Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="krc">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>krcwiki</dbname>
    <base>https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B5%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.8</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Къуллукъ</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Сюзюу</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Къошулуучу</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Къошулуучуну сюзюу</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия сюзюу</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлны сюзюу</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki-ни сюзюу</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Шаблон</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Шаблонну сюзюу</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Болушлукъ</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Болушлукъну сюзюу</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны сюзюу</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1139</id>
    <revision>
      <id>118363</id>
      <parentid>118349</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T19:32:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* СМИ */ Джууабла</comment>
      <origin>118363</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53408" sha1="msbvizqg924zncdm3dhxyaqakhv0sd9" xml:space="preserve">Регистрацияны тыйыншлы ётдюнгмю? ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 16:58, 20 март 2010 (UTC)
:Хы, ётдюм, аламат, алай а бир-бир джазылыула орусчадыла, ол тюзмюдю, огъесе? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 17:55, 20 март 2010 (UTC)
::Къалайдады орусча джазыу? Мен кёмегенме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 18:06, 20 март 2010 (UTC)
:::да тюбюнде ууакъ ууакъ джазылгъанла... бетни сакъла зат тиеклени тюбюнде [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 18:24, 20 март 2010 (UTC)
::::Хы, кёрдюм. Ала медиавикини сообщениелери болмазла, аны ючюн кёчюрюлмеген болурла. Аладан сора кёрген? Мен излеб кёрейим аланы транслейтвикиде. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:19, 20 март 2010 (UTC)
:::::Башында опробовать бета версию деб орусча джазылыб турады, сора эм тюбюндеда барды, сора бир зат сорайым садакъа деген къалай эседа келишмей болурму? )) Сора бетни тюзетиуден эсе тюрлендириу иги келишмезми эди бу контекстге? Тюзетиу -исправить, тюрлендириу-изменить[[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 21:02, 20 март 2010 (UTC)
:::::: эм тюбюнде ма былай джазылыб турады, сюзюу бетими ачасам -Текст доступен на условиях лицензии Creative Commons Attribution/Share-Alike, в отдельных случаях могут действовать дополнительные условия. Подробнее см. Условия использования.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 21:05, 20 март 2010 (UTC)
:::::::Ала ол 8 минг сообщение болгъан разделден болурдула. Бара-бара кёчюре барырбыз. Къайгъырма. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 21:29, 20 март 2010 (UTC)
::::::::&quot;Тюзетиу&quot; бла &quot;садакъаны&quot; тюз айтаса, алай а &quot;садакъа&quot; орнуна &quot;пожертвованиеге&quot; башха келишген эквивалент табалмайма. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 21:40, 20 март 2010 (UTC)
&quot;Тюзетиу&quot;-ню (&quot;тюзет&quot;-ни) мен &quot;тюрлендириу&quot; (&quot;тюрлендир&quot;) дегеннге ауушдуруб чыкъдым. Энди &quot;садакъа&quot; орнуна башха сёзню мадарласанг, аны да ауушдурурбуз. Бери-эки кюнден транслейтвикиде тюрлениуле кёрюнюб барадыла дейдиле. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 00:30, 21 март 2010 (UTC)
:Залим болуб турадыда баш бетибиз, энди толу викили болдукъ, аны ючюн бир кофе ичиб алайыкъ )) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 07:16, 21 март 2010 (UTC)
::Вадим суратны къалай джюклерге керекгин унутханмада ((( [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 09:53, 21 март 2010 (UTC)
:::Онг джанында &quot;Инструментле&quot; деген блокда &quot;Файл джюкле&quot; деген ссылка барды. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:07, 21 март 2010 (UTC)
::::Форумубузда джаз энди. Къадар омакъ тюрлендириуле этгениме багъа бич. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:08, 21 март 2010 (UTC)

== Kremlin template translation? ==

Hi Къарачайлы, could you possible do the Karachay-Balkar (krc) translation of [[:commons:Template:Kremlin.ru]]? You may want to work off the Russian version at [[:commons:Template:Kremlin.ru/ru]]. If you don't know how to do the documentation, you could place the translation on my English WP talk page, and I can do it on Commons. Any help with this appreciated. Cheers, --[[Къошулуучу:Russavia|Russavia]] 09:39, 4 май 2010 (UTC)
:{{V}} I`ve done. Thanks. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:29, 4 май 2010 (UTC)

== Инкубатор ==

Инкубаторда къабартыча тест проектге кёз джетдир: [[incubator:Wp/kbd/НапэкIуэцI нэхъыщхьэ|НапэкIуэцI нэхъыщхьэ]]. Бизники ачылгъанлы, алада да тири ишлеб башлагъандыла, талай адамлары барды, иги кесек статья да джазылгъанды. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 13:32, 5 май 2010 (UTC)
: Да хоу, тынчлыкъ табарыкъ тюлдюле энди бизни джетмей [[Къуллукъ:Contributions/85.173.119.8|85.173.119.8]] 17:09, 5 май 2010 (UTC)

== Кёз ат ==

[[Википедия:Форум|Форумгъа]] бла [[Википедия:Иги статьялагъа кандидатла|бери]] эмда [[Википедия:Сайланнган статьялагъа кандидатла|бери]] кёз ат. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 12:40, 15 май 2010 (UTC)
:Ансар, тамблагъа &quot;события&quot; бир кёчюр, суратха текстни да. Мени интернетими отрубить этгендиле да... ----
== [[Къызыл Октябрь]] ==
Элинги суратынг джокъмуду? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 13:20, 22 ноябрь 2010 (UTC)
:болса уа саллыкъ эдим былай таб сурат джокъду

== [[Шаблон:Ангылатыу]] ==
Ансар бий, среднестатистический къарачай-малкъар тилли адам ангыламазча сёз (выражение) джазсакъ, аннга орусча ангылатыу къоша турсакъ тыйыншлы болур дегенча этгенма. Аны ючюн ма бу шаблонну хайырландырыргъа керекди: [[Шаблон:Ангылатыу]]. Мен ма бу статьяда ''Кёбчюлюк информацияны мадарлары'' бла этгенча: [[Ирон газет]]. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 15:48, 24 ноябрь 2010 (UTC)

==Салам==
Къалайса, аланлы? ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 06:27, 4 май 2011 (UTC)
::Турама тынч, замансыз болуб турама ансы. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:17, 4 май 2011 (UTC)
::P. S. Мени сюзюу бетимде джууаб берме да, кесинги сюзюу бетингде джаз. Мен кёзде тутама сени сюзюу бетинги ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:17, 4 май 2011 (UTC)
:::Нек болгъанса алай, ишлегенми этесе, мен сеннге бир талай зат сорлукъ эдим, туталмай турама. Эшитемисе Википедияда эЛьбрусоидни юсюнден статья джазгъан эдиле, кетериб къойгъандыла, аны къайтарыргъа боллукъмуду?
::::Боллукъду. Аны ючюн статьяны [[:ru:Википедия:Что значит «страница удалена»|энциклопедиялыкъ магъанасы болгъанына ыйнандырыргъа керекди]]. Кечирек аськанга кириб кёрюрме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:07, 5 май 2011 (UTC)
:::::Мен «Эльбрусоид» статьяны [http://ru.wikipedia.org/wiki/Википедия:К_восстановлению/21_июня_2011 ызына къайтарыргъа джазыб кёрдюм]. Не эсе да джуууб бермелле. Сен да алайда сёз къошуб бир кёрсенг'а. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:17, 9 август 2011 (UTC)

== Къабарты-Малкъар ==
:Несе, къалайса, аланлы? ) 
:Мен санга «[[Къабарты-Малкъар]]» статья къураргъа сапариш берсем къалай кёресе? :-) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 12:43, 8 август 2011 (UTC)
::Уа алейкум салам, къарачайлы. Да къаллай бир ачха бергенинге кёре)))) сора иги джаш болгъанынга, болмагъанынга кёре)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 06:11, 9 август 2011 (UTC)
:::Къой, къой. Сен дуния малгъа сатылгъаннга ушайса. Ма, чыгырбашла бла байламлы болгъанынгы эсеби. ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:12, 9 август 2011 (UTC)
::::Да не этейик, кимни арбасына минсек аны джырын джырлайбыз да биз да))))))))))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 11:21, 9 август 2011 (UTC)
:::::Бизни уа этегибизден аман адам тутса, кесиб къачабыз. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:18, 9 август 2011 (UTC)

== Бойсунмаулукъ ==

«Независимость»'ha &quot;boysunmawluq&quot; desek tüz bolluq bolurmu? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:16, 9 август 2011 (UTC)
:Ким болгъанын билмейме, кириб статьяларыбыз кетериучю бир адам барды. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 18:06, 10 август 2011 (UTC)
::Къалай? Кёрюнмеймиди? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 18:49, 10 август 2011 (UTC)
:::Ахыр тюрлениулеге кирсенг кёрюнеди бетлени бошалтыб айланнган аноним. Кёб хата салмайды, болса да, уже бир-эки айпи'ни баннга ашыргъанма. Джангыдан кириб турады. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:43, 10 август 2011 (UTC)
:::: мен а уа сен этесе деб тургъанма [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 19:53, 10 август 2011 (UTC)

== Вьетнам ==
Мен тюзетиб алдым, аланлы ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 06:21, 20 март 2012 (UTC)
:Сенмисе къылыкъ этиб тургъан_))))
::[[Къошулуучу:Iltever/Баш бет|Баш бетни]] юсюнден сорууума джууаб бермединг. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 14:21, 20 март 2012 (UTC)
::: Да табды баш бет, сен табсыз этемисе сора? ))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|обсуждение]])
::::Мен бюгюн ингирге дери къойгъан эдим такобокс шаблонну. Тюнене къарыуум джетмеген эди. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 06:37, 21 март 2012 (UTC)
::::: Ол Порядок деген сёзню да бир кёчюрме бла ауушдурургъа керекди сагъыш эт, мен да артына дери джетдирелмедим)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|обсуждение]]) 06:43, 21 март 2012 (UTC)

== Тас болгъан ==
Сюйсенг ийнан, сюйсенг ийнанма — розыскга берир эдимми деб айланама. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 13:28, 16 май 2012 (UTC)
:Да эртдеги кюеуча, татлы татлы деб тургъанма бугъуб)))) Ол чам накъырда, ишде интернетибизни къаты контроль этгендиле да, аны бла былай болуб турама(((  [[Къуллукъ:Contributions/178.34.212.48|178.34.212.48]] 18:36, 16 май 2012 (UTC)
::Мени [[Къуллукъ:NewPages|бу къадар зат]] ишлегениме да джукъ айтмайса. Алгъын юйден да чыгъыучан эдинг да интернетге? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:01, 17 май 2012 (UTC)
:::Да юйден бусагъатда кирирча мадарла аз болгъандыла да, аны бла кирелмей турама, да кёрюб, ыспас этиб турама ичимден, тышымдан тынгыласам да)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:50, 17 май 2012 (UTC)
::::Джарсыу. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 13:56, 17 май 2012 (UTC)

== [[Шаблон:Тарих парламент|Тарих парламент]] ==
:Шаблонну тюзетиб алдым, [[Франкфурт парламент|энди таб ишлейди]]. 
:Амма бир затха эсинги бёлейим: бу шаблон орус викиден сора къуру ингилиз, испан, фарси, португал, румын эм тамил викиледе барды, не француз (бизни баш юлгюбюз {{-)}}) не немец викиледе джокъду. Ингилиз википедияда эсе — кетерилирге теджелиб турады, чынты керексизге санайдыла. Аны айтханым: бизникича гитче проектледе бирер кере хайырландырыллыкъ шаблонланы санын кёбейтиб баргъандан уллу файда болмазмы? Статьяланы санын эмда теренликлерин уллу этгеннге эс бёлсек тыйыншлы кёреме (артыкъсыз да арт заманда чыгырбашланы проектлерини терк ёсгени мени къайгъылы этибди). --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 15:51, 18 май 2012 (UTC)
::ма алайды, джылда бир зат этсем)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:22, 18 май 2012 (UTC)
:::Сóра, терсине ангылаб турлукъду. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 19:06, 18 май 2012 (UTC)
::::[http://www.elbrusoid.org/forum/forum3/topic21961/ Былайда] мени сорууума эс бёлдюр, марджа. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 10:52, 19 май 2012 (UTC)

== Почтанг ==
Почтангы адресин энчи бетингден кетерирменг? Мен кесимикин кетердим. Къарайма да википедияда алай тюз почта адресни джазгъан адет джокъду (суратны салыучандыла). Чынты спам зат келиб турлукъду дей болурла дейме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:47, 20 май 2012 (UTC)
::тамам )) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 05:02, 21 май 2012 (UTC)
:::кетерге унамайды   [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 05:05, 21 май 2012 (UTC)
::::Бизни ючюн бу тегейли энди конвертер огъуна джасаб чыкъды: [http://ru.wikipedia.org/wiki/Обсуждение_участника:Iltever]
::::Энди тест этерге болуш: [http://www.alania.ir/krc/index.php?title=%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B5%D1%82] --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 15:43, 21 май 2012 (UTC)

== [[Алтыкюнлюк къазауат (1967)]] ==
Тура-туруб къутуртуб къойдунг да ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:50, 6 июнь 2012 (UTC)
:О къой, къысха болса да, не узун къазауат эди да))) . Эшитемисе, конвертеринги тест этелмедим))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:54, 6 июнь 2012 (UTC)
::Статьяны атын кириллицада джазаса, кириллицада текстни саласа, сакълатаса, эссебине къарайса. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 12:03, 6 июнь 2012 (UTC)

== [[Гомес, Селена]] ==

Здравствуйте! Вы можете улучшить эту статью о Селена Гомез? --[[Къуллукъ:Вклад/112.207.173.149|112.207.173.149]] 04:33, 27 октябрь 2012 (UTC)

== Roger Federer ==

Please create article of the best tennis player of all time. Greeting! [[Къошулуучу:Kolega2357|Kolega2357]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Kolega2357|сюзюу]]) 12:25, 4 май 2013 (UTC)

== [[:en:Do not buy Russian goods!]]  ==

Приветствую! Не могли бы вы перевести статью о бойкоте российских товаров в Украине для Карачаевской Википедии? P. S.: переводить следует с Английской Википедии, поскольку там лаконично и по сути. На Российской много о причинах, целях и результатах, но почти ничего о самом бойкоте. Заранее спасибо!--[[Къошулуучу:Trydence|Trydence]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Trydence|сюзюу]]) 00:30, 11 октябрь 2014 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Напоминание о проходящем сейчас голосовании по избранию членов первого U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote reminder|Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Уважаемый викимедиец!

Вы получили данное сообщение, так как ранее вы принимали участие в процессе подготовки УКП.

Напоминаю вам, что период голосования по выборам в Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) завершается 9 мая 2024 года. Ознакомьтесь с информацией на [[m:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|странице голосования в Мета-вики]], чтобы узнать больше по теме голосования и правомочности избирателей.

Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) является глобальной группой, деятельность которой направлена на обеспечение справедливого и последовательного применения УКП. Участники сообщества были приглашены для подачи заявок на членство в U4C. Для более подробной информации об области ответственности U4C, пожалуйста,  [[m:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]].

Пожалуйста, поделитесь данным сообщением с членами вашего сообщества, чтобы они также могли принять участие.

От имени проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 23:11, 2 май 2024 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2024/Previous_voters_list_2&amp;oldid=26721207 --&gt;

== Тиллени кошаргъа ==

Салам алейкум Къарачайлы. Къарнаш бу статьягъа башха тиллени къошаргъа болукъмду?  [[Папуа — Джангы Гвинея]]  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:23, 22 ноябрь 2024 (UTC)

:Уа алейкум салам, тилле къошдум, разы эсенг бир талай тюзетиу этдим - терминология бла '''независимый''' - '''бойсунмагъанды''', ол себебден къралны аты да '''Бойсунмагъан кърал Папуа-Джангы Гвинея''' болса табыракъ болурму? Сора экинчи кёзге илиннген халат - '''джил''' деген сёз, джил деб джазылмайды '''джыл''' деб джазылады, къарачай вариантда да (сен ол вариант бла джазгъанса деб турама) малкъар вариант да да жыл деб джазылады. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 08:27, 23 ноябрь 2024 (UTC)
::Къошдум энтда тилле, бек къууандырдынг, Аллах разы болсун джазгъанынгы!! Атынгы да бир айтсанг. Премьер министрни уа бек таб айтаса, биринчи министр да болургъа болады, баш министр да болады, тюрклюле башбакан дей шойдула.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:44, 24 ноябрь 2024 (UTC)
::Ансарма мен, да сен автоматсада))) Машаллах [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:43, 24 ноябрь 2024 (UTC)
:::Да шаблонну этгенме къара, келишдими? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 14:32, 24 ноябрь 2024 (UTC)
::Бу статьягъа - [[Кариб къралланы ассоциациасы]] тиллени кошсанг. Буну орус википедиада табарыкъ тюлсе.:) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:24, 6 декабрь 2024 (UTC)
:::[[Латин Америка бла Кариблени бирлешген]] - бу статьягъа тиллени кошсанг.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 20:37, 11 декабрь 2024 (UTC)
:::: Ишлеймеды ошибка береди, аллайа ансызда салдым шахарланы.:)
::: :)) Быллай шаблон керегеди: [[Шаблон:Wikidata/SisterCities]] Аны къалай къуралыгъа билмеймсе?
:: Аллах разы болсун халатланы тюз эткенинги! Бек сау бол! Шо бир благъада тиллени къош :): [[Вануату]], [[Кирибати]], [[Соломонны Айрымканлары]], [[Микронезины Федератив Штатлары]].
::: Энтеда бир зат, мен кърал статьялада премьер-министр деб джазмайма, биринчи-министр деб джазама тюзге санаб: Премье́р-мини́стр или также Пе́рвый мини́стр (от фр. le premier — первый). Разымса?
:::: Сау бол! Алийды атым. :) Энтеда благъада кошсанг: [[Тувалу]], [[Маршаллны Айрымканла]], [[Апиа]], [[Порт-Морсби]]
Салам алейкум къарнаш! Энтеда тилеим шо бу тизмеде шахарла бла штатлагъа тиллени кошсанг, халатлагъада къараб: [[Бразилияны шахарлары]]--[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 03:53, 20 январь 2025 (UTC)

== БИП бети ==

Салам алейкум къарнаш. Блай бу бетке бир къарасанг: [[Къралланы БИП-ге кёре тизмеси (номинал)]] . Кёб кърал шаблонла ишлеймейле, аны къалай тюз этерге боллукъту. Къайда къараргъа керекти?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 21:54, 4 декабрь 2024 (UTC)

:Уа алейкум салам, да бир кесек заман аллыкъды, этилирге керек болгъан джумуш болуб толтурулмай тургъандыла, этейим! Тындыргъанлай билдирирме да, кёз джетдирирсе. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 14:50, 5 декабрь 2024 (UTC)
::Ок. Босун. Бек сау бол!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 21:55, 5 декабрь 2024 (UTC)
:::Этдим болур дейме, бир кёз джетдирсенг! [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:29, 6 декабрь 2024 (UTC)
::::Бек сау бол!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:30, 7 декабрь 2024 (UTC)
::::&lt;nowiki&gt;Марокко неиседа халатны чыгъарат. 59 номери. {{nobr| &lt;/nowiki&gt; [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:35, 7 декабрь 2024 (UTC)
:::::тюзетдим болур дейме) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 08:28, 7 декабрь 2024 (UTC)
::::::Бек сау бол! Кёб джаша! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 23:45, 7 декабрь 2024 (UTC)

== Шаблонла ==

Ансар айиб этме бу шаблогъа бир къарасанг: [[Шаблон:АБШ-ны штатлары]]. Англамадым къалай этерге боллукъту аны [[Шаблон:Кърал|Шаблон:Кърал]]-гъача ушатыргъа.[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 05:57, 11 декабрь 2024 (UTC)

:Буну салсанг [[Шаблон:Административ бёлюм|Административ бёлюм]] ариуда тюлдю, учуз кёрюнеди Кърал шаблондан эсенг. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 06:06, 11 декабрь 2024 (UTC)
::Бюгюн джетишалмадым, мен орус шаблонну кёчюрейим десем, болмады, тамбла тынгылы джангы шаблон этейим [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:44, 11 декабрь 2024 (UTC)
:::Ок. Сау бол! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 20:33, 11 декабрь 2024 (UTC)
::::Салам алейкум, бир къара энди шаблоннга, алайда бир скобканы унутуб къоюб, юч кюнню не болгъанын да ангыламай кюрешдим)))) [[Флорида]] статья толумагъан статья эди да, анда сынадым, бир къара. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:25, 15 декабрь 2024 (UTC)
:::::Алейкум салам! Ма ша Аллах! Неда аламат! Бек сау бол! Кёргенем сени ишлегенни Ахыр тюрлениуледе. Сени къыйналгъамма деб уялдым. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 16:53, 15 декабрь 2024 (UTC)
::::::Бек сюйюб этеме, алгъын Википедияны джангы этиб башлагъан заманда экеулен эдик, бирибиз шаблонла, къуллукъ бетле бла кюреше эди, мен да статьяла бла, ол къайры эсе да джокъ болду да, фахмум тюгел джетиб да къалмайды.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:20, 15 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Бизни Википедиягъа кертиси бла энтеда 3-4 адам керегет.   [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:17, 16 декабрь 2024 (UTC)
::::::::@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] керек алай а ... Сорлугъум барды, сен къалайданса, Алий? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 20:02, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::::Нарсана шахардан. Сена? [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:55, 19 декабрь 2024 (UTC)
::::::::::Мен Зеленчук райончума, Къызыл Октябрчы, бусагъатда Къарачай Шахардама [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:09, 19 декабрь 2024 (UTC)
:::::Мена [[Ямайка|Ямайканы]] толу этерге (болсада иги статья этерге) ниет алыб аны бла кюрешеим.:) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:07, 15 декабрь 2024 (UTC)
::::::Салам алейкум, Ямайканы иги статьялагъа салдым, разы эсенг.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:25, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Алейкум салам! Сау бол! Разыма!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:04, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Салам алейкум! Бир сорум баред айиб этме. Ма бу статьяда: [[III Чарльз]]  къаллай шаблон салыргъа боллукъту? [[Шаблон: Кърал адам]]&lt;nowiki/&gt;ны салалмагъамма. Халатлы шаблонду.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:54, 19 декабрь 2024 (UTC)
::::::::Башха персоналийлени юсюнден джазгъанмыда Инсан деген шаблонну келишдириб салгъан эдим, бу шаблон келишмейди, башха тюрлю десенг, Кърал адамныкъын джарашдырыргъа да боллукъду [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:14, 19 декабрь 2024 (UTC)
:::::::::Шаблон:Кърал адам тюз этерге керекти мени акъылым бла. Кесим да къараим шаблонга.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:24, 6 февраль 2025 (UTC)
::::::::::Да бир къарайым ашыкъмай, сен да къара, бир акъыл игиди, эки уа андан да иги) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:47, 6 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::)) босун. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:16, 6 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::Салам алейкум, не болдунг шаблон бла? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:34, 14 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::::Алейкум салам. Кетирдим дейме халатланы.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 10:40, 15 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::::Салам алейкум, къалай эсе да барды бир къыяучукъ, тюзелиб къалалмайды:
:::::::::::::::[[Ататюрк, Мустафа Кемал]] [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:55, 17 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::::::Алейкум салам, кёрдюм. Къарарма.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:42, 17 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::::::Салам алейкум, къалай эсе да тюбюнде билдириулеринге джуууаб берирча болмайды, нек эсе да бери джазайым, да бу Чегемли дегенни аллай къылыкъчыгъы барды, ары кеси джазмагъанны да кетериб кесича бир затла джазыб сирелген) Админлигими созмай турадыла ансы айтырыкъма)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:12, 1 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::))) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:00, 2 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::[[Джорджия]] буну да иги статьягъа санайма къалай дейсе? [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:08, 2 апрель 2025 (UTC)
:::::::::::::::::::Да мен да санайма, бусагъатдан грамматика халатчыкъланы тюзетейим да, иги статьялагъа къошайыкъ, неда сайланнганлагъа, къайсысына тыйыншлы болур? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:21, 2 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::::Кел сайланнганлагъа кошаикъ разы эсенг. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:12, 2 апрель 2025 (UTC)

== Къум джер, къум тюз? ==

Салам алейкум Ансар! Блайда Орус-Къарачай-малкъар сёзлюкте  X. Сюйюнчулу бла И. Орусбийулуну редакциясында - &quot;пустыня ж. къуу (или къум) джер.&quot; Къалай тюз боллукъту джазаргъа?

[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:15, 6 февраль 2025 (UTC)

:Хоу алайын тюз къарагъанса, ол сёзлюкде алай джазылыб турады, алай а бусагъатдагъы джюрюген лексикада къум джер деб - песчанная земля магъана алады, ол демеклик сёз ючюн, былай белгиленмей джерлени айтсанг - алайлары къум джерледиле дериксе, а белгиленнген география объектге -къум тюз деб айтылады, сёз ючюн Атакама къум тюз дериксе, Тюркеменистанны территориясыны асламысы къум джерледиле дериксе. Мен ангылагъаннга кёре эмда бусагъатда джюрюген лексикагъа кёре алайыракъды.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:46, 6 февраль 2025 (UTC)

== Notice of expiration of your sysop right ==

&lt;div dir=&quot;ltr&quot;&gt;Hi, as part of [[:m:Special:MyLanguage/Global reminder bot|Global reminder bot]], this is an automated reminder to let you know that your permission &quot;sysop&quot; (Администраторла) will expire on 2025-03-27 20:01:17. Please renew this right if you would like to continue using it. &lt;i&gt;In other languages: [[:m:Special:MyLanguage/Global reminder bot/Messages/default|click here]]&lt;/i&gt; [[Къошулуучу:Leaderbot|Leaderbot]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Leaderbot|сюзюу]]) 19:43, 21 март 2025 (UTC)&lt;/div&gt;
== Энтда тиллени кошаргъа деген хапар ==
Салам алейкум къарнаш, айиб этме, блайда [[АБШ-ны административ бёлюнюую|АБШ-ны штатларын]] эткеммеда, алагъа тиллени кошсанг. [[Канаданы административ бёлюнюую|Канаданы провинциясылагъада]]. :)
: Бу статьягъада [[Шимал-Кюнбатыш территорияла]] тиллени кошсанг.
:: Айиб этме. :) Бу шахарлагъада кошсанг: [[Оттава]], [[Ванкувер]], [[Виктория (Британ Колумбия)]], [[Виннипег]], [[Галифакс (Джангы Шотландия)]], [[Икалуит]], [[Йеллоунайф]], [[Калгари]], [[Квебек (шахар)]], [[Монктон]], [[Монреаль]], [[Саскатун]], [[Сент-Джонс (Ньюфаундленд эм Лабрадор)]], [[Торонто]], [[Уайтхорс]], [[Фредериктон]], [[Шарлоттаун]], [[Эдмонтон]].
::: Къыйналгъама сени айиб этме. Бланы да кошсанг [[Миссиссога]], [[Инуктитут]]
:::: Бланы да кошсанг: [[Брамптон (Онтарио)]], [[Лондон (Онтарио)]]
::::: Къарнашым бир кошсанг благъада: [[Республикан партия (АБШ)]], [[Демократ партия (АБШ)]], [[Атенс (Джорджия)]], [[Джорджияны байрагъы]], [[Колумбус (Джорджия)]], [[Алабама]], [[Теннесси]], [[Юта]], [[Кентукки]], [[Луизиана]].
:::::: Ишлемеген [[Шаблон:Партия|Партия шаблонну]] тюз этдим, керегесе къара.
::::::: Да партия шаблон ишлей шой эди))) Энди алгъаракъ ол шаблон бла джазылгъан статьялада шаблонла &quot;бузулдула&quot; Сёз ючюн, [[Алаш]], [[Коммунист Интернационал]], алагъа да кёз джетдирсенг
Ол эски шаблонну Тарих партия деб джангы шаблоннга кёчюргенме.
Сора Республикан партия да шаблонда идеологиялада Кёб юсю деб турады, аны бир-бирине джалгъасанг, къалайда джалгъаргъа керек болгъанын ангыламадым, тереннге уа киралмадым) --[[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:31, 5 май 2025 (UTC)

:&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt;Кёб юсю:&lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt; бу код бла этесе. Бу джалгъауну кесинг саласа шаблон бла салмайса. '''[[Кёппенни климат классификациясы]]''' бу статьягъа уллу сау бол! :) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:26, 5 май 2025 (UTC)
::Алай джазгъанынгы ангыламай шаблонда излеб тургъанма)))
::Кёпплерни уа бир кёб джерде бергенинге кёрюб) джашлыгъымы эсиме тюшюрюб (географма да) алай этгенме [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:42, 6 май 2025 (UTC)
::::)) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:54, 7 май 2025 (UTC)
::ий бу биягъы тыш джибериулени къалай чыгъардынг? Мен не кюрешиб бу сёзлюклени чыгъаралмадым [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:50, 6 май 2025 (UTC)
:::Къайда дейсе? Къайсы статьяда?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:54, 7 май 2025 (UTC)
::::Да Кёппенни климат классификациясында, ол тыш джибериуле шаблонну салсам да сёзлюкле чыкъмайдыла, огъесе тура-туруб кеслерими чыкъды? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:05, 8 май 2025 (UTC)
:::::Мен къарасам чыгъыб туралла - 
:::::Сёзлюкле эмда энциклопедияла
:::::* [https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&amp;url_prefix=https://denstoredanske.lex.dk/&amp;id=K%C3%B6ppens_klimasystem Уллу дат]
:::::* [https://www.zgbk.com/ecph/words?SiteID=1&amp;ID=633736 Уллу къытай]
:::::* [https://snl.no/K%C3%B6ppens_klimaklassifikasjon Уллу норвег]
:::::* [https://www.britannica.com/science/Koppen-climate-classification Britannica (онлайн)]
:::::Бир замандан кёргюзтеди.
:::::[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:14, 9 май 2025 (UTC)
Дагъыда тиллени кошсанг: [[Денвер]], [[Колорадо-Спрингс]],
[[Форт-Коллинс]], [[Арвада (Колорадо)]], [[Пуэбло (шахар)]], [[Уэстминстер (Колорадо)]], [[Боулдер (Колорадо)]], [[Аспен (Колорадо)|Аспен]], [[Колорадоны округларыны тизмеси]], [[Колорадоны байрагъы]], [[Колорадоны мухуру]], [[Шимал Каролина]].
:Биягъы тил къошхан хапар:): [[Паркла эмда солуу джерле]](Блайда мен иш этиб медсестрагъа медэгеч дедим.), [[Ахыр керти эркиши]].--[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:40, 4 июнь 2025 (UTC)

:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] да тюз джазаса медицина эгечди) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:56, 4 июнь 2025 (UTC)
:::) бу толу эткен статьяны халалтарына къарасанг - [[Колорадо]]. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:06, 4 июнь 2025 (UTC)

== Осман империя халат статья ==
Блайда эки статья барды [[Осман империя]] бла [[Осман патчахлыкъ]]. Осман империя статьяны Chegemli къарнашибыз бильмейме не ючюн бузгъанды атын [[Жанхотия]] деб ауштурду (статьяны тюрлениу тарихине къарасанг англарыкъса), статьяны да элни юсюнден башиндан джазыб. Бир къарасанг бу затха.

