтын Орданың хандары болған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 1kk3e9pz41uquctmnqpz3ju4t45emlc 3480850 3480849 2025-06-18T01:44:41Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480850 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — Моңғол империясының билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол Алтын Орданың ханы Бату ханның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы Шешейхан арқылы туған немересі болып келеді. Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — Меңгу-Темір мен Төде-Мөңке — екеуі де Алтын Орданың хандары болған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 0eqynix9di571p1pk9fjfoeod33zz5w 3480851 3480850 2025-06-18T01:45:49Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480851 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — Моңғол империясының билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол Алтын Орданың ханы Бату ханның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы Шешейхан арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Her father (or possibly brother) was Buqa-Temür, who was a grandson of Genghis Khan through his daughter [[Checheikhen]].<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — Меңгу-Темір мен Төде-Мөңке — екеуі де Алтын Орданың хандары болған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 3y7i8a0cge46akp0dwwu42oyhdy1k2m 3480852 3480851 2025-06-18T01:47:21Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480852 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — Моңғол империясының билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол Алтын Орданың ханы Бату ханның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы Шешейхан арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — Меңгу-Темір мен Төде-Мөңке — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] jhuc9r7mvkszm72w9jo4d5ii04w7wyh 3480853 3480852 2025-06-18T01:48:00Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480853 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол Алтын Орданың ханы Бату ханның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы Шешейхан арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — Меңгу-Темір мен Төде-Мөңке — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 493hkzw5q6yq0ktp2ed4ogy2a5lfp2w 3480854 3480853 2025-06-18T01:48:18Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480854 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы Бату ханның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы Шешейхан арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — Меңгу-Темір мен Төде-Мөңке — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] q5ioa385093kqawmnh50japt0vlcxw0 3480855 3480854 2025-06-18T01:48:36Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480855 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры Шыңғыс ханның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы Шешейхан арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — Меңгу-Темір мен Төде-Мөңке — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] nb0qu9e5j96lvcxipzj3t3wq701gvri 3480856 3480855 2025-06-18T01:50:36Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480856 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] trr0knethdeo42a6hxctx9hc29h4k9e 3480857 3480856 2025-06-18T01:58:32Z Sagzhan 29953 Sagzhan [[Тоқоқан]] бетін [[Тұқан]] бетіне жылжытты 3480856 wikitext text/x-wiki '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] trr0knethdeo42a6hxctx9hc29h4k9e 3480859 3480857 2025-06-18T01:59:36Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480859 wikitext text/x-wiki '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол Талабұға ханның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] j8ikygarr8zlkb0bicevmqmxdliim31 3480861 3480859 2025-06-18T02:01:34Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480861 wikitext text/x-wiki '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] toohhfjevbe5l145rerb7fk0fi0bskh 3480879 3480861 2025-06-18T04:12:10Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480879 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] tezoz4y4kfajlfquawgmapjwm1ijchw 3480880 3480879 2025-06-18T04:12:24Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480880 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх2 | Қазақша есімі = | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 1wodrj3uz4afx1aruk6o0giy1jz0542 3480881 3480880 2025-06-18T04:12:41Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480881 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх1 | Қазақша есімі = | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] hjvusgl29qz3p3r0y1m7vh2nnln0emj 3480882 3480881 2025-06-18T04:13:00Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480882 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх 2 | Қазақша есімі = | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] s1ht9idhuur8tghpdxttchemoabtb5o 3480883 3480882 2025-06-18T04:16:06Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480883 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс 2 = монарх | Қазақша есімі = | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] b5885zur9kv264gmvese6qf3uh6gwn1 3480884 3480883 2025-06-18T04:16:39Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480884 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] jnjwoypqhkrow1lnf72w6ke3jigawmv 3480885 3480884 2025-06-18T04:18:12Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480885 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] c7bem529zf97m3r3vqx2ur4co4rke5b 3480886 3480885 2025-06-18T04:18:38Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480886 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 98j40zf7iikw05l770m4o47ij6kldjm 3480887 3480886 2025-06-18T04:19:00Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480887 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = Көші хатұн | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 7ho20e5qcoww8nwkd54au975qyl5x3l 3480888 3480887 2025-06-18T04:19:27Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480888 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = Көші хатұн | Жұбайы = | Балалары = Тарту | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] pzer06hq4kf13rhaps5d6oa48w1v455 3480889 3480888 2025-06-18T04:20:09Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480889 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = | Жұбайы = Көші хатұн | Балалары = Тарту | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 643849b77lf03ggzu577j92s6m3uyj6 3480890 3480889 2025-06-18T04:21:41Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480890 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = | Жұбайы = Көші хатұн | Балалары = Тарту<br />Мәңгі Темір<br />Тұда Мәңгі | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] fv530r6twjubfmxffqsud04vc3re2pl 3480892 3480890 2025-06-18T04:23:17Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480892 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = | Жұбайы = Көші хатұн | Балалары = Тарту ([[Төле Бұқа хан|Төле Бұқаның]] әкесі)<br />[[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]]<br />[[Туда Меңгу хан|Тұда Мәңгі]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан, Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 0sypvy72zbxrxr4iffeqogdazyhxk2d 3480894 3480892 2025-06-18T04:24:13Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480894 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = | Жұбайы = Көші хатұн | Балалары = Тарту ([[Төле Бұқа хан|Төле Бұқаның]] әкесі)<br />[[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]]<br />[[Туда Меңгу хан|Тұда Мәңгі]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан''' немесе '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейхан]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] az3wtde92pkfbb34o96bcwiyl848ead 3480895 3480894 2025-06-18T04:24:39Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480895 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Жошы әулеті (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = | Жұбайы = Көші хатұн | Балалары = Тарту ([[Төле Бұқа хан|Төле Бұқаның]] әкесі)<br />[[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]]<br />[[Туда Меңгу хан|Тұда Мәңгі]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан''' немесе '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейген]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 095hzs3nxzbaa4e34elbmcakglf0xe7 3480896 3480895 2025-06-18T04:25:04Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480896 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Жошы әулеті]] (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бату хан | Анасы = | Жұбайы = Көші хатұн | Балалары = Тарту ([[Төле Бұқа хан|Төле Бұқаның]] әкесі)<br />[[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]]<br />[[Туда Меңгу хан|Тұда Мәңгі]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан''' немесе '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейген]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 9nkkjezv36z8rf8uyrlmysk0gtfzi2x 3480897 3480896 2025-06-18T04:25:24Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480897 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Жошы әулеті]] (Бату әулеті) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Бату хан]] | Анасы = | Жұбайы = Көші хатұн | Балалары = Тарту ([[Төле Бұқа хан|Төле Бұқаның]] әкесі)<br />[[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]]<br />[[Туда Меңгу хан|Тұда Мәңгі]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан''' немесе '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейген]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] bn5ohehisb4juukqmiae2i8ee5rlf8k 3480898 3480897 2025-06-18T04:25:59Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480898 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Тұқан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Жошы әулеті]] ([[Бату әулеті]]) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Бату хан]] | Анасы = | Жұбайы = Көші хатұн | Балалары = Тарту ([[Төле Бұқа хан|Төле Бұқаның]] әкесі)<br />[[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]]<br />[[Туда Меңгу хан|Тұда Мәңгі]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Тұқан''' немесе '''Тоқоқан''' — [[Моңғол империясы]]ның билеуші әулетінің мүшесі болған. Ол [[Алтын Орда]]ның ханы [[Бату хан]]ның ұлы еді. Әкесі арқылы ол Моңғол императоры [[Шыңғыс хан]]ның шөбересі болған. Тоқоқан өзі ешқашан хан болып билік жүргізбесе де, кейінгі көптеген хандар оның ұрпақтарынан тараған.