== СМИ ==

Бир соруум барды - СМИ, Средства массовой информации, халкъ асламлына информацияны кереклиле джазаргъа болукъмду?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:24, 3 июнь 2025 (UTC)

:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] кёбчюлюк информацияны мадарлары деб айтадыла [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:50, 3 июнь 2025 (UTC)
:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] аллай статья да барды [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:51, 3 июнь 2025 (UTC)
::Сау бол! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 18:59, 3 июнь 2025 (UTC)
::Дагъыда сораим блайда ингилизча - Community, Нёгерлик айтыргъа боллукъмду? Неда Джамагъат джазаргъа керекти?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:51, 4 июнь 2025 (UTC)
:::@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] политика магъанада болса джамагъат джаз, къайдам башха магъанада бар джёнгерлик, нёгерлик, просто къауум десенг да нет юсюнден джазаса? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:56, 4 июнь 2025 (UTC)
::::Сериалны юсюнден:) [[:en:Community_(TV_series)|''Community'' (TV series)]] [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:02, 4 июнь 2025 (UTC)
:::::Мен да сюеме ол сериалны) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:12, 4 июнь 2025 (UTC)
::::Джангы шаблоннуда этдим [[Шаблон:Телесериал|Телесериал]] [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:04, 4 июнь 2025 (UTC)
:::::Былайдан джууаблайым, ансы сен джазгъан джерден джууаб бералмайма, да аны уа сени кючюнг бла, меннге къараб къалса)))) ма ыйыкъ болады температура деген статьяны бошаялмайма, тереннге кириб кетеме да)))) Сора бир сорлугъум - менде былай джазыб неда кёчюрюб башладым, халат чыкъды, хар джазгъанымы да къайтмаздан джокъ этди, къуру вПн бла ишлесем ишлейди, сенде боламыды алай? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:19, 2 июль 2025 (UTC)
::::::Огъай мен ВПН-сыз ишлейме. ВПН-ны салыб унутуб кирсем тюз этерге излесем менге бермейди. Сизни IP адресгъе болмайды блада тюз этерге статьяланы дейди. А сен КЧР-ден олтураса? Орус кърал бусагъатда Шимал Кавказны республикада википедияны неда башхаланы блокировать этмеймды?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:32, 3 июль 2025 (UTC)
== 2500 статья ==
Салам алейкум къарнаш! 2500 статьялагъа джетгенибизни алгъышлайма! :)</text>
      <sha1>msbvizqg924zncdm3dhxyaqakhv0sd9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118373</id>
      <parentid>118363</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:18:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>/* СМИ */ Джууабла</comment>
      <origin>118373</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53770" sha1="9axkk8cuy4we6prnho3kwxexzrfen96" xml:space="preserve">Регистрацияны тыйыншлы ётдюнгмю? ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 16:58, 20 март 2010 (UTC)
:Хы, ётдюм, аламат, алай а бир-бир джазылыула орусчадыла, ол тюзмюдю, огъесе? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 17:55, 20 март 2010 (UTC)
::Къалайдады орусча джазыу? Мен кёмегенме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 18:06, 20 март 2010 (UTC)
:::да тюбюнде ууакъ ууакъ джазылгъанла... бетни сакъла зат тиеклени тюбюнде [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 18:24, 20 март 2010 (UTC)
::::Хы, кёрдюм. Ала медиавикини сообщениелери болмазла, аны ючюн кёчюрюлмеген болурла. Аладан сора кёрген? Мен излеб кёрейим аланы транслейтвикиде. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:19, 20 март 2010 (UTC)
:::::Башында опробовать бета версию деб орусча джазылыб турады, сора эм тюбюндеда барды, сора бир зат сорайым садакъа деген къалай эседа келишмей болурму? )) Сора бетни тюзетиуден эсе тюрлендириу иги келишмезми эди бу контекстге? Тюзетиу -исправить, тюрлендириу-изменить[[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 21:02, 20 март 2010 (UTC)
:::::: эм тюбюнде ма былай джазылыб турады, сюзюу бетими ачасам -Текст доступен на условиях лицензии Creative Commons Attribution/Share-Alike, в отдельных случаях могут действовать дополнительные условия. Подробнее см. Условия использования.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 21:05, 20 март 2010 (UTC)
:::::::Ала ол 8 минг сообщение болгъан разделден болурдула. Бара-бара кёчюре барырбыз. Къайгъырма. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 21:29, 20 март 2010 (UTC)
::::::::&quot;Тюзетиу&quot; бла &quot;садакъаны&quot; тюз айтаса, алай а &quot;садакъа&quot; орнуна &quot;пожертвованиеге&quot; башха келишген эквивалент табалмайма. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 21:40, 20 март 2010 (UTC)
&quot;Тюзетиу&quot;-ню (&quot;тюзет&quot;-ни) мен &quot;тюрлендириу&quot; (&quot;тюрлендир&quot;) дегеннге ауушдуруб чыкъдым. Энди &quot;садакъа&quot; орнуна башха сёзню мадарласанг, аны да ауушдурурбуз. Бери-эки кюнден транслейтвикиде тюрлениуле кёрюнюб барадыла дейдиле. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 00:30, 21 март 2010 (UTC)
:Залим болуб турадыда баш бетибиз, энди толу викили болдукъ, аны ючюн бир кофе ичиб алайыкъ )) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 07:16, 21 март 2010 (UTC)
::Вадим суратны къалай джюклерге керекгин унутханмада ((( [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 09:53, 21 март 2010 (UTC)
:::Онг джанында &quot;Инструментле&quot; деген блокда &quot;Файл джюкле&quot; деген ссылка барды. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:07, 21 март 2010 (UTC)
::::Форумубузда джаз энди. Къадар омакъ тюрлендириуле этгениме багъа бич. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:08, 21 март 2010 (UTC)

== Kremlin template translation? ==

Hi Къарачайлы, could you possible do the Karachay-Balkar (krc) translation of [[:commons:Template:Kremlin.ru]]? You may want to work off the Russian version at [[:commons:Template:Kremlin.ru/ru]]. If you don't know how to do the documentation, you could place the translation on my English WP talk page, and I can do it on Commons. Any help with this appreciated. Cheers, --[[Къошулуучу:Russavia|Russavia]] 09:39, 4 май 2010 (UTC)
:{{V}} I`ve done. Thanks. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:29, 4 май 2010 (UTC)

== Инкубатор ==

Инкубаторда къабартыча тест проектге кёз джетдир: [[incubator:Wp/kbd/НапэкIуэцI нэхъыщхьэ|НапэкIуэцI нэхъыщхьэ]]. Бизники ачылгъанлы, алада да тири ишлеб башлагъандыла, талай адамлары барды, иги кесек статья да джазылгъанды. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 13:32, 5 май 2010 (UTC)
: Да хоу, тынчлыкъ табарыкъ тюлдюле энди бизни джетмей [[Къуллукъ:Contributions/85.173.119.8|85.173.119.8]] 17:09, 5 май 2010 (UTC)

== Кёз ат ==

[[Википедия:Форум|Форумгъа]] бла [[Википедия:Иги статьялагъа кандидатла|бери]] эмда [[Википедия:Сайланнган статьялагъа кандидатла|бери]] кёз ат. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 12:40, 15 май 2010 (UTC)
:Ансар, тамблагъа &quot;события&quot; бир кёчюр, суратха текстни да. Мени интернетими отрубить этгендиле да... ----
== [[Къызыл Октябрь]] ==
Элинги суратынг джокъмуду? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 13:20, 22 ноябрь 2010 (UTC)
:болса уа саллыкъ эдим былай таб сурат джокъду

== [[Шаблон:Ангылатыу]] ==
Ансар бий, среднестатистический къарачай-малкъар тилли адам ангыламазча сёз (выражение) джазсакъ, аннга орусча ангылатыу къоша турсакъ тыйыншлы болур дегенча этгенма. Аны ючюн ма бу шаблонну хайырландырыргъа керекди: [[Шаблон:Ангылатыу]]. Мен ма бу статьяда ''Кёбчюлюк информацияны мадарлары'' бла этгенча: [[Ирон газет]]. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 15:48, 24 ноябрь 2010 (UTC)

==Салам==
Къалайса, аланлы? ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 06:27, 4 май 2011 (UTC)
::Турама тынч, замансыз болуб турама ансы. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:17, 4 май 2011 (UTC)
::P. S. Мени сюзюу бетимде джууаб берме да, кесинги сюзюу бетингде джаз. Мен кёзде тутама сени сюзюу бетинги ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:17, 4 май 2011 (UTC)
:::Нек болгъанса алай, ишлегенми этесе, мен сеннге бир талай зат сорлукъ эдим, туталмай турама. Эшитемисе Википедияда эЛьбрусоидни юсюнден статья джазгъан эдиле, кетериб къойгъандыла, аны къайтарыргъа боллукъмуду?
::::Боллукъду. Аны ючюн статьяны [[:ru:Википедия:Что значит «страница удалена»|энциклопедиялыкъ магъанасы болгъанына ыйнандырыргъа керекди]]. Кечирек аськанга кириб кёрюрме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:07, 5 май 2011 (UTC)
:::::Мен «Эльбрусоид» статьяны [http://ru.wikipedia.org/wiki/Википедия:К_восстановлению/21_июня_2011 ызына къайтарыргъа джазыб кёрдюм]. Не эсе да джуууб бермелле. Сен да алайда сёз къошуб бир кёрсенг'а. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:17, 9 август 2011 (UTC)

== Къабарты-Малкъар ==
:Несе, къалайса, аланлы? ) 
:Мен санга «[[Къабарты-Малкъар]]» статья къураргъа сапариш берсем къалай кёресе? :-) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 12:43, 8 август 2011 (UTC)
::Уа алейкум салам, къарачайлы. Да къаллай бир ачха бергенинге кёре)))) сора иги джаш болгъанынга, болмагъанынга кёре)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 06:11, 9 август 2011 (UTC)
:::Къой, къой. Сен дуния малгъа сатылгъаннга ушайса. Ма, чыгырбашла бла байламлы болгъанынгы эсеби. ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:12, 9 август 2011 (UTC)
::::Да не этейик, кимни арбасына минсек аны джырын джырлайбыз да биз да))))))))))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 11:21, 9 август 2011 (UTC)
:::::Бизни уа этегибизден аман адам тутса, кесиб къачабыз. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:18, 9 август 2011 (UTC)

== Бойсунмаулукъ ==

«Независимость»'ha &quot;boysunmawluq&quot; desek tüz bolluq bolurmu? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:16, 9 август 2011 (UTC)
:Ким болгъанын билмейме, кириб статьяларыбыз кетериучю бир адам барды. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 18:06, 10 август 2011 (UTC)
::Къалай? Кёрюнмеймиди? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 18:49, 10 август 2011 (UTC)
:::Ахыр тюрлениулеге кирсенг кёрюнеди бетлени бошалтыб айланнган аноним. Кёб хата салмайды, болса да, уже бир-эки айпи'ни баннга ашыргъанма. Джангыдан кириб турады. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:43, 10 август 2011 (UTC)
:::: мен а уа сен этесе деб тургъанма [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 19:53, 10 август 2011 (UTC)

== Вьетнам ==
Мен тюзетиб алдым, аланлы ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 06:21, 20 март 2012 (UTC)
:Сенмисе къылыкъ этиб тургъан_))))
::[[Къошулуучу:Iltever/Баш бет|Баш бетни]] юсюнден сорууума джууаб бермединг. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 14:21, 20 март 2012 (UTC)
::: Да табды баш бет, сен табсыз этемисе сора? ))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|обсуждение]])
::::Мен бюгюн ингирге дери къойгъан эдим такобокс шаблонну. Тюнене къарыуум джетмеген эди. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 06:37, 21 март 2012 (UTC)
::::: Ол Порядок деген сёзню да бир кёчюрме бла ауушдурургъа керекди сагъыш эт, мен да артына дери джетдирелмедим)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|обсуждение]]) 06:43, 21 март 2012 (UTC)

== Тас болгъан ==
Сюйсенг ийнан, сюйсенг ийнанма — розыскга берир эдимми деб айланама. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 13:28, 16 май 2012 (UTC)
:Да эртдеги кюеуча, татлы татлы деб тургъанма бугъуб)))) Ол чам накъырда, ишде интернетибизни къаты контроль этгендиле да, аны бла былай болуб турама(((  [[Къуллукъ:Contributions/178.34.212.48|178.34.212.48]] 18:36, 16 май 2012 (UTC)
::Мени [[Къуллукъ:NewPages|бу къадар зат]] ишлегениме да джукъ айтмайса. Алгъын юйден да чыгъыучан эдинг да интернетге? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:01, 17 май 2012 (UTC)
:::Да юйден бусагъатда кирирча мадарла аз болгъандыла да, аны бла кирелмей турама, да кёрюб, ыспас этиб турама ичимден, тышымдан тынгыласам да)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:50, 17 май 2012 (UTC)
::::Джарсыу. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 13:56, 17 май 2012 (UTC)

== [[Шаблон:Тарих парламент|Тарих парламент]] ==
:Шаблонну тюзетиб алдым, [[Франкфурт парламент|энди таб ишлейди]]. 
:Амма бир затха эсинги бёлейим: бу шаблон орус викиден сора къуру ингилиз, испан, фарси, португал, румын эм тамил викиледе барды, не француз (бизни баш юлгюбюз {{-)}}) не немец викиледе джокъду. Ингилиз википедияда эсе — кетерилирге теджелиб турады, чынты керексизге санайдыла. Аны айтханым: бизникича гитче проектледе бирер кере хайырландырыллыкъ шаблонланы санын кёбейтиб баргъандан уллу файда болмазмы? Статьяланы санын эмда теренликлерин уллу этгеннге эс бёлсек тыйыншлы кёреме (артыкъсыз да арт заманда чыгырбашланы проектлерини терк ёсгени мени къайгъылы этибди). --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 15:51, 18 май 2012 (UTC)
::ма алайды, джылда бир зат этсем)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:22, 18 май 2012 (UTC)
:::Сóра, терсине ангылаб турлукъду. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 19:06, 18 май 2012 (UTC)
::::[http://www.elbrusoid.org/forum/forum3/topic21961/ Былайда] мени сорууума эс бёлдюр, марджа. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 10:52, 19 май 2012 (UTC)

== Почтанг ==
Почтангы адресин энчи бетингден кетерирменг? Мен кесимикин кетердим. Къарайма да википедияда алай тюз почта адресни джазгъан адет джокъду (суратны салыучандыла). Чынты спам зат келиб турлукъду дей болурла дейме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:47, 20 май 2012 (UTC)
::тамам )) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 05:02, 21 май 2012 (UTC)
:::кетерге унамайды   [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 05:05, 21 май 2012 (UTC)
::::Бизни ючюн бу тегейли энди конвертер огъуна джасаб чыкъды: [http://ru.wikipedia.org/wiki/Обсуждение_участника:Iltever]
::::Энди тест этерге болуш: [http://www.alania.ir/krc/index.php?title=%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B5%D1%82] --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 15:43, 21 май 2012 (UTC)

== [[Алтыкюнлюк къазауат (1967)]] ==
Тура-туруб къутуртуб къойдунг да ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:50, 6 июнь 2012 (UTC)
:О къой, къысха болса да, не узун къазауат эди да))) . Эшитемисе, конвертеринги тест этелмедим))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:54, 6 июнь 2012 (UTC)
::Статьяны атын кириллицада джазаса, кириллицада текстни саласа, сакълатаса, эссебине къарайса. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 12:03, 6 июнь 2012 (UTC)

== [[Гомес, Селена]] ==

Здравствуйте! Вы можете улучшить эту статью о Селена Гомез? --[[Къуллукъ:Вклад/112.207.173.149|112.207.173.149]] 04:33, 27 октябрь 2012 (UTC)

== Roger Federer ==

Please create article of the best tennis player of all time. Greeting! [[Къошулуучу:Kolega2357|Kolega2357]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Kolega2357|сюзюу]]) 12:25, 4 май 2013 (UTC)

== [[:en:Do not buy Russian goods!]]  ==

Приветствую! Не могли бы вы перевести статью о бойкоте российских товаров в Украине для Карачаевской Википедии? P. S.: переводить следует с Английской Википедии, поскольку там лаконично и по сути. На Российской много о причинах, целях и результатах, но почти ничего о самом бойкоте. Заранее спасибо!--[[Къошулуучу:Trydence|Trydence]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Trydence|сюзюу]]) 00:30, 11 октябрь 2014 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Напоминание о проходящем сейчас голосовании по избранию членов первого U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote reminder|Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Уважаемый викимедиец!

Вы получили данное сообщение, так как ранее вы принимали участие в процессе подготовки УКП.

Напоминаю вам, что период голосования по выборам в Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) завершается 9 мая 2024 года. Ознакомьтесь с информацией на [[m:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|странице голосования в Мета-вики]], чтобы узнать больше по теме голосования и правомочности избирателей.

Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) является глобальной группой, деятельность которой направлена на обеспечение справедливого и последовательного применения УКП. Участники сообщества были приглашены для подачи заявок на членство в U4C. Для более подробной информации об области ответственности U4C, пожалуйста,  [[m:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]].

Пожалуйста, поделитесь данным сообщением с членами вашего сообщества, чтобы они также могли принять участие.

От имени проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 23:11, 2 май 2024 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2024/Previous_voters_list_2&amp;oldid=26721207 --&gt;

== Тиллени кошаргъа ==

Салам алейкум Къарачайлы. Къарнаш бу статьягъа башха тиллени къошаргъа болукъмду?  [[Папуа — Джангы Гвинея]]  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:23, 22 ноябрь 2024 (UTC)

:Уа алейкум салам, тилле къошдум, разы эсенг бир талай тюзетиу этдим - терминология бла '''независимый''' - '''бойсунмагъанды''', ол себебден къралны аты да '''Бойсунмагъан кърал Папуа-Джангы Гвинея''' болса табыракъ болурму? Сора экинчи кёзге илиннген халат - '''джил''' деген сёз, джил деб джазылмайды '''джыл''' деб джазылады, къарачай вариантда да (сен ол вариант бла джазгъанса деб турама) малкъар вариант да да жыл деб джазылады. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 08:27, 23 ноябрь 2024 (UTC)
::Къошдум энтда тилле, бек къууандырдынг, Аллах разы болсун джазгъанынгы!! Атынгы да бир айтсанг. Премьер министрни уа бек таб айтаса, биринчи министр да болургъа болады, баш министр да болады, тюрклюле башбакан дей шойдула.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:44, 24 ноябрь 2024 (UTC)
::Ансарма мен, да сен автоматсада))) Машаллах [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:43, 24 ноябрь 2024 (UTC)
:::Да шаблонну этгенме къара, келишдими? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 14:32, 24 ноябрь 2024 (UTC)
::Бу статьягъа - [[Кариб къралланы ассоциациасы]] тиллени кошсанг. Буну орус википедиада табарыкъ тюлсе.:) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:24, 6 декабрь 2024 (UTC)
:::[[Латин Америка бла Кариблени бирлешген]] - бу статьягъа тиллени кошсанг.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 20:37, 11 декабрь 2024 (UTC)
:::: Ишлеймеды ошибка береди, аллайа ансызда салдым шахарланы.:)
::: :)) Быллай шаблон керегеди: [[Шаблон:Wikidata/SisterCities]] Аны къалай къуралыгъа билмеймсе?
:: Аллах разы болсун халатланы тюз эткенинги! Бек сау бол! Шо бир благъада тиллени къош :): [[Вануату]], [[Кирибати]], [[Соломонны Айрымканлары]], [[Микронезины Федератив Штатлары]].
::: Энтеда бир зат, мен кърал статьялада премьер-министр деб джазмайма, биринчи-министр деб джазама тюзге санаб: Премье́р-мини́стр или также Пе́рвый мини́стр (от фр. le premier — первый). Разымса?
:::: Сау бол! Алийды атым. :) Энтеда благъада кошсанг: [[Тувалу]], [[Маршаллны Айрымканла]], [[Апиа]], [[Порт-Морсби]]
Салам алейкум къарнаш! Энтеда тилеим шо бу тизмеде шахарла бла штатлагъа тиллени кошсанг, халатлагъада къараб: [[Бразилияны шахарлары]]--[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 03:53, 20 январь 2025 (UTC)

== БИП бети ==

Салам алейкум къарнаш. Блай бу бетке бир къарасанг: [[Къралланы БИП-ге кёре тизмеси (номинал)]] . Кёб кърал шаблонла ишлеймейле, аны къалай тюз этерге боллукъту. Къайда къараргъа керекти?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 21:54, 4 декабрь 2024 (UTC)

:Уа алейкум салам, да бир кесек заман аллыкъды, этилирге керек болгъан джумуш болуб толтурулмай тургъандыла, этейим! Тындыргъанлай билдирирме да, кёз джетдирирсе. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 14:50, 5 декабрь 2024 (UTC)
::Ок. Босун. Бек сау бол!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 21:55, 5 декабрь 2024 (UTC)
:::Этдим болур дейме, бир кёз джетдирсенг! [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:29, 6 декабрь 2024 (UTC)
::::Бек сау бол!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:30, 7 декабрь 2024 (UTC)
::::&lt;nowiki&gt;Марокко неиседа халатны чыгъарат. 59 номери. {{nobr| &lt;/nowiki&gt; [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:35, 7 декабрь 2024 (UTC)
:::::тюзетдим болур дейме) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 08:28, 7 декабрь 2024 (UTC)
::::::Бек сау бол! Кёб джаша! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 23:45, 7 декабрь 2024 (UTC)

== Шаблонла ==

Ансар айиб этме бу шаблогъа бир къарасанг: [[Шаблон:АБШ-ны штатлары]]. Англамадым къалай этерге боллукъту аны [[Шаблон:Кърал|Шаблон:Кърал]]-гъача ушатыргъа.[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 05:57, 11 декабрь 2024 (UTC)

:Буну салсанг [[Шаблон:Административ бёлюм|Административ бёлюм]] ариуда тюлдю, учуз кёрюнеди Кърал шаблондан эсенг. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 06:06, 11 декабрь 2024 (UTC)
::Бюгюн джетишалмадым, мен орус шаблонну кёчюрейим десем, болмады, тамбла тынгылы джангы шаблон этейим [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:44, 11 декабрь 2024 (UTC)
:::Ок. Сау бол! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 20:33, 11 декабрь 2024 (UTC)
::::Салам алейкум, бир къара энди шаблоннга, алайда бир скобканы унутуб къоюб, юч кюнню не болгъанын да ангыламай кюрешдим)))) [[Флорида]] статья толумагъан статья эди да, анда сынадым, бир къара. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:25, 15 декабрь 2024 (UTC)
:::::Алейкум салам! Ма ша Аллах! Неда аламат! Бек сау бол! Кёргенем сени ишлегенни Ахыр тюрлениуледе. Сени къыйналгъамма деб уялдым. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 16:53, 15 декабрь 2024 (UTC)
::::::Бек сюйюб этеме, алгъын Википедияны джангы этиб башлагъан заманда экеулен эдик, бирибиз шаблонла, къуллукъ бетле бла кюреше эди, мен да статьяла бла, ол къайры эсе да джокъ болду да, фахмум тюгел джетиб да къалмайды.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:20, 15 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Бизни Википедиягъа кертиси бла энтеда 3-4 адам керегет.   [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:17, 16 декабрь 2024 (UTC)
::::::::@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] керек алай а ... Сорлугъум барды, сен къалайданса, Алий? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 20:02, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::::Нарсана шахардан. Сена? [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:55, 19 декабрь 2024 (UTC)
::::::::::Мен Зеленчук райончума, Къызыл Октябрчы, бусагъатда Къарачай Шахардама [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:09, 19 декабрь 2024 (UTC)
:::::Мена [[Ямайка|Ямайканы]] толу этерге (болсада иги статья этерге) ниет алыб аны бла кюрешеим.:) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:07, 15 декабрь 2024 (UTC)
::::::Салам алейкум, Ямайканы иги статьялагъа салдым, разы эсенг.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:25, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Алейкум салам! Сау бол! Разыма!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:04, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Салам алейкум! Бир сорум баред айиб этме. Ма бу статьяда: [[III Чарльз]]  къаллай шаблон салыргъа боллукъту? [[Шаблон: Кърал адам]]&lt;nowiki/&gt;ны салалмагъамма. Халатлы шаблонду.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:54, 19 декабрь 2024 (UTC)
::::::::Башха персоналийлени юсюнден джазгъанмыда Инсан деген шаблонну келишдириб салгъан эдим, бу шаблон келишмейди, башха тюрлю десенг, Кърал адамныкъын джарашдырыргъа да боллукъду [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:14, 19 декабрь 2024 (UTC)
:::::::::Шаблон:Кърал адам тюз этерге керекти мени акъылым бла. Кесим да къараим шаблонга.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:24, 6 февраль 2025 (UTC)
::::::::::Да бир къарайым ашыкъмай, сен да къара, бир акъыл игиди, эки уа андан да иги) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:47, 6 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::)) босун. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:16, 6 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::Салам алейкум, не болдунг шаблон бла? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:34, 14 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::::Алейкум салам. Кетирдим дейме халатланы.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 10:40, 15 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::::Салам алейкум, къалай эсе да барды бир къыяучукъ, тюзелиб къалалмайды:
:::::::::::::::[[Ататюрк, Мустафа Кемал]] [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:55, 17 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::::::Алейкум салам, кёрдюм. Къарарма.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:42, 17 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::::::Салам алейкум, къалай эсе да тюбюнде билдириулеринге джуууаб берирча болмайды, нек эсе да бери джазайым, да бу Чегемли дегенни аллай къылыкъчыгъы барды, ары кеси джазмагъанны да кетериб кесича бир затла джазыб сирелген) Админлигими созмай турадыла ансы айтырыкъма)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:12, 1 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::))) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:00, 2 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::[[Джорджия]] буну да иги статьягъа санайма къалай дейсе? [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:08, 2 апрель 2025 (UTC)
:::::::::::::::::::Да мен да санайма, бусагъатдан грамматика халатчыкъланы тюзетейим да, иги статьялагъа къошайыкъ, неда сайланнганлагъа, къайсысына тыйыншлы болур? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:21, 2 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::::Кел сайланнганлагъа кошаикъ разы эсенг. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:12, 2 апрель 2025 (UTC)

== Къум джер, къум тюз? ==

Салам алейкум Ансар! Блайда Орус-Къарачай-малкъар сёзлюкте  X. Сюйюнчулу бла И. Орусбийулуну редакциясында - &quot;пустыня ж. къуу (или къум) джер.&quot; Къалай тюз боллукъту джазаргъа?

[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:15, 6 февраль 2025 (UTC)

:Хоу алайын тюз къарагъанса, ол сёзлюкде алай джазылыб турады, алай а бусагъатдагъы джюрюген лексикада къум джер деб - песчанная земля магъана алады, ол демеклик сёз ючюн, былай белгиленмей джерлени айтсанг - алайлары къум джерледиле дериксе, а белгиленнген география объектге -къум тюз деб айтылады, сёз ючюн Атакама къум тюз дериксе, Тюркеменистанны территориясыны асламысы къум джерледиле дериксе. Мен ангылагъаннга кёре эмда бусагъатда джюрюген лексикагъа кёре алайыракъды.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:46, 6 февраль 2025 (UTC)

== Notice of expiration of your sysop right ==

&lt;div dir=&quot;ltr&quot;&gt;Hi, as part of [[:m:Special:MyLanguage/Global reminder bot|Global reminder bot]], this is an automated reminder to let you know that your permission &quot;sysop&quot; (Администраторла) will expire on 2025-03-27 20:01:17. Please renew this right if you would like to continue using it. &lt;i&gt;In other languages: [[:m:Special:MyLanguage/Global reminder bot/Messages/default|click here]]&lt;/i&gt; [[Къошулуучу:Leaderbot|Leaderbot]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Leaderbot|сюзюу]]) 19:43, 21 март 2025 (UTC)&lt;/div&gt;
== Энтда тиллени кошаргъа деген хапар ==
Салам алейкум къарнаш, айиб этме, блайда [[АБШ-ны административ бёлюнюую|АБШ-ны штатларын]] эткеммеда, алагъа тиллени кошсанг. [[Канаданы административ бёлюнюую|Канаданы провинциясылагъада]]. :)
: Бу статьягъада [[Шимал-Кюнбатыш территорияла]] тиллени кошсанг.
:: Айиб этме. :) Бу шахарлагъада кошсанг: [[Оттава]], [[Ванкувер]], [[Виктория (Британ Колумбия)]], [[Виннипег]], [[Галифакс (Джангы Шотландия)]], [[Икалуит]], [[Йеллоунайф]], [[Калгари]], [[Квебек (шахар)]], [[Монктон]], [[Монреаль]], [[Саскатун]], [[Сент-Джонс (Ньюфаундленд эм Лабрадор)]], [[Торонто]], [[Уайтхорс]], [[Фредериктон]], [[Шарлоттаун]], [[Эдмонтон]].
::: Къыйналгъама сени айиб этме. Бланы да кошсанг [[Миссиссога]], [[Инуктитут]]
:::: Бланы да кошсанг: [[Брамптон (Онтарио)]], [[Лондон (Онтарио)]]
::::: Къарнашым бир кошсанг благъада: [[Республикан партия (АБШ)]], [[Демократ партия (АБШ)]], [[Атенс (Джорджия)]], [[Джорджияны байрагъы]], [[Колумбус (Джорджия)]], [[Алабама]], [[Теннесси]], [[Юта]], [[Кентукки]], [[Луизиана]].
:::::: Ишлемеген [[Шаблон:Партия|Партия шаблонну]] тюз этдим, керегесе къара.
::::::: Да партия шаблон ишлей шой эди))) Энди алгъаракъ ол шаблон бла джазылгъан статьялада шаблонла &quot;бузулдула&quot; Сёз ючюн, [[Алаш]], [[Коммунист Интернационал]], алагъа да кёз джетдирсенг
Ол эски шаблонну Тарих партия деб джангы шаблоннга кёчюргенме.
Сора Республикан партия да шаблонда идеологиялада Кёб юсю деб турады, аны бир-бирине джалгъасанг, къалайда джалгъаргъа керек болгъанын ангыламадым, тереннге уа киралмадым) --[[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:31, 5 май 2025 (UTC)

:&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt;Кёб юсю:&lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt; бу код бла этесе. Бу джалгъауну кесинг саласа шаблон бла салмайса. '''[[Кёппенни климат классификациясы]]''' бу статьягъа уллу сау бол! :) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:26, 5 май 2025 (UTC)
::Алай джазгъанынгы ангыламай шаблонда излеб тургъанма)))
::Кёпплерни уа бир кёб джерде бергенинге кёрюб) джашлыгъымы эсиме тюшюрюб (географма да) алай этгенме [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:42, 6 май 2025 (UTC)
::::)) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:54, 7 май 2025 (UTC)
::ий бу биягъы тыш джибериулени къалай чыгъардынг? Мен не кюрешиб бу сёзлюклени чыгъаралмадым [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:50, 6 май 2025 (UTC)
:::Къайда дейсе? Къайсы статьяда?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:54, 7 май 2025 (UTC)
::::Да Кёппенни климат классификациясында, ол тыш джибериуле шаблонну салсам да сёзлюкле чыкъмайдыла, огъесе тура-туруб кеслерими чыкъды? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:05, 8 май 2025 (UTC)
:::::Мен къарасам чыгъыб туралла - 
:::::Сёзлюкле эмда энциклопедияла
:::::* [https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&amp;url_prefix=https://denstoredanske.lex.dk/&amp;id=K%C3%B6ppens_klimasystem Уллу дат]
:::::* [https://www.zgbk.com/ecph/words?SiteID=1&amp;ID=633736 Уллу къытай]
:::::* [https://snl.no/K%C3%B6ppens_klimaklassifikasjon Уллу норвег]
:::::* [https://www.britannica.com/science/Koppen-climate-classification Britannica (онлайн)]
:::::Бир замандан кёргюзтеди.
:::::[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:14, 9 май 2025 (UTC)
Дагъыда тиллени кошсанг: [[Денвер]], [[Колорадо-Спрингс]],
[[Форт-Коллинс]], [[Арвада (Колорадо)]], [[Пуэбло (шахар)]], [[Уэстминстер (Колорадо)]], [[Боулдер (Колорадо)]], [[Аспен (Колорадо)|Аспен]], [[Колорадоны округларыны тизмеси]], [[Колорадоны байрагъы]], [[Колорадоны мухуру]], [[Шимал Каролина]].
:Биягъы тил къошхан хапар:): [[Паркла эмда солуу джерле]](Блайда мен иш этиб медсестрагъа медэгеч дедим.), [[Ахыр керти эркиши]].--[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:40, 4 июнь 2025 (UTC)

:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] да тюз джазаса медицина эгечди) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:56, 4 июнь 2025 (UTC)
:::) бу толу эткен статьяны халалтарына къарасанг - [[Колорадо]]. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:06, 4 июнь 2025 (UTC)

== Осман империя халат статья ==
Блайда эки статья барды [[Осман империя]] бла [[Осман патчахлыкъ]]. Осман империя статьяны Chegemli къарнашибыз бильмейме не ючюн бузгъанды атын [[Жанхотия]] деб ауштурду (статьяны тюрлениу тарихине къарасанг англарыкъса), статьяны да элни юсюнден башиндан джазыб. Бир къарасанг бу затха.

== СМИ ==

Бир соруум барды - СМИ, Средства массовой информации, халкъ асламлына информацияны кереклиле джазаргъа болукъмду?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:24, 3 июнь 2025 (UTC)

:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] кёбчюлюк информацияны мадарлары деб айтадыла [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:50, 3 июнь 2025 (UTC)
:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] аллай статья да барды [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:51, 3 июнь 2025 (UTC)
::Сау бол! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 18:59, 3 июнь 2025 (UTC)
::Дагъыда сораим блайда ингилизча - Community, Нёгерлик айтыргъа боллукъмду? Неда Джамагъат джазаргъа керекти?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:51, 4 июнь 2025 (UTC)
:::@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] политика магъанада болса джамагъат джаз, къайдам башха магъанада бар джёнгерлик, нёгерлик, просто къауум десенг да нет юсюнден джазаса? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:56, 4 июнь 2025 (UTC)
::::Сериалны юсюнден:) [[:en:Community_(TV_series)|''Community'' (TV series)]] [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:02, 4 июнь 2025 (UTC)
:::::Мен да сюеме ол сериалны) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:12, 4 июнь 2025 (UTC)
::::Джангы шаблоннуда этдим [[Шаблон:Телесериал|Телесериал]] [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:04, 4 июнь 2025 (UTC)
:::::Былайдан джууаблайым, ансы сен джазгъан джерден джууаб бералмайма, да аны уа сени кючюнг бла, меннге къараб къалса)))) ма ыйыкъ болады температура деген статьяны бошаялмайма, тереннге кириб кетеме да)))) Сора бир сорлугъум - менде былай джазыб неда кёчюрюб башладым, халат чыкъды, хар джазгъанымы да къайтмаздан джокъ этди, къуру вПн бла ишлесем ишлейди, сенде боламыды алай? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:19, 2 июль 2025 (UTC)
::::::Огъай мен ВПН-сыз ишлейме. ВПН-ны салыб унутуб кирсем тюз этерге излесем менге бермейди. Сизни IP адресгъе болмайды блада тюз этерге статьяланы дейди. А сен КЧР-ден олтураса? Орус кърал бусагъатда Шимал Кавказны республикада википедияны неда башхаланы блокировать этмеймды?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:32, 3 июль 2025 (UTC)
:::::::@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] да къуру Википедияны блок этмей тура эдиле да, сен а уа къайдан кирсе? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 20:18, 3 июль 2025 (UTC)
== 2500 статья ==
Салам алейкум къарнаш! 2500 статьялагъа джетгенибизни алгъышлайма! :)</text>
      <sha1>9axkk8cuy4we6prnho3kwxexzrfen96</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118375</id>
      <parentid>118373</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:37:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* СМИ */ Джууабла</comment>
      <origin>118375</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54061" sha1="opy0nmqhy5374ahixvunoamrsf54iut" xml:space="preserve">Регистрацияны тыйыншлы ётдюнгмю? ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 16:58, 20 март 2010 (UTC)
:Хы, ётдюм, аламат, алай а бир-бир джазылыула орусчадыла, ол тюзмюдю, огъесе? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 17:55, 20 март 2010 (UTC)
::Къалайдады орусча джазыу? Мен кёмегенме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 18:06, 20 март 2010 (UTC)
:::да тюбюнде ууакъ ууакъ джазылгъанла... бетни сакъла зат тиеклени тюбюнде [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 18:24, 20 март 2010 (UTC)
::::Хы, кёрдюм. Ала медиавикини сообщениелери болмазла, аны ючюн кёчюрюлмеген болурла. Аладан сора кёрген? Мен излеб кёрейим аланы транслейтвикиде. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:19, 20 март 2010 (UTC)
:::::Башында опробовать бета версию деб орусча джазылыб турады, сора эм тюбюндеда барды, сора бир зат сорайым садакъа деген къалай эседа келишмей болурму? )) Сора бетни тюзетиуден эсе тюрлендириу иги келишмезми эди бу контекстге? Тюзетиу -исправить, тюрлендириу-изменить[[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 21:02, 20 март 2010 (UTC)
:::::: эм тюбюнде ма былай джазылыб турады, сюзюу бетими ачасам -Текст доступен на условиях лицензии Creative Commons Attribution/Share-Alike, в отдельных случаях могут действовать дополнительные условия. Подробнее см. Условия использования.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 21:05, 20 март 2010 (UTC)
:::::::Ала ол 8 минг сообщение болгъан разделден болурдула. Бара-бара кёчюре барырбыз. Къайгъырма. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 21:29, 20 март 2010 (UTC)
::::::::&quot;Тюзетиу&quot; бла &quot;садакъаны&quot; тюз айтаса, алай а &quot;садакъа&quot; орнуна &quot;пожертвованиеге&quot; башха келишген эквивалент табалмайма. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 21:40, 20 март 2010 (UTC)
&quot;Тюзетиу&quot;-ню (&quot;тюзет&quot;-ни) мен &quot;тюрлендириу&quot; (&quot;тюрлендир&quot;) дегеннге ауушдуруб чыкъдым. Энди &quot;садакъа&quot; орнуна башха сёзню мадарласанг, аны да ауушдурурбуз. Бери-эки кюнден транслейтвикиде тюрлениуле кёрюнюб барадыла дейдиле. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 00:30, 21 март 2010 (UTC)
:Залим болуб турадыда баш бетибиз, энди толу викили болдукъ, аны ючюн бир кофе ичиб алайыкъ )) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 07:16, 21 март 2010 (UTC)
::Вадим суратны къалай джюклерге керекгин унутханмада ((( [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 09:53, 21 март 2010 (UTC)
:::Онг джанында &quot;Инструментле&quot; деген блокда &quot;Файл джюкле&quot; деген ссылка барды. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:07, 21 март 2010 (UTC)
::::Форумубузда джаз энди. Къадар омакъ тюрлендириуле этгениме багъа бич. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:08, 21 март 2010 (UTC)

== Kremlin template translation? ==

Hi Къарачайлы, could you possible do the Karachay-Balkar (krc) translation of [[:commons:Template:Kremlin.ru]]? You may want to work off the Russian version at [[:commons:Template:Kremlin.ru/ru]]. If you don't know how to do the documentation, you could place the translation on my English WP talk page, and I can do it on Commons. Any help with this appreciated. Cheers, --[[Къошулуучу:Russavia|Russavia]] 09:39, 4 май 2010 (UTC)
:{{V}} I`ve done. Thanks. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:29, 4 май 2010 (UTC)

== Инкубатор ==

Инкубаторда къабартыча тест проектге кёз джетдир: [[incubator:Wp/kbd/НапэкIуэцI нэхъыщхьэ|НапэкIуэцI нэхъыщхьэ]]. Бизники ачылгъанлы, алада да тири ишлеб башлагъандыла, талай адамлары барды, иги кесек статья да джазылгъанды. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 13:32, 5 май 2010 (UTC)
: Да хоу, тынчлыкъ табарыкъ тюлдюле энди бизни джетмей [[Къуллукъ:Contributions/85.173.119.8|85.173.119.8]] 17:09, 5 май 2010 (UTC)

== Кёз ат ==

[[Википедия:Форум|Форумгъа]] бла [[Википедия:Иги статьялагъа кандидатла|бери]] эмда [[Википедия:Сайланнган статьялагъа кандидатла|бери]] кёз ат. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 12:40, 15 май 2010 (UTC)
:Ансар, тамблагъа &quot;события&quot; бир кёчюр, суратха текстни да. Мени интернетими отрубить этгендиле да... ----
== [[Къызыл Октябрь]] ==
Элинги суратынг джокъмуду? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 13:20, 22 ноябрь 2010 (UTC)
:болса уа саллыкъ эдим былай таб сурат джокъду

== [[Шаблон:Ангылатыу]] ==
Ансар бий, среднестатистический къарачай-малкъар тилли адам ангыламазча сёз (выражение) джазсакъ, аннга орусча ангылатыу къоша турсакъ тыйыншлы болур дегенча этгенма. Аны ючюн ма бу шаблонну хайырландырыргъа керекди: [[Шаблон:Ангылатыу]]. Мен ма бу статьяда ''Кёбчюлюк информацияны мадарлары'' бла этгенча: [[Ирон газет]]. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 15:48, 24 ноябрь 2010 (UTC)

==Салам==
Къалайса, аланлы? ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 06:27, 4 май 2011 (UTC)
::Турама тынч, замансыз болуб турама ансы. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:17, 4 май 2011 (UTC)
::P. S. Мени сюзюу бетимде джууаб берме да, кесинги сюзюу бетингде джаз. Мен кёзде тутама сени сюзюу бетинги ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 17:17, 4 май 2011 (UTC)
:::Нек болгъанса алай, ишлегенми этесе, мен сеннге бир талай зат сорлукъ эдим, туталмай турама. Эшитемисе Википедияда эЛьбрусоидни юсюнден статья джазгъан эдиле, кетериб къойгъандыла, аны къайтарыргъа боллукъмуду?
::::Боллукъду. Аны ючюн статьяны [[:ru:Википедия:Что значит «страница удалена»|энциклопедиялыкъ магъанасы болгъанына ыйнандырыргъа керекди]]. Кечирек аськанга кириб кёрюрме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:07, 5 май 2011 (UTC)
:::::Мен «Эльбрусоид» статьяны [http://ru.wikipedia.org/wiki/Википедия:К_восстановлению/21_июня_2011 ызына къайтарыргъа джазыб кёрдюм]. Не эсе да джуууб бермелле. Сен да алайда сёз къошуб бир кёрсенг'а. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:17, 9 август 2011 (UTC)

== Къабарты-Малкъар ==
:Несе, къалайса, аланлы? ) 
:Мен санга «[[Къабарты-Малкъар]]» статья къураргъа сапариш берсем къалай кёресе? :-) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 12:43, 8 август 2011 (UTC)
::Уа алейкум салам, къарачайлы. Да къаллай бир ачха бергенинге кёре)))) сора иги джаш болгъанынга, болмагъанынга кёре)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 06:11, 9 август 2011 (UTC)
:::Къой, къой. Сен дуния малгъа сатылгъаннга ушайса. Ма, чыгырбашла бла байламлы болгъанынгы эсеби. ))) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 11:12, 9 август 2011 (UTC)
::::Да не этейик, кимни арбасына минсек аны джырын джырлайбыз да биз да))))))))))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 11:21, 9 август 2011 (UTC)
:::::Бизни уа этегибизден аман адам тутса, кесиб къачабыз. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:18, 9 август 2011 (UTC)

== Бойсунмаулукъ ==

«Независимость»'ha &quot;boysunmawluq&quot; desek tüz bolluq bolurmu? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:16, 9 август 2011 (UTC)
:Ким болгъанын билмейме, кириб статьяларыбыз кетериучю бир адам барды. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 18:06, 10 август 2011 (UTC)
::Къалай? Кёрюнмеймиди? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 18:49, 10 август 2011 (UTC)
:::Ахыр тюрлениулеге кирсенг кёрюнеди бетлени бошалтыб айланнган аноним. Кёб хата салмайды, болса да, уже бир-эки айпи'ни баннга ашыргъанма. Джангыдан кириб турады. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] 19:43, 10 август 2011 (UTC)
:::: мен а уа сен этесе деб тургъанма [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] 19:53, 10 август 2011 (UTC)

== Вьетнам ==
Мен тюзетиб алдым, аланлы ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 06:21, 20 март 2012 (UTC)
:Сенмисе къылыкъ этиб тургъан_))))
::[[Къошулуучу:Iltever/Баш бет|Баш бетни]] юсюнден сорууума джууаб бермединг. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 14:21, 20 март 2012 (UTC)
::: Да табды баш бет, сен табсыз этемисе сора? ))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|обсуждение]])
::::Мен бюгюн ингирге дери къойгъан эдим такобокс шаблонну. Тюнене къарыуум джетмеген эди. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|обсуждение]]) 06:37, 21 март 2012 (UTC)
::::: Ол Порядок деген сёзню да бир кёчюрме бла ауушдурургъа керекди сагъыш эт, мен да артына дери джетдирелмедим)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|обсуждение]]) 06:43, 21 март 2012 (UTC)

== Тас болгъан ==
Сюйсенг ийнан, сюйсенг ийнанма — розыскга берир эдимми деб айланама. ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 13:28, 16 май 2012 (UTC)
:Да эртдеги кюеуча, татлы татлы деб тургъанма бугъуб)))) Ол чам накъырда, ишде интернетибизни къаты контроль этгендиле да, аны бла былай болуб турама(((  [[Къуллукъ:Contributions/178.34.212.48|178.34.212.48]] 18:36, 16 май 2012 (UTC)
::Мени [[Къуллукъ:NewPages|бу къадар зат]] ишлегениме да джукъ айтмайса. Алгъын юйден да чыгъыучан эдинг да интернетге? --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:01, 17 май 2012 (UTC)
:::Да юйден бусагъатда кирирча мадарла аз болгъандыла да, аны бла кирелмей турама, да кёрюб, ыспас этиб турама ичимден, тышымдан тынгыласам да)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:50, 17 май 2012 (UTC)
::::Джарсыу. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 13:56, 17 май 2012 (UTC)

== [[Шаблон:Тарих парламент|Тарих парламент]] ==
:Шаблонну тюзетиб алдым, [[Франкфурт парламент|энди таб ишлейди]]. 
:Амма бир затха эсинги бёлейим: бу шаблон орус викиден сора къуру ингилиз, испан, фарси, португал, румын эм тамил викиледе барды, не француз (бизни баш юлгюбюз {{-)}}) не немец викиледе джокъду. Ингилиз википедияда эсе — кетерилирге теджелиб турады, чынты керексизге санайдыла. Аны айтханым: бизникича гитче проектледе бирер кере хайырландырыллыкъ шаблонланы санын кёбейтиб баргъандан уллу файда болмазмы? Статьяланы санын эмда теренликлерин уллу этгеннге эс бёлсек тыйыншлы кёреме (артыкъсыз да арт заманда чыгырбашланы проектлерини терк ёсгени мени къайгъылы этибди). --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 15:51, 18 май 2012 (UTC)
::ма алайды, джылда бир зат этсем)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:22, 18 май 2012 (UTC)
:::Сóра, терсине ангылаб турлукъду. {{-)}} --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 19:06, 18 май 2012 (UTC)
::::[http://www.elbrusoid.org/forum/forum3/topic21961/ Былайда] мени сорууума эс бёлдюр, марджа. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 10:52, 19 май 2012 (UTC)

== Почтанг ==
Почтангы адресин энчи бетингден кетерирменг? Мен кесимикин кетердим. Къарайма да википедияда алай тюз почта адресни джазгъан адет джокъду (суратны салыучандыла). Чынты спам зат келиб турлукъду дей болурла дейме. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:47, 20 май 2012 (UTC)
::тамам )) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 05:02, 21 май 2012 (UTC)
:::кетерге унамайды   [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 05:05, 21 май 2012 (UTC)
::::Бизни ючюн бу тегейли энди конвертер огъуна джасаб чыкъды: [http://ru.wikipedia.org/wiki/Обсуждение_участника:Iltever]
::::Энди тест этерге болуш: [http://www.alania.ir/krc/index.php?title=%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B5%D1%82] --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 15:43, 21 май 2012 (UTC)

== [[Алтыкюнлюк къазауат (1967)]] ==
Тура-туруб къутуртуб къойдунг да ) --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 11:50, 6 июнь 2012 (UTC)
:О къой, къысха болса да, не узун къазауат эди да))) . Эшитемисе, конвертеринги тест этелмедим))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:54, 6 июнь 2012 (UTC)
::Статьяны атын кириллицада джазаса, кириллицада текстни саласа, сакълатаса, эссебине къарайса. --[[Къошулуучу:Iltever|Iltever]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Iltever|сюзюу]]) 12:03, 6 июнь 2012 (UTC)

== [[Гомес, Селена]] ==

Здравствуйте! Вы можете улучшить эту статью о Селена Гомез? --[[Къуллукъ:Вклад/112.207.173.149|112.207.173.149]] 04:33, 27 октябрь 2012 (UTC)

== Roger Federer ==

Please create article of the best tennis player of all time. Greeting! [[Къошулуучу:Kolega2357|Kolega2357]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Kolega2357|сюзюу]]) 12:25, 4 май 2013 (UTC)

== [[:en:Do not buy Russian goods!]]  ==

Приветствую! Не могли бы вы перевести статью о бойкоте российских товаров в Украине для Карачаевской Википедии? P. S.: переводить следует с Английской Википедии, поскольку там лаконично и по сути. На Российской много о причинах, целях и результатах, но почти ничего о самом бойкоте. Заранее спасибо!--[[Къошулуучу:Trydence|Trydence]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Trydence|сюзюу]]) 00:30, 11 октябрь 2014 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Напоминание о проходящем сейчас голосовании по избранию членов первого U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote reminder|Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Уважаемый викимедиец!

Вы получили данное сообщение, так как ранее вы принимали участие в процессе подготовки УКП.

Напоминаю вам, что период голосования по выборам в Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) завершается 9 мая 2024 года. Ознакомьтесь с информацией на [[m:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|странице голосования в Мета-вики]], чтобы узнать больше по теме голосования и правомочности избирателей.

Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) является глобальной группой, деятельность которой направлена на обеспечение справедливого и последовательного применения УКП. Участники сообщества были приглашены для подачи заявок на членство в U4C. Для более подробной информации об области ответственности U4C, пожалуйста,  [[m:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]].

Пожалуйста, поделитесь данным сообщением с членами вашего сообщества, чтобы они также могли принять участие.

От имени проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 23:11, 2 май 2024 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2024/Previous_voters_list_2&amp;oldid=26721207 --&gt;

== Тиллени кошаргъа ==

Салам алейкум Къарачайлы. Къарнаш бу статьягъа башха тиллени къошаргъа болукъмду?  [[Папуа — Джангы Гвинея]]  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:23, 22 ноябрь 2024 (UTC)

:Уа алейкум салам, тилле къошдум, разы эсенг бир талай тюзетиу этдим - терминология бла '''независимый''' - '''бойсунмагъанды''', ол себебден къралны аты да '''Бойсунмагъан кърал Папуа-Джангы Гвинея''' болса табыракъ болурму? Сора экинчи кёзге илиннген халат - '''джил''' деген сёз, джил деб джазылмайды '''джыл''' деб джазылады, къарачай вариантда да (сен ол вариант бла джазгъанса деб турама) малкъар вариант да да жыл деб джазылады. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 08:27, 23 ноябрь 2024 (UTC)
::Къошдум энтда тилле, бек къууандырдынг, Аллах разы болсун джазгъанынгы!! Атынгы да бир айтсанг. Премьер министрни уа бек таб айтаса, биринчи министр да болургъа болады, баш министр да болады, тюрклюле башбакан дей шойдула.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:44, 24 ноябрь 2024 (UTC)
::Ансарма мен, да сен автоматсада))) Машаллах [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:43, 24 ноябрь 2024 (UTC)
:::Да шаблонну этгенме къара, келишдими? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 14:32, 24 ноябрь 2024 (UTC)
::Бу статьягъа - [[Кариб къралланы ассоциациасы]] тиллени кошсанг. Буну орус википедиада табарыкъ тюлсе.:) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:24, 6 декабрь 2024 (UTC)
:::[[Латин Америка бла Кариблени бирлешген]] - бу статьягъа тиллени кошсанг.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 20:37, 11 декабрь 2024 (UTC)
:::: Ишлеймеды ошибка береди, аллайа ансызда салдым шахарланы.:)
::: :)) Быллай шаблон керегеди: [[Шаблон:Wikidata/SisterCities]] Аны къалай къуралыгъа билмеймсе?
:: Аллах разы болсун халатланы тюз эткенинги! Бек сау бол! Шо бир благъада тиллени къош :): [[Вануату]], [[Кирибати]], [[Соломонны Айрымканлары]], [[Микронезины Федератив Штатлары]].
::: Энтеда бир зат, мен кърал статьялада премьер-министр деб джазмайма, биринчи-министр деб джазама тюзге санаб: Премье́р-мини́стр или также Пе́рвый мини́стр (от фр. le premier — первый). Разымса?
:::: Сау бол! Алийды атым. :) Энтеда благъада кошсанг: [[Тувалу]], [[Маршаллны Айрымканла]], [[Апиа]], [[Порт-Морсби]]
Салам алейкум къарнаш! Энтеда тилеим шо бу тизмеде шахарла бла штатлагъа тиллени кошсанг, халатлагъада къараб: [[Бразилияны шахарлары]]--[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 03:53, 20 январь 2025 (UTC)

== БИП бети ==

Салам алейкум къарнаш. Блай бу бетке бир къарасанг: [[Къралланы БИП-ге кёре тизмеси (номинал)]] . Кёб кърал шаблонла ишлеймейле, аны къалай тюз этерге боллукъту. Къайда къараргъа керекти?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 21:54, 4 декабрь 2024 (UTC)

:Уа алейкум салам, да бир кесек заман аллыкъды, этилирге керек болгъан джумуш болуб толтурулмай тургъандыла, этейим! Тындыргъанлай билдирирме да, кёз джетдирирсе. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 14:50, 5 декабрь 2024 (UTC)
::Ок. Босун. Бек сау бол!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 21:55, 5 декабрь 2024 (UTC)
:::Этдим болур дейме, бир кёз джетдирсенг! [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:29, 6 декабрь 2024 (UTC)
::::Бек сау бол!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:30, 7 декабрь 2024 (UTC)
::::&lt;nowiki&gt;Марокко неиседа халатны чыгъарат. 59 номери. {{nobr| &lt;/nowiki&gt; [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:35, 7 декабрь 2024 (UTC)
:::::тюзетдим болур дейме) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 08:28, 7 декабрь 2024 (UTC)
::::::Бек сау бол! Кёб джаша! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 23:45, 7 декабрь 2024 (UTC)

== Шаблонла ==

Ансар айиб этме бу шаблогъа бир къарасанг: [[Шаблон:АБШ-ны штатлары]]. Англамадым къалай этерге боллукъту аны [[Шаблон:Кърал|Шаблон:Кърал]]-гъача ушатыргъа.[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 05:57, 11 декабрь 2024 (UTC)

:Буну салсанг [[Шаблон:Административ бёлюм|Административ бёлюм]] ариуда тюлдю, учуз кёрюнеди Кърал шаблондан эсенг. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 06:06, 11 декабрь 2024 (UTC)
::Бюгюн джетишалмадым, мен орус шаблонну кёчюрейим десем, болмады, тамбла тынгылы джангы шаблон этейим [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:44, 11 декабрь 2024 (UTC)
:::Ок. Сау бол! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 20:33, 11 декабрь 2024 (UTC)
::::Салам алейкум, бир къара энди шаблоннга, алайда бир скобканы унутуб къоюб, юч кюнню не болгъанын да ангыламай кюрешдим)))) [[Флорида]] статья толумагъан статья эди да, анда сынадым, бир къара. [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:25, 15 декабрь 2024 (UTC)
:::::Алейкум салам! Ма ша Аллах! Неда аламат! Бек сау бол! Кёргенем сени ишлегенни Ахыр тюрлениуледе. Сени къыйналгъамма деб уялдым. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 16:53, 15 декабрь 2024 (UTC)
::::::Бек сюйюб этеме, алгъын Википедияны джангы этиб башлагъан заманда экеулен эдик, бирибиз шаблонла, къуллукъ бетле бла кюреше эди, мен да статьяла бла, ол къайры эсе да джокъ болду да, фахмум тюгел джетиб да къалмайды.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:20, 15 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Бизни Википедиягъа кертиси бла энтеда 3-4 адам керегет.   [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:17, 16 декабрь 2024 (UTC)
::::::::@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] керек алай а ... Сорлугъум барды, сен къалайданса, Алий? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 20:02, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::::Нарсана шахардан. Сена? [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:55, 19 декабрь 2024 (UTC)
::::::::::Мен Зеленчук райончума, Къызыл Октябрчы, бусагъатда Къарачай Шахардама [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:09, 19 декабрь 2024 (UTC)
:::::Мена [[Ямайка|Ямайканы]] толу этерге (болсада иги статья этерге) ниет алыб аны бла кюрешеим.:) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:07, 15 декабрь 2024 (UTC)
::::::Салам алейкум, Ямайканы иги статьялагъа салдым, разы эсенг.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:25, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Алейкум салам! Сау бол! Разыма!  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:04, 16 декабрь 2024 (UTC)
:::::::Салам алейкум! Бир сорум баред айиб этме. Ма бу статьяда: [[III Чарльз]]  къаллай шаблон салыргъа боллукъту? [[Шаблон: Кърал адам]]&lt;nowiki/&gt;ны салалмагъамма. Халатлы шаблонду.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 00:54, 19 декабрь 2024 (UTC)
::::::::Башха персоналийлени юсюнден джазгъанмыда Инсан деген шаблонну келишдириб салгъан эдим, бу шаблон келишмейди, башха тюрлю десенг, Кърал адамныкъын джарашдырыргъа да боллукъду [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 11:14, 19 декабрь 2024 (UTC)
:::::::::Шаблон:Кърал адам тюз этерге керекти мени акъылым бла. Кесим да къараим шаблонга.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:24, 6 февраль 2025 (UTC)
::::::::::Да бир къарайым ашыкъмай, сен да къара, бир акъыл игиди, эки уа андан да иги) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:47, 6 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::)) босун. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:16, 6 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::Салам алейкум, не болдунг шаблон бла? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:34, 14 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::::Алейкум салам. Кетирдим дейме халатланы.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 10:40, 15 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::::Салам алейкум, къалай эсе да барды бир къыяучукъ, тюзелиб къалалмайды:
:::::::::::::::[[Ататюрк, Мустафа Кемал]] [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:55, 17 февраль 2025 (UTC)
::::::::::::::::Алейкум салам, кёрдюм. Къарарма.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:42, 17 февраль 2025 (UTC)
:::::::::::::::::Салам алейкум, къалай эсе да тюбюнде билдириулеринге джуууаб берирча болмайды, нек эсе да бери джазайым, да бу Чегемли дегенни аллай къылыкъчыгъы барды, ары кеси джазмагъанны да кетериб кесича бир затла джазыб сирелген) Админлигими созмай турадыла ансы айтырыкъма)))) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 16:12, 1 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::))) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:00, 2 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::[[Джорджия]] буну да иги статьягъа санайма къалай дейсе? [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 17:08, 2 апрель 2025 (UTC)
:::::::::::::::::::Да мен да санайма, бусагъатдан грамматика халатчыкъланы тюзетейим да, иги статьялагъа къошайыкъ, неда сайланнганлагъа, къайсысына тыйыншлы болур? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:21, 2 апрель 2025 (UTC)
::::::::::::::::::::Кел сайланнганлагъа кошаикъ разы эсенг. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:12, 2 апрель 2025 (UTC)

== Къум джер, къум тюз? ==

Салам алейкум Ансар! Блайда Орус-Къарачай-малкъар сёзлюкте  X. Сюйюнчулу бла И. Орусбийулуну редакциясында - &quot;пустыня ж. къуу (или къум) джер.&quot; Къалай тюз боллукъту джазаргъа?

[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:15, 6 февраль 2025 (UTC)

:Хоу алайын тюз къарагъанса, ол сёзлюкде алай джазылыб турады, алай а бусагъатдагъы джюрюген лексикада къум джер деб - песчанная земля магъана алады, ол демеклик сёз ючюн, былай белгиленмей джерлени айтсанг - алайлары къум джерледиле дериксе, а белгиленнген география объектге -къум тюз деб айтылады, сёз ючюн Атакама къум тюз дериксе, Тюркеменистанны территориясыны асламысы къум джерледиле дериксе. Мен ангылагъаннга кёре эмда бусагъатда джюрюген лексикагъа кёре алайыракъды.  [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:46, 6 февраль 2025 (UTC)

== Notice of expiration of your sysop right ==

&lt;div dir=&quot;ltr&quot;&gt;Hi, as part of [[:m:Special:MyLanguage/Global reminder bot|Global reminder bot]], this is an automated reminder to let you know that your permission &quot;sysop&quot; (Администраторла) will expire on 2025-03-27 20:01:17. Please renew this right if you would like to continue using it. &lt;i&gt;In other languages: [[:m:Special:MyLanguage/Global reminder bot/Messages/default|click here]]&lt;/i&gt; [[Къошулуучу:Leaderbot|Leaderbot]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Leaderbot|сюзюу]]) 19:43, 21 март 2025 (UTC)&lt;/div&gt;
== Энтда тиллени кошаргъа деген хапар ==
Салам алейкум къарнаш, айиб этме, блайда [[АБШ-ны административ бёлюнюую|АБШ-ны штатларын]] эткеммеда, алагъа тиллени кошсанг. [[Канаданы административ бёлюнюую|Канаданы провинциясылагъада]]. :)
: Бу статьягъада [[Шимал-Кюнбатыш территорияла]] тиллени кошсанг.
:: Айиб этме. :) Бу шахарлагъада кошсанг: [[Оттава]], [[Ванкувер]], [[Виктория (Британ Колумбия)]], [[Виннипег]], [[Галифакс (Джангы Шотландия)]], [[Икалуит]], [[Йеллоунайф]], [[Калгари]], [[Квебек (шахар)]], [[Монктон]], [[Монреаль]], [[Саскатун]], [[Сент-Джонс (Ньюфаундленд эм Лабрадор)]], [[Торонто]], [[Уайтхорс]], [[Фредериктон]], [[Шарлоттаун]], [[Эдмонтон]].
::: Къыйналгъама сени айиб этме. Бланы да кошсанг [[Миссиссога]], [[Инуктитут]]
:::: Бланы да кошсанг: [[Брамптон (Онтарио)]], [[Лондон (Онтарио)]]
::::: Къарнашым бир кошсанг благъада: [[Республикан партия (АБШ)]], [[Демократ партия (АБШ)]], [[Атенс (Джорджия)]], [[Джорджияны байрагъы]], [[Колумбус (Джорджия)]], [[Алабама]], [[Теннесси]], [[Юта]], [[Кентукки]], [[Луизиана]].
:::::: Ишлемеген [[Шаблон:Партия|Партия шаблонну]] тюз этдим, керегесе къара.
::::::: Да партия шаблон ишлей шой эди))) Энди алгъаракъ ол шаблон бла джазылгъан статьялада шаблонла &quot;бузулдула&quot; Сёз ючюн, [[Алаш]], [[Коммунист Интернационал]], алагъа да кёз джетдирсенг
Ол эски шаблонну Тарих партия деб джангы шаблоннга кёчюргенме.
Сора Республикан партия да шаблонда идеологиялада Кёб юсю деб турады, аны бир-бирине джалгъасанг, къалайда джалгъаргъа керек болгъанын ангыламадым, тереннге уа киралмадым) --[[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:31, 5 май 2025 (UTC)

:&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt;Кёб юсю:&lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;br&gt;&lt;/nowiki&gt; бу код бла этесе. Бу джалгъауну кесинг саласа шаблон бла салмайса. '''[[Кёппенни климат классификациясы]]''' бу статьягъа уллу сау бол! :) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 22:26, 5 май 2025 (UTC)
::Алай джазгъанынгы ангыламай шаблонда излеб тургъанма)))
::Кёпплерни уа бир кёб джерде бергенинге кёрюб) джашлыгъымы эсиме тюшюрюб (географма да) алай этгенме [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:42, 6 май 2025 (UTC)
::::)) [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:54, 7 май 2025 (UTC)
::ий бу биягъы тыш джибериулени къалай чыгъардынг? Мен не кюрешиб бу сёзлюклени чыгъаралмадым [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:50, 6 май 2025 (UTC)
:::Къайда дейсе? Къайсы статьяда?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:54, 7 май 2025 (UTC)
::::Да Кёппенни климат классификациясында, ол тыш джибериуле шаблонну салсам да сёзлюкле чыкъмайдыла, огъесе тура-туруб кеслерими чыкъды? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 10:05, 8 май 2025 (UTC)
:::::Мен къарасам чыгъыб туралла - 
:::::Сёзлюкле эмда энциклопедияла
:::::* [https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&amp;url_prefix=https://denstoredanske.lex.dk/&amp;id=K%C3%B6ppens_klimasystem Уллу дат]
:::::* [https://www.zgbk.com/ecph/words?SiteID=1&amp;ID=633736 Уллу къытай]
:::::* [https://snl.no/K%C3%B6ppens_klimaklassifikasjon Уллу норвег]
:::::* [https://www.britannica.com/science/Koppen-climate-classification Britannica (онлайн)]
:::::Бир замандан кёргюзтеди.
:::::[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:14, 9 май 2025 (UTC)
Дагъыда тиллени кошсанг: [[Денвер]], [[Колорадо-Спрингс]],
[[Форт-Коллинс]], [[Арвада (Колорадо)]], [[Пуэбло (шахар)]], [[Уэстминстер (Колорадо)]], [[Боулдер (Колорадо)]], [[Аспен (Колорадо)|Аспен]], [[Колорадоны округларыны тизмеси]], [[Колорадоны байрагъы]], [[Колорадоны мухуру]], [[Шимал Каролина]].
:Биягъы тил къошхан хапар:): [[Паркла эмда солуу джерле]](Блайда мен иш этиб медсестрагъа медэгеч дедим.), [[Ахыр керти эркиши]].--[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:40, 4 июнь 2025 (UTC)

:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] да тюз джазаса медицина эгечди) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:56, 4 июнь 2025 (UTC)
:::) бу толу эткен статьяны халалтарына къарасанг - [[Колорадо]]. [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:06, 4 июнь 2025 (UTC)

== Осман империя халат статья ==
Блайда эки статья барды [[Осман империя]] бла [[Осман патчахлыкъ]]. Осман империя статьяны Chegemli къарнашибыз бильмейме не ючюн бузгъанды атын [[Жанхотия]] деб ауштурду (статьяны тюрлениу тарихине къарасанг англарыкъса), статьяны да элни юсюнден башиндан джазыб. Бир къарасанг бу затха.

== СМИ ==

Бир соруум барды - СМИ, Средства массовой информации, халкъ асламлына информацияны кереклиле джазаргъа болукъмду?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 12:24, 3 июнь 2025 (UTC)

:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] кёбчюлюк информацияны мадарлары деб айтадыла [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:50, 3 июнь 2025 (UTC)
:@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] аллай статья да барды [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 12:51, 3 июнь 2025 (UTC)
::Сау бол! [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 18:59, 3 июнь 2025 (UTC)
::Дагъыда сораим блайда ингилизча - Community, Нёгерлик айтыргъа боллукъмду? Неда Джамагъат джазаргъа керекти?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 13:51, 4 июнь 2025 (UTC)
:::@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] политика магъанада болса джамагъат джаз, къайдам башха магъанада бар джёнгерлик, нёгерлик, просто къауум десенг да нет юсюнден джазаса? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 13:56, 4 июнь 2025 (UTC)
::::Сериалны юсюнден:) [[:en:Community_(TV_series)|''Community'' (TV series)]] [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:02, 4 июнь 2025 (UTC)
:::::Мен да сюеме ол сериалны) [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 17:12, 4 июнь 2025 (UTC)
::::Джангы шаблоннуда этдим [[Шаблон:Телесериал|Телесериал]] [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 14:04, 4 июнь 2025 (UTC)
:::::Былайдан джууаблайым, ансы сен джазгъан джерден джууаб бералмайма, да аны уа сени кючюнг бла, меннге къараб къалса)))) ма ыйыкъ болады температура деген статьяны бошаялмайма, тереннге кириб кетеме да)))) Сора бир сорлугъум - менде былай джазыб неда кёчюрюб башладым, халат чыкъды, хар джазгъанымы да къайтмаздан джокъ этди, къуру вПн бла ишлесем ишлейди, сенде боламыды алай? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 18:19, 2 июль 2025 (UTC)
::::::Огъай мен ВПН-сыз ишлейме. ВПН-ны салыб унутуб кирсем тюз этерге излесем менге бермейди. Сизни IP адресгъе болмайды блада тюз этерге статьяланы дейди. А сен КЧР-ден олтураса? Орус кърал бусагъатда Шимал Кавказны республикада википедияны неда башхаланы блокировать этмеймды?  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 19:32, 3 июль 2025 (UTC)
:::::::@[[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] да къуру Википедияны блок этмей тура эдиле да, сен а уа къайдан кирсе? [[Къошулуучу:Къарачайлы|Къарачайлы]] ([[Къошулуучуну сюзюу:Къарачайлы|сюзюу]]) 20:18, 3 июль 2025 (UTC)
::::::::Да къайдам, хар кюн сайин аладан бир &quot;тюрлю&quot; зат чыгъады :). Нарсанадан.  [[Къошулуучу:DarqaviPalladin|DarqaviPalladin]] ([[Къошулуучуну сюзюу:DarqaviPalladin|сюзюу]]) 20:37, 3 июль 2025 (UTC)
== 2500 статья ==
Салам алейкум къарнаш! 2500 статьялагъа джетгенибизни алгъышлайма! :)</text>
      <sha1>opy0nmqhy5374ahixvunoamrsf54iut</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дания</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1310</id>
    <revision>
      <id>118414</id>
      <parentid>113473</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:30:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118414</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3075" sha1="ayurk71zgsfj6cjgc55rhzfqfcid2ix" xml:space="preserve">{{Template:Кърал
 |Аты=Дания Короллукъ
 |Оригинал аты=Kongeriget Danmark
 |Байракъ=Flag of Denmark.svg
 |Герб=National coat of arms of Denmark.svg
 |Гимн=Der er et yndigt land  [[File:United States Navy Band - Der er et yndigt land.ogg]]
 |Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]
 |Карта=EU location DEN.png
 |Тил= [[Дат тил|дат тил]]
 |Эркинлик=VIII ёмюрде
 |Ара шахар=[[Копенгаген]]
 |Эм уллу шахарла=Копенгаген, [[Орхус]], [[Оденсе]], [[Ольборг]]
 |Территориясыны орну=130-чу
 |Территория=43 098
 |Халкъыны орну=104-чю
 |Халкъ=5 511 791
 |Джыл=2009 
 |Басыннганы=126,4
 |БИП =187 977 млн.
 |БИП джылы=2005
 |БИП орну=45-чи
 |Адам башына БИП =34 700
 |Валютасы=дат крона (DKK, код 208)
 |Домен=[[.dk]], эмда [[.eu]]
 |Телефон коду=45 (Дания), +298 [[Фарер айрымканла]], +299 [[Гренландия]]
 |Заман бёлюмю=+1
|Байракъгъа_джибериу=Данияны байрагъы|Гербге_джибериу=Данияны герби|Гимнни кёчюрмеси=Барды ариу джер|Башчыны постуну аты=[[Король]]|Башчы=[[X Фредерик]]|Башчыны постуну аты2=[[Биринчи-министр]]|Башчы2=[[Метте Фредериксен]]|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|55|43|N|12|34|E|type:city}}|Девиз=Forbundne, forpligtet, for Kongeriget Danmark|Суу=1.74|Башчыны постуну аты3=[[Фолькетингны председателенны тизмеси|Фолькетингны председатели]]|Башчы3=[[Сёрен Гаде]]|ААИ джылы=2022|IDH=0.952|ААИ=0.952|ААИ орну=5|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''бек мийик'''&lt;/span&gt;}}
'''Дания Корольлукъ''' ([[Дат тил|дат.]] ''Kongeriget Danmark'') — Шымал [[Европа]]да [[Балтика тенгиз|Балтика]] эм Шымал тенгизлени джагъаларында орналгъан кърал. [[Германия]]дан шымалда [[Ютландия]] джарымайрымканда эмда талай айрымканлада орналыбды, баш айрымканла — Зеландия эм Фюн. Данла деген герман тайпаны этнонимиден берилгенди ат къралгъа. 