<ref>{{cite book |last=Polo |first=Marco |url=https://books.google.com/books?id=ErGgCwAAQBAJ |title=The Description of the World |publisher=Hackett Publishing Company, Incorporated |year=2016 |isbn=978-1-62466-438-0 |page=XXXIV |translator=Sharon Kinoshita |translator-link=Sharon Kinoshita |authorlink=Marco Polo}}</ref> Оның бас бәйбішесі Көчү хатун болған, ол ойрат тайпасынан шыққан Бұқа Ұжин есімімен де белгілі. Оның әкесі (немесе, мүмкін, ағасы) Бұқа-Темір болған, ол Шыңғыс ханға қызы [[Шешейген]] арқылы туған немересі болып келеді.<ref>{{cite book|author=Rashid-al-Din Hamadani|authorlink=Rashid-al-Din Hamadani|translator=Wheeler Thackston|translator-link=Wheeler Thackston|title=Compendium of Chronicles: a History of the Mongols: Part 2|url=https://books.google.com/books?id=n6VmAAAAMAAJ|year=1999|publisher=Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations|page=352}}</ref><ref>{{cite book|last=Lane|first=George|title=A Short History of the Mongols|url=https://books.google.com/books?id=thOMDwAAQBAJ&pg=PA84|date=25 January 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78673-339-9|page=84}}</ref> Тоқоқанның бес ұлы болған, олардың үлкені Тарту еді, ол [[Төле Бұқа хан]]ның әкесі болған. Көчү хатуннан туған тағы екі ұлы — [[Меңгу Темір хан|Мәңгі Темір]] мен [[Туда Меңгу хан|Туда Мәңгі]] — екеуі де Алтын Орданың хандары болған.<ref>{{cite book|last=Broadbridge|first=Anne F.|title=Women and the Making of the Mongol Empire|url=https://books.google.com/books?id=mORfDwAAQBAJ&pg=PA241|year=2018|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-42489-9|page=241}}</ref><ref>{{cite book|last=Zhao|first=George Qingzhi|title=Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty|url=https://books.google.com/books?id=XnIIbzweN7IC&pg=PA141|year=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-1-4331-0275-2|page=141}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жошы әулеті]] 722mmov6ws3ya9ab8s3zo7ravmzsmob 3 761122 3480899 2025-06-18T04:28:41Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480899 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Adonisduran}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 09:28, 2025 ж. маусымның 18 (+05) 93m0gjqonv9848mnv8127bfp2sjirxe 3 761123 3480912 2025-06-18T05:36:50Z J ansari 73009 J ansari [[Қатысушы талқылауы:Kitsomotlole]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Kitsowikipedian]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Kitsomotlole|Kitsomotlole]]" to "[[Special:CentralAuth/Kitsowikipedian|Kitsowikipedian]]" 3480912 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Kitsowikipedian]] tgvhrnpog0xyl576ufhk2jc0re2d6gc 0 761124 3480918 2025-06-18T06:11:29Z Syrymzhan 161735 Жаңа бетте: {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Англия}} Бертли Таун |ағымдағы маусым = |логотипі = Birtley_Town_F.C._logo.png |толық атауы = Birtley Town Football Club |лақап аты = |құрылған = 1889 |таратылды = |стадионы = Birtley Sports Complex, [[Бертли]] |сыйымдылығы = |иесі = |пре... 3480918 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Англия}} Бертли Таун |ағымдағы маусым = |логотипі = Birtley_Town_F.C._logo.png |толық атауы = Birtley Town Football Club |лақап аты = |құрылған = 1889 |таратылды = |стадионы = Birtley Sports Complex, [[Бертли]] |сыйымдылығы = |иесі = |президенті = |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = Paul Foster and Paul Bryson |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = Northern Football League, Дивизион 1 |маусым = 2024/25 |орын = 16 |сайты = {{URL|https://birtleytownfc.co.uk/}} | pattern_la1=_white_hoops|pattern_b1=_whitehoops|pattern_ra1=_white_hoops | leftarm1=008000|body1=008000|rightarm1=008000|shorts1=008000|socks1=008000 }} '''«Бертли Таун»''' ({{lang-en|Birtley Town Football Club}};) — [[Англия|Англияның]] [[Бертли]] қаласындағы футбол клубы, қазір Northern Football League, Дивизион 1 ойнайды. Өз алаңындағы ойындарын "Birtley Sports Complex" аренасында өткізеді. == Тарихы == == Жетістіктері == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Англия футбол клубтары]] ejpt5z31gwhqf9e6d4xy6ikcy8wdj76 3480972 3480918 2025-06-18T09:29:30Z Syrymzhan 161735 /* Тарихы */ 3480972 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Англия}} Бертли Таун |ағымдағы маусым = |логотипі = Birtley_Town_F.C._logo.png |толық атауы = Birtley Town Football Club |лақап аты = |құрылған = 1889 |таратылды = |стадионы = Birtley Sports Complex, [[Бертли]] |сыйымдылығы = |иесі = |президенті = |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = Paul Foster and Paul Bryson |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = Northern Football League, Дивизион 1 |маусым = 2024/25 |орын = 16 |сайты = {{URL|https://birtleytownfc.co.uk/}} | pattern_la1=_white_hoops|pattern_b1=_whitehoops|pattern_ra1=_white_hoops | leftarm1=008000|body1=008000|rightarm1=008000|shorts1=008000|socks1=008000 }} '''«Бертли Таун»''' ({{lang-en|Birtley Town Football Club}};) — [[Англия|Англияның]] [[Бертли]] қаласындағы футбол клубы, қазір Northern Football League, Дивизион 1 ойнайды. Өз алаңындағы ойындарын "Birtley Sports Complex" аренасында өткізеді. == Тарихы == Бертли футбол клубы 1889 жылы Солтүстік лигасының (Northern League) негізін қалаушылардың бірі болды. Алайда алғашқы маусымда соңғы орыннан бір саты жоғары орын алып, лига құрамынан шығып кетті. Кейін олар Солтүстік альянсқа (Northern Alliance) қосылды, бірақ тағы да бір маусымнан соң кетіп қалды. 1895 жылы альянсқа қайта оралып, 1897–98 маусымында соңғы орын алды, сосын 1900 жылы қайтадан лигадан шығып қалды. Клуб лигаға үшінші рет 1909 жылы оралды және 1913–14 маусымында екінші орын алды. [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]]тан кейін, 1923–24 маусымында олар чемпион атанды<ref>[https://www.nonleaguematters.co.uk/nlmnet/Addons/NA19.html Northern Alliance 1919–1960] Non-League Matters</ref>. 1926 жылы Солтүстік альянс Солтүстік-Шығыс лигасына (North Eastern League) біріктірілді, және Бертли екінші дивизионның мүшесі атанды<ref>[https://www.nonleaguematters.co.uk/nlmnet/Addons/NE06.html North Eastern League 1906–1933] Non-League Matters</ref>. Олар бұл лигада 1935 жылға дейін ойнады, кейін Уирсайд лигасына (Wearside League) ауысты<ref>[https://www.nonleaguematters.co.uk/nlmnet/Addons/NA19.html North Eastern League 1933–1964] Non-League Matters</ref>. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тан кейін клубтың атауы Бертли Таун болып өзгертілді және 1945–46 маусымында Уирсайд лигасының чемпионы атанды<ref name=NLM2>[https://www.nonleaguematters.co.uk/nlmnet/Addmore/WL19.html Wearside League 1919–1960] Non-League Matters</ref>. Алайда 1949–50, 1950–51 және 1951–52 маусымдарында қатарынан соңғы орын алып, лига құрамынан шығып қалды<ref name=NLM2/>. 1990-жылдардың басында жаңа Бертли Таун клубы құрылып, 1992 жылы Уирсайд лигасының екінші дивизионына қосылды. Олар 1994–95 маусымында екінші дивизион чемпионы атанып, бірінші дивизионға көтерілді. 1997–98 маусымында клуб Лига Кубогын жеңіп алды<ref>[https://wearside-football-league.org.uk/site/site/1990s.htm The History of the Wearside League: 1990s] Wearside League</ref>, ал 2001–02 маусымында Лига Кубогын және Monkwearmouth Charity Кубогын қатар жеңіп шықты<ref>[https://wearside-football-league.org.uk/site/site/2000s.htm The History of the Wearside League: 2000s] Wearside League</ref>. Келесі маусымда клуб Уирсайд лигасының чемпионы атанды. 2003–04 және 2004–05 маусымдарында екінші орын иеленіп, 2005–06 маусымында үшінші рет Лига Кубогын жеңіп алды. 2006–07 маусымында тағы да чемпион атанып, Солтүстік лиганың екінші дивизионына көтерілді. 2009–10 маусымында Бертли Таун екінші дивизионда соңғы орын алды, бірақ төмендетілген жоқ. Алайда 2015–16 маусымында олар соңғы орыннан бір саты жоғары болып, Солтүстік альянстың Премьер-дивизионына төмендетілді. 2017–18 маусымында Премьер-дивизионда екінші орын алып, Лига Кубогының жеңімпазы атанды және Солтүстік лиганың екінші дивизионына қайта көтерілді<ref>[http://www.northernfootballalliance.org.uk/handbook/#section-northern-football-alliance-roll-of-honour Roll of Honour] Northern Alliance</ref>. 2022–23 маусымында клуб екінші дивизионда бесінші орынды иеленіп, плей-офф кезеңіне жолдама алды. Жартылай финалда Horden Community Welfare клубын пенальти сериясында (негізгі уақыт — 2:2) 5–4 есебімен жеңіп, финалда [[Биллингем Таун]] командасын пенальти арқылы жеңіп, бірінші дивизионға көтерілді<ref> {{cite web|url=https://www.northernfootballleague.org/news/birtley-promoted-after-penalty-shoot-out/|title=Birtley promoted after penalty shoot-out|website=Northern League|date=1 May 2023|access-date=18 June 2025|lang=en}}</ref>. Келесі маусымда клуб бірінші дивизионда төртінші орынды иеленіп, тағы да плей-оффқа өтті. Алайда жартылай финалда [[Хитон Стэннингтон]] клубынан 1–0 есебімен жеңіліп қалды. == Жетістіктері == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Англия футбол клубтары]] 0ad108ffnppvnqou5fpwqkg10os67hw 3480973 3480972 2025-06-18T09:31:06Z Syrymzhan 161735 /* Жетістіктері */ 3480973 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Англия}} Бертли Таун |ағымдағы маусым = |логотипі = Birtley_Town_F.C._logo.png |толық атауы = Birtley Town Football Club |лақап аты = |құрылған = 1889 |таратылды = |стадионы = Birtley Sports Complex, [[Бертли]] |сыйымдылығы = |иесі = |президенті = |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = Paul Foster and Paul Bryson |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = Northern Football League, Дивизион 1 |маусым = 2024/25 |орын = 16 |сайты = {{URL|https://birtleytownfc.co.uk/}} | pattern_la1=_white_hoops|pattern_b1=_whitehoops|pattern_ra1=_white_hoops | leftarm1=008000|body1=008000|rightarm1=008000|shorts1=008000|socks1=008000 }} '''«Бертли Таун»''' ({{lang-en|Birtley Town Football Club}};) — [[Англия|Англияның]] [[Бертли]] қаласындағы футбол клубы, қазір Northern Football League, Дивизион 1 ойнайды. Өз алаңындағы ойындарын "Birtley Sports Complex" аренасында өткізеді. == Тарихы == Бертли футбол клубы 1889 жылы Солтүстік лигасының (Northern League) негізін қалаушылардың бірі болды. Алайда алғашқы маусымда соңғы орыннан бір саты жоғары орын алып, лига құрамынан шығып кетті. Кейін олар Солтүстік альянсқа (Northern Alliance) қосылды, бірақ тағы да бір маусымнан соң кетіп қалды. 