[[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Копенгаген]]. 

== Географиясы ==
== Халкъы ==
== Тарихи ==
== Политикасы ==
== Административ бёлюннгени ==
== Экономикасы ==

{{Тамамланмагъан статья|Дания}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]</text>
      <sha1>ayurk71zgsfj6cjgc55rhzfqfcid2ix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кипр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1368</id>
    <revision>
      <id>118382</id>
      <parentid>112902</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:59:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118382</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4158" sha1="652w476ao0dy8tf7jatjgcrrh8jbf38" xml:space="preserve">{{Магъанала}}
{{Кърал
 |Аты                         =Кипр Республика
 |Оригинал аты                ={{Lang-el|Κυπριακή Δημοκρατία}}&lt;br /&gt;{{Lang-tr|Kıbrıs Cumhuriyeti}}&lt;br /&gt;{{Lang-en|Republic of Cyprus}}
 |Байракъ                     =Flag of Cyprus.svg
 |Герб                        =
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Кипрни гимни|Ύμνος εις την Ελευθερίαν]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Эркинликге гимн
 |Аудио                       =Greece national anthem.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =[[Республика|Республика]]
 |Кърал дини                  =[[Отодокс|Отодокс]] (Православие)
 |Карта                       =Cyprus in its region (de-facto).svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Грек тил|грек]] эм [[Тюрк тил|тюрк]] тил&lt;ref&gt;[http://archive.is/20120530023218/www.cyprus.gov.cy/portal/portal.nsf/0/302578ad62e1ea3ac2256fd5003b61d4?OpenDocument&amp;ExpandSection=3%23_Section3 Constitution of the Republic of Cyprus (Кипр Республиканы Конституциясы)]: &quot;The official languages are Greek and Turkish&quot; (Appendix D, Part 01, Article 3)&lt;/ref&gt;
 |Эркинлик                    =[[16 август|16 август]] [[1960|1960]]
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             =[[Уллу Британия|Уллу Британия]]дан
 |Ара шахар                   =[[Никосия|Никосия]]
 |Эм уллу шахарла             =Никосия
 |Башчыланы постларыны атлары =[[Президент|Президент]]
 |Башчыла                     =[[Христофиас, Димитрис|Димитрис Христофиас]]
 |Территориясыны орну         =162-чи
 |Территория                  =9&amp;nbsp;250&amp;nbsp;&lt;ref name=&quot;cyprus&quot;&gt;[[Шимал Кипрни Тюрк Республикасы|Шимал Кипрни Тюрк Республикасын]] къошмагъанлай.&lt;/ref&gt;
 |Суу                         =
 |Халкъыны орну               =155-чи
 |Халкъ                       =793 963&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&amp;language=en&amp;pcode=tps00001&amp;tableSelection=1&amp;footnotes=yes&amp;labeling=labels&amp;plugin=1|title=Total population as of 1 January|publisher=Eurostat|accessdate=2009-06-24}}&lt;/ref&gt;
 |Джыл                        =2009
 |Басыннганы                  =117
 |БИП                         =15,76 млрд.
 |БИП джылы                   =2004
 |БИП орну                    =117-чи
 |Адам башына БИП             =20 428
 |Валютасы                    =[[Евро|Евро]] (EUR, код 978)
 |Домен                       =[[.cy|.cy]]&amp;nbsp;&lt;ref&gt;Дагъыда [[.eu|.eu]], [[Европа бирлик|Европа бирликге]] киргени себебли.&lt;/ref&gt;
 |Телефон коду                =357
 |Заман бёлюмю                =+2
 |Белги                       =&lt;small&gt;&lt;references/&gt;&lt;/small&gt;
}}

'''Кипр Республика''' ({{Lang-el|Κυπριακή Δημοκρατία}}, {{Lang-tr|Kıbrıs Cumhuriyeti}}) — айрыкам [[Кърал|къралды]], турмушу [[Джерле арасы тенгиз]]ни кюнчыгъыш кесегиндеди. 

== Географиясы ==
== Халкъы ==

== Тарихи ==

== Политикасы ==
== Административ бёлюннгени ==

== Экономикасы ==

== Белгиле ==
{{Тамамланмагъан статья}}
{{Азияны къраллары}}
{{Европаны къраллары}}
{{миллетлени биригиую}}

[[Категория:Танылмагъан къралла]]
[[Категория:Айрымкан къралла]]</text>
      <sha1>652w476ao0dy8tf7jatjgcrrh8jbf38</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Норвегия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1473</id>
    <revision>
      <id>118383</id>
      <parentid>111895</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:01:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Географиясы */</comment>
      <origin>118383</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1743" sha1="9sxpyd8absb30tg1su7wzkugf3zyr99" xml:space="preserve">{{Кърал|Аты=Норвегия|Байракъ=Flag of Norway.svg|Оригинал аты={{lang-nb|Kongeriket Norge}}&lt;br&gt;{{lang-nn|Kongeriket Noreg}}|Герб=Royal CoA of Norway.svg|Гимн=[[File:Norway_(National_Anthem).ogg|center]]|Карта=Europe-Norway.svg}}

'''Норвегия Королевство''' ([[Норвеж|норв.]] ''Kongeriket Norge / Kongeriket Noreg''), '''Норвегия''' — Шимал [[Европа]]да [[Скандинав джарымайрымкан|Скандинав джарымайрыкамны]] кюнбатыш кесегинде эм талай джууукъ гитче айрыкамлада орналгъан кърал. Кюнчыгъышда [[Швеция]], [[Финляндия]] эм [[Россия]] бла чеклешеди. Баренцни тенгиз бла шимал-кюнчыгъышда джууулады, Норвеж тенгиз бла кюнбатышда эм Шимал тенгиз бла къыбла-кюнбатышда. Къралны аты буруннгускандинав Norðrvegr — «шималгъа джол» деген сёзден келеди.

== Географиясы ==
{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Халкъы ==
{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==
{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Политикасы ==
{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==
{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Экономикасы ==
{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Белгиле ==
{{Белгиле}}


{{Европаны къраллары}}
{{Тамамланмагъан статья}}

[[Категория:Къралла]]</text>
      <sha1>9sxpyd8absb30tg1su7wzkugf3zyr99</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Польша</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1486</id>
    <revision>
      <id>118384</id>
      <parentid>118167</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:03:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Географиясы */</comment>
      <origin>118384</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5576" sha1="12j07t9pp8286y7x6rewus1npqf181l" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                =Rzeczpospolita Polska
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =Location Poland EU Europe.png
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =[[Варшава]], [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     =[[Andrzej Duda]]&lt;/br&gt;[[:en:Mateusz Morawiecki|Матэвуш Моравецки]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =33-чю
 |Халкъ                       =38 48 957 
 |Джыл                        =2014
 |Басыннганы                  =123
 |БИП                         =450,578 млрд.
 |БИП джылы                   =2008
 |БИП орну                    =18-чи
 |Адам башына БИП             =14 893
 |Валютасы                    =Злотый (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =+1
 |Белги                       =
}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда Балтий тенгиз бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]</text>
      <sha1>12j07t9pp8286y7x6rewus1npqf181l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118385</id>
      <parentid>118384</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:04:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Белгиле */</comment>
      <origin>118385</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5612" sha1="2ctrgztprkb1w0fp278zmw3uy80jqqh" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                =Rzeczpospolita Polska
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =Location Poland EU Europe.png
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =[[Варшава]], [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     =[[Andrzej Duda]]&lt;/br&gt;[[:en:Mateusz Morawiecki|Матэвуш Моравецки]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =33-чю
 |Халкъ                       =38 48 957 
 |Джыл                        =2014
 |Басыннганы                  =123
 |БИП                         =450,578 млрд.
 |БИП джылы                   =2008
 |БИП орну                    =18-чи
 |Адам башына БИП             =14 893
 |Валютасы                    =Злотый (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =+1
 |Белги                       =
}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда Балтий тенгиз бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Польша]]</text>
      <sha1>2ctrgztprkb1w0fp278zmw3uy80jqqh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118389</id>
      <parentid>118385</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:25:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118389</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5882" sha1="fcatymdi9zr7flpcry9gi6b5kes0miq" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                ={{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]] [[File:Mazurek Dąbrowskiego (official instrumental).oga]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =EU-Poland (orthographic projection).svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =Варшава, [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Биринчи-министр
 |Башчыла                     =[[Анджей Дуда]]&lt;/br&gt;[[Дональд Туск]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =33-чю
 |Халкъ                       =38 48 957 
 |Джыл                        =2014
 |Басыннганы                  =123
 |БИП                         =450,578 млрд.
 |БИП джылы                   =2008
 |БИП орну                    =18-чи
 |Адам башына БИП             =14 893
 |Валютасы                    =Злотый (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =+1
 |Белги                       =
|Байракъгъа_джибериу=Польшаны байрагъы|Гербге_джибериу=Польшьаны герби|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}}}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда Балтий тенгиз бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Польша]]</text>
      <sha1>fcatymdi9zr7flpcry9gi6b5kes0miq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118390</id>
      <parentid>118389</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:31:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6194" sha1="66radipihcfpcwpc9fz5u8uydkx2cj7" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                ={{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]] [[File:Mazurek Dąbrowskiego (official instrumental).oga]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =EU-Poland (orthographic projection).svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =Варшава, [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Биринчи-министр
 |Башчыла                     =[[Анджей Дуда]]&lt;/br&gt;[[Дональд Туск]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =39-чу
 |Халкъ                       =37 563 071 
 |Джыл                        =2024
 |Басыннганы                  =119,65
 |БИП                         =862,908 млрд.
 |БИП джылы                   =2024
 |БИП орну                    =21-чи
 |Адам башына БИП             =23 563
 |Валютасы                    =[[Злотый]] (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =[[UTC+01:00|UTC+1]], &lt;br&gt;
[[UTC+2]] (Джай заман)
 |Белги                       =
|Байракъгъа_джибериу=Польшаны байрагъы|Гербге_джибериу=Польшьаны герби|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}}|Адам башына БИП джылы=2024|Адам башына БИП орну=45|ААИ джылы=2022|IDH=0,881|ААИ=0,881|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;бек мийик&lt;/span&gt;|ААИ орну=36|iso3166-1=[[PL]]}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда Балтий тенгиз бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Польша]]</text>
      <sha1>66radipihcfpcwpc9fz5u8uydkx2cj7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118391</id>
      <parentid>118390</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:36:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Административ бёлюннгени */</comment>
      <origin>118391</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6430" sha1="0v1vciuuakglsy24x5oou3mjmrkzf4h" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                ={{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]] [[File:Mazurek Dąbrowskiego (official instrumental).oga]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =EU-Poland (orthographic projection).svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =Варшава, [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Биринчи-министр
 |Башчыла                     =[[Анджей Дуда]]&lt;/br&gt;[[Дональд Туск]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =39-чу
 |Халкъ                       =37 563 071 
 |Джыл                        =2024
 |Басыннганы                  =119,65
 |БИП                         =862,908 млрд.
 |БИП джылы                   =2024
 |БИП орну                    =21-чи
 |Адам башына БИП             =23 563
 |Валютасы                    =[[Злотый]] (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =[[UTC+01:00|UTC+1]], &lt;br&gt;
[[UTC+2]] (Джай заман)
 |Белги                       =
|Байракъгъа_джибериу=Польшаны байрагъы|Гербге_джибериу=Польшьаны герби|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}}|Адам башына БИП джылы=2024|Адам башына БИП орну=45|ААИ джылы=2022|IDH=0,881|ААИ=0,881|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;бек мийик&lt;/span&gt;|ААИ орну=36|iso3166-1=[[PL]]}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда Балтий тенгиз бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==
Польша 16 воеводстволагъа бёлюнеди, алада поветлеге бёлюнедиле, поветледа гминлеге бёлюнедиле.

Польшаны воеводстволаны тизмеси:{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Польша]]</text>
      <sha1>0v1vciuuakglsy24x5oou3mjmrkzf4h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118392</id>
      <parentid>118391</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:43:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Административ бёлюннгени */</comment>
      <origin>118392</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6369" sha1="sxgpcm5u4x7rrjyttqj4euhmnfsnicl" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                ={{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]] [[File:Mazurek Dąbrowskiego (official instrumental).oga]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =EU-Poland (orthographic projection).svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =Варшава, [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Биринчи-министр
 |Башчыла                     =[[Анджей Дуда]]&lt;/br&gt;[[Дональд Туск]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =39-чу
 |Халкъ                       =37 563 071 
 |Джыл                        =2024
 |Басыннганы                  =119,65
 |БИП                         =862,908 млрд.
 |БИП джылы                   =2024
 |БИП орну                    =21-чи
 |Адам башына БИП             =23 563
 |Валютасы                    =[[Злотый]] (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =[[UTC+01:00|UTC+1]], &lt;br&gt;
[[UTC+2]] (Джай заман)
 |Белги                       =
|Байракъгъа_джибериу=Польшаны байрагъы|Гербге_джибериу=Польшьаны герби|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}}|Адам башына БИП джылы=2024|Адам башына БИП орну=45|ААИ джылы=2022|IDH=0,881|ААИ=0,881|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;бек мийик&lt;/span&gt;|ААИ орну=36|iso3166-1=[[PL]]}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда Балтий тенгиз бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==
Польша 16 воеводстволагъа бёлюнеди, алада поветлеге бёлюнедиле, поветледа гминлеге бёлюнедиле.

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Польша]]</text>
      <sha1>sxgpcm5u4x7rrjyttqj4euhmnfsnicl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118393</id>
      <parentid>118392</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:44:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Административ бёлюннгени */</comment>
      <origin>118393</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6328" sha1="26uyn2898yxaaee8i3zkba4k4509800" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                ={{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]] [[File:Mazurek Dąbrowskiego (official instrumental).oga]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =EU-Poland (orthographic projection).svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =Варшава, [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Биринчи-министр
 |Башчыла                     =[[Анджей Дуда]]&lt;/br&gt;[[Дональд Туск]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =39-чу
 |Халкъ                       =37 563 071 
 |Джыл                        =2024
 |Басыннганы                  =119,65
 |БИП                         =862,908 млрд.
 |БИП джылы                   =2024
 |БИП орну                    =21-чи
 |Адам башына БИП             =23 563
 |Валютасы                    =[[Злотый]] (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =[[UTC+01:00|UTC+1]], &lt;br&gt;
[[UTC+2]] (Джай заман)
 |Белги                       =
|Байракъгъа_джибериу=Польшаны байрагъы|Гербге_джибериу=Польшьаны герби|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}}|Адам башына БИП джылы=2024|Адам башына БИП орну=45|ААИ джылы=2022|IDH=0,881|ААИ=0,881|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;бек мийик&lt;/span&gt;|ААИ орну=36|iso3166-1=[[PL]]}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда Балтий тенгиз бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==
Польша 16 воеводстволагъа бёлюнеди, алада поветлеге бёлюнедиле, поветледа гминлеге бёлюнедиле.

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Польша]]</text>
      <sha1>26uyn2898yxaaee8i3zkba4k4509800</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118405</id>
      <parentid>118393</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T10:50:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Географиясы */</comment>
      <origin>118405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7145" sha1="ad299r1udbtkpwboql4l9twtwj39x50" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                ={{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]] [[File:Mazurek Dąbrowskiego (official instrumental).oga]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =EU-Poland (orthographic projection).svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =Варшава, [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Биринчи-министр
 |Башчыла                     =[[Анджей Дуда]]&lt;/br&gt;[[Дональд Туск]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =39-чу
 |Халкъ                       =37 563 071 
 |Джыл                        =2024
 |Басыннганы                  =119,65
 |БИП                         =862,908 млрд.
 |БИП джылы                   =2024
 |БИП орну                    =21-чи
 |Адам башына БИП             =23 563
 |Валютасы                    =[[Злотый]] (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =[[UTC+01:00|UTC+1]], &lt;br&gt;
[[UTC+2]] (Джай заман)
 |Белги                       =
|Байракъгъа_джибериу=Польшаны байрагъы|Гербге_джибериу=Польшьаны герби|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}}|Адам башына БИП джылы=2024|Адам башына БИП орну=45|ААИ джылы=2022|IDH=0,881|ААИ=0,881|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;бек мийик&lt;/span&gt;|ААИ орну=36|iso3166-1=[[PL]]}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда [[Балтий тенгиз]] бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==
Польшаны территорияны ючтен эки кесеги шималда эмда къралны ортасында Поляк алаша джер орналады. Къралны шималында тургъан Балтий тенгизни джагъасы къумлу, ба­тыу джерди. Аны бла Поляк алаша джер бла арасында Балтий сынджыр таула орналадыла. Польшаны къыбыла эмда къыбыла-кюнчыгъышда Малопольска эмда Люблин сыртлыкъла орналадыла. Польшаны къыбыла чекиде Карпат таула эмда Судет таула созулгъандыла. Карпатлада къралны эм мийик джери — Рысы тау (2499 м) орналады. 

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==
Польша 16 воеводстволагъа бёлюнеди, алада поветлеге бёлюнедиле, поветледа гминлеге бёлюнедиле.

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Польша]]</text>
      <sha1>ad299r1udbtkpwboql4l9twtwj39x50</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118413</id>
      <parentid>118405</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:29:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118413</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7151" sha1="f79077g2j4k7ryf7my8n9ffcfe2o1qf" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Польша Республика
 |Оригинал аты                ={{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}
 |Байракъ                     =Flag of Poland.svg
 |Герб                        =Herb Polski.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Польшаны гимни|Mazurek Dąbrowskiego]] [[File:Mazurek Dąbrowskiego (official instrumental).oga]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Домбровскийни мазуркасы
 |Аудио                       =Mazurek Dabrowskiego.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =EU-Poland (orthographic projection).svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Поляк тил|поляк тил]]
 |Эркинлик                    =11 ноябрь 1918 джыл
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             = [[Россия империя|Россия империя]]дан
 |Ара шахар                   =[[Варшава]]
 |Эм уллу шахарла             =Варшава, [[Лодзь]], [[Краков]], [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Гданьск]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Биринчи-министр
 |Башчыла                     =[[Анджей Дуда]]&lt;/br&gt;[[Дональд Туск]]
 |Территориясыны орну         =70-чу
 |Территория                  =312 679
 |Суу                         =3,07
 |Халкъыны орну               =39-чу
 |Халкъ                       =37 563 071 
 |Джыл                        =2024
 |Басыннганы                  =119,65
 |БИП                         =862,908 млрд.
 |БИП джылы                   =2024
 |БИП орну                    =21-чи
 |Адам башына БИП             =23 563
 |Валютасы                    =[[Злотый]] (PLN)
 |Домен                       =[[.pl|.pl]]
 |Телефон коду                =48
 |Заман бёлюмю                =[[UTC+01:00|UTC+1]], &lt;br&gt;
[[UTC+2]] (Джай заман)
 |Белги                       =
|Байракъгъа_джибериу=Польшаны байрагъы|Гербге_джибериу=Польшьаны герби|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}}|Адам башына БИП джылы=2024|Адам башына БИП орну=45|ААИ джылы=2022|IDH=0,881|ААИ=0,881|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;бек мийик&lt;/span&gt;|ААИ орну=36|iso3166-1=[[PL]]}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), официал аты '''Польша Республика''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska — Жечпосполита Польска}}) — Ара Европада [[Кърал|къралды]]. Шымалда [[Балтика тенгиз]] бла джууулады, кюнбатышда [[Германия]] бла чеклешеди, къыбла-кюнбатышда [[Чехия]] бла, къыблада [[Словакия]] бла, къыбла-кюнчыгъышда [[Украина]] бла, кюнчыгъышда [[Белорус]] бла, шымал-кюнчыгъышда [[Латвия]] эм [[Россия]] бла (Калининград область бла).&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20220712112644/https://polski.by/plyusy-i-minusy-zhizni-v-polshe/ Польшышто илаш сай-осал]&lt;/ref&gt;

== Географиясы ==
Польшаны территорияны ючтен эки кесеги шималда эмда къралны ортасында Поляк алаша джер орналады. Къралны шималында тургъан Балтика тенгизни джагъасы къумлу, ба­тыу джерди. Аны бла Поляк алаша джер бла арасында Балтика сынджыр таула орналадыла. Польшаны къыбыла эмда къыбыла-кюнчыгъышда Малопольска эмда Люблин сыртлыкъла орналадыла. Польшаны къыбыла чекиде Карпат таула эмда Судет таула созулгъандыла. Карпатлада къралны эм мийик джери — Рысы тау (2499 м) орналады. 

== Халкъы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Тарихи ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

=== Польшаны территориясыны тарихде тюрлениулери ===
{{Джазылмагъан бёлюм}}
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Polska960-992.png|Польша 960-992 дждж. 
Polska 992 - 1025.png|Польша 992-1025дждж.
Rzeczpospolita.png|Польша-Литва уния эм айныгъын заманында
Rzeczpospolita Rozbiory 3.png|Польшаны юч юлешиниую (1772, 1793 эм 1795)
Polska-ww1-nation.png|20-чы йомюрню биринчи джарымында чеклери
Rzeczpospolita 1923.png|Польша [[Интербеллум|къазауатла арсы]] заманда 1920-1938
Polska 1939-1941.png|Польшаны 1939-1941 дждж. юлешиниую
Curzon line en.svg|1945 джылдан джангы чеклери
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Политикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Административ бёлюннгени ==
Польша 16 воеводстволагъа бёлюнеди, алада поветлеге бёлюнедиле, поветледа гминлеге бёлюнедиле.

== Экономикасы ==

{{Джазылмагъан бёлюм}}

== Сурат галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;6&quot;&gt;
Warsaw palace.jpg|Варшава
Wilanów Palace.jpg|Варшава
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku .jpg|Люблин
5 Lublin 04.jpg|Люблин
Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|Люблин
Kraków_Sukiennice.jpg|Краков
Poland-01789 - Courtyard (32080273906).jpg|Краков
Lublin trybunal noc.jpg|Люблин
Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|Гданьск
Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|Гданьск
Wroclaw 1.jpg|Вроцлав
Bielsko-Biała Town Hall.jpg|Бельско-Бяла
Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|Бельско-Бяла
Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|Торунь
Ayuntamiento, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 73-75 HDR.jpg|Познань
7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|Быдгошч
Pałac w Rogalinie (4).jpg|Рогалин
Katedra we Fromborku.JPG|Фромборк
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{белгиле}}{{Commons|Polska|Польша}}

{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Польша]]</text>
      <sha1>f79077g2j4k7ryf7my8n9ffcfe2o1qf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Португал тил</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1487</id>
    <revision>
      <id>118364</id>
      <parentid>118224</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T19:41:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118364</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1897" sha1="8c6f2k9ffj4pvlu7oi17w8eyrhzsr9g" xml:space="preserve">{{Тил|юйюрю=Индоевропа тилле|аты=Португал тил|Картасы=Detailed SVG map of the Lusophone world.svg|кеси аты=língua portuguesa|къралла=[[Португалия]], [[Бразилия]], [[Ангола]], [[Мозамбик]] эмда башха къралла [[Португал тилли къралланы биригиу]]ну|официал статус={{Флагификация|Португалия}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Бразилия}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Ангола}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Кабо-Верде}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Восточный Тимор}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Гвинея-Бисау}}&lt;br&gt;  {{Флагификация|Мозамбик}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Сан-Томе и Принсипи}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Экваториальная Гвинея}}&lt;br&gt; '''Организации:''' &lt;br&gt;{{Флагификация|Европейский союз}}|сёлешгенле=274 млн адам (2021)|рейтинг=8|джазыу система=[[Латин алфавит]]|классификациясы=[[Индоевропа тилле|Индоевропа юйюрю]]
: [[Роман тилле|Роман группа]]
:: [[Ибер-роман тюбгруппа]]|iso1=pt|iso2=por}}'''Португал тил''' (порт. ''língua portuguesa'') — индоевропалы тил юйюрню роман группасына кирген [[Тил|тилди]]. Сёлешгенлени саны бла роман тилледен, къысха джууукъ джетген [[Испан тил|испан тилден]] сора, экинчи тилди.

== Белгиле ==
{{Европа Бирликни тиллери}}
{{Тамамланмагъан статья|тил}}

[[Категория:Тилле]]</text>
      <sha1>8c6f2k9ffj4pvlu7oi17w8eyrhzsr9g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118365</id>
      <parentid>118364</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T19:44:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118365</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1937" sha1="q77k6ui2v96s5k9h9u8zi0368z4dcs9" xml:space="preserve">{{Тил|юйюрю=Индоевропа тилле|аты=Португал тил|Картасы=Detailed SVG map of the Lusophone world.svg|кеси аты=língua portuguesa|къралла=[[Португалия]], [[Бразилия]], [[Ангола]], [[Мозамбик]] эмда башха къралла [[Португал тилли къралланы биригиу]]ну|официал статус={{Байракъландырыу|Португалия}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Бразилия}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Ангола}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Кабо-Верде}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Кюнчыгъыш Тимор}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Гвинея-Бисау}}&lt;br&gt;  {{Байракъландырыу|Мозамбик}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Сан-Томе эм Принсипи}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Экваториал Гвинея}}&lt;br&gt; '''Организацияла:''' &lt;br&gt;{{Байракъландырыу|Европа бирлик}}|сёлешгенле=274 млн адам (2021)|рейтинг=8|джазыу система=[[Латин алфавит]]|классификациясы=[[Индоевропа тилле|Индоевропа юйюрю]]
: [[Роман тилле|Роман группа]]
:: [[Ибер-роман тюбгруппа]]|iso1=pt|iso2=por}}'''Португал тил''' (порт. ''língua portuguesa'') — индоевропалы тил юйюрню роман группасына кирген [[Тил|тилди]]. Сёлешгенлени саны бла роман тилледен, къысха джууукъ джетген [[Испан тил|испан тилден]] сора, экинчи тилди.

== Белгиле ==
{{Европа Бирликни тиллери}}
{{Тамамланмагъан статья|тил}}

[[Категория:Тилле]]</text>
      <sha1>q77k6ui2v96s5k9h9u8zi0368z4dcs9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118366</id>
      <parentid>118365</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T19:45:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118366</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1982" sha1="p6301pzd8boxyjl38ccv4j0hfgv019n" xml:space="preserve">{{Тил|юйюрю=Индоевропа тилле|аты=Португал тил|Картасы=Detailed SVG map of the Lusophone world.svg|кеси аты=língua portuguesa|къралла=[[Португалия]], [[Бразилия]], [[Ангола]], [[Мозамбик]] эмда башха къралла [[Португал тилли къралланы биригиу]]ну|официал статус={{Байракъландырыу|Португалия}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Бразилия}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Ангола}}&lt;br&gt; {{Флагификация|Кабо-Верде}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Кюнчыгъыш Тимор}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Гвинея-Бисау}}&lt;br&gt;  {{Байракъландырыу|Мозамбик}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Сан-Томе эм Принсипи}}&lt;br&gt; {{Байракъландырыу|Экваториал Гвинея}}&lt;br&gt; '''Организацияла:''' &lt;br&gt;{{Байракъландырыу|Европа бирлик}}|сёлешгенле=274 млн адам (2021)|рейтинг=8|джазыу система=[[Латин алфавит]]|классификациясы=[[Индоевропа тилле|Индоевропа юйюрю]]
: [[Роман тилле|Роман группа]]
:: [[Ибер-роман тюбгруппа]]|iso1=pt|iso2=por|википедия=https://pt.wikipedia.org/}}'''Португал тил''' (порт. ''língua portuguesa'') — индоевропалы тил юйюрню роман группасына кирген [[Тил|тилди]]. Сёлешгенлени саны бла роман тилледен, къысха джууукъ джетген [[Испан тил|испан тилден]] сора, экинчи тилди.

== Белгиле ==
{{Европа Бирликни тиллери}}
{{Тамамланмагъан статья|тил}}

[[Категория:Тилле]]</text>
      <sha1>p6301pzd8boxyjl38ccv4j0hfgv019n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фарер айрымканла</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1553</id>
    <revision>
      <id>118387</id>
      <parentid>109485</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:07:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118387</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3365" sha1="a0gqd993q0e3i2cnxjsgh6fvwtfrjij" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Фарер айрымканла
 |Оригинал аты                =Føroyar&lt;/br&gt;Færøerne
 |Байракъ                     =Flag of the Faroe Islands.svg
 |Герб                        =Coat of arms of the Faroe Islands.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Фарер айрымканланы гимни|Tú alfagra land mítt]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Сен тамашаса, мени джерим
 |Аудио                       =
 |Кърал оноуну формасы        =Конституциялы монархияны ичинде парламент демократия, [[Дания|Данияны]] автоном провинциясы
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =LocationFaroeIslands.png
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тилле                       =[[Фарер тил|фарер тил]], [[Дат тил|дат тил]]
 |Эркинлик                    =
 |Къуралгъанды                =1 апрель 1948
 |Кимден эркинлик             =
 |Ара шахар                   =[[Торсхавн|Торсхавн]]
 |Эм уллу шахарла             =Торсхавн
 |Башчыланы постларыны атлары =Къралны башчысы&lt;/br&gt;Баш комиссар&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     =Frederik X&lt;/br&gt;Дан Худсен&lt;/br&gt;Кай Лео Йоханнесен
 |Территориясыны орну         =180-чы
 |Территория                  =1,399
 |Суу                         =0.5
 |Халкъыны орну               =205-чи
 |Халкъ                       =48,797
 |Джыл                        =2007
 |Басыннганы                  =0,026
 |БИП                         =2.2 млрд.
 |БИП джылы                   =2006
 |БИП орну                    =списокда джокъду
 |Адам башына БИП             =45,250
 |Валютасы                    =дат крона (DKK, код 208), фарер крона
 |Домен                       =[[.fo|.fo]]
 |Телефон коду                =298
 |Заман бёлюмю                =+1
 |Белги                       =
}}
'''Фарер айрымканла, Фарерле''' ([[Фарер тил|фар.]] ''Føroyar'', Фёрьяр, «Къой айрымканла», [[Дат тил|дат.]] ''Færøerne'')— [[Атлантика океан]]ны шимал джанында айрымкан группа, [[Шотландия]] бла ([[Шетланд айрымканла]] бла) [[Исландия]]ны араларында. [[Дания|Данияны]] автоном региону боладыла айрымканла, 1948 джылдан бери бары джаны бла да (тыш политика бла, аскер къоруулаудан къалгъан) кеси оноу бла турадыла.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Торсхавн]].

== Белгиле ==
{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]</text>
      <sha1>a0gqd993q0e3i2cnxjsgh6fvwtfrjij</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118388</id>
      <parentid>118387</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:16:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118388</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3596" sha1="7eypk0iyyg7fidrr4twkuz2cilu9vn1" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Фарер айрымканла
 |Оригинал аты                ={{lang-fo|Føroyar}}&lt;br&gt;{{lang-da|Færøerne}}
 |Байракъ                     =Flag of the Faroe Islands.svg
 |Герб                        =Coat of arms of the Faroe Islands.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Фарер айрымканланы гимни|Tú alfagra land mítt]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =Сен тамашаса, мени джерим
 |Аудио                       =
 |Кърал оноуну формасы        =Конституциялы монархияны ичинде парламент демократия, [[Дания|Данияны]] автоном провинциясы
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =LocationFaroeIslands.png
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тилле                       =[[Фарер тил|фарер тил]], [[Дат тил|дат тил]]
 |Эркинлик                    =
 |Къуралгъанды                =1 апрель 1948
 |Кимден эркинлик             =
 |Ара шахар                   =[[Торсхавн|Торсхавн]]
 |Эм уллу шахарла             =Торсхавн
 |Башчыланы постларыны атлары =Король&lt;/br&gt;Баш комиссар&lt;/br&gt;Биринчи-министр
 |Башчыла                     =[[X Фредерик]]&lt;/br&gt;Лене Мойелль&lt;/br&gt;[[Аксель Йоханнесен|Аксель В. Йоханнесен]]
 |Территориясыны орну         =180-чы
 |Территория                  =1,399
 |Суу                         =0.5
 |Халкъыны орну               =205-чи
 |Халкъ                       =48,797
 |Джыл                        =2007
 |Басыннганы                  =0,026
 |БИП                         =2.2 млрд.
 |БИП джылы                   =2006
 |БИП орну                    =списокда джокъду
 |Адам башына БИП             =45,250
 |Валютасы                    =дат крона (DKK, код 208), фарер крона
 |Домен                       =[[.fo|.fo]]
 |Телефон коду                =298
 |Заман бёлюмю                =+1
 |Белги                       =
|Байракъгъа_джибериу=Фарер айрымканланы байрагъы|Гербге_джибериу=Фарер айрымканланы герби}}
'''Фарер айрымканла, Фарерле''' ([[Фарер тил|фар.]] ''Føroyar'', Фёрьяр, «Къой айрымканла», [[Дат тил|дат.]] ''Færøerne'')— [[Атлантика океан]]ны шимал джанында айрымкан группа, [[Шотландия]] бла ([[Шетланд айрымканла]] бла) [[Исландия]]ны араларында. [[Дания|Данияны]] автоном региону боладыла айрымканла, 1948 джылдан бери бары джаны бла да (тыш политика бла, аскер къоруулаудан къалгъан) кеси оноу бла турадыла.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Торсхавн]].

== Белгиле ==
{{Тамамланмагъан статья}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]</text>
      <sha1>7eypk0iyyg7fidrr4twkuz2cilu9vn1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чехия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1594</id>
    <revision>
      <id>118376</id>
      <parentid>111947</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118376</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3273" sha1="hsem7tnphrfbbyno1wosfh3rgl0e76a" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Чех Республика
 |Оригинал аты                =Česká republika
 |Байракъ                     =Flag of the Czech Republic.svg
 |Герб                        =Coat of arms of the Czech Republic.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Чехияны гимни|Kde domov můj?]]&lt;/br&gt;(Къайдады мени джуртум?)
 |Гимнни кёчюрмеси            =
 |Аудио                       =Czech anthem.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Парламент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =EU-Czech_Republic.svg
 |Девиз                       =Pravda vítězí
 |Девизни кёчюрмеси           =Тюзлюк хорлайды
 |Тил                         =Чех тил
 |Эркинлик                    =1 январь 1993 (Чехословакиядан)
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             =
 |Ара шахар                   =[[Прага]]
 |Эм уллу шахарла             =Прага, Брно, Острава, Пльзень
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     =Милош Земан&lt;/br&gt;Иржи Руснок
 |Территориясыны орну         =114-чю
 |Территория                  =78 866
 |Суу                         =2
 |Халкъыны орну               =79-чу
 |Халкъ                       =10 403 100
 |Джыл                        =2008
 |Басыннганы                  =129
 |БИП                         =211,698 млрд.
 |БИП джылы                   =2008
 |БИП орну                    =41-чи
 |Адам башына БИП             =20 606
 |Валютасы                    =Чех крона (CZK, код 203)
 |Домен                       =.cz
 |Телефон коду                =420
 |Заман бёлюмю                =+1, джай + 2
 |Белги                       =
}}'''Че́хия''' ([[Чех тил|чех]]. ''Česko'',  [ˈʧɛskɔ]), официал аты — '''Че́х Респу́бликасы''' (аббревиатурасы — '''ЧР'''); чех. ''Česká republika'' (аббревиатурасы — ''ČR''), [ˈʧɛskaː ˈrɛpuˌblɪka]) — Орта Европада орналгъан кърал. Шимал-кюнчыгъышда Польша бла, шимал бла шимал-кюнбатышда Германия бла къыбылада Австрия бла къыбыла-кюнчыгъышда Словакия бла чеклешеди.
[[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Прага]]. Крал тили -  [[чех тили]].

12 марта 1999 джылда Чехия НАТОгъа къирды, 1 майда 2004 джылда [[Европа бирлик|Европа бирлике]] къошулду.

== Белгиле ==
{{Template:Тамамланмагъан статья}}
{{Template:Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]</text>
      <sha1>hsem7tnphrfbbyno1wosfh3rgl0e76a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Швейцария</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1600</id>
    <revision>
      <id>118377</id>
      <parentid>112124</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:49:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118377</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4236" sha1="mrgf8inz2x4pffhiscw7g4qsatrjxtc" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Швейцар Конфедерация
 |Оригинал аты                =[[Немча тил|нем.]] Schweizerische Eidgenossenschaft&lt;/br&gt;[[Француз тил|фран.]] Confédération suisse&lt;/br&gt;[[Итальян|итал.]] Confederazione Svizzera&lt;/br&gt;[[Романш тил|ромш.]] Confederaziun svizra
 |Байракъ                     =Flag of Switzerland (Pantone).svg
 |Герб                        =Coat of Arms of Switzerland (Pantone).svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Швейцарияны гимни|Швейцар псалом]]
 |Гимнни кёчюрмеси            =
 |Аудио                       =Swiss Psalm.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =[[Парламент республика|Парламент республика]]
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =Europe-Switzerland.svg
 |Девиз                       =Unus pro omnibus omnes pro uno»&lt;/br&gt; [[Латин тил|лат.]] «Бир барысы ючюн, барысыда бир ючюн
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Немча тил|немча]], [[Француз тил|француз]], [[Итальян тил|итальян]], [[Романш тил|романш]]
 |Эркинлик                    =1 августда 1291 баямланнганды&lt;/br&gt;24 октябрда 1648 танылгъанды&lt;/br&gt;1848 джылдан бери федерацияды
 |Къуралгъанды                =
 |Кимден эркинлик             =
 |Ара шахар                   =[[Берн|Берн]]
 |Эм уллу шахарла             =[[Цюрих|Цюрих]], [[Женева|Женева]], [[Базель|Базель]], [[Берн|Берн]], [[Лозанна|Лозанна]]
 |Башчыланы постларыны атлары =[[Швейцарияны федерал кенгеши|Федерал кенгеш]]
 |Башчыла                     =Ханс-Рудольф Мерц&lt;/br&gt;(Президент)&lt;/br&gt;Мориц Лойенбергер,&lt;/br&gt;Ули Маурер,&lt;/br&gt;Мишлин Кальми-Ре,&lt;/br&gt;Дидье Буркхальтер,&lt;/br&gt;Дорис Лойтхард&lt;/br&gt;(вице-президент),&lt;/br&gt;Эвелине Видмер-Шлумпф
 |Территориясыны орну         =132-чи
 |Территория                  =41 284
 |Суу                         =4,2
 |Халкъыны орну               =94-чю
 |Халкъ                       =7 700 200
 |Джыл                        =2008
 |Басыннганы                  =181,4
 |БИП                         =400 млрд.
 |БИП джылы                   =2009
 |БИП орну                    =23-чю
 |Адам башына БИП             =60 000
 |Валютасы                    =Швейцар франк (CHF, код 756)
 |Домен                       =[[.ch|.ch]]
 |Телефон коду                =41
 |Заман бёлюмю                =+1
 |Белги                       =
}}'''Швейца́рия''' ([[Немец тил|гер]]. ''Schweiz'', [[Француз тил|фр]]. ''Suisse'', [[Италия тил|итал]]. ''Svizzera'', [[Романш тил|роман]]. ''Svizra'', [[Латин тил|лат]]. ''Helvetia''), официал аты — '''Швейцар Конфедерациясы''' ([[Немец тил|нем]]. ''Schweizerische Eidgenossenschaft'', [[Француз тил|фр]]. ''Confédération suisse'', [[Италия тил|итал]]. ''Confederazione Svizzera'', [[Романш тил|роман]]. ''Confederaziun svizra'', [[Латин тил|лат]]. ''Confoederatio Helvetica'') — орта Европада орналгъан, 26 кантондан къуралгъан, федератив республика болгъан кърал. 

[[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Берн]].

== Белгиле ==
{{Template:Тамамланмагъан статья}}

{{Template:Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]</text>
      <sha1>mrgf8inz2x4pffhiscw7g4qsatrjxtc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Швеция</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1602</id>
    <revision>
      <id>118378</id>
      <parentid>106373</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:49:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118378</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2684" sha1="jii76gf2rre9bzsc3aqteg5m6x086j7" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         = Швеция Королевство 
 |Оригинал аты                = Konungariket Sverige
 |Байракъ                     = Flag of Sweden.svg
 |Герб                        = Great coat of arms of Sweden.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        = [[Швецияны гимни|Du gamla, Du fria]]&lt;/br&gt;(Сен буруннгуса, Сен эркинсе)
 |Гимнни кёчюрмеси            =
 |Аудио                       = United States Navy Band - Sweden.ogg
 |Кърал оноуну формасы        = Конституциялы монархия
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       = EU-Sweden.svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         = [[швед тил]]
 |Эркинлик                    =
 |Къуралгъанды                = 900-юнчю джыллада
 |Кимден эркинлик             =
 |Ара шахар                   = [[Стокгольм]]
 |Эм уллу шахарла             = [[Гётеборг]], [[Мальмё]]
 |Башчыланы постларыны атлары = Король&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     = [[XVI Карл Густав]]&lt;/br&gt;Фредрик Рейнфельдт
 |Территориясыны орну         = 54-чю
 |Территория                  = 449 964 
 |Суу                         = 8,67
 |Халкъыны орну               = 88-чи
 |Халкъ                       = 9,263,872
 |Джыл                        = 2009
 |Басыннганы                  = 21,9
 |БИП                         = 512,900 млрд.
 |БИП джылы                   = 2008
 |БИП орну                    = 21-чи
 |Адам башына БИП             = 55,427
 |Валютасы                    = [[Швед крона]] (SEK)
 |Домен                       = .se
 |Телефон коду                = 46
 |Заман бёлюмю                = +1
 |Белги                       =
}}
'''Швеция''' ({{Lang-sv|Sverige}}), '''Швеция королевство''' ({{Lang-sv|Konungariket Sverige}}) — [[Шимал Европа]]да, [[Скандинав джарымайрымкан]]да орналгъан [[кърал]]ды.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Стокгольм]]

== Белгиле ==
{{Тамамланмагъан статья|Швеция}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]</text>
      <sha1>jii76gf2rre9bzsc3aqteg5m6x086j7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118386</id>
      <parentid>118378</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:04:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Белгиле */</comment>
      <origin>118386</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2720" sha1="40l4hp5ot877wgiz7noq6bvx2entqoh" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         = Швеция Королевство 
 |Оригинал аты                = Konungariket Sverige
 |Байракъ                     = Flag of Sweden.svg
 |Герб                        = Great coat of arms of Sweden.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        = [[Швецияны гимни|Du gamla, Du fria]]&lt;/br&gt;(Сен буруннгуса, Сен эркинсе)
 |Гимнни кёчюрмеси            =
 |Аудио                       = United States Navy Band - Sweden.ogg
 |Кърал оноуну формасы        = Конституциялы монархия
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       = EU-Sweden.svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         = [[швед тил]]
 |Эркинлик                    =
 |Къуралгъанды                = 900-юнчю джыллада
 |Кимден эркинлик             =
 |Ара шахар                   = [[Стокгольм]]
 |Эм уллу шахарла             = [[Гётеборг]], [[Мальмё]]
 |Башчыланы постларыны атлары = Король&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     = [[XVI Карл Густав]]&lt;/br&gt;Фредрик Рейнфельдт
 |Территориясыны орну         = 54-чю
 |Территория                  = 449 964 
 |Суу                         = 8,67
 |Халкъыны орну               = 88-чи
 |Халкъ                       = 9,263,872
 |Джыл                        = 2009
 |Басыннганы                  = 21,9
 |БИП                         = 512,900 млрд.
 |БИП джылы                   = 2008
 |БИП орну                    = 21-чи
 |Адам башына БИП             = 55,427
 |Валютасы                    = [[Швед крона]] (SEK)
 |Домен                       = .se
 |Телефон коду                = 46
 |Заман бёлюмю                = +1
 |Белги                       =
}}
'''Швеция''' ({{Lang-sv|Sverige}}), '''Швеция королевство''' ({{Lang-sv|Konungariket Sverige}}) — [[Шимал Европа]]да, [[Скандинав джарымайрымкан]]да орналгъан [[кърал]]ды.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Стокгольм]]

== Белгиле ==
{{Тамамланмагъан статья|Швеция}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Швеция]]</text>
      <sha1>40l4hp5ot877wgiz7noq6bvx2entqoh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эрмения</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1623</id>
    <revision>
      <id>118379</id>
      <parentid>114053</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:55:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118379</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3510" sha1="4r23tprogbadeap5qibwwfy76jrozaj" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Эрмения Республика
 |Оригинал аты                =Հայաստանի Հանրապետություն
 |Байракъ                     =Flag of Armenia.svg
 |Герб                        =Coat of arms of Armenia.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Эрменияны гимни|Мер Айреник]]&lt;/br&gt;(Бизни Джуртубуз)
 |Гимнни кёчюрмеси            =
 |Аудио                       =Mer_Hayrenik_instrumental.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Президент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =Europe Location Armenia.svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Эрмен тил|эрмен тил]]
 |Эркинлик                    =23 сентябрь 1991
 |Къуралгъанды                =VI ёмюрде б. э. дери
 |Кимден эркинлик             =СССР-ден
 |Ара шахар                   =[[Ереван]]
 |Эм уллу шахарла             =	[[Ереван]], [[Гюмри]], [[Ванадзор]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     =Армен Саргсян&lt;/br&gt;Никол Пашинян
 |Территориясыны орну         =142-чи
 |Территория                  =29 800
 |Суу                         =4,71
 |Халкъыны орну               =133-чю
 |Халкъ                       =3 240 700
 |Джыл                        =2009
 |Басыннганы                  =109
 |БИП                         =11,916
 |БИП джылы                   =2008
 |БИП орну                    =122-чи
 |Адам башына БИП             =2,6 минг
 |Валютасы                    =драм (AMD,код 51)
 |Домен                       =.am
 |Телефон коду                =374
 |Заман бёлюмю                =+4
 |Белги                       =
}}

'''Эрме́ния''' ([[Эрмен тил|эрм]]. Հայաստան&lt;sup&gt;о файле&lt;/sup&gt; [hɑjɑsˈtɑn]), официал аты — '''Эрме́ния Республикасы''' (арм. Հայաստանի Հանրապետություն [hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun]) — къыбыла Кавказда, Эрмен таулада орналгъан тенгизге чыкъмагъан кърал. Бютеулей Эрменияны территориясы - 29 743 км² 

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Ереван]]&lt;ref&gt;[https://www.president.am/ru/general-information/ Эрменияны юсюнден бютеу информациясы]&lt;/ref&gt;.

== Сууратла ==
&lt;gallery caption=&quot;&quot;&gt;
Yerevan-Republic Square-08-Museum-2019-gje.jpg|Yerevan
Haghartsin-22-Muttergotteskirche-2019-gje.jpg|Haghartsin
Zvartnots-24-2019-gje.jpg|Zvartnots
Etchmiadzin-Kathedrale-02-2019-gje.jpg|Etchmiadzin
Noravank-Muttergotteskirche-02-2019-gje.jpg|Noravank
Noravank-Kreuzstein-02-2019-gje.jpg|Khatchkar
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{Тамамланмагъан статья}}
{{Азияны къраллары}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Эрмения]]</text>
      <sha1>4r23tprogbadeap5qibwwfy76jrozaj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118380</id>
      <parentid>118379</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:57:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сууратла */</comment>
      <origin>118380</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3548" sha1="ooozdmvu0sd7ac6tr0m8kj8t5zex096" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Эрмения Республика
 |Оригинал аты                =Հայաստանի Հանրապետություն
 |Байракъ                     =Flag of Armenia.svg
 |Герб                        =Coat of arms of Armenia.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Эрменияны гимни|Мер Айреник]]&lt;/br&gt;(Бизни Джуртубуз)
 |Гимнни кёчюрмеси            =
 |Аудио                       =Mer_Hayrenik_instrumental.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Президент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =Europe Location Armenia.svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Эрмен тил|эрмен тил]]
 |Эркинлик                    =23 сентябрь 1991
 |Къуралгъанды                =VI ёмюрде б. э. дери
 |Кимден эркинлик             =СССР-ден
 |Ара шахар                   =[[Ереван]]
 |Эм уллу шахарла             =	[[Ереван]], [[Гюмри]], [[Ванадзор]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     =Армен Саргсян&lt;/br&gt;Никол Пашинян
 |Территориясыны орну         =142-чи
 |Территория                  =29 800
 |Суу                         =4,71
 |Халкъыны орну               =133-чю
 |Халкъ                       =3 240 700
 |Джыл                        =2009
 |Басыннганы                  =109
 |БИП                         =11,916
 |БИП джылы                   =2008
 |БИП орну                    =122-чи
 |Адам башына БИП             =2,6 минг
 |Валютасы                    =драм (AMD,код 51)
 |Домен                       =.am
 |Телефон коду                =374
 |Заман бёлюмю                =+4
 |Белги                       =
}}

'''Эрме́ния''' ([[Эрмен тил|эрм]]. Հայաստան&lt;sup&gt;о файле&lt;/sup&gt; [hɑjɑsˈtɑn]), официал аты — '''Эрме́ния Республикасы''' (арм. Հայաստանի Հանրապետություն [hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun]) — къыбыла Кавказда, Эрмен таулада орналгъан тенгизге чыкъмагъан кърал. Бютеулей Эрменияны территориясы - 29 743 км² 

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Ереван]]&lt;ref&gt;[https://www.president.am/ru/general-information/ Эрменияны юсюнден бютеу информациясы]&lt;/ref&gt;.

== Сурат галерея ==
&lt;gallery&gt;
Yerevan-Republic Square-08-Museum-2019-gje.jpg|Ереван
Haghartsin-22-Muttergotteskirche-2019-gje.jpg|Хагартцын
Zvartnots-24-2019-gje.jpg|Звартноц
Etchmiadzin-Kathedrale-02-2019-gje.jpg|Эчмиядзин
Noravank-Muttergotteskirche-02-2019-gje.jpg|Нораванк
Noravank-Kreuzstein-02-2019-gje.jpg|Хачкъар
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
{{Тамамланмагъан статья}}
{{Азияны къраллары}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Эрмения]]</text>
      <sha1>ooozdmvu0sd7ac6tr0m8kj8t5zex096</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118381</id>
      <parentid>118380</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:58:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Белгиле */</comment>
      <origin>118381</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3561" sha1="tfrkkntosdxyundashfypbx9xv55l68" xml:space="preserve">{{Кърал
 |Аты                         =Эрмения Республика
 |Оригинал аты                =Հայաստանի Հանրապետություն
 |Байракъ                     =Flag of Armenia.svg
 |Герб                        =Coat of arms of Armenia.svg
 |Герб орнуна                 =
 |Гимн                        =[[Эрменияны гимни|Мер Айреник]]&lt;/br&gt;(Бизни Джуртубуз)
 |Гимнни кёчюрмеси            =
 |Аудио                       =Mer_Hayrenik_instrumental.ogg
 |Кърал оноуну формасы        =Президент республика
 |Кърал дини                  =
 |Карта                       =Europe Location Armenia.svg
 |Девиз                       =
 |Девизни кёчюрмеси           =
 |Тил                         =[[Эрмен тил|эрмен тил]]
 |Эркинлик                    =23 сентябрь 1991
 |Къуралгъанды                =VI ёмюрде б. э. дери
 |Кимден эркинлик             =СССР-ден
 |Ара шахар                   =[[Ереван]]
 |Эм уллу шахарла             =	[[Ереван]], [[Гюмри]], [[Ванадзор]]
 |Башчыланы постларыны атлары =Президент&lt;/br&gt;Премьер-министр
 |Башчыла                     =Армен Саргсян&lt;/br&gt;Никол Пашинян
 |Территориясыны орну         =142-чи
 |Территория                  =29 800
 |Суу                         =4,71
 |Халкъыны орну               =133-чю
 |Халкъ                       =3 240 700
 |Джыл                        =2009
 |Басыннганы                  =109
 |БИП                         =11,916
 |БИП джылы                   =2008
 |БИП орну                    =122-чи
 |Адам башына БИП             =2,6 минг
 |Валютасы                    =драм (AMD,код 51)
 |Домен                       =.am
 |Телефон коду                =374
 |Заман бёлюмю                =+4
 |Белги                       =
}}

'''Эрме́ния''' ([[Эрмен тил|эрм]]. Հայաստան&lt;sup&gt;о файле&lt;/sup&gt; [hɑjɑsˈtɑn]), официал аты — '''Эрме́ния Республикасы''' (арм. Հայաստանի Հանրապետություն [hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun]) — къыбыла Кавказда, Эрмен таулада орналгъан тенгизге чыкъмагъан кърал. Бютеулей Эрменияны территориясы - 29 743 км² 

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Ереван]]&lt;ref&gt;[https://www.president.am/ru/general-information/ Эрменияны юсюнден бютеу информациясы]&lt;/ref&gt;.

== Сурат галерея ==
&lt;gallery&gt;
Yerevan-Republic Square-08-Museum-2019-gje.jpg|Ереван
Haghartsin-22-Muttergotteskirche-2019-gje.jpg|Хагартцын
Zvartnots-24-2019-gje.jpg|Звартноц
Etchmiadzin-Kathedrale-02-2019-gje.jpg|Эчмиядзин
Noravank-Muttergotteskirche-02-2019-gje.jpg|Нораванк
Noravank-Kreuzstein-02-2019-gje.jpg|Хачкъар
&lt;/gallery&gt;

== Белгиле ==
[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Эрмения]]
&lt;references /&gt;{{Тамамланмагъан статья}}
{{Азияны къраллары}}
{{Европаны къраллары}}</text>
      <sha1>tfrkkntosdxyundashfypbx9xv55l68</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эстония</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1626</id>
    <revision>
      <id>118415</id>
      <parentid>114464</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:31:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118415</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3041" sha1="lmacuq2ktn9exf78pwxjrgyluhtv3x5" xml:space="preserve">{{Кърал|Аты=Эстон Республика, Эстония|Байракъ=Flag of Estonia.svg|Герб=Coat of arms of Estonia.svg|Карта=EU-Estonia.svg|Гимн=[[Mu isamaa, mu õnn ja rõõm]] [[File:US Navy band - National anthem of Estonia.ogg|alt=sound file of Estonian national anthem]]|Оригинал аты={{lang-et|Eesti Vabariik}}|Ара шахар=[[Таллин]]|Ара_шахарны_координатлары={{Coord|59|25|N|24|45|E|type:city}}|Эм уллу шахарла=Таллин, [[Тарту]], [[Нарва]], [[Пярну (шахар)|Пярну]], [[Кохтла-Ярве]], [[Вильянди]], [[Раквере]]|Территория=43 467,18|Территориясыны орну=129|Суу=4,55|Тил=[[Эстон тил]]|Байракъгъа_джибериу=Эстонияны байрагъы|Гербге_джибериу=Эстонияны гербы|Кърал оноуну формасы=Парламент республика|Башчыны постуну аты=[[Эстонияны президенты|Президент]]|Башчы=[[Алар Карис]]|Башчыны постуну аты2=[[Биринчи-министр]]|Башчы2=[[Кристен Михал]]|Башчыны постуну аты3=[[Рийгикогу председатели]]|Башчы3=[[Лаури Хуссар]]|Эркинликни датасы=24 февралда 1918 джилда|Эркинлик=[[Россия Совет Федератив Социалист Республик|РСФСР]]|Джыл=2023|Халкъ=1 365 884|Халкъыны орну=158|Басыннганы=31,4|БИП джылы=2023|БИП=41,799 млрд доллар|БИП орну=99|Адам башына БИП джылы=2023|Адам башына БИП=30998|Адам башына БИП орну=41|ААИ джылы=2019|IDH=0,892|ААИ=0,892|ААИ орну=31|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;бек мийик&lt;/span&gt;|Валютасы=[[евро]]|iso3166-1=[[EE]]|Домен=[[.ee]], [[.eu]]|Телефон коду=372}}

'''Эстония''' ({{lang-et|Eesti}}; официал аты — '''Эстон Республика''', {{lang-et|Eesti Vabariik}}) — [[Европа]]да [[Балтика тенгиз|Балтика тенгизни]] шымал-кюнчыгъыш джагъасында орналгъан кърал. Шимал бла кюнбатышындан Фин эмда [[Рига богъаз]] бла джууулады. Кюнчыгъышда [[Россия Федерация|Россия]] бла, къыбылада [[Латвия]] бла чеклешеди. Шималда суу бла [[Финляндия]] бла чеклешеди.

[[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Таллин]]. Официл тили - [[эстон тил]].

== Белгиле ==
{{Тамамланмагъан статья|эстония}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Къралла]]
[[Категория:Эстония]]</text>
      <sha1>lmacuq2ktn9exf78pwxjrgyluhtv3x5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Температура</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17688</id>
    <revision>
      <id>118350</id>
      <parentid>118331</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T17:47:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тамаша фактла */</comment>
      <origin>118350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93886" sha1="9e6vtm0il798xzbwr5iabbc8i1cqds4" xml:space="preserve">{{Физикалыкъ уллулукъ|Аты=Температура|Символ=&lt;math&gt;\ T&lt;/math&gt;, &lt;math&gt;\ \Theta&lt;/math&gt;|Ёлчемлик=Θ|ЁС=[[Кельвин|К]]|СГС=К}}

'''Температу́ра''' {{lang-la|temperatura}} — ''керегича къатышыдырылгъан, норма хал'') — [[Скаляр уллулукъ|скаляр]] [[физикалыкъ уллулукъ]]ду, [[термодинамикалыкъ система]]ны ышанлайды эмда санлы джаны бла затланы [[къыздырыу]] ангыламын кёргюзеди.

Джаны болгъанла джылыуну эмда сууукъну сезим органлары бла ангыларгъа боладыла. Алай а температураны кескин белгилеую, температураны объектив, ёлчелеу адырланы болушлугъу бла ёлчеленирин даулайды. Аллай адырлагъа [[термометр]]ле дейдиле эмда аны бла ''[[Эмпирик билгиле|эмпирик температураны]]'' ёлчелейдиле. Температураны эмпирик шкаласында [[репер нохтала]] салынадыла эмда аланы араларында бёлюнюулени санлары белгиленедиле — алай бла бусагъатда хайырландырылгъан [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] эмда башха шкалала къурулгъандыла. [[Кельвин]]леде ёлчеленнген ''абсолют температура'' биришер репер нохта бла киргизиледи&lt;ref&gt;Репер нохта этиб 1954-чю джылда баргъан 10-чу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференция]] сууну ючлю нохтасын алгъанды эмда аннга 273,16 К температураны белгилегенди.&lt;/ref&gt; табигъатда температураны минимум къыйыр магъанасы болгъаны ючюн — [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолду]]. Температураны огъары магъанасы [[планкчы температура]] бла чекленибди.

Система джылыу тенгауурлукъда болса, аны хар кесегини температурасы да бирчады. Алай болмаса, системада бегирек джылытлгъан кесегинден энергия азыракъ джылытылгъан кесегине бериледи, алай бла системада температураны тюзетиледи, эмда температураны системада джайылыууну юсюнден неда температураланы [[скаляр къыр]]ыны юсюнден айтылады. [[Термодинамика]]да температура — интенсив [[Термодинамикалыкъ уллулукъла|термодинамикалыкъ уллулукъду]].

Термодинамикалыкъны тышында, физиканы башха бёлмелеринде температураны башха ачыкълаулары киргизиледиле. Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теорияда, температура системаны кесекчиклерини орта кинетикалыкъ энергиясына пропорциялыды. Температура, энергияны дараджаларында бёлюнюуюн ([[Максвеллни — Больцманны статистикасы]]на къара), кесекчиклени теркликге кёре бёлюнюуюн ([[Максвеллни бёлюнюую]]), затны ионизациясыны дараджасын ([[Саханы тенглендириу]]), таякъланыуну спектр тыкълыгъын ([[Планкны формуласы]]на къара), таякъланыуну толу сыйым тыкълыгъын ([[Стефанны-Больцманны закону]]на къара) э. а. к. белгилейди. Больцманны бёлюнюуюне параметр болуб кирген температураны къозгъалыуну температурасы деб да айтадыла, Максвеллни бёлюнюуюне кинетикалыкъ температура дейдиле, Саханы формуласындагъыгъа уа — ионизацияландырыу температура деб айтылады, Стефанны — Больцманны законунда — радиацялыкъ температура атны бередиле. Термодинамикалыкъ тебмеу турууда бютеу бу параметрле бири-бирлерине тенгдиле, эмда аланы ортакъ атлары системаны температурасы болады&lt;ref&gt;{{книга
 |заглавие      = Физика. Большой энциклопедический словарь 
 |ответственный = Гл. ред. А. М. Прохоров 
 |место         = {{М}}
 |издательство  = Большая Российская энциклопедия
 |год           = 1998 
 |страниц       = 944
 |страницы      = 741
}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:MonthlyMeanT.gif|thumb|right|Джер юсюню 1961-чи джылдан 1990-чы джылгъа дери орта айлыкъ температуралары]]
[[Файл:Annual Average Temperature Map.jpg|thumb|right|300px|Бютеу дунияда орта джыллыкъ температура]]
[[Файл:Thermally Agitated Molecule.gif|upright=1.25|thumb|right|200px|Акъны альфа-спиралыны сегментини джылыу чайкъалыулары: чайкъалыуланы [[амплитуда]]сы температураны кёлтюрюлюую бла ёседи.]]
[[Физикалыкъ уллулукъланы системасы#Юлгюле|Уллулукъланы халкъла арасы системасында]] ({{lang-en|International System of Quantities}}, ISQ) термодинамикалыкъ температура физикалыкъ уллулукъланы системасыны джети тамал уллулугъуну бириси болуб сайланнганды. Уллулукъланы халкъла арасы системасыны тамалында къурулгъан [[ЁС|Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС)]] бу температураны бирими — [[кельвин]] — джети [[ЁС-ни тамал биримлери]]ни бирисиди&lt;ref&gt;[http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ The SI brochure] {{Wayback|url=http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ |date=20060426033320 }} ЁС-ни суратлауу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]ну сайтында&lt;/ref&gt;. ЁС системада  эмда джашауда аны тышында [[Цельсий, Андерс|Цельсийни]] температурасы да хайырландырылады, аны биримине [[Цельсийни градусу]]саналады (°С), ол ёлчеми бла кельвиннге тенгди&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;&gt;{{Cite web |url=http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |title=ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин. |access-date=2018-12-03 |archive-date=2018-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180920121941/http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;. Ол таблыкъ этеди, не ючюн десенг Джер юсюндеги бютеу климатлыкъ процессле эмда джанлы табигъатда процессле от −50 до +50 °С диапазонну ичинде барадыла.

== Температура локал параметр халда. Температуралыкъ къыр ==
[[Конденсацияланнган халны физикасы]] температураны локал макроскоплукъ тюрленме кибик кёреди, ол демеклик, бир халлы болмагъан тёгерегини ёлчемине кёре къыйырсыз аз болгъан эмда бу тёгерегини кесекчиклени ёлчемлерине кёре (атомланы, ионланы, молекулаланы э. а. к.) къыйырсыз уллу болгъан, акъылда континуумну белгиленнген бёлгесини (элементар сыйым) кёргюзген уллулукъну {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=84}}. Температураны магъанасы нохтадан нохтагъа тюрленирге болады (бир элементар сыйымдан башхагъа); температураны аламда джайылыуу бусагъатда температураны [[Скаляр къыр|скаляр къыры]] бла белгиленеди (''температуралыкъ къыр'')&lt;ref name=&quot;temppole&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | title = Температурное поле | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1976, т. 25 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402115943/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Температуралыкъ къыр стационарсыз (заманда тюрленнген), неда заманнга бойсунмагъан стационар болургъа болады. Бютеу нохтасында да бирча температура магъаналары болгъан тёгерекдегиге термик бир халлы дейдиле. Математика джанындан температуралыкъ къырны &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; температураны алам координатлагъа эмда заманнга бойсунуууну тенглендириую бла суратлайдыла   (бир-бирде бу къарауну бир неда эки координат бла чеклендиредиле). Термик бир халлы системалагъа &lt;math&gt;\mathrm{grad}\, T =0. &lt;/math&gt;

== Термодинамикалыкъ ачыкълау ==

=== Термодинамикалыкъ къарамны тарихи ===
«Температура» сёз адамланы бегирек джылыннган объектледе энчи затны  — [[калориялыкъ]]ны кёбюрек, азыракъ джылыннганда эсе уа аз болгъанына ийнаннган заманлада чыкъгъанды&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Татьяна Данина|заглавие=Механика тел|ссылка=https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=163|isbn=9785457547490|archive-date=2018-04-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426144836/https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE#v=onepage&amp;q=теплород&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;.

[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ|Тенгауурлукъ халда]] температура системаны бютеу макроскопик кесеклеринде да бирча магъананы тутады. Системада эки объектни бирча температурасы бар эсе, аланы арасында кесекчиклени [[кинетикалыкъ энергия]]сыны бериую болмайды ([[джылыу]]ну). Температураланы башхалыкълары бар эсе, джылыу, температурасы уллуракъ болгъан объектден гитчерек болгъаннга кёчеди.

Дагъыда, температура, джанлы согъуу джылыуну бергенине неда алгъанына байламлы «джылыу» бла «сууукъ» субъектив сезимле бла байламлыды.

Бир къауум [[квантлыкъ механика|квант-механикалыкъ]] системала (юлгюге, [[Полуяцияны инверсия]]сы болгъан  [[лазер]]ни ишлеучю юсю) [[энтропия]] энергияны къошулууу бла ёсмей, тамам терсине азайыргъа болгъан халда турургъа боладыла, ол формал джаны бла негатив абсолют температурагъа келишеди. Алай а, быллай халла «абсолют нолдан энишгеде» болмайдыла, эмда «къыйырсызлыкъдан мийикде» боладыла, аны чуруму, быллай системаны позитив температурасы болгъан объект бла контакты болса, энергия объектден системагъа тюл, системадан объектге бериледи (толуракъ мында къара: [[Негатив абсолют температура]]).

Температураны энчиликлерин [[физика|физиканы]] бёлюмю — [[термодинамика]] тинтеди. Температура аны тышында илмуну кёб бёлгесинде уллу роль ойнайды, физиканы башха бёлюмлерини тышында, [[химия]]да эмда  [[биология]]да да.

=== Тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз температурала ===
[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан [[Термодинамикалыкъ система|система]]ны стационар температуралыкъ къыры болады. Быллай системада адиабатлыкъ (энергия ётген) къабыргъала джокъ эсе, системаны бютеу кесеклери да бир температураны тутадыла. Башха тюрлю айтылса, термик бир халлы системаны ''тенгауурлукълу температурасы'' заман бла туура бой берген байламы джокъду (амма, [[Джылыу процесс|квазистатикалыкъ процесследе]] тюрленирге боллукъду). Тенгауурлукъсуз система тамалында стационарсыз температуралыкъ къыргъа иелик этеди, анда тёгерекдегини хар элеменетар сыйымыны энчи ''тенгауурлукъсуз температурасы'' барды, аланы [[Санлыкъ функция#Функцияны бериуню мадарлары|туура халда]] заман бла бой бериу байламлары барды.

=== Феноменологиялыкъ термодинамикада температура ===
[[Термодинамика|Феноменологиялыкъ термодинамикада]] температураны ачыкълауу бу билим бёлюмню математикалыкъ аппаратыны къурлуууна бойсунубду (къара: [[Термодинамиканы аксиоматикасы]]).

Термодинамикалыкъ температураны термодинамиканы къурулушуну тюрлю-тюрлю системаларында ачыкълауларыны башхалыкълары, аллай системаланы бир къауумларыны башхалагъа кёре аслам кёрюнюулюлюк болгъан магъанагъа келмейди, бютеу бу системалада биринчиси бла, температураны объектни джылыннган/сууугъан дараджасына къарайды, экинчиси бла, термодинамикалыкъ температура бла аны ёлчелеуде хайырландырылгъан температуралыкъ шкалаланы арасында байламланы къургъан ачыкълаула алада бири-бирине келишеди.