1895 жылы альянсқа қайта оралып, 1897–98 маусымында соңғы орын алды, сосын 1900 жылы қайтадан лигадан шығып қалды. Клуб лигаға үшінші рет 1909 жылы оралды және 1913–14 маусымында екінші орын алды. [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]]тан кейін, 1923–24 маусымында олар чемпион атанды<ref>[https://www.nonleaguematters.co.uk/nlmnet/Addons/NA19.html Northern Alliance 1919–1960] Non-League Matters</ref>. 1926 жылы Солтүстік альянс Солтүстік-Шығыс лигасына (North Eastern League) біріктірілді, және Бертли екінші дивизионның мүшесі атанды<ref>[https://www.nonleaguematters.co.uk/nlmnet/Addons/NE06.html North Eastern League 1906–1933] Non-League Matters</ref>. Олар бұл лигада 1935 жылға дейін ойнады, кейін Уирсайд лигасына (Wearside League) ауысты<ref>[https://www.nonleaguematters.co.uk/nlmnet/Addons/NA19.html North Eastern League 1933–1964] Non-League Matters</ref>. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тан кейін клубтың атауы Бертли Таун болып өзгертілді және 1945–46 маусымында Уирсайд лигасының чемпионы атанды<ref name=NLM2>[https://www.nonleaguematters.co.uk/nlmnet/Addmore/WL19.html Wearside League 1919–1960] Non-League Matters</ref>. Алайда 1949–50, 1950–51 және 1951–52 маусымдарында қатарынан соңғы орын алып, лига құрамынан шығып қалды<ref name=NLM2/>. 1990-жылдардың басында жаңа Бертли Таун клубы құрылып, 1992 жылы Уирсайд лигасының екінші дивизионына қосылды. Олар 1994–95 маусымында екінші дивизион чемпионы атанып, бірінші дивизионға көтерілді. 1997–98 маусымында клуб Лига Кубогын жеңіп алды<ref>[https://wearside-football-league.org.uk/site/site/1990s.htm The History of the Wearside League: 1990s] Wearside League</ref>, ал 2001–02 маусымында Лига Кубогын және Monkwearmouth Charity Кубогын қатар жеңіп шықты<ref>[https://wearside-football-league.org.uk/site/site/2000s.htm The History of the Wearside League: 2000s] Wearside League</ref>. Келесі маусымда клуб Уирсайд лигасының чемпионы атанды. 2003–04 және 2004–05 маусымдарында екінші орын иеленіп, 2005–06 маусымында үшінші рет Лига Кубогын жеңіп алды. 2006–07 маусымында тағы да чемпион атанып, Солтүстік лиганың екінші дивизионына көтерілді. 2009–10 маусымында Бертли Таун екінші дивизионда соңғы орын алды, бірақ төмендетілген жоқ. Алайда 2015–16 маусымында олар соңғы орыннан бір саты жоғары болып, Солтүстік альянстың Премьер-дивизионына төмендетілді. 2017–18 маусымында Премьер-дивизионда екінші орын алып, Лига Кубогының жеңімпазы атанды және Солтүстік лиганың екінші дивизионына қайта көтерілді<ref>[http://www.northernfootballalliance.org.uk/handbook/#section-northern-football-alliance-roll-of-honour Roll of Honour] Northern Alliance</ref>. 2022–23 маусымында клуб екінші дивизионда бесінші орынды иеленіп, плей-офф кезеңіне жолдама алды. Жартылай финалда Horden Community Welfare клубын пенальти сериясында (негізгі уақыт — 2:2) 5–4 есебімен жеңіп, финалда [[Биллингем Таун]] командасын пенальти арқылы жеңіп, бірінші дивизионға көтерілді<ref> {{cite web|url=https://www.northernfootballleague.org/news/birtley-promoted-after-penalty-shoot-out/|title=Birtley promoted after penalty shoot-out|website=Northern League|date=1 May 2023|access-date=18 June 2025|lang=en}}</ref>. Келесі маусымда клуб бірінші дивизионда төртінші орынды иеленіп, тағы да плей-оффқа өтті. Алайда жартылай финалда [[Хитон Стэннингтон]] клубынан 1–0 есебімен жеңіліп қалды. == Жетістіктері == *'''Wearside League''' **Чемпион: 2002–03, 2006–07 **Дивизион 2 чемпионы: 1994–95 **League Cup жеңімпазы: 1997–98, 2001–02, 2005–06 *'''Northern Alliance''' **League Cup жеңімпазы 2017–18 *'''Monkwearmouth Cup''' **Чемпион: 2001–02 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Англия футбол клубтары]] m2bvpzya3gkih0wm6suwglb72t4q9my 6 761125 3480919 2025-06-18T06:15:17Z Syrymzhan 161735 {{Еркін сурет емес | сипаттамасы = Бұл "Бертли Таун" футбол клубына тиесілі логотип. | қайнары = https://birtleytownfc.co.uk/ | жасалған уақыты = белгісіз | авторы = "Бертли Таун" футбол клубы }} {{Еркін сурет емес/Мақала | мақаласы = Бертли Таун | мақсаты = Бұл сурет қоғамдық қызығушылық тудыратын "Бертли Таун" ФК туралы мақаланың жоғарғы бөлігіндегі ақпараттық блокқа орналастырылған. Логотиптің маңыздылығы - оқырманға ұйымды анықтауға көмектесу, ұйым тура... 3480919 wikitext text/x-wiki == Түйін == {{Еркін сурет емес | сипаттамасы = Бұл "Бертли Таун" футбол клубына тиесілі логотип. | қайнары = https://birtleytownfc.co.uk/ | жасалған уақыты = белгісіз | авторы = "Бертли Таун" футбол клубы }} {{Еркін сурет емес/Мақала | мақаласы = Бертли Таун | мақсаты = Бұл сурет қоғамдық қызығушылық тудыратын "Бертли Таун" ФК туралы мақаланың жоғарғы бөлігіндегі ақпараттық блокқа орналастырылған. Логотиптің маңыздылығы - оқырманға ұйымды анықтауға көмектесу, ұйым туралы маңызды пікірлер бар дұрыс мақалаға жеткеніне сенімді болу және тек сөздермен жеткізу қиын ұйымның брендтік бейнесін көрсету. | алмастыру = Бұл еркін пайдалануға жатпайтын логотип болғандықтан, оның еркін нұсқасы жоқ деп сенімді айтуға болады. Өзіне негізделмеген кез келген балама нұсқа оның бастапқы мағынасын жеткізе алмайды, оның бейнесін бұрмалайды немесе дұрыс көрсетпей қояды, алмастыру мақсаттарына сай келмейді. | басқа = - }} == Лицензиялау == fh4numrzf3bqnus9azp4x2ld7q3exhq 3 761126 3480920 2025-06-18T06:19:27Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480920 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Tursunanil}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 11:19, 2025 ж. маусымның 18 (+05) 7xj1pblr47g73gqhs5qkmdwrk8wei8r 3 761127 3480922 2025-06-18T06:22:20Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480922 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Marlen567}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 11:22, 2025 ж. маусымның 18 (+05) o4korq2qxdyv7cnve44fyxk23qisp96 3 761128 3480944 2025-06-18T07:53:07Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480944 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Василь Фуга}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 12:53, 2025 ж. маусымның 18 (+05) nhsq2b60tk3brj9yfxv00dxg3bo2cqu 6 761129 3480945 2025-06-18T07:54:50Z Салиха 17167 {{Еркін сурет | сипаттамасы = Ысқақ ата киелі кешені. | қайнары = Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7 | жасалған уақыты = 2017 жыл | авторы = А. Донец }} 3480945 wikitext text/x-wiki == Түйін == {{Еркін сурет | сипаттамасы = Ысқақ ата киелі кешені. | қайнары = Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7 | жасалған уақыты = 2017 жыл | авторы = А. Донец }} == Лицензиялау == {{self|CC-Zero}} sabvng7yeop87g2koik6iauu5jo0xkt 3 761130 3480946 2025-06-18T07:59:59Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480946 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Muhemralnk}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 12:59, 2025 ж. маусымның 18 (+05) qjvemz554xhpxbm3u94q8f0oez00ufp 3 761131 3480970 2025-06-18T09:23:01Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480970 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Готлиб XI}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 14:23, 2025 ж. маусымның 18 (+05) 4pdf52oqjga0at6w275ien17q8txsby 0 761132 3480977 2025-06-18T09:36:17Z Syrymzhan 161735 Жаңа бетте: {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Англия}} Биллингем Таун |ағымдағы маусым = |логотипі = Billingham_Town_F.C._logo.png |толық атауы = Billingham Town Football Club |лақап аты = |құрылған = 1967 |таратылды = |стадионы = Bedford Terrace, [[Биллингем]] |сыйымдылығы = 3000 |иесі... 3480977 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Англия}} Биллингем Таун |ағымдағы маусым = |логотипі = Billingham_Town_F.C._logo.png |толық атауы = Billingham Town Football Club |лақап аты = |құрылған = 1967 |таратылды = |стадионы = Bedford Terrace, [[Биллингем]] |сыйымдылығы = 3000 |иесі = |президенті = Kevin Close |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = Jamie Poole |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = Northern Football League, Дивизион 2 |маусым = 2024/25 |орын = 15 |сайты = {{URL|https://www.billinghamtownfc.net/index.html}} | pattern_la1 = | pattern_b1 = | pattern_ra1 = | leftarm1 = 0000FF | body1 = 0000FF | rightarm1 = 0000FF | shorts1 = 0000FF | socks1 = 0000FF | pattern_la2 = | pattern_b2 = | pattern_ra2 = | leftarm2 = FF0000 | body2 = FF0000 | rightarm2 = FF0000 | shorts2 = FF0000 | socks2 = FF0000 }} '''«Биллингем Таун»''' ({{lang-en|Billingham Town Football Club}};) — [[Англия|Англияның]] [[Биллингем]] қаласында орналасқан футбол клубы, қазір Northern Football League, Дивизион 2 ойнайды. Өз алаңындағы ойындарын "Bedford Terrace" аренасында өткізеді. == Тарихы == == Жетістіктері == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Англия футбол клубтары]] pzy2jtarj7i9nf7l7bejowfzzlhmgge 3480992 3480977 2025-06-18T09:57:09Z Syrymzhan 161735 /* Тарихы */ 3480992 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Англия}} Биллингем Таун |ағымдағы маусым = |логотипі = Billingham_Town_F.C._logo.png |толық атауы = Billingham Town Football Club |лақап аты = |құрылған = 1967 |таратылды = |стадионы = Bedford Terrace, [[Биллингем]] |сыйымдылығы = 3000 |иесі = |президенті = Kevin Close |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = Jamie Poole |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = Northern Football League, Дивизион 2 |маусым = 2024/25 |орын = 15 |сайты = {{URL|https://www.billinghamtownfc.net/index.html}} | pattern_la1 = | pattern_b1 = | pattern_ra1 = | leftarm1 = 0000FF | body1 = 0000FF | rightarm1 = 0000FF | shorts1 = 0000FF | socks1 = 0000FF | pattern_la2 = | pattern_b2 = | pattern_ra2 = | leftarm2 = FF0000 | body2 = FF0000 | rightarm2 = FF0000 | shorts2 = FF0000 | socks2 = FF0000 }} '''«Биллингем Таун»''' ({{lang-en|Billingham Town Football Club}};) — [[Англия|Англияның]] [[Биллингем]] қаласында орналасқан футбол клубы, қазір Northern Football League, Дивизион 2 ойнайды. Өз алаңындағы ойындарын "Bedford Terrace" аренасында өткізеді. == Тарихы == Клуб 1967 жылы Том Доннелли мен Робби Кушлидің бастамасымен Биллингем Соушл атауымен құрылды<ref name=History>[https://billinghamtownfc.net/history-new.html History of the Club] Billingham Town F.C.