[[Рационал термодинамика]] аллындан да бу билим бёлюмню тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамикагъа юлешиниюн унамайды (тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамиканы арасында башхалыкъны белгилемейди), анда температура тамал белгиленмезлик тюрленмеди эмда къуру математика тил бла ачыкъланаллыкъ энчиликле бла ачыкъланады{{sfn|Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970|с=117}}. Энергияны, температураны, [[Энтропия|энтропияны]] эмда [[Химиялыкъ потенциал|химиялыкъ потенциалны]] ангыламлары рационал термодинамикада бирге киргизиледиле; аланы айры-айры айгъакъларгъа принципли болмайды. Бу ангыламланы киргизиу амал системасы тюрлю-тюрлю энергиялыкъ агъымлагъа джууаб берген кёб тюрлю температураланы къараугъа киргизизирге болгъанын ачыкъ этеди. Сёз ючюн, трансляциялы эмда спинор къымылдауланы температурасын, радиациялыкъ таякъланыуланы температурасын д. а. к. {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=48}}

[[Термик тенгауурлукъну транзитивлигини закону|Ноллу тамал (закон)]] тенгауурлукълу термодинамикагъа [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|эмпирик температураны]] ангыламын киргизеди{{sfn|Физика. Большой энциклопедический словарь|1998|с=751}}{{sfn|Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973|с=11–12}}{{sfn|Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972|с=11}}{{sfn|Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955|с=11}} анда ол адиабатик къабыргъалары болмагъан системада термик тенгауурлукъну шарты бютеу нохталарында тенглик болгъан халны параметриди.

Термодинамиканы къурулушуна къарамда [[Клаузиус, Рудольф Юлиус Эммануэль|Р. Клаузиусну]] тутханла {{sfn|Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}, халны тенгауурлукъ параметрлери — термодинамикалыкъ температураны &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; эм энтропияны &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; — [[термодинамикалыкъ процесс]]ни ышанландыргъан термодинамикалыкъ параметрни юсю бла бередиле. Айрыб айтылса,

{{EF|:|&lt;math&gt;\delta Q = TdS,&lt;/math&gt;|style=|ref=Клазиусха кёре термодинамикалыкъ температура эм энтропия |center=}}

анда &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; — [[Термодинамикалыкъ система|джабыкъ системаны]] [[джылыу процесс|элементар]] (къыйырсыз аз) [[Тенгауурлукълу процесс|тенгауурлукълу процессде]] алыналгъан неда бералгъан джылыуну саныды. Андан ары Клаузиусха кёре термодинамикалыкъ температураны юсюнден ангыламны [[Термодинамикалыкъ система|ачыкъ системала]] бла [[Тенгауурлукъсуз термодинамика|тенгауурлукъсуз халла эм процесслеге]] джаядыла, кёбюсюне хайырландырылгъан термодинамика законлагъа къошакъ аксиомаланы айырыб чертмейдиле.

[[Каратеодори, Константин|Каратеодорини]] аксиоматикасында {{sfn|Каратеодори К., Об основах термодинамики|1964}}{{sfn|Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|1964}} &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; [[Пфафф, Иоганн Фридрих|Пфаффны]] [[Дифференциал форма|дифференциал формасыча]] кёрюледи, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температураны уа — бу дифференциал форманы интеграция этген бёлюучюсюча{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=57}}.

[[Гухман, Александр Адольфович|А. А. Гухманны]] аксиомала системасында {{sfn|Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}{{sfn|Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}} &lt;math&gt; U &lt;/math&gt; системаны элементар тенгауурлукълу процессинде [[Ич энергия|ич энергиясыны]] тюрлениуюн &lt;math&gt; P_k &lt;/math&gt; бир бири бла иш бирлик потенциалла бла &lt;math&gt; x_k &lt;/math&gt; халла кибик кёредиле:

{{EF|:|&lt;math&gt; dU = \sum_k P_k d x_k , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гухманны тенглендириую|center=}}

аны бла бирге, джылыу потенциал болуб термодинамикалыкъ термодинамическая температура &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; къуллукъ этеди, джылыу координат а уа — &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; энтропия болады; басым (кери белгиси бла) изотроп суусунлагъа эмда газлагъа механикалыкъ деформация этген бир-бири бла иш бирликни потенциалыны ролун ойнайды; [[Химиялыкъ реакция|химиялыкъ]] эм [[Фазалы кёчюу|фазалы кёчюуледе]] халны координатлары эмда потенциаллары болуб  компонентлени массалары эмда аны бла бирге джегилген химиялыкъ потенциялла къуллукъ этедиле. Башха тюрлю айтылса, Гухманны аксиоматикасында температураны, энтропияны эмда химиялыкъ потенциалланы тенгауурлукълу термодинмакагъа бирге, Гиббсни тамаллы тенглендириую бла бирге киргизедиле. Гухман эмда аны ызын тутханла хайырландыргъан ''халны координатлары'' термин, ичлеринде геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмелеринден сора да энтропияны эм компонентлени массасын тутады, эмда ''бир халгъа келтирилген термодинамикалыкъ координатла'' термин бла байламлы бир магъанасызлыкъны къоратады: бир къауум автора бир халгъа келтирилген координатлагъа къалгъан тюрленмелени тышында энтропия бла компонентлени массамсын да къошадыла{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=29, 58, 127, 171}}, башхала уа, геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмеле бла чекленедиле{{sfn|Кубо Р., Термодинамика|1970|с=20–21}}.)

[[Гиббс, Джозайя Уиллард|Гиббсни]]термодинамикасында, тенгауурлукълу температураны ич энергия эм энтропияны юсю бла белгилейди{{sfn|Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982|с=93}}{{sfn|Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986|p=15}}{{sfn|Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986|p=35}}

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left ( \frac { \partial U}{ \partial S} \right )_{\{x_i\}} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — ич энергияны табигъат тюрленмелерини тобламасыды (энтропиясыз), ала энчиликли функцияла кибик белгиленедиле. Адиабатик къабыргъалары болмагъан системаны бютеу нохталарында да температураны тенг болууу Гиббсни термодинамикасында термик тенгауурлукъну шарты халда болууу термодинамикалыкъ тенгауурлуукълу халдагъы ич энергия бла энтропияны экстремал энчиликлеринден чыгъады.

Фальк бла Юнгну термодинамикасы {{sfn|Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959|p=156}} энтропияны айгъакълауда тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз халланы арасында башхалыкъ этмейди, ол себебден, бу аксиомала системада энтропия эм ич энергияны юсю бла берилген температура ачыкълау бютеу бир халлы термик системалагъа хайырландырылырчады:

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left [ \left ( \frac { \partial S}{ \partial U} \right )_{\{x_i\}} \right ]^{-1} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — энтропияны бойсунмагъан тюрленмелерини тобламасыды (ич энергия кирмейди).

[[Тенгауурлукъсуз термодинамика|Локал тенгауурлукъну принципи]] тенгауурлукъсуз системалагъа температураны ачыкълауун тенгауурлукълу термодинамикадан алыргъа эмда бу тюрленмеди тёгерекдегини элементар сыйымыны тенгауурлукъсуз температурасы халдында хайырландырыргъа эркинлик береди {{sfn|Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974|с=26}}.

Локал тенгауурлукъдну унамауда тамалланнган [[Тенгауурлукъсуз термодинамика#Кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамика|кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамикада]] (КТТ) тенгауурлукъсуз температураны Фальк бла Юнгну аксиоматикасында хайырландырылгъан келишимни юсю бла белгилейдиле (къара: {{eqref|Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|}}), алай а энтропия ючюн башха бойсунмагъан тюрленме тобламала бла{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}. Гиббсге кёре {{eqref|Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|локал-тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура}} да КТТ-тенгауурлукъсуз температурадан энтропия ючюн бойсунмагъан тюрленмелени сайламалары бла башхалыкъ этеди{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}.

[[Белоконь, Николай Иович|Н. И. Белоконну]] аксиоматикасында{{sfn|Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики|1968|с=10}}. температураны тамал ачыкълауу Белоконну '''термостатиканы экинчи башланнгычыны постулаты''' атлы постулатдан чыгъады. ''Температура, кеси аллында объектлени арасында джылыу алмашдырыуну белгилеген, бу объектлени джангыз функциясыды, ол демеклик, джылыу тенгауурлукъда болгъан объектлени къайсы температуралыкъ шкалада да бирча температуралары барды.'' Мындан чыкъгъаны - бири-бири арасында контакты болмагъан эки объект, алай а хар бириси да ючюнчю бла джылыу тенгауурлукъда болгъанлары ючюн (ёлчелеучю адыр), бирча температураны тутадыла.

== Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала ==
Температура туурадан [[Ёлчелеу|ёлдчеленирча]] тюлдю. Температураны тюрлениуюню юсюнден объектлени ишексиз аны бла байламлы (термометрикалыкъ халла атны джюрютедиле) башха [[физикалыкъ халла]]рыны юсю бла биледиле  ([[сыйым]]ны, [[басым]]ны, [[электрик къаршчыланыуну]] э. б.). Санчы джаны бла уа температура ёлчелеген термометр белгилеген амалны болушлугъу бла чыгъарылады. Температураны ёлчелеуюню быллай айгъакълауу, санауну не башланыуун, не да бошалыуун белгилемейди, ол себебден температураны ёлчелеуцню къайсы мадары да [[Температуралыкъ шкалала|температуралыкъ шкалалагъа]] байламлыды. ''Эмпириик температура'' деб сайланнган температуралыкъ шкалада ёлчеленнген температурагъа айтадыла.

''[[#Температураны термодинамикалыкъ ачыкълауу|термодинамикалыкъ температураны]]'' феноменологиялыкъ термодинамика берген ачыкълаулары аны ёлчелеуде сайланнган термометрлик халла бла бойсунуу байламы джокъду; температураны ёлчелеу биримини [[#Температураны биримлери эмда ёлчелеу шкаласы|термодинамикалыкъ температура шкалаларыны]] бирисини болушлугъу бла бередиле.

Термодинамикада аксиома болуб сынамда тамалланнган, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура бютеу системала ючюн бир джанындан чекленнген уллукъду деген ангылатыу алынады, аны бла бирге бу чекге келишген температура бютеу термодинамиклыкъ системалагъа да бирчады, ол демеклик, температураланы шкалалары ючюн [[репер нохта]] болуб хайырландырылыргъа боллукъду Бу репер нохтагъа температураны ноль магъанасын аталса, бу реперде тамалланнган шкалада температуралан хаман да бир белгилери боллукъду{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=62}}. Экинчи репер нохтагъа температураны позитив магъанасын байлаб, позитив температуралары болгъан ''абсолют температуралыкъ шкаланы'' чыгъарадыла; абсолют нолдан саналыб башланнган температурагъа ''абсолют температура'' дейдиле&lt;ref name=&quot;abstemp&quot;&gt;{{cite web|url=http://litrus.net/book/read/115273?p=26|title=Абсолютная температура|author=|work=БСЭ, 3-е изд., 1969, т. 1|publisher=|lang=ru|access-date=2015-03-27|archive-date=2015-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20150221181143/http://litrus.net/book/read/115273?p=26|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Ол себебден, абсолют нолдан саналыб башланнган термодинамикалыкъ температурагъа ''абсолют термодинамикалыкъ температура'' дейдиле (къара: [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|Кельвинни температуралылкъ шкаласы]]). Температураны абсолют нолдан санаб башлагъан эмпирик температуралыкъ шкаланы юлгюсю [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|халкъла арасы практик температуралыкъ шкалады]].

[[Цельсийни температуралыкъ шкаласы]] абсолют тюлдю.

Бир къауум авторла абсолют температура деб аны абсолют нолдан санаб башланыуун тюл, температураны ёлчелеуюне хайырландырылгъан [[Температуралыкъ шкалала|термометрлик энчиликлерини]] сайлауларыны бойсунмаулукъларына айтадыла{{sfn|Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002|с=23, 83, 86}}{{sfn|Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004|с=60}}.

== Негатив абсолют температурала ==
{{main|Негатив абсолют температура}}

Тенгауурлукълу термодинамикалыкъ абсолют температура хаманда позитивди (къара: [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала]]). Негатив температураланы (Кельвинни шкаласы бла) хайырлдандырыу айры энчиликлери болгъан тенгауурлукъсуз системаланы суратлауда таб математикалыкъ амалды&lt;ref name=&quot;otriztemp&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | title = Отрицательная температура | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1975, т. 19 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402105827/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Бу амалны магъанасы, физикалыкъ системаны къурамына киргенлени айры энчиликлери болгъан объектле тюб системагъа акъылда айырыудады, эмда алыннган [[Термодинамикалыкъ система|парциал тюб системаны]] сепарат тинтиудеди. Башха тюрлю айтылса, аламны бир объектине бири-бирлери бла къарыусуз иш бирлик этген эки неда аслам парциал тюб ситемала кючлегенча къаралады.

== Молекулалыкъ-кинетикалыкъ айгъакълау ==
[[Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теория]]да (МКТ) температура бир [[Эркинликни дараджасы (физика)|эркинликни дараджасына]] келген [[термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан, макроскопиялыкъ системаны кесекчиклени орта кинетикалыкъ энергиясыча белгиленеди. {{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot;&gt;{{статья |автор= Капица П. Л. |заглавие= Свойства жидкого гелия |ссылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM |язык= ru |издание= [[Природа (журнал)|Природа]] |тип=  |год= 1997 |том=  |номер= 12 |страницы=  |doi=  |issn=  |издательство= [[Наука (издательство)|Наука]] |archivedate= 2016-02-21 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160221034222/http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM }}&lt;/ref&gt;|... температураны ёлчеси къымылдауну кеси тюлдю, бу къымылдауну мизамсызлыгъыды. Объекни тёнгегини мизамсызлыгъын аны температуралыкъ халы белгилейди, эмда тёнгекни белгиленнген температуралыкъ халыны къымылдауну энергиясы тюл, бу къымылдауну мизамсызлыгъы бла белгиленеди эм биз хайырландырыргъа керек болгъан температуралыкъ болууланы суратлауда джангы ангыламды деген бу идея …}}
Бир атомлукъ [[Идеал газ|идеал газгъа]] температура былай джаздырылыргъа болады:
: &lt;math&gt;T = \frac{2}{3k_B}\cdot\overline{E_{kin}} = \frac{2}{3k_B}\cdot\frac{m\overline{v^2}}{2}&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;m&lt;/math&gt; — молекуланы массасыды, &lt;math&gt;k_B&lt;/math&gt; = 1,38{{e|−23}} Дж/К — [[Больцманны дайымы]]ды, &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — молекуланы терклигиди. Бу джаздырыу бла температураны МКТ чекледе физикалыкъ магъанасы кёрюнеди, алай а универсал тюлдю, нек десенг, системаланы барысы да идеал газны моделине таянмайдыла.

== Температураны статистикалыкъ физикада айгъакълауу ==
[[Статистикалыкъ физика]]да, термодинамикалыкъ къарамдача, температура энтропиясыны юсю бла системасыны энергиясыны чыгъарыууду:
: &lt;math&gt; T = \frac{\partial U}{\partial S} &lt;/math&gt;
(системада кесекчиклени сыйымы эмда саны тюрленмей эсе, энчи чыгъарыуу дайым чыгъарыугъа алмашдырылады). Статистикалыкъ физиканы чеклеринде энтропия ючюн айры белгилеу барды, ол тергеулени тындырыргъа болушады:
: &lt;math&gt;S=k_B\cdot\ln(\Omega)&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;\Omega&lt;/math&gt; — халны [[статистикалыкъ чегим]]иди — болургъа боллукъ микрохалланы (амалланы) саныды, аланы болушлукълары бла берилген энергия бла макроскопик хал &lt;math&gt;U&lt;/math&gt; къураргъа болады (бу контекстде бир-бирде &lt;math&gt;E&lt;/math&gt; хариф бла белгиленирге да болады).

Алай бла киргизилген &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; уллулукъ, термодинамикалыкъ тенгауурлукъда тюрлю-тюрлю объектлеге бирча болады. Эки объектни контактлары болса, уллуракъ &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; магъанасы болгъан энергияны башхасына берликди.

==Температураны ёлчелеу ==
{{main|Термометр}}
[[Файл:Pakkanen.jpg|thumb|upright|-17 градус кёргюзген, Цельсийни шкаласы бла тюз термометр]]
[[Термодинамика]]лыкъ температураны ёлчелер ючюн термодинамикалыкъ заты къаллай болса да бир араметри сайланады. Термодинамикалыкъ термометрни классика юлгюсюне [[газлытермометр]]ни санаргъа боллукъду, анда ёлчелеу амал дайы сыйымлы баллонда газны басымын ёлчелеуден тергеленеди. Аны тышында абсолют, радиация, таууш эмда акустика термометрле белгилидиле.

Термодинамикалыкъ термометрле бек къыйын къурамлы адырладыла, аланы джашауда хайырландырырча тюлдю. Ол себебден, ёлчелеулени асламысы практик термометрлени болушлукълары бла этиледи, ала затны къайсы болса энчилигин температура бла байлаялмагъанлары себебли, экинчи дараджалыладыла. [[Интерполяция]] функцияны алыр ючюн ала халкъла арасы температуралыкъ шкаланы [[репер нохта]]ларында градусландырылыргъа керекдиле.

Къаллай болса да объектни температурасын ёлчелер ючюн кёбюсюне температура бла байламлы къаллай болса да физикалыкъ параметрин ёлчелейдиле, сёз ючюн, газла ючюн геометриялыкъ ёлчемлени (къара: [[Дилатометр]]) — [[сыйым]] неда [[басым]], [[тауушну терклиги]], [[электрикалыкъ ётдюрюулюк]], джутууну неда таякъланыуну [[Электромагнит спектр|электромагнит спектрлары]] (юлгюге, [[пирометр]]ле эмда [[джулдуз]]ланы [[Фотосфера|фотосфералары]] бла [[Атмосфера|атмосфераларыны]] температураларын ёлчелеу).

Тюз джашауда температураны энчи адырла бла — контакт [[термометр]]ле бла ёлчелейдиле. Ол заманда термометрни тинтилген объект бла [[Идеал джылыу контакт|джылыу контактха]] келтиредиле, эмда объект бла термометрни арасында термодинамикалыкъ тенгауурлукъ болгъандан сора - температуралары бирча болгъанында, термомтерни сайланнган физикалыкъ параметрлеринде тюрлениулерине кёре обоъектни температурасыны чыгъарадыла. Термометр бла объектни арасында джылыу контакт температураланы тенгиш болууу терк болур ючюн джетерли болургъа керекди, температураны тенгиш этиуюн терклендирир ючюн термометрни [[джылыу сыйыныу]] тинтилген объектге кёре азайтадыла, кёбюсюне термометрни ёлчемин азайтыу бла этиледи. Термометрни джылыу сыйыныуун азайтыу,тинтилген объектден джылыуну аз кесегин термометрге бергени ючюн, [[ёлчелеу]]ню эсеблеринде джангылычны азайтады. Идеал термометрде ноль джылыу сыйныу барды&lt;ref&gt;{{книга|автор=Шахмаев Н. М. и др.|заглавие=Физика: Учебник для 10 класса общеобразовательных учреждений|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=[[Просвещение (издательство)|Просвещение]]|год=1996 |том= |страниц=240 |страницы=21|isbn=5090067937}}&lt;/ref&gt;.

Температураны ёлчелеу мадарла кёбюсюне Цельсийни неда Фаренгейтни салышдырыу шкалалары бла градусландырылгъандыла.

Практикада температураны ёлчелеуде дагъыда быллай термометрлени хайырландырадыла:
* [[термометр|суусун эм механикалыкъ термометрле]],
* [[термо-экеу]],
* [[къаршчыланыуну термометри]],
* [[газлы термометр]],
* [[пирометр]].
Эм кескин практикалыкъ термометрге [[Платина|платиналыкъ]] [[къаршчыланыуну термометри]] саналады&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|title=Платиновый термометр сопротивления — основной прибор МТШ-90.|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031155/http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|archive-date=2010-06-08|access-date=2010-05-05|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
Лазер таякъланыуну тамалында температураны ёлчелеу амаллада джангы ачылыула бардыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |title=Лазерная термометрия |access-date=2010-05-05 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031638/http://www.temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары ==
{{main|Температураны ёлчелеу биримлери}}
Температура системаны кесекчилерини джылыу къымылдауларын [[кинетикалыкъ энергия]]ясыны орталыкъ мардасы болгъаны себебли&lt;ref&gt;{{БРЭ|Температура}}&lt;/ref&gt;, эм тюзю аны энергетикалыкъ биримледе ёлчелеу эди ([[ЁС]] системада [[Джоуль|джоуллада]]; дагъыда къара: [[эВ]]). Бир атомлу [[идеал газ]]да температура бла кесекчилерини салышдырыуларын тамал алыб {{math|''E''&lt;sub&gt;кин&lt;/sub&gt; {{=}} {{frac|3|2}}''kТ''}}&lt;ref name=&quot;ФЭ5&quot; &gt;{{книга |автор= |часть=Электронвольт |ссылка часть= http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4671.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1998 |том=5. Стробоскопические приборы — Яркость |страницы=545 |страниц=760 |серия= |isbn=5-85270-101-7 |тираж=}}&lt;/ref&gt;. Температура биримледе {{nobr|1 эВ}} бла {{nobr|11 604,518 12 [[кельвин|К]]}} бири-бирин тутадыла&lt;ref name=&quot;CODATA allascii&quot;&gt;http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt {{Wayback|url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt |date=20131208020310 }} Fundamental Physical Constants — Complete Listing&lt;/ref&gt; (къара [[Больцманны дайымы]])&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |title=Conversion factors for energy equivalents |access-date=2021-02-17 |archive-date=2021-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210126060258/https://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Алай а температураны ёлчелеу молекулалы-кинетикалыкъ теорияны чыгъыуундан иги алгъа башланнганы себебли, бютеу практикалы шкалала температураны шартлы биримледе — градуслада ёлчелейдиле.

=== Абсолют температура. Кельвинни температураларыны шкаласы ===
{{main|Кельвин}}
[[Термодинамикалыкъ температура]] ангыламны [[Томсон, Уильям (лорд Кельвин)|У. Томсон (Кельвин)]] киргизгени ючюн абсолют температураны шкаласы Кельвинни шкаласы неда термодинамикалыкъ температура шкала атны джюрютеди. Абсолют температураны бирими — [[кельвин]]ди (К).

Температураны абсолют шкаласы деб, температураны баш халыны тюб мардасыны ёлчеси — [[Температураны абсолют нолу|абсолют ноль]] болгъаны ючюн айтылады, ол демеклик затдан джылыу энергия алыналмазлыкъ болургъа болгъан эм тюб температурады.

Абсолют ноль 0 K деб белгиленеди, ол −273,15&amp;nbsp;°C эм −459,67&amp;nbsp;°F бла тенгди.

Кельвинни температураларыны шкаласы санауну абсолют нолдан башланнган шкалады.

Турмушда хайырландырылгъан температуралыкъ шкалала, сёз ючюн, [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], неда [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] шкаласы (асламысында [[АБШ]]-да хайырланыуда болгъан), — абсолют тюлдюле эмда температура суузну бузлауундан энишге тюшген шартлада экспериментле этерге табсыздыла, ол себебден температураны негатив санла бла берирге керек болады. Быллай джумушла ючюн температураланы абсолют шкалалары киргизилгендиле.

Аланы бирине [[Ранкинни градусу|Ранкинни шкаласы]], башхасына да — абсолют термодинамикалыкъ шкала (Кельвинни шкаласы) дейдиле; аланы болушлукълары бла ёлчеленнген температура, Ранкинни градуслары (°Ra) неда [[кельвин]]ле (К) белгиленедиле. Эки шкала да абсолют ноль температурадан башланадыла. Башхалыкълары, Кельвини шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Цельсийни шкаласыны бёлюнюуюне тенгди, Ранкинни шкаласыны бёлюнюуюню багъасы уа Фаренгейтни шкаласыныкъы бла тенгди. Стандарт атмосфералыкъ басымда сууну бузлау температурасы 273,15 K, 0&amp;nbsp;°C, 32&amp;nbsp;°F тенгди.


=== Цельсийни шкаласы ===
{{main|Цельсийни градусу}}
Техникада, медицинада, метеорологияда эм турмушда температураны ёлчелеу биримге [[Цельсийни градусу|Цельсийни шкаласы]] хайырландырылады. Бусагъатда ЁС системада Цельсийни термодинамикалыкъ шкаласыны Кельвинни шкаласыны юсю бла айгъакълайдыла&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;/&gt;: t(°С) = Т(К) — 273,15 (кескин), ол демеклик Цельсийни шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Кельвинни шкаласыны бир бёлюнюуюню багъасына тенгди. Цельсийни шкаласы бла сууну ючлю нохтасыны температурасы джууукъ 0,008&amp;nbsp;°C тенгди,&lt;ref name=&quot;СПАУ_л11&quot;&gt;{{cite web
 |url         = http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |title       = Критическая точка. Свойства вещества в критическом состоянии. Тройная точка. Фазовые переходы II рода. Методы получения низких температур.
 |author      = Д. А. Паршин, Г. Г. Зегря
 |work        = Статистическая термодинамика. Лекция 11
 |publisher   = Санкт-Петербургский академический университет
 |accessdate  = 2011-06-02
 |lang        = ru
 |deadlink    = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20121203165821/http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |archivedate = 2012-12-03
}}&lt;/ref&gt; эмда, ол себебден, 1 атм басыда сууну бузлау нохтасы 0&amp;nbsp;°C бек джууукъду. Цельсийни аллында экинчи репер нохта болуб сайланнган 100&amp;nbsp;°C тенг болгъан сууну къайнау нохтасы репер статусун тас этгенди. Бусагъатдагъы оюмлагъа кёре сууну норма атмосфералыкъ басымда Цельсийни термодинамикалыкъ шкалада къайнау температурасы джууукъ 99,975&amp;nbsp;°C чакълы болады. [[Джер]] юсюнде сууну эмда аны халларыны бек джайылгъаны эмда бек магъаналы болгъаны ючюн, Цельсийни шкаласы практика джанындан бек таб болады. Бу шкала бла ноль, атмосфералыкъ сууну бузлауу бла байламлы болгъаны ючюн, [[метеорология]]да айры магъанасы болгъан нохтады. Шкаланы [[Цельсий, Андерс|Андерс Цельсий]] 1742 джылда теджегенди.

=== Фаренгейтни шкаласы ===
{{main|Фаренгейтни градусу}}
Ингилизде, артыкъсыз да АБШ-да Фаренгейтни шкаласы хайырландырылады. Цельсийни ноль градусу — Фаренгейтни 32 градусу болады, Цельсийни 100 градусуа — Фаренгейтни 212 градусуду.

Бусагъатда Фаренгейтни шкаласыны бу ачыкълауу джюрюйдю: бу 1 градусу (1&amp;nbsp;°F) атмосфералыкъ басымда сууну къайнауу бла бузну эриуюню алымыны 1/180 тенг болгъан температуралыкъ шкалады, бузну эриу нохтасыны температурасы уа +32&amp;nbsp;°F. Фаренгейтни шкаласы бла температура Цельсийни шкаласыны температурасы бла байламлыды (t °С) салышдырыуу t °С = 5/9 (t °F — 32), t °F = 9/5 t °С + 32. Г. Фаренгейт 1724 джылда теджегенди.

=== Реомюрню шкаласы ===
{{main|Реомюрню градусу}}
Спиртли термометрни чыгъаргъан [[Реомюр, Рене Антуан|Р. А. Реомюр]] [[1730 джыл]]да бу шкаланы теджегенди. 

Битрими —Реомюрню градусуду (°Ré), 1 °Ré, тамал нохталаны — бузну эриу (0 °Ré) эм сууну къайнау (80 °Ré) температураларыны арасындагъы темпереатуралыкъ интервалны 1/80 тенгди.

1 °Ré = 1,25&amp;nbsp;°C.

Бусагъатда хайырланыудан чыкъгъанды, эм кёб заманны, авторуну джуртунда, [[Франция]]да джюрютюуде болгъанды.

=== Абсолют нолда джылыу къымылдауну энергиясы ===
Материя суууса, джылыу энергияны кёб шекеллери эмда ала бла байламлы эффектле биргелерине уллулукъларын азайтадыла. Зат азыракъ мизамланнган халдан, кёбюрек мизамланнган халгъа кёчеди.
{{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot; /&gt;|… абсолют нолну бусагъатдагъы ангыламы, абсолют рахатлыкъы ангыламына келмейди, тамам да терсине, абсолют нолда къымылдау болургъа боллукъду — эмда ол барды, алай а бу толу мизамны халыды …}}

Газ суусуннга бурулады эмда артдан къаты зат болуб кристаллашады (гелий абсолют нолда, атмосфералыкъ басымда суусун халда къалады). Атомла бла молекулаланы къымылдаулары акъыртынлашады, аланы кинетикалыкъ энергиялары азаяды. Азыракъ амплитудасы бла чайкъалгъан кристалл чалдышны атомларында электронланы джайылыууну азайгъаны себебли, металланы асламысыны [[Электрикалыкъ къаршчыланыу|къаршчыланыуу]] азаяды. Алай бла, абсолют нолда да ётдюрюуню [[электрон]]лары атомланы арасында [[Энрико Ферми|Фермини]] теркгили бла джюрюудюле (10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt; м/с).

Затны кесекчилерини минимум къымылдаулары болгъан эмда ол къымылдау къуру [[Квант механика|квантмеханикалыкъ]] къымылдауну болушлугъу бла ишлеген температура — абсолют нолну температурасыды (Т = 0К).

Абсолют нолну температурасына джетерча тюлдю. Эм гитче температура (450±80){{e|−12}}К [[Натрий]]ни атомларыны [[Бозени-Эйнштейнни конденсаты]]н  [[2003|2003 дж.]] [[Массачусетс технология институт|МТИ-ден]] тинтиучюле табхандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|title=Bose-Einstein condensates break temperature record|date=2003-09-12|lang=en|author=Belle Dumé|publisher=Physics World|archiveurl=https://www.webcitation.org/6INAuUZfs?url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|archivedate=2013-07-25|access-date=2013-07-24|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. [[Джылыу таякъланыу]]ну башы [[Толкъунну узунлугъу|толкъунланы узунлугъуну]] бёлгесинде 6400 км, неда Джерни радиусу чакълы бирдеди.

=== Температура эмда таякъланыу ===
Объетни чачхан энергиясы температурасыны тёртюнчю дараджасына пропорциялыды. Сёзге, 300 К болса, квадрат метр юсден 450 [[ватт]] энергия чачылады. Бу джорукъ бла джер юсюню кече тёгерегиндеги хауадан сууугъаны ангылашынады. [[Абсолют къара объект]]ни таякъланыу энергиясын [[Стефананы — Больцманны закону]] суратлайды.

== Тюрлю-тюрлю шкалаладан кёчюуле ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Баш шкалаланы арасында температура тергеуню кёчюрюу
|-
! Шкала
! Шартлы белгилеую
! [[Цельсийни градусу|Цельсийден]] (°C)
! Цельсийге
|-
|[[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
|(°F)
|[°F] = [°C] × 9⁄5 + 32
|[°C] = ([°F] − 32) × 5⁄9
|-
|[[Кельвин]]
|(K)
|[K] = [°C] + 273,15
|[°C] = [K] − 273,15
|-
|[[Ранкинни градусу|Ранкин]] (Rankin)
|(°R)
|[°R] = ([°C] + 273,15) × 9⁄5
|[°C] = ([°R] − 491,67) × 5⁄9
|-
|[[Делилни градусу|Делиль]] (Delisle)
|(°Д или °De)
|[°De] = (100 − [°C]) × 3⁄2
|[°C] = 100 − [°De] × 2⁄3
|-
|[[Ньютонну шкаласы|Ньютон]] (Newton)
|(°N)
|[°N] = [°C] × 33⁄100
|[°C] = [°N] × 100⁄33
|-
|[[Реомюрню градусу|Реомюр]] (Réaumur)
|(°Re, °Ré, °R)
|[°Ré] = [°C] × 4⁄5
|[°C] = [°Ré] × 5⁄4
|-
|[[Рёмерни градусу|Рёмер]] (Rømer)
|(°Rø)
|[°Rø] = [°C] × 21⁄40 + 7,5
|[°C] = ([°Rø] − 7,5) × 40⁄21
|}

== Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу
! Описание
! [[Кельвин]]
! [[Цельсийни градусу|Цельсий]]
! [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
! [[Ранкинни градусу|Ранкин]]
! [[Делилни градусу|Делиль]]
! [[Ньютонну шкаласы|Ньютон]]
! [[Реомюрню градусу|Реомюр]]
! [[Рёмерни градусу|Рёмер]]
|-
| [[Абсолют ноль]]
| 0
|−273,15
|−459,67
| 0
| 559,725
|−90,14
|−218,52
|−135,90
|-
| Фаренгейтни къатышмасыны эриу температурасы ([[Хант туз|туз]], [[буз]] эм [[аммонийни хлориди]])&lt;ref&gt;{{БРЭ|статья=Фаренгейта шкала |ссылка=https://old.bigenc.ru/physics/text/4706192 |автор= |том= |страницы= |ref= |архив= https://web.archive.org/web/20220615160522/https://bigenc.ru/physics/text/4706192|архив дата= 2022-06-15}}&lt;/ref&gt;
| 255,37
|−17,78
| 0
| 459,67
| 176,67
|−5,87
|−14,22
|−1,83
|-
| Сууну бузлау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 273,15
| 0
| 32
| 491,67
| 150
| 0
| 0
| 7,5
|-
| Адам тёнгекни орта температурасы¹
| 309,75
| 36,6
| 98,2
| 557,9
| 94,5
| 12,21
| 29,6
| 26,925
|-
| Сууну къайнау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 373,15
| 100
| 212
| 671,67
| 0
| 33
| 80
| 60
|-
| [[Титан (элемент)|Титанны]] эриую
| 1941
| 1668
| 3034
| 3494
|−2352
| 550
| 1334
| 883
|-
| Кюн²
| 5800
| 5526
| 9980
| 10440
|−8140
| 1823
| 4421
| 2909
|}

¹ Адам тёнгекни нормада температурасы — +36,6&amp;nbsp;°C ±0,7&amp;nbsp;°C, неда +98,2&amp;nbsp;°F ±1,3&amp;nbsp;°F. Кёбюсюне берилген +98,6&amp;nbsp;°F магъана — Фаренгейтни шкаласына XIX ёмюрде Германияда +37&amp;nbsp;°C кескин бурулуууду. Алай а бу магъана адамны санларыны тюрлю-тюрлю температуралары болгъаны себебли, адам тёнгекни норма температурасыны диапазонуна кирмейди. &lt;ref&gt;[http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml О различных измерениях температуры тела] {{Wayback|url=http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml |date=20100926162224 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

² Бу таблицада берилген бир къауум магъана тёгереклениб берилгенди. Сёз ючюн, Кюнню юсюню температурасын 5800 кельвин джууукъда болады. Алай а башха температуралыкъ шкалала ючюн бу 5800 келвинни кеслерине ''кескин'' бурадыла.

== Фазалыкъ кёчюулени суратлаулары ==
Тюрлю-тюрлю затланы [[Фазалыкъ кёчюу]]лерини нохталары ючюн температураны бу магъаналарын хайырландырадыла:
* [[Эриуню температурасы]]
* [[Къайнауну температурасы]]
* [[Ючлю нохта]]
* [[Дебайны температурасы]] (Танытыу температура)
* [[Кюрини нохтасы|Кюрини температурасы]]
* [[Неелни нохтасы|Неелни температурасы]]

== Психология восприятия ==
Как показывают результаты многочисленных экспериментов, ощущение холода или тепла зависит не только от температуры и влажности окружающей среды, но и от настроения. Так, если испытуемый чувствует себя одиноким, например, находится в помещении с людьми, которые не разделяют его взглядов или ценностей, или просто находится далеко от других людей, то для него комната становится холоднее, и наоборот{{sfn| Тальма Лобель |2014|с= 24}}.

== Тамаша фактла ==
{{trivia|дата=21 апреля 2021}}
* Адам джараталгъан эм мийик температура ~ 10{{e|12}} К (бу [[Алам]]ны джаратылгъаныны биринчи секундларында температурасы бла тенглешдиричады) быллай температура [[2010 джыл]]да къоргъашинни ионларыны джарыкълыкъ теркликге дери терклешдирилиб, бир-бирлерине уруулары была болгъанды. Эксперимент [[Уллу адрон коллайдер]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |title=BBC News — Large Hadron Collider (LHC) generates a 'mini-Big Bang' |access-date=2010-11-15 |archive-date=2010-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101115225212/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* Теорияда болургъа боллукъ эм мийик температура — [[планкчы температура]]ды. Бусагъатдагъы физикалыкъ къарамлагъа кёре андан мийик температура болургъа боллукъ тюлдю, нек десенг, быллай температурагъа дери къыздырылгъан системагъа къошакъ энергия бериу, кесекчиклени теркликлерин кёбейтмейди, амма бир-бирине урууда джангы кесечкилени джаратады, алай бла системада кесекчиклени санлары ёседи, ол а уа системаны массасыны ёсюуюне чурум болады. Бу температура физикалыкъ вакуумуну '''къайнау''' температурасыды дерге боллукъду. Джууукъ 1,41679(11){{e|32}} K чакълы бирди (джууукъ 142 [[нониллион]] K).
* [[Кюнню ядросу]]ну температурасы {{num|15000000|K}} тёгерекдеди.
* 1995 джылда АБШ-дан [[Корнелл, Эрик Аллин|Эрик Корнелл]] бла [[Виман, Карл|Карл Виман]] келишдиралгъан эм гитче температурада, [[Рубидий|рубидийни]] атомларындан [[Бозени-Эйнштейнни конденсатын]] чыгъаралгъандыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |title=Всё про всё. Рекорды температуры |access-date=2009-12-16 |archive-date=2013-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925124850/http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |title=Чудеса науки |access-date=2009-12-16 |archive-date=2012-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121201130137/http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. Температура [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолдан]] келвинни 170 миллиардлыкъ юлюшюне аслам болгъанды (1,7{{e|−7 }} K).
* Экспермиентде алыналгъан эм гитче температураны Стендфорд университетде бир къауум баджаргъанды, ала  50 пикокельвиннге дери тюшюралгъандыла (5{{e|−11 }} K)&lt;ref&gt;{{cite web  |url=https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |title=Where is the coldest experiment on Earth?  |lang=en  |access-date=2020-02-23  |archive-date=2020-02-23  |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223133917/https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |deadlink=no  }}&lt;/ref&gt;.
* Джер юсюнден рекордлу гитче температура −89,2 °С совет континент ичи илму станция Востокда болгъанды, Антарктида (мийиклиги тенгиз дараджадан 3488 м ) 21 июль [[1983 джыл]]а&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|title=Самая низкая температура на поверхности Земли|publisher=National Geographic Россия|accessdate=2013-12-09|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131213010435/http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|archivedate=2013-12-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |title=World: Lowest Temperature |publisher=Arizona State University |accessdate=2013-12-09 |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100616025722/http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |archivedate=2010-06-16 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. 2018 джылны июнунда Антарктидада джангы рекорд −98 °С регистрация болгъанды деген хапар да джайылгъанды&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |title=Учёные зафиксировали в Антарктиде самую низкую температуру на планете |access-date=2018-06-27 |archive-date=2018-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180627202850/https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* 2013 джылны 9 декабрында Американ геофизика бирликни конференциясында американ тинтиучюлени къаууму 2010 джылны 10 августунда Антарктиданы бир нохтасында температура −135,8&amp;nbsp;°F (−93,2 °С) дери тюшгенин белгилегендиле. Бу информацияны НАСА-ны саттелит картларындан оюмлагъандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|title=NASA-USGS Landsat 8 Satellite Pinpoints Coldest Spots on Earth|publisher=[[NASA]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20131212221824/http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Билдириуню этген Т. Скамбосну оюмуна кёре ({{lang-en|Ted Scambos}}) алыннган магъана, [[термометр]]ни болушлугъу бла болмай, саттелит ёлчелеулени эсебинде болгъаны ючюн, рекорд болуб регистрация этиллик тюлдю&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|title=Antarctica sets low temperature record of -135.8 degrees|publisher=[[FoxNews]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211145336/http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
* Рекордлу мийик температура джер юсюню джууугъунда +56,7 ˚C болуб, 1913 джылны 10 июлунда Гринленд ранчода белгиленнгенди ([[Ёлюм ёзен]] [[Калифорния]] штат, АБШ)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|title=Старый температурный рекорд оспорен|publisher=Компьюлента|accessdate=2013-11-30|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203012044/http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|archivedate=2013-12-03|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |title= Press Release No. 956 |publisher= World Meteorological Organizayion |accessdate= 2013-11-30 |lang= en |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160406053728/http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |archivedate= 2016-04-06 |deadlink= yes }}&lt;/ref&gt;.
* [[Баш ёсюмлюкле]]ни урлукълары −269&amp;nbsp;°C дери сууутулсала да артдан ёсер мадарларын сакълайдыла&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|автор={{nobr|Imshenetsky A. A.}}|заглавие=Foundations of Space Biology and Medicine|год=1975|часть=Biological effects of extreme environment conditions|язык=en|место=Washington, D. C.|издательство=Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration|pages=277|volume=1. Space as a habitat|access-date=2024-08-12|archive-date=2024-08-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240812180709/https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|url-status=live}}&lt;/ref&gt;.

== См. также ==
{{кол|2}}
* [[Отрицательная абсолютная температура]]
* [[Цветовая температура]]
* [[Яркостная температура]]
* [[Антенная температура]]
* [[Тепловой насос]]
* [[Виртуальная температура]]
* [[Температура воздуха]]
* [[Температура тела]]
{{конец кол}}

== Примечания ==
{{примечания|2}}

== Литература ==
{{refbegin|2}}
* {{книга|автор=Callen H. B.|заглавие=Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|ссылка= |язык=en |издание=2nd ed|место=N. Y. e. a.|издательство=John Wiley|год=1986|том= |allpages= XVI + 493|серия= |isbn=0471862568, 9780471862567 |ref=Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986}}
* {{статья|автор=Falk G., Jung H.|заглавие=Axiomatik der Thermodynamik|ссылка= |язык=de|издание=Flügge S. (ed.). Encyclopedia of Physics / Flügge S. (Hrsg.). Handbuch der Physik|издательство=Springer-Verlag|год=1959|volume=III/2. Principles of Thermodynamics and Statistics / Band III/2. Prinzipien der Thermodynamik und Statistik, S. 119–175|номер= |с= |doi= |ref=Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959}}
* {{книга|автор=Guggenheim E. A.|заглавие=Thermodynamics: An Advanced Treatment for Chemists and Physicists|ссылка= |язык= |издание=8th ed|место=Amsterdam|издательство=North-Holland|год=1986|том= |allpages=XXIV + 390|серия= |isbn=0444869514, 9780444869517 |ref=Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986}}
* {{книга|автор=Jou D., Casas-Vázquez J., Lebon G.|заглавие=Extended Irreversible Thermodynamics|ссылка= |язык=en|издание=4th ed|место=N. Y.—Dordrecht—Heidelberg—London|издательство=Springer|год=2010|том= |allpages=XVIII + 483 |серия= |isbn=978-90-481-3073-3|doi=10.1007/978-90-481-3074-0|ref=Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010}}
* {{книга|автор=Tisza Laszlo.|заглавие=Generalized Thermodynamics|ответственный= |издание= |место=Cambridge (Massachusetts) — London (England)|издательство=The M.I.T. Press|год=1966|том= |allpages=XI + 384 |серия= |isbn= |ref=Tisza L., Generalized Thermodynamics|1966}}
* {{книга|автор=Базаров И. П.|заглавие=Термодинамика|издание=5-е изд|место=СПб.—М.—Краснодар|издательство=Лань|год=2010|том= |страниц=384|серия=Учебники для вузов. Специальная литература|isbn=978-5-8114-1003-3|ref=Базаров И. П., Термодинамика|2010}}
* {{книга|автор =Белоконь Н. И.|заглавие =Основные принципы термодинамики|издание= |место =М.|издательство =Недра|год =1968|том= |страниц =112|серия= |isbn= |ref =Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики}}
* {{статья|автор=Борн М.|заглавие=Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=223—256 |doi= |ref=Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики}}
* {{книга|автор=Вукалович М. П., Новиков И. И.|заглавие=Термодинамика|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Машиностроение|год=1972|том= |страниц=671|серия= |isbn= |ref=Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972}}
* {{книга|автор=Гиббс Дж. В.|заглавие=Термодинамика. Статистическая механика|ответственный=Отв. ред. Д. Н. Зубарев|издание= |место=М.|издательство=Наука|год=1982|том= |страниц=584|серия=Классики науки|isbn= |ref=Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=Алма-Ата|издательство=Изд-во АН КазССР|год=1947|том= |страниц=106|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1947}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Энергоатомиздат|год=1986|том= |страниц=384|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}
* {{книга|автор=Дьярмати И.|заглавие=Неравновесная термодинамика. Теория поля и вариационные принципы|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1974|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974}}
* {{книга|автор =Жилин П. А.|заглавие =Рациональная механика сплошных сред|ответственный= |издание=2-е изд|место=СПб.|издательство =Изд-во Политехн. ун-та|год =2012|том= |страниц =584|серия= |isbn =978-5-7422-3248-3|ref=Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012}}
* {{книга|автор=Залевски К.|заглавие=Феноменологическая и статистическая термодинамика: Краткий курс лекций|ответственный=Пер. с польск. под. ред. Л. А. Серафимова|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1973|том= |страниц=168|серия= |isbn= |ref=Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973}}
* {{книга|автор=Зоммерфельд А.|заглавие=Термодинамика и статистическая физика|ответственный=Пер. с нем.|издание= |место=М.|издательство=Изд-во иностр. лит-ры|год=1955|том= |страниц=480|серия= |isbn= |ref=Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955}}
* {{статья|автор=Каратеодори К.|заглавие=Об основах термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=3—22 |doi= |ref=Каратеодори К., Об основах термодинамики}}
* {{статья|автор=Клаузиус Р.|заглавие=Механическая теория тепла|ссылка= |язык=ru|издание=Второе начало термодинамики|издательство=М.—Л.: Гостехиздат|год=1934|volume= |номер= |страницы=70—158 |doi= |ref=Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}
* {{книга|автор=Кубо Р.|заглавие=Термодинамика|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1970|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Кубо Р., Термодинамика|1970}}
* {{книга|автор=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М.|заглавие=Статистическая физика. Часть 1|ответственный= |издание=5-е изд|место=М.|издательство=Физматлит|год=2002|страниц=616|серия=Теоретическая физика в 10 томах. Том 5|том= |isbn=5-9221-0054-8|ref=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М., Статистическая физика. Часть 1|2002}}
* {{книга|автор=Леонова В. Ф.|заглавие=Термодинамика|издательство=Высшая школа|год=1968|место=М|страниц=159|ref=Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}}
* {{статья|автор=Поулз Д. |заглавие=Отрицательные абсолютные температуры и температуры во вращающихся системах координат |ссылка= |язык=ru |издание=[[Успехи физических наук]] |издательство=[[Физический институт имени П. Н. Лебедева РАН|Российская академия наук]] |год=1964 |volume=84 |номер=4 |страницы=693—713 |doi= |ref=Поулз Д., Отрицательные абсолютные температуры |1964 }}
* {{книга|автор=Пригожин И., Кондепуди Д.|заглавие=Современная термодинамика. От тепловых двигателей до диссипативных структур |ответственный = Пер. с англ|издание= |место=М.|издательство=Мир |год=2002 |том= |страниц=462 |серия= |isbn= |ref=Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002}}
* {{книга|автор = Рудой Ю. Г. |заглавие = Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики |издание = |место= М. — Ижевск |издательство = Институт компьютерных исследований |год =2013 |том= |страниц = 368 |серия= |isbn= 978-5-4344-0159-3 |ref = Рудой Ю. Г., Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики | 2013}}
* {{книга
 | автор = Сивухин Д. В. 
 | заглавие = Термодинамика и молекулярная физика
 | место = Москва
 | издательство = «Наука»
 | год = 1990
 | ссылка = 
}}
* {{книга|автор =Сорокин В. С.|заглавие =Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|издание = |место =М.|издательство =ФИЗМАТЛИТ|год =2004|том= |страниц =174|серия= |isbn =5-9221-0507-8|ref=Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004}}
* {{книга
 | автор = Спасский Б. И. 
 | заглавие = История физики Ч.I
 | место = Москва
 | издательство = «Высшая школа»
 | год = 1977
 | ссылка = http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T1_1.djvu
}}
* {{книга|автор= Тальма Лобель|заглавие= Теплая чашка в холодный день: Как физические ощущения влияют на наши решения|оригинал= Sensation The New Science of Physical Intelligence|издательство= [[Альпина Паблишер]]|год= 2014|место = М.|серия= |страниц= 259
|isbn= 978-5-9614-4698-2|ref= Тальма Лобель}}
* {{статья|автор=Трусделл К.|заглавие=Термодинамика для начинающих|ссылка= |язык=ru|издание=Механика. Периодический сборник переводов иностранных статей|издательство=М.: Мир|год=1970|volume= |номер=3 (121), с. 116—128|с= |doi= |ref=Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970}}
* {{книга|заглавие=Физика. Большой энциклопедический словарь|ответственный=Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|издание= |место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]]|год=1998|том= |страниц=944|серия= |isbn=5-85270-306-0|ref=Физика. Большой энциклопедический словарь|1998}}
{{refend}}

== Ссылки ==
{{Навигация
|Викисловарь = температура
}}
*[https://earth.nullschool.net/#current/wind/surface/level/overlay=temp/winkel3 Current map of global surface temperatures]{{ref-en}}
* {{статья |заглавие=Cooling molecules the optoelectric way |ссылка=http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archiveurl=http://arquivo.pt/wayback/20160515074555/http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archivedate=2016-05-15 |издание=[[Physics Today]] |том=66 |номер=1 |страницы=12—14 |doi=10.1063/pt.3.1840 |bibcode=2013PhT....66a..12M |язык=en |автор=Miller, J. |год=2013 |тип=magazine }}

{{ВС}}
{{Температурные шкалы}}

[[Категория:Температура|*]]</text>
      <sha1>9e6vtm0il798xzbwr5iabbc8i1cqds4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118351</id>
      <parentid>118350</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T17:50:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>/* См. также */</comment>
      <origin>118351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93854" sha1="dgpo73pgrhiu1pytcof2f3oun610lw4" xml:space="preserve">{{Физикалыкъ уллулукъ|Аты=Температура|Символ=&lt;math&gt;\ T&lt;/math&gt;, &lt;math&gt;\ \Theta&lt;/math&gt;|Ёлчемлик=Θ|ЁС=[[Кельвин|К]]|СГС=К}}

'''Температу́ра''' {{lang-la|temperatura}} — ''керегича къатышыдырылгъан, норма хал'') — [[Скаляр уллулукъ|скаляр]] [[физикалыкъ уллулукъ]]ду, [[термодинамикалыкъ система]]ны ышанлайды эмда санлы джаны бла затланы [[къыздырыу]] ангыламын кёргюзеди.

Джаны болгъанла джылыуну эмда сууукъну сезим органлары бла ангыларгъа боладыла. Алай а температураны кескин белгилеую, температураны объектив, ёлчелеу адырланы болушлугъу бла ёлчеленирин даулайды. Аллай адырлагъа [[термометр]]ле дейдиле эмда аны бла ''[[Эмпирик билгиле|эмпирик температураны]]'' ёлчелейдиле. Температураны эмпирик шкаласында [[репер нохтала]] салынадыла эмда аланы араларында бёлюнюулени санлары белгиленедиле — алай бла бусагъатда хайырландырылгъан [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] эмда башха шкалала къурулгъандыла. [[Кельвин]]леде ёлчеленнген ''абсолют температура'' биришер репер нохта бла киргизиледи&lt;ref&gt;Репер нохта этиб 1954-чю джылда баргъан 10-чу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференция]] сууну ючлю нохтасын алгъанды эмда аннга 273,16 К температураны белгилегенди.&lt;/ref&gt; табигъатда температураны минимум къыйыр магъанасы болгъаны ючюн — [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолду]]. Температураны огъары магъанасы [[планкчы температура]] бла чекленибди.

Система джылыу тенгауурлукъда болса, аны хар кесегини температурасы да бирчады. Алай болмаса, системада бегирек джылытлгъан кесегинден энергия азыракъ джылытылгъан кесегине бериледи, алай бла системада температураны тюзетиледи, эмда температураны системада джайылыууну юсюнден неда температураланы [[скаляр къыр]]ыны юсюнден айтылады. [[Термодинамика]]да температура — интенсив [[Термодинамикалыкъ уллулукъла|термодинамикалыкъ уллулукъду]].

Термодинамикалыкъны тышында, физиканы башха бёлмелеринде температураны башха ачыкълаулары киргизиледиле. Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теорияда, температура системаны кесекчиклерини орта кинетикалыкъ энергиясына пропорциялыды. Температура, энергияны дараджаларында бёлюнюуюн ([[Максвеллни — Больцманны статистикасы]]на къара), кесекчиклени теркликге кёре бёлюнюуюн ([[Максвеллни бёлюнюую]]), затны ионизациясыны дараджасын ([[Саханы тенглендириу]]), таякъланыуну спектр тыкълыгъын ([[Планкны формуласы]]на къара), таякъланыуну толу сыйым тыкълыгъын ([[Стефанны-Больцманны закону]]на къара) э. а. к. белгилейди. Больцманны бёлюнюуюне параметр болуб кирген температураны къозгъалыуну температурасы деб да айтадыла, Максвеллни бёлюнюуюне кинетикалыкъ температура дейдиле, Саханы формуласындагъыгъа уа — ионизацияландырыу температура деб айтылады, Стефанны — Больцманны законунда — радиацялыкъ температура атны бередиле. Термодинамикалыкъ тебмеу турууда бютеу бу параметрле бири-бирлерине тенгдиле, эмда аланы ортакъ атлары системаны температурасы болады&lt;ref&gt;{{книга
 |заглавие      = Физика. Большой энциклопедический словарь 
 |ответственный = Гл. ред. А. М. Прохоров 
 |место         = {{М}}
 |издательство  = Большая Российская энциклопедия
 |год           = 1998 
 |страниц       = 944
 |страницы      = 741
}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:MonthlyMeanT.gif|thumb|right|Джер юсюню 1961-чи джылдан 1990-чы джылгъа дери орта айлыкъ температуралары]]
[[Файл:Annual Average Temperature Map.jpg|thumb|right|300px|Бютеу дунияда орта джыллыкъ температура]]
[[Файл:Thermally Agitated Molecule.gif|upright=1.25|thumb|right|200px|Акъны альфа-спиралыны сегментини джылыу чайкъалыулары: чайкъалыуланы [[амплитуда]]сы температураны кёлтюрюлюую бла ёседи.]]
[[Физикалыкъ уллулукъланы системасы#Юлгюле|Уллулукъланы халкъла арасы системасында]] ({{lang-en|International System of Quantities}}, ISQ) термодинамикалыкъ температура физикалыкъ уллулукъланы системасыны джети тамал уллулугъуну бириси болуб сайланнганды. Уллулукъланы халкъла арасы системасыны тамалында къурулгъан [[ЁС|Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС)]] бу температураны бирими — [[кельвин]] — джети [[ЁС-ни тамал биримлери]]ни бирисиди&lt;ref&gt;[http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ The SI brochure] {{Wayback|url=http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ |date=20060426033320 }} ЁС-ни суратлауу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]ну сайтында&lt;/ref&gt;. ЁС системада  эмда джашауда аны тышында [[Цельсий, Андерс|Цельсийни]] температурасы да хайырландырылады, аны биримине [[Цельсийни градусу]]саналады (°С), ол ёлчеми бла кельвиннге тенгди&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;&gt;{{Cite web |url=http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |title=ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин. |access-date=2018-12-03 |archive-date=2018-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180920121941/http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;. Ол таблыкъ этеди, не ючюн десенг Джер юсюндеги бютеу климатлыкъ процессле эмда джанлы табигъатда процессле от −50 до +50 °С диапазонну ичинде барадыла.

== Температура локал параметр халда. Температуралыкъ къыр ==
[[Конденсацияланнган халны физикасы]] температураны локал макроскоплукъ тюрленме кибик кёреди, ол демеклик, бир халлы болмагъан тёгерегини ёлчемине кёре къыйырсыз аз болгъан эмда бу тёгерегини кесекчиклени ёлчемлерине кёре (атомланы, ионланы, молекулаланы э. а. к.) къыйырсыз уллу болгъан, акъылда континуумну белгиленнген бёлгесини (элементар сыйым) кёргюзген уллулукъну {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=84}}. Температураны магъанасы нохтадан нохтагъа тюрленирге болады (бир элементар сыйымдан башхагъа); температураны аламда джайылыуу бусагъатда температураны [[Скаляр къыр|скаляр къыры]] бла белгиленеди (''температуралыкъ къыр'')&lt;ref name=&quot;temppole&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | title = Температурное поле | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1976, т. 25 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402115943/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Температуралыкъ къыр стационарсыз (заманда тюрленнген), неда заманнга бойсунмагъан стационар болургъа болады. Бютеу нохтасында да бирча температура магъаналары болгъан тёгерекдегиге термик бир халлы дейдиле. Математика джанындан температуралыкъ къырны &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; температураны алам координатлагъа эмда заманнга бойсунуууну тенглендириую бла суратлайдыла   (бир-бирде бу къарауну бир неда эки координат бла чеклендиредиле). Термик бир халлы системалагъа &lt;math&gt;\mathrm{grad}\, T =0. &lt;/math&gt;

== Термодинамикалыкъ ачыкълау ==

=== Термодинамикалыкъ къарамны тарихи ===
«Температура» сёз адамланы бегирек джылыннган объектледе энчи затны  — [[калориялыкъ]]ны кёбюрек, азыракъ джылыннганда эсе уа аз болгъанына ийнаннган заманлада чыкъгъанды&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Татьяна Данина|заглавие=Механика тел|ссылка=https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=163|isbn=9785457547490|archive-date=2018-04-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426144836/https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE#v=onepage&amp;q=теплород&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;.

[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ|Тенгауурлукъ халда]] температура системаны бютеу макроскопик кесеклеринде да бирча магъананы тутады. Системада эки объектни бирча температурасы бар эсе, аланы арасында кесекчиклени [[кинетикалыкъ энергия]]сыны бериую болмайды ([[джылыу]]ну). Температураланы башхалыкълары бар эсе, джылыу, температурасы уллуракъ болгъан объектден гитчерек болгъаннга кёчеди.

Дагъыда, температура, джанлы согъуу джылыуну бергенине неда алгъанына байламлы «джылыу» бла «сууукъ» субъектив сезимле бла байламлыды.

Бир къауум [[квантлыкъ механика|квант-механикалыкъ]] системала (юлгюге, [[Полуяцияны инверсия]]сы болгъан  [[лазер]]ни ишлеучю юсю) [[энтропия]] энергияны къошулууу бла ёсмей, тамам терсине азайыргъа болгъан халда турургъа боладыла, ол формал джаны бла негатив абсолют температурагъа келишеди. Алай а, быллай халла «абсолют нолдан энишгеде» болмайдыла, эмда «къыйырсызлыкъдан мийикде» боладыла, аны чуруму, быллай системаны позитив температурасы болгъан объект бла контакты болса, энергия объектден системагъа тюл, системадан объектге бериледи (толуракъ мында къара: [[Негатив абсолют температура]]).

Температураны энчиликлерин [[физика|физиканы]] бёлюмю — [[термодинамика]] тинтеди. Температура аны тышында илмуну кёб бёлгесинде уллу роль ойнайды, физиканы башха бёлюмлерини тышында, [[химия]]да эмда  [[биология]]да да.

=== Тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз температурала ===
[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан [[Термодинамикалыкъ система|система]]ны стационар температуралыкъ къыры болады. Быллай системада адиабатлыкъ (энергия ётген) къабыргъала джокъ эсе, системаны бютеу кесеклери да бир температураны тутадыла. Башха тюрлю айтылса, термик бир халлы системаны ''тенгауурлукълу температурасы'' заман бла туура бой берген байламы джокъду (амма, [[Джылыу процесс|квазистатикалыкъ процесследе]] тюрленирге боллукъду). Тенгауурлукъсуз система тамалында стационарсыз температуралыкъ къыргъа иелик этеди, анда тёгерекдегини хар элеменетар сыйымыны энчи ''тенгауурлукъсуз температурасы'' барды, аланы [[Санлыкъ функция#Функцияны бериуню мадарлары|туура халда]] заман бла бой бериу байламлары барды.

=== Феноменологиялыкъ термодинамикада температура ===
[[Термодинамика|Феноменологиялыкъ термодинамикада]] температураны ачыкълауу бу билим бёлюмню математикалыкъ аппаратыны къурлуууна бойсунубду (къара: [[Термодинамиканы аксиоматикасы]]).

Термодинамикалыкъ температураны термодинамиканы къурулушуну тюрлю-тюрлю системаларында ачыкълауларыны башхалыкълары, аллай системаланы бир къауумларыны башхалагъа кёре аслам кёрюнюулюлюк болгъан магъанагъа келмейди, бютеу бу системалада биринчиси бла, температураны объектни джылыннган/сууугъан дараджасына къарайды, экинчиси бла, термодинамикалыкъ температура бла аны ёлчелеуде хайырландырылгъан температуралыкъ шкалаланы арасында байламланы къургъан ачыкълаула алада бири-бирине келишеди.

[[Рационал термодинамика]] аллындан да бу билим бёлюмню тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамикагъа юлешиниюн унамайды (тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамиканы арасында башхалыкъны белгилемейди), анда температура тамал белгиленмезлик тюрленмеди эмда къуру математика тил бла ачыкъланаллыкъ энчиликле бла ачыкъланады{{sfn|Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970|с=117}}. Энергияны, температураны, [[Энтропия|энтропияны]] эмда [[Химиялыкъ потенциал|химиялыкъ потенциалны]] ангыламлары рационал термодинамикада бирге киргизиледиле; аланы айры-айры айгъакъларгъа принципли болмайды. Бу ангыламланы киргизиу амал системасы тюрлю-тюрлю энергиялыкъ агъымлагъа джууаб берген кёб тюрлю температураланы къараугъа киргизизирге болгъанын ачыкъ этеди. Сёз ючюн, трансляциялы эмда спинор къымылдауланы температурасын, радиациялыкъ таякъланыуланы температурасын д. а. к. {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=48}}

[[Термик тенгауурлукъну транзитивлигини закону|Ноллу тамал (закон)]] тенгауурлукълу термодинамикагъа [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|эмпирик температураны]] ангыламын киргизеди{{sfn|Физика. Большой энциклопедический словарь|1998|с=751}}{{sfn|Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973|с=11–12}}{{sfn|Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972|с=11}}{{sfn|Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955|с=11}} анда ол адиабатик къабыргъалары болмагъан системада термик тенгауурлукъну шарты бютеу нохталарында тенглик болгъан халны параметриди.

Термодинамиканы къурулушуна къарамда [[Клаузиус, Рудольф Юлиус Эммануэль|Р. Клаузиусну]] тутханла {{sfn|Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}, халны тенгауурлукъ параметрлери — термодинамикалыкъ температураны &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; эм энтропияны &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; — [[термодинамикалыкъ процесс]]ни ышанландыргъан термодинамикалыкъ параметрни юсю бла бередиле. Айрыб айтылса,

{{EF|:|&lt;math&gt;\delta Q = TdS,&lt;/math&gt;|style=|ref=Клазиусха кёре термодинамикалыкъ температура эм энтропия |center=}}

анда &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; — [[Термодинамикалыкъ система|джабыкъ системаны]] [[джылыу процесс|элементар]] (къыйырсыз аз) [[Тенгауурлукълу процесс|тенгауурлукълу процессде]] алыналгъан неда бералгъан джылыуну саныды. Андан ары Клаузиусха кёре термодинамикалыкъ температураны юсюнден ангыламны [[Термодинамикалыкъ система|ачыкъ системала]] бла [[Тенгауурлукъсуз термодинамика|тенгауурлукъсуз халла эм процесслеге]] джаядыла, кёбюсюне хайырландырылгъан термодинамика законлагъа къошакъ аксиомаланы айырыб чертмейдиле.

[[Каратеодори, Константин|Каратеодорини]] аксиоматикасында {{sfn|Каратеодори К., Об основах термодинамики|1964}}{{sfn|Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|1964}} &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; [[Пфафф, Иоганн Фридрих|Пфаффны]] [[Дифференциал форма|дифференциал формасыча]] кёрюледи, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температураны уа — бу дифференциал форманы интеграция этген бёлюучюсюча{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=57}}.

[[Гухман, Александр Адольфович|А. А. Гухманны]] аксиомала системасында {{sfn|Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}{{sfn|Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}} &lt;math&gt; U &lt;/math&gt; системаны элементар тенгауурлукълу процессинде [[Ич энергия|ич энергиясыны]] тюрлениуюн &lt;math&gt; P_k &lt;/math&gt; бир бири бла иш бирлик потенциалла бла &lt;math&gt; x_k &lt;/math&gt; халла кибик кёредиле:

{{EF|:|&lt;math&gt; dU = \sum_k P_k d x_k , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гухманны тенглендириую|center=}}

аны бла бирге, джылыу потенциал болуб термодинамикалыкъ термодинамическая температура &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; къуллукъ этеди, джылыу координат а уа — &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; энтропия болады; басым (кери белгиси бла) изотроп суусунлагъа эмда газлагъа механикалыкъ деформация этген бир-бири бла иш бирликни потенциалыны ролун ойнайды; [[Химиялыкъ реакция|химиялыкъ]] эм [[Фазалы кёчюу|фазалы кёчюуледе]] халны координатлары эмда потенциаллары болуб  компонентлени массалары эмда аны бла бирге джегилген химиялыкъ потенциялла къуллукъ этедиле. Башха тюрлю айтылса, Гухманны аксиоматикасында температураны, энтропияны эмда химиялыкъ потенциалланы тенгауурлукълу термодинмакагъа бирге, Гиббсни тамаллы тенглендириую бла бирге киргизедиле. Гухман эмда аны ызын тутханла хайырландыргъан ''халны координатлары'' термин, ичлеринде геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмелеринден сора да энтропияны эм компонентлени массасын тутады, эмда ''бир халгъа келтирилген термодинамикалыкъ координатла'' термин бла байламлы бир магъанасызлыкъны къоратады: бир къауум автора бир халгъа келтирилген координатлагъа къалгъан тюрленмелени тышында энтропия бла компонентлени массамсын да къошадыла{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=29, 58, 127, 171}}, башхала уа, геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмеле бла чекленедиле{{sfn|Кубо Р., Термодинамика|1970|с=20–21}}.)

[[Гиббс, Джозайя Уиллард|Гиббсни]]термодинамикасында, тенгауурлукълу температураны ич энергия эм энтропияны юсю бла белгилейди{{sfn|Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982|с=93}}{{sfn|Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986|p=15}}{{sfn|Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986|p=35}}

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left ( \frac { \partial U}{ \partial S} \right )_{\{x_i\}} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — ич энергияны табигъат тюрленмелерини тобламасыды (энтропиясыз), ала энчиликли функцияла кибик белгиленедиле. Адиабатик къабыргъалары болмагъан системаны бютеу нохталарында да температураны тенг болууу Гиббсни термодинамикасында термик тенгауурлукъну шарты халда болууу термодинамикалыкъ тенгауурлуукълу халдагъы ич энергия бла энтропияны экстремал энчиликлеринден чыгъады.

Фальк бла Юнгну термодинамикасы {{sfn|Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959|p=156}} энтропияны айгъакълауда тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз халланы арасында башхалыкъ этмейди, ол себебден, бу аксиомала системада энтропия эм ич энергияны юсю бла берилген температура ачыкълау бютеу бир халлы термик системалагъа хайырландырылырчады:

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left [ \left ( \frac { \partial S}{ \partial U} \right )_{\{x_i\}} \right ]^{-1} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — энтропияны бойсунмагъан тюрленмелерини тобламасыды (ич энергия кирмейди).

[[Тенгауурлукъсуз термодинамика|Локал тенгауурлукъну принципи]] тенгауурлукъсуз системалагъа температураны ачыкълауун тенгауурлукълу термодинамикадан алыргъа эмда бу тюрленмеди тёгерекдегини элементар сыйымыны тенгауурлукъсуз температурасы халдында хайырландырыргъа эркинлик береди {{sfn|Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974|с=26}}.