</ref>. 1968 жылы олар Стоктон және аудандық лиганың екінші дивизионына қосылып, алғашқы маусымында-ақ чемпион атанды. «А» дивизионына көтерілгеннен кейін қатарынан үш маусым лига чемпионы болып, екі рет Лига Кубогын жеңіп алды<ref name=History/>. 1974 жылы Биллингем Тиссайд лигасына қосылып, 1978–79 маусымында чемпион атанды. 1981–82 маусымында екінші рет чемпион атанған соң<ref name=History/>, клуб Солтүстік лиганың жаңа құрылған екінші дивизионына көтеріліп, қазіргі атауын қабылдады. 1984–85 маусымында төртінші орын алып, бірінші дивизионға көтерілді, алайда келесі маусымда соңғы орынды иеленіп, қайтадан төмендетілді. 1987–88 маусымындағы төртінші орыннан кейін Биллингем қайтадан бірінші дивизионға оралды. Жаңа дивизиондағы алғашқы маусымда бесінші орын алса да, 1989–90 маусымында соңғыдан бір саты жоғары орын алып, қайтадан екінші дивизионға түсіп қалды. Олар 1996–97 маусымының соңына дейін осы дивизионда қалып, сол маусымда екінші орын алып, бірінші дивизионға қайта көтерілді. 2003–04 маусымында клуб Дарем Челлендж кубогын жеңіп алды, финалда [[Бишоп Окленд]] командасын жеңді<ref name=History/>. 2006–07 маусымында бірінші дивизионда екінші орын алды, чемпион атағы доп айырмасымен [[Уайтли Бэй]] командасына бұйырды. Келесі маусымда клуб Лига Кубогын жеңіп, финалда [[Шилдон]] командасын 2–1 есебімен жеңді. 2013–14 маусымында бірінші дивизионда соңғы орын алып, екінші дивизионға төмендетілді. 2018–19 маусымында екінші дивизион чемпионы атанып, қайтадан бірінші дивизионға көтерілді. Бірақ үш маусымнан кейін, олардың алғашқы екеуі [[Коронавирустық инфекция Covid-19|COVID-19]] пандемиясына байланысты мерзімінен бұрын тоқтатылып, 2021–22 маусымының соңында қайтадан екінші дивизионға түсіп қалды. 2022–23 маусымында клуб екінші дивизионда төртінші орын алып, плей-оффқа жолдама алды. Жартылай финалда [[Бедлингтон Терьерс]] командасын пенальти сериясында 3–2 (негізгі уақыт – 2:2) есебімен жеңгенімен, финалда [[Бертли Таун]] командасынан пенальти арқылы 5–4 есебімен жеңіліп қалды (негізгі уақыт – 2:2). Қаржылық заңбұзушылық оқиғасы 2020 жылдың желтоқсанында Биллингем Таун футбол клубының бұрынғы бапкері ҚҚС алаяқтығына байланысты іске тартылды. Ол клуб ойыншыларына жалақы төлеу үшін шамамен 80 000 фунт стерлингті заңсыз қолданған. Сотта айыпты деп танылып, түрмеден аман қалды. Бұл жағдай клуб басшылығындағы ірі қаржылық заңбұзушылықтарды әшкереледі. == Жетістіктері == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Англия футбол клубтары]] n0dp5x3i8dd56bp85qz4rysytxp6tqj 3480995 3480992 2025-06-18T10:03:51Z Syrymzhan 161735 /* Жетістіктері */ 3480995 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Англия}} Биллингем Таун |ағымдағы маусым = |логотипі = Billingham_Town_F.C._logo.png |толық атауы = Billingham Town Football Club |лақап аты = |құрылған = 1967 |таратылды = |стадионы = Bedford Terrace, [[Биллингем]] |сыйымдылығы = 3000 |иесі = |президенті = Kevin Close |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = Jamie Poole |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = Northern Football League, Дивизион 2 |маусым = 2024/25 |орын = 15 |сайты = {{URL|https://www.billinghamtownfc.net/index.html}} | pattern_la1 = | pattern_b1 = | pattern_ra1 = | leftarm1 = 0000FF | body1 = 0000FF | rightarm1 = 0000FF | shorts1 = 0000FF | socks1 = 0000FF | pattern_la2 = | pattern_b2 = | pattern_ra2 = | leftarm2 = FF0000 | body2 = FF0000 | rightarm2 = FF0000 | shorts2 = FF0000 | socks2 = FF0000 }} '''«Биллингем Таун»''' ({{lang-en|Billingham Town Football Club}};) — [[Англия|Англияның]] [[Биллингем]] қаласында орналасқан футбол клубы, қазір Northern Football League, Дивизион 2 ойнайды. Өз алаңындағы ойындарын "Bedford Terrace" аренасында өткізеді. == Тарихы == Клуб 1967 жылы Том Доннелли мен Робби Кушлидің бастамасымен Биллингем Соушл атауымен құрылды<ref name=History>[https://billinghamtownfc.net/history-new.html History of the Club] Billingham Town F.C.</ref>. 1968 жылы олар Стоктон және аудандық лиганың екінші дивизионына қосылып, алғашқы маусымында-ақ чемпион атанды. «А» дивизионына көтерілгеннен кейін қатарынан үш маусым лига чемпионы болып, екі рет Лига Кубогын жеңіп алды<ref name=History/>. 1974 жылы Биллингем Тиссайд лигасына қосылып, 1978–79 маусымында чемпион атанды. 1981–82 маусымында екінші рет чемпион атанған соң<ref name=History/>, клуб Солтүстік лиганың жаңа құрылған екінші дивизионына көтеріліп, қазіргі атауын қабылдады. 1984–85 маусымында төртінші орын алып, бірінші дивизионға көтерілді, алайда келесі маусымда соңғы орынды иеленіп, қайтадан төмендетілді. 1987–88 маусымындағы төртінші орыннан кейін Биллингем қайтадан бірінші дивизионға оралды. Жаңа дивизиондағы алғашқы маусымда бесінші орын алса да, 1989–90 маусымында соңғыдан бір саты жоғары орын алып, қайтадан екінші дивизионға түсіп қалды. Олар 1996–97 маусымының соңына дейін осы дивизионда қалып, сол маусымда екінші орын алып, бірінші дивизионға қайта көтерілді. 2003–04 маусымында клуб Дарем Челлендж кубогын жеңіп алды, финалда [[Бишоп Окленд]] командасын жеңді<ref name=History/>. 2006–07 маусымында бірінші дивизионда екінші орын алды, чемпион атағы доп айырмасымен [[Уайтли Бэй]] командасына бұйырды. Келесі маусымда клуб Лига Кубогын жеңіп, финалда [[Шилдон]] командасын 2–1 есебімен жеңді. 2013–14 маусымында бірінші дивизионда соңғы орын алып, екінші дивизионға төмендетілді. 2018–19 маусымында екінші дивизион чемпионы атанып, қайтадан бірінші дивизионға көтерілді. Бірақ үш маусымнан кейін, олардың алғашқы екеуі [[Коронавирустық инфекция Covid-19|COVID-19]] пандемиясына байланысты мерзімінен бұрын тоқтатылып, 2021–22 маусымының соңында қайтадан екінші дивизионға түсіп қалды. 2022–23 маусымында клуб екінші дивизионда төртінші орын алып, плей-оффқа жолдама алды. Жартылай финалда [[Бедлингтон Терьерс]] командасын пенальти сериясында 3–2 (негізгі уақыт – 2:2) есебімен жеңгенімен, финалда [[Бертли Таун]] командасынан пенальти арқылы 5–4 есебімен жеңіліп қалды (негізгі уақыт – 2:2). Қаржылық заңбұзушылық оқиғасы 2020 жылдың желтоқсанында Биллингем Таун футбол клубының бұрынғы бапкері ҚҚС алаяқтығына байланысты іске тартылды. Ол клуб ойыншыларына жалақы төлеу үшін шамамен 80 000 фунт стерлингті заңсыз қолданған. Сотта айыпты деп танылып, түрмеден аман қалды. Бұл жағдай клуб басшылығындағы ірі қаржылық заңбұзушылықтарды әшкереледі. == Жетістіктері == *'''Northern League''' **Дивизион 2 чемпионы 2018–19 **League Cup жеңімпазы: 2007–08 *'''Teesside League''' **Чемпион: 1978–79, 1981–82 *'''Stockton & District League''' **Дивизион 2 чемпионы: 1968–69 *'''Durham Challenge Cup''' **Жеңімпаз 2003–04 *'''Durham Amateur Cup''' **Жеңімпаз 1975–76<ref name=History/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Англия футбол клубтары]] f2o298hn386xmuu42en4pqpzj1mhmid 6 761133 3480978 2025-06-18T09:39:57Z Syrymzhan 161735 {{Еркін сурет емес | сипаттамасы = Бұл "Биллингем Таун" футбол клубына тиесілі логотип. | қайнары = https://scontent.xx.fbcdn.net/hphotos-ash2/v/t1.0-9/944534_141782592692778_1865722287_n.png?oh=609a0941097216aa21a75ac5eb810e8a&oe=55DCBD44 | жасалған уақыты = белгісіз | авторы = "Биллингем Таун" футбол клубы }} {{Еркін сурет емес/Мақала | мақаласы = Биллингем Таун | мақсаты = Бұл сурет қоғамдық қызығушылық тудыратын "Биллингем Таун" ФК туралы мақаланың жоға... 3480978 wikitext text/x-wiki == Түйін == {{Еркін сурет емес | сипаттамасы = Бұл "Биллингем Таун" футбол клубына тиесілі логотип. | қайнары = https://scontent.xx.fbcdn.net/hphotos-ash2/v/t1.0-9/944534_141782592692778_1865722287_n.png?oh=609a0941097216aa21a75ac5eb810e8a&oe=55DCBD44 | жасалған уақыты = белгісіз | авторы = "Биллингем Таун" футбол клубы }} {{Еркін сурет емес/Мақала | мақаласы = Биллингем Таун | мақсаты = Бұл сурет қоғамдық қызығушылық тудыратын "Биллингем Таун" ФК туралы мақаланың жоғарғы бөлігіндегі ақпараттық блокқа орналастырылған. Логотиптің маңыздылығы - оқырманға ұйымды анықтауға көмектесу, ұйым туралы маңызды пікірлер бар дұрыс мақалаға жеткеніне сенімді болу және тек сөздермен жеткізу қиын ұйымның брендтік бейнесін көрсету. | алмастыру = Бұл еркін пайдалануға жатпайтын логотип болғандықтан, оның еркін нұсқасы жоқ деп сенімді айтуға болады. Өзіне негізделмеген кез келген балама нұсқа оның бастапқы мағынасын жеткізе алмайды, оның бейнесін бұрмалайды немесе дұрыс көрсетпей қояды, алмастыру мақсаттарына сай келмейді. | басқа = - }} == Лицензиялау == ctd0typb95cbhitk3f1b7nukf2ryrir 0 761134 3480984 2025-06-18T09:43:26Z Орел Карл 81620 Орел Карл [[Дот]] бетін [[Ұзақ мерзімді оқ ату орны]] бетіне жылжытты 3480984 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Ұзақ мерзімді оқ ату орны]] aocvi2z7ssd86o2v9qp1oz16is58ead 0 761135 3480986 2025-06-18T09:43:50Z Орел Карл 81620 Орел Карл [[Ұзақ мерзімді оқ ату орны]] бетін [[Ұзақ мерзімді оқ ату нүктесі]] бетіне жылжытты 3480986 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Ұзақ мерзімді оқ ату нүктесі]] ox37mqxflxpu74tq9xurw299sfy6doq 0 761136 3480988 2025-06-18T09:45:23Z Орел Карл 81620 Орел Карл [[Окоп]] бетін [[Жертаса]] бетіне жылжытты 3480988 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Жертаса]] j8u92x48t5ifgu07ok9fce3uiwji0j1 3 761137 3481005 2025-06-18T11:25:42Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3481005 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Almukhambet Saltanat}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 16:25, 2025 ж. маусымның 18 (+05) 98sobi420dv918j44g4bne8seot4w39