Локал тенгауурлукъдну унамауда тамалланнган [[Тенгауурлукъсуз термодинамика#Кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамика|кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамикада]] (КТТ) тенгауурлукъсуз температураны Фальк бла Юнгну аксиоматикасында хайырландырылгъан келишимни юсю бла белгилейдиле (къара: {{eqref|Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|}}), алай а энтропия ючюн башха бойсунмагъан тюрленме тобламала бла{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}. Гиббсге кёре {{eqref|Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|локал-тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура}} да КТТ-тенгауурлукъсуз температурадан энтропия ючюн бойсунмагъан тюрленмелени сайламалары бла башхалыкъ этеди{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}.

[[Белоконь, Николай Иович|Н. И. Белоконну]] аксиоматикасында{{sfn|Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики|1968|с=10}}. температураны тамал ачыкълауу Белоконну '''термостатиканы экинчи башланнгычыны постулаты''' атлы постулатдан чыгъады. ''Температура, кеси аллында объектлени арасында джылыу алмашдырыуну белгилеген, бу объектлени джангыз функциясыды, ол демеклик, джылыу тенгауурлукъда болгъан объектлени къайсы температуралыкъ шкалада да бирча температуралары барды.'' Мындан чыкъгъаны - бири-бири арасында контакты болмагъан эки объект, алай а хар бириси да ючюнчю бла джылыу тенгауурлукъда болгъанлары ючюн (ёлчелеучю адыр), бирча температураны тутадыла.

== Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала ==
Температура туурадан [[Ёлчелеу|ёлдчеленирча]] тюлдю. Температураны тюрлениуюню юсюнден объектлени ишексиз аны бла байламлы (термометрикалыкъ халла атны джюрютедиле) башха [[физикалыкъ халла]]рыны юсю бла биледиле  ([[сыйым]]ны, [[басым]]ны, [[электрик къаршчыланыуну]] э. б.). Санчы джаны бла уа температура ёлчелеген термометр белгилеген амалны болушлугъу бла чыгъарылады. Температураны ёлчелеуюню быллай айгъакълауу, санауну не башланыуун, не да бошалыуун белгилемейди, ол себебден температураны ёлчелеуцню къайсы мадары да [[Температуралыкъ шкалала|температуралыкъ шкалалагъа]] байламлыды. ''Эмпириик температура'' деб сайланнган температуралыкъ шкалада ёлчеленнген температурагъа айтадыла.

''[[#Температураны термодинамикалыкъ ачыкълауу|термодинамикалыкъ температураны]]'' феноменологиялыкъ термодинамика берген ачыкълаулары аны ёлчелеуде сайланнган термометрлик халла бла бойсунуу байламы джокъду; температураны ёлчелеу биримини [[#Температураны биримлери эмда ёлчелеу шкаласы|термодинамикалыкъ температура шкалаларыны]] бирисини болушлугъу бла бередиле.

Термодинамикада аксиома болуб сынамда тамалланнган, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура бютеу системала ючюн бир джанындан чекленнген уллукъду деген ангылатыу алынады, аны бла бирге бу чекге келишген температура бютеу термодинамиклыкъ системалагъа да бирчады, ол демеклик, температураланы шкалалары ючюн [[репер нохта]] болуб хайырландырылыргъа боллукъду Бу репер нохтагъа температураны ноль магъанасын аталса, бу реперде тамалланнган шкалада температуралан хаман да бир белгилери боллукъду{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=62}}. Экинчи репер нохтагъа температураны позитив магъанасын байлаб, позитив температуралары болгъан ''абсолют температуралыкъ шкаланы'' чыгъарадыла; абсолют нолдан саналыб башланнган температурагъа ''абсолют температура'' дейдиле&lt;ref name=&quot;abstemp&quot;&gt;{{cite web|url=http://litrus.net/book/read/115273?p=26|title=Абсолютная температура|author=|work=БСЭ, 3-е изд., 1969, т. 1|publisher=|lang=ru|access-date=2015-03-27|archive-date=2015-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20150221181143/http://litrus.net/book/read/115273?p=26|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Ол себебден, абсолют нолдан саналыб башланнган термодинамикалыкъ температурагъа ''абсолют термодинамикалыкъ температура'' дейдиле (къара: [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|Кельвинни температуралылкъ шкаласы]]). Температураны абсолют нолдан санаб башлагъан эмпирик температуралыкъ шкаланы юлгюсю [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|халкъла арасы практик температуралыкъ шкалады]].

[[Цельсийни температуралыкъ шкаласы]] абсолют тюлдю.

Бир къауум авторла абсолют температура деб аны абсолют нолдан санаб башланыуун тюл, температураны ёлчелеуюне хайырландырылгъан [[Температуралыкъ шкалала|термометрлик энчиликлерини]] сайлауларыны бойсунмаулукъларына айтадыла{{sfn|Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002|с=23, 83, 86}}{{sfn|Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004|с=60}}.

== Негатив абсолют температурала ==
{{main|Негатив абсолют температура}}

Тенгауурлукълу термодинамикалыкъ абсолют температура хаманда позитивди (къара: [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала]]). Негатив температураланы (Кельвинни шкаласы бла) хайырлдандырыу айры энчиликлери болгъан тенгауурлукъсуз системаланы суратлауда таб математикалыкъ амалды&lt;ref name=&quot;otriztemp&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | title = Отрицательная температура | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1975, т. 19 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402105827/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Бу амалны магъанасы, физикалыкъ системаны къурамына киргенлени айры энчиликлери болгъан объектле тюб системагъа акъылда айырыудады, эмда алыннган [[Термодинамикалыкъ система|парциал тюб системаны]] сепарат тинтиудеди. Башха тюрлю айтылса, аламны бир объектине бири-бирлери бла къарыусуз иш бирлик этген эки неда аслам парциал тюб ситемала кючлегенча къаралады.

== Молекулалыкъ-кинетикалыкъ айгъакълау ==
[[Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теория]]да (МКТ) температура бир [[Эркинликни дараджасы (физика)|эркинликни дараджасына]] келген [[термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан, макроскопиялыкъ системаны кесекчиклени орта кинетикалыкъ энергиясыча белгиленеди. {{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot;&gt;{{статья |автор= Капица П. Л. |заглавие= Свойства жидкого гелия |ссылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM |язык= ru |издание= [[Природа (журнал)|Природа]] |тип=  |год= 1997 |том=  |номер= 12 |страницы=  |doi=  |issn=  |издательство= [[Наука (издательство)|Наука]] |archivedate= 2016-02-21 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160221034222/http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM }}&lt;/ref&gt;|... температураны ёлчеси къымылдауну кеси тюлдю, бу къымылдауну мизамсызлыгъыды. Объекни тёнгегини мизамсызлыгъын аны температуралыкъ халы белгилейди, эмда тёнгекни белгиленнген температуралыкъ халыны къымылдауну энергиясы тюл, бу къымылдауну мизамсызлыгъы бла белгиленеди эм биз хайырландырыргъа керек болгъан температуралыкъ болууланы суратлауда джангы ангыламды деген бу идея …}}
Бир атомлукъ [[Идеал газ|идеал газгъа]] температура былай джаздырылыргъа болады:
: &lt;math&gt;T = \frac{2}{3k_B}\cdot\overline{E_{kin}} = \frac{2}{3k_B}\cdot\frac{m\overline{v^2}}{2}&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;m&lt;/math&gt; — молекуланы массасыды, &lt;math&gt;k_B&lt;/math&gt; = 1,38{{e|−23}} Дж/К — [[Больцманны дайымы]]ды, &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — молекуланы терклигиди. Бу джаздырыу бла температураны МКТ чекледе физикалыкъ магъанасы кёрюнеди, алай а универсал тюлдю, нек десенг, системаланы барысы да идеал газны моделине таянмайдыла.

== Температураны статистикалыкъ физикада айгъакълауу ==
[[Статистикалыкъ физика]]да, термодинамикалыкъ къарамдача, температура энтропиясыны юсю бла системасыны энергиясыны чыгъарыууду:
: &lt;math&gt; T = \frac{\partial U}{\partial S} &lt;/math&gt;
(системада кесекчиклени сыйымы эмда саны тюрленмей эсе, энчи чыгъарыуу дайым чыгъарыугъа алмашдырылады). Статистикалыкъ физиканы чеклеринде энтропия ючюн айры белгилеу барды, ол тергеулени тындырыргъа болушады:
: &lt;math&gt;S=k_B\cdot\ln(\Omega)&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;\Omega&lt;/math&gt; — халны [[статистикалыкъ чегим]]иди — болургъа боллукъ микрохалланы (амалланы) саныды, аланы болушлукълары бла берилген энергия бла макроскопик хал &lt;math&gt;U&lt;/math&gt; къураргъа болады (бу контекстде бир-бирде &lt;math&gt;E&lt;/math&gt; хариф бла белгиленирге да болады).

Алай бла киргизилген &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; уллулукъ, термодинамикалыкъ тенгауурлукъда тюрлю-тюрлю объектлеге бирча болады. Эки объектни контактлары болса, уллуракъ &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; магъанасы болгъан энергияны башхасына берликди.

==Температураны ёлчелеу ==
{{main|Термометр}}
[[Файл:Pakkanen.jpg|thumb|upright|-17 градус кёргюзген, Цельсийни шкаласы бла тюз термометр]]
[[Термодинамика]]лыкъ температураны ёлчелер ючюн термодинамикалыкъ заты къаллай болса да бир араметри сайланады. Термодинамикалыкъ термометрни классика юлгюсюне [[газлытермометр]]ни санаргъа боллукъду, анда ёлчелеу амал дайы сыйымлы баллонда газны басымын ёлчелеуден тергеленеди. Аны тышында абсолют, радиация, таууш эмда акустика термометрле белгилидиле.

Термодинамикалыкъ термометрле бек къыйын къурамлы адырладыла, аланы джашауда хайырландырырча тюлдю. Ол себебден, ёлчелеулени асламысы практик термометрлени болушлукълары бла этиледи, ала затны къайсы болса энчилигин температура бла байлаялмагъанлары себебли, экинчи дараджалыладыла. [[Интерполяция]] функцияны алыр ючюн ала халкъла арасы температуралыкъ шкаланы [[репер нохта]]ларында градусландырылыргъа керекдиле.

Къаллай болса да объектни температурасын ёлчелер ючюн кёбюсюне температура бла байламлы къаллай болса да физикалыкъ параметрин ёлчелейдиле, сёз ючюн, газла ючюн геометриялыкъ ёлчемлени (къара: [[Дилатометр]]) — [[сыйым]] неда [[басым]], [[тауушну терклиги]], [[электрикалыкъ ётдюрюулюк]], джутууну неда таякъланыуну [[Электромагнит спектр|электромагнит спектрлары]] (юлгюге, [[пирометр]]ле эмда [[джулдуз]]ланы [[Фотосфера|фотосфералары]] бла [[Атмосфера|атмосфераларыны]] температураларын ёлчелеу).

Тюз джашауда температураны энчи адырла бла — контакт [[термометр]]ле бла ёлчелейдиле. Ол заманда термометрни тинтилген объект бла [[Идеал джылыу контакт|джылыу контактха]] келтиредиле, эмда объект бла термометрни арасында термодинамикалыкъ тенгауурлукъ болгъандан сора - температуралары бирча болгъанында, термомтерни сайланнган физикалыкъ параметрлеринде тюрлениулерине кёре обоъектни температурасыны чыгъарадыла. Термометр бла объектни арасында джылыу контакт температураланы тенгиш болууу терк болур ючюн джетерли болургъа керекди, температураны тенгиш этиуюн терклендирир ючюн термометрни [[джылыу сыйыныу]] тинтилген объектге кёре азайтадыла, кёбюсюне термометрни ёлчемин азайтыу бла этиледи. Термометрни джылыу сыйыныуун азайтыу,тинтилген объектден джылыуну аз кесегин термометрге бергени ючюн, [[ёлчелеу]]ню эсеблеринде джангылычны азайтады. Идеал термометрде ноль джылыу сыйныу барды&lt;ref&gt;{{книга|автор=Шахмаев Н. М. и др.|заглавие=Физика: Учебник для 10 класса общеобразовательных учреждений|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=[[Просвещение (издательство)|Просвещение]]|год=1996 |том= |страниц=240 |страницы=21|isbn=5090067937}}&lt;/ref&gt;.

Температураны ёлчелеу мадарла кёбюсюне Цельсийни неда Фаренгейтни салышдырыу шкалалары бла градусландырылгъандыла.

Практикада температураны ёлчелеуде дагъыда быллай термометрлени хайырландырадыла:
* [[термометр|суусун эм механикалыкъ термометрле]],
* [[термо-экеу]],
* [[къаршчыланыуну термометри]],
* [[газлы термометр]],
* [[пирометр]].
Эм кескин практикалыкъ термометрге [[Платина|платиналыкъ]] [[къаршчыланыуну термометри]] саналады&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|title=Платиновый термометр сопротивления — основной прибор МТШ-90.|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031155/http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|archive-date=2010-06-08|access-date=2010-05-05|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
Лазер таякъланыуну тамалында температураны ёлчелеу амаллада джангы ачылыула бардыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |title=Лазерная термометрия |access-date=2010-05-05 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031638/http://www.temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары ==
{{main|Температураны ёлчелеу биримлери}}
Температура системаны кесекчилерини джылыу къымылдауларын [[кинетикалыкъ энергия]]ясыны орталыкъ мардасы болгъаны себебли&lt;ref&gt;{{БРЭ|Температура}}&lt;/ref&gt;, эм тюзю аны энергетикалыкъ биримледе ёлчелеу эди ([[ЁС]] системада [[Джоуль|джоуллада]]; дагъыда къара: [[эВ]]). Бир атомлу [[идеал газ]]да температура бла кесекчилерини салышдырыуларын тамал алыб {{math|''E''&lt;sub&gt;кин&lt;/sub&gt; {{=}} {{frac|3|2}}''kТ''}}&lt;ref name=&quot;ФЭ5&quot; &gt;{{книга |автор= |часть=Электронвольт |ссылка часть= http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4671.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1998 |том=5. Стробоскопические приборы — Яркость |страницы=545 |страниц=760 |серия= |isbn=5-85270-101-7 |тираж=}}&lt;/ref&gt;. Температура биримледе {{nobr|1 эВ}} бла {{nobr|11 604,518 12 [[кельвин|К]]}} бири-бирин тутадыла&lt;ref name=&quot;CODATA allascii&quot;&gt;http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt {{Wayback|url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt |date=20131208020310 }} Fundamental Physical Constants — Complete Listing&lt;/ref&gt; (къара [[Больцманны дайымы]])&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |title=Conversion factors for energy equivalents |access-date=2021-02-17 |archive-date=2021-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210126060258/https://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Алай а температураны ёлчелеу молекулалы-кинетикалыкъ теорияны чыгъыуундан иги алгъа башланнганы себебли, бютеу практикалы шкалала температураны шартлы биримледе — градуслада ёлчелейдиле.

=== Абсолют температура. Кельвинни температураларыны шкаласы ===
{{main|Кельвин}}
[[Термодинамикалыкъ температура]] ангыламны [[Томсон, Уильям (лорд Кельвин)|У. Томсон (Кельвин)]] киргизгени ючюн абсолют температураны шкаласы Кельвинни шкаласы неда термодинамикалыкъ температура шкала атны джюрютеди. Абсолют температураны бирими — [[кельвин]]ди (К).

Температураны абсолют шкаласы деб, температураны баш халыны тюб мардасыны ёлчеси — [[Температураны абсолют нолу|абсолют ноль]] болгъаны ючюн айтылады, ол демеклик затдан джылыу энергия алыналмазлыкъ болургъа болгъан эм тюб температурады.

Абсолют ноль 0 K деб белгиленеди, ол −273,15&amp;nbsp;°C эм −459,67&amp;nbsp;°F бла тенгди.

Кельвинни температураларыны шкаласы санауну абсолют нолдан башланнган шкалады.

Турмушда хайырландырылгъан температуралыкъ шкалала, сёз ючюн, [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], неда [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] шкаласы (асламысында [[АБШ]]-да хайырланыуда болгъан), — абсолют тюлдюле эмда температура суузну бузлауундан энишге тюшген шартлада экспериментле этерге табсыздыла, ол себебден температураны негатив санла бла берирге керек болады. Быллай джумушла ючюн температураланы абсолют шкалалары киргизилгендиле.

Аланы бирине [[Ранкинни градусу|Ранкинни шкаласы]], башхасына да — абсолют термодинамикалыкъ шкала (Кельвинни шкаласы) дейдиле; аланы болушлукълары бла ёлчеленнген температура, Ранкинни градуслары (°Ra) неда [[кельвин]]ле (К) белгиленедиле. Эки шкала да абсолют ноль температурадан башланадыла. Башхалыкълары, Кельвини шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Цельсийни шкаласыны бёлюнюуюне тенгди, Ранкинни шкаласыны бёлюнюуюню багъасы уа Фаренгейтни шкаласыныкъы бла тенгди. Стандарт атмосфералыкъ басымда сууну бузлау температурасы 273,15 K, 0&amp;nbsp;°C, 32&amp;nbsp;°F тенгди.


=== Цельсийни шкаласы ===
{{main|Цельсийни градусу}}
Техникада, медицинада, метеорологияда эм турмушда температураны ёлчелеу биримге [[Цельсийни градусу|Цельсийни шкаласы]] хайырландырылады. Бусагъатда ЁС системада Цельсийни термодинамикалыкъ шкаласыны Кельвинни шкаласыны юсю бла айгъакълайдыла&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;/&gt;: t(°С) = Т(К) — 273,15 (кескин), ол демеклик Цельсийни шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Кельвинни шкаласыны бир бёлюнюуюню багъасына тенгди. Цельсийни шкаласы бла сууну ючлю нохтасыны температурасы джууукъ 0,008&amp;nbsp;°C тенгди,&lt;ref name=&quot;СПАУ_л11&quot;&gt;{{cite web
 |url         = http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |title       = Критическая точка. Свойства вещества в критическом состоянии. Тройная точка. Фазовые переходы II рода. Методы получения низких температур.
 |author      = Д. А. Паршин, Г. Г. Зегря
 |work        = Статистическая термодинамика. Лекция 11
 |publisher   = Санкт-Петербургский академический университет
 |accessdate  = 2011-06-02
 |lang        = ru
 |deadlink    = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20121203165821/http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |archivedate = 2012-12-03
}}&lt;/ref&gt; эмда, ол себебден, 1 атм басыда сууну бузлау нохтасы 0&amp;nbsp;°C бек джууукъду. Цельсийни аллында экинчи репер нохта болуб сайланнган 100&amp;nbsp;°C тенг болгъан сууну къайнау нохтасы репер статусун тас этгенди. Бусагъатдагъы оюмлагъа кёре сууну норма атмосфералыкъ басымда Цельсийни термодинамикалыкъ шкалада къайнау температурасы джууукъ 99,975&amp;nbsp;°C чакълы болады. [[Джер]] юсюнде сууну эмда аны халларыны бек джайылгъаны эмда бек магъаналы болгъаны ючюн, Цельсийни шкаласы практика джанындан бек таб болады. Бу шкала бла ноль, атмосфералыкъ сууну бузлауу бла байламлы болгъаны ючюн, [[метеорология]]да айры магъанасы болгъан нохтады. Шкаланы [[Цельсий, Андерс|Андерс Цельсий]] 1742 джылда теджегенди.

=== Фаренгейтни шкаласы ===
{{main|Фаренгейтни градусу}}
Ингилизде, артыкъсыз да АБШ-да Фаренгейтни шкаласы хайырландырылады. Цельсийни ноль градусу — Фаренгейтни 32 градусу болады, Цельсийни 100 градусуа — Фаренгейтни 212 градусуду.

Бусагъатда Фаренгейтни шкаласыны бу ачыкълауу джюрюйдю: бу 1 градусу (1&amp;nbsp;°F) атмосфералыкъ басымда сууну къайнауу бла бузну эриуюню алымыны 1/180 тенг болгъан температуралыкъ шкалады, бузну эриу нохтасыны температурасы уа +32&amp;nbsp;°F. Фаренгейтни шкаласы бла температура Цельсийни шкаласыны температурасы бла байламлыды (t °С) салышдырыуу t °С = 5/9 (t °F — 32), t °F = 9/5 t °С + 32. Г. Фаренгейт 1724 джылда теджегенди.

=== Реомюрню шкаласы ===
{{main|Реомюрню градусу}}
Спиртли термометрни чыгъаргъан [[Реомюр, Рене Антуан|Р. А. Реомюр]] [[1730 джыл]]да бу шкаланы теджегенди. 

Битрими —Реомюрню градусуду (°Ré), 1 °Ré, тамал нохталаны — бузну эриу (0 °Ré) эм сууну къайнау (80 °Ré) температураларыны арасындагъы темпереатуралыкъ интервалны 1/80 тенгди.

1 °Ré = 1,25&amp;nbsp;°C.

Бусагъатда хайырланыудан чыкъгъанды, эм кёб заманны, авторуну джуртунда, [[Франция]]да джюрютюуде болгъанды.

=== Абсолют нолда джылыу къымылдауну энергиясы ===
Материя суууса, джылыу энергияны кёб шекеллери эмда ала бла байламлы эффектле биргелерине уллулукъларын азайтадыла. Зат азыракъ мизамланнган халдан, кёбюрек мизамланнган халгъа кёчеди.
{{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot; /&gt;|… абсолют нолну бусагъатдагъы ангыламы, абсолют рахатлыкъы ангыламына келмейди, тамам да терсине, абсолют нолда къымылдау болургъа боллукъду — эмда ол барды, алай а бу толу мизамны халыды …}}

Газ суусуннга бурулады эмда артдан къаты зат болуб кристаллашады (гелий абсолют нолда, атмосфералыкъ басымда суусун халда къалады). Атомла бла молекулаланы къымылдаулары акъыртынлашады, аланы кинетикалыкъ энергиялары азаяды. Азыракъ амплитудасы бла чайкъалгъан кристалл чалдышны атомларында электронланы джайылыууну азайгъаны себебли, металланы асламысыны [[Электрикалыкъ къаршчыланыу|къаршчыланыуу]] азаяды. Алай бла, абсолют нолда да ётдюрюуню [[электрон]]лары атомланы арасында [[Энрико Ферми|Фермини]] теркгили бла джюрюудюле (10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt; м/с).

Затны кесекчилерини минимум къымылдаулары болгъан эмда ол къымылдау къуру [[Квант механика|квантмеханикалыкъ]] къымылдауну болушлугъу бла ишлеген температура — абсолют нолну температурасыды (Т = 0К).

Абсолют нолну температурасына джетерча тюлдю. Эм гитче температура (450±80){{e|−12}}К [[Натрий]]ни атомларыны [[Бозени-Эйнштейнни конденсаты]]н  [[2003|2003 дж.]] [[Массачусетс технология институт|МТИ-ден]] тинтиучюле табхандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|title=Bose-Einstein condensates break temperature record|date=2003-09-12|lang=en|author=Belle Dumé|publisher=Physics World|archiveurl=https://www.webcitation.org/6INAuUZfs?url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|archivedate=2013-07-25|access-date=2013-07-24|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. [[Джылыу таякъланыу]]ну башы [[Толкъунну узунлугъу|толкъунланы узунлугъуну]] бёлгесинде 6400 км, неда Джерни радиусу чакълы бирдеди.

=== Температура эмда таякъланыу ===
Объетни чачхан энергиясы температурасыны тёртюнчю дараджасына пропорциялыды. Сёзге, 300 К болса, квадрат метр юсден 450 [[ватт]] энергия чачылады. Бу джорукъ бла джер юсюню кече тёгерегиндеги хауадан сууугъаны ангылашынады. [[Абсолют къара объект]]ни таякъланыу энергиясын [[Стефананы — Больцманны закону]] суратлайды.

== Тюрлю-тюрлю шкалаладан кёчюуле ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Баш шкалаланы арасында температура тергеуню кёчюрюу
|-
! Шкала
! Шартлы белгилеую
! [[Цельсийни градусу|Цельсийден]] (°C)
! Цельсийге
|-
|[[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
|(°F)
|[°F] = [°C] × 9⁄5 + 32
|[°C] = ([°F] − 32) × 5⁄9
|-
|[[Кельвин]]
|(K)
|[K] = [°C] + 273,15
|[°C] = [K] − 273,15
|-
|[[Ранкинни градусу|Ранкин]] (Rankin)
|(°R)
|[°R] = ([°C] + 273,15) × 9⁄5
|[°C] = ([°R] − 491,67) × 5⁄9
|-
|[[Делилни градусу|Делиль]] (Delisle)
|(°Д или °De)
|[°De] = (100 − [°C]) × 3⁄2
|[°C] = 100 − [°De] × 2⁄3
|-
|[[Ньютонну шкаласы|Ньютон]] (Newton)
|(°N)
|[°N] = [°C] × 33⁄100
|[°C] = [°N] × 100⁄33
|-
|[[Реомюрню градусу|Реомюр]] (Réaumur)
|(°Re, °Ré, °R)
|[°Ré] = [°C] × 4⁄5
|[°C] = [°Ré] × 5⁄4
|-
|[[Рёмерни градусу|Рёмер]] (Rømer)
|(°Rø)
|[°Rø] = [°C] × 21⁄40 + 7,5
|[°C] = ([°Rø] − 7,5) × 40⁄21
|}

== Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу
! Описание
! [[Кельвин]]
! [[Цельсийни градусу|Цельсий]]
! [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
! [[Ранкинни градусу|Ранкин]]
! [[Делилни градусу|Делиль]]
! [[Ньютонну шкаласы|Ньютон]]
! [[Реомюрню градусу|Реомюр]]
! [[Рёмерни градусу|Рёмер]]
|-
| [[Абсолют ноль]]
| 0
|−273,15
|−459,67
| 0
| 559,725
|−90,14
|−218,52
|−135,90
|-
| Фаренгейтни къатышмасыны эриу температурасы ([[Хант туз|туз]], [[буз]] эм [[аммонийни хлориди]])&lt;ref&gt;{{БРЭ|статья=Фаренгейта шкала |ссылка=https://old.bigenc.ru/physics/text/4706192 |автор= |том= |страницы= |ref= |архив= https://web.archive.org/web/20220615160522/https://bigenc.ru/physics/text/4706192|архив дата= 2022-06-15}}&lt;/ref&gt;
| 255,37
|−17,78
| 0
| 459,67
| 176,67
|−5,87
|−14,22
|−1,83
|-
| Сууну бузлау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 273,15
| 0
| 32
| 491,67
| 150
| 0
| 0
| 7,5
|-
| Адам тёнгекни орта температурасы¹
| 309,75
| 36,6
| 98,2
| 557,9
| 94,5
| 12,21
| 29,6
| 26,925
|-
| Сууну къайнау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 373,15
| 100
| 212
| 671,67
| 0
| 33
| 80
| 60
|-
| [[Титан (элемент)|Титанны]] эриую
| 1941
| 1668
| 3034
| 3494
|−2352
| 550
| 1334
| 883
|-
| Кюн²
| 5800
| 5526
| 9980
| 10440
|−8140
| 1823
| 4421
| 2909
|}

¹ Адам тёнгекни нормада температурасы — +36,6&amp;nbsp;°C ±0,7&amp;nbsp;°C, неда +98,2&amp;nbsp;°F ±1,3&amp;nbsp;°F. Кёбюсюне берилген +98,6&amp;nbsp;°F магъана — Фаренгейтни шкаласына XIX ёмюрде Германияда +37&amp;nbsp;°C кескин бурулуууду. Алай а бу магъана адамны санларыны тюрлю-тюрлю температуралары болгъаны себебли, адам тёнгекни норма температурасыны диапазонуна кирмейди. &lt;ref&gt;[http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml О различных измерениях температуры тела] {{Wayback|url=http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml |date=20100926162224 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

² Бу таблицада берилген бир къауум магъана тёгереклениб берилгенди. Сёз ючюн, Кюнню юсюню температурасын 5800 кельвин джууукъда болады. Алай а башха температуралыкъ шкалала ючюн бу 5800 келвинни кеслерине ''кескин'' бурадыла.

== Фазалыкъ кёчюулени суратлаулары ==
Тюрлю-тюрлю затланы [[Фазалыкъ кёчюу]]лерини нохталары ючюн температураны бу магъаналарын хайырландырадыла:
* [[Эриуню температурасы]]
* [[Къайнауну температурасы]]
* [[Ючлю нохта]]
* [[Дебайны температурасы]] (Танытыу температура)
* [[Кюрини нохтасы|Кюрини температурасы]]
* [[Неелни нохтасы|Неелни температурасы]]

== Психология восприятия ==
Как показывают результаты многочисленных экспериментов, ощущение холода или тепла зависит не только от температуры и влажности окружающей среды, но и от настроения. Так, если испытуемый чувствует себя одиноким, например, находится в помещении с людьми, которые не разделяют его взглядов или ценностей, или просто находится далеко от других людей, то для него комната становится холоднее, и наоборот{{sfn| Тальма Лобель |2014|с= 24}}.

== Тамаша фактла ==
{{trivia|дата=21 апреля 2021}}
* Адам джараталгъан эм мийик температура ~ 10{{e|12}} К (бу [[Алам]]ны джаратылгъаныны биринчи секундларында температурасы бла тенглешдиричады) быллай температура [[2010 джыл]]да къоргъашинни ионларыны джарыкълыкъ теркликге дери терклешдирилиб, бир-бирлерине уруулары была болгъанды. Эксперимент [[Уллу адрон коллайдер]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |title=BBC News — Large Hadron Collider (LHC) generates a 'mini-Big Bang' |access-date=2010-11-15 |archive-date=2010-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101115225212/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* Теорияда болургъа боллукъ эм мийик температура — [[планкчы температура]]ды. Бусагъатдагъы физикалыкъ къарамлагъа кёре андан мийик температура болургъа боллукъ тюлдю, нек десенг, быллай температурагъа дери къыздырылгъан системагъа къошакъ энергия бериу, кесекчиклени теркликлерин кёбейтмейди, амма бир-бирине урууда джангы кесечкилени джаратады, алай бла системада кесекчиклени санлары ёседи, ол а уа системаны массасыны ёсюуюне чурум болады. Бу температура физикалыкъ вакуумуну '''къайнау''' температурасыды дерге боллукъду. Джууукъ 1,41679(11){{e|32}} K чакълы бирди (джууукъ 142 [[нониллион]] K).
* [[Кюнню ядросу]]ну температурасы {{num|15000000|K}} тёгерекдеди.
* 1995 джылда АБШ-дан [[Корнелл, Эрик Аллин|Эрик Корнелл]] бла [[Виман, Карл|Карл Виман]] келишдиралгъан эм гитче температурада, [[Рубидий|рубидийни]] атомларындан [[Бозени-Эйнштейнни конденсатын]] чыгъаралгъандыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |title=Всё про всё. Рекорды температуры |access-date=2009-12-16 |archive-date=2013-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925124850/http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |title=Чудеса науки |access-date=2009-12-16 |archive-date=2012-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121201130137/http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. Температура [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолдан]] келвинни 170 миллиардлыкъ юлюшюне аслам болгъанды (1,7{{e|−7 }} K).
* Экспермиентде алыналгъан эм гитче температураны Стендфорд университетде бир къауум баджаргъанды, ала  50 пикокельвиннге дери тюшюралгъандыла (5{{e|−11 }} K)&lt;ref&gt;{{cite web  |url=https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |title=Where is the coldest experiment on Earth?  |lang=en  |access-date=2020-02-23  |archive-date=2020-02-23  |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223133917/https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |deadlink=no  }}&lt;/ref&gt;.
* Джер юсюнден рекордлу гитче температура −89,2 °С совет континент ичи илму станция Востокда болгъанды, Антарктида (мийиклиги тенгиз дараджадан 3488 м ) 21 июль [[1983 джыл]]а&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|title=Самая низкая температура на поверхности Земли|publisher=National Geographic Россия|accessdate=2013-12-09|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131213010435/http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|archivedate=2013-12-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |title=World: Lowest Temperature |publisher=Arizona State University |accessdate=2013-12-09 |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100616025722/http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |archivedate=2010-06-16 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. 2018 джылны июнунда Антарктидада джангы рекорд −98 °С регистрация болгъанды деген хапар да джайылгъанды&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |title=Учёные зафиксировали в Антарктиде самую низкую температуру на планете |access-date=2018-06-27 |archive-date=2018-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180627202850/https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* 2013 джылны 9 декабрында Американ геофизика бирликни конференциясында американ тинтиучюлени къаууму 2010 джылны 10 августунда Антарктиданы бир нохтасында температура −135,8&amp;nbsp;°F (−93,2 °С) дери тюшгенин белгилегендиле. Бу информацияны НАСА-ны саттелит картларындан оюмлагъандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|title=NASA-USGS Landsat 8 Satellite Pinpoints Coldest Spots on Earth|publisher=[[NASA]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20131212221824/http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Билдириуню этген Т. Скамбосну оюмуна кёре ({{lang-en|Ted Scambos}}) алыннган магъана, [[термометр]]ни болушлугъу бла болмай, саттелит ёлчелеулени эсебинде болгъаны ючюн, рекорд болуб регистрация этиллик тюлдю&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|title=Antarctica sets low temperature record of -135.8 degrees|publisher=[[FoxNews]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211145336/http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
* Рекордлу мийик температура джер юсюню джууугъунда +56,7 ˚C болуб, 1913 джылны 10 июлунда Гринленд ранчода белгиленнгенди ([[Ёлюм ёзен]] [[Калифорния]] штат, АБШ)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|title=Старый температурный рекорд оспорен|publisher=Компьюлента|accessdate=2013-11-30|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203012044/http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|archivedate=2013-12-03|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |title= Press Release No. 956 |publisher= World Meteorological Organizayion |accessdate= 2013-11-30 |lang= en |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160406053728/http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |archivedate= 2016-04-06 |deadlink= yes }}&lt;/ref&gt;.
* [[Баш ёсюмлюкле]]ни урлукълары −269&amp;nbsp;°C дери сууутулсала да артдан ёсер мадарларын сакълайдыла&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|автор={{nobr|Imshenetsky A. A.}}|заглавие=Foundations of Space Biology and Medicine|год=1975|часть=Biological effects of extreme environment conditions|язык=en|место=Washington, D. C.|издательство=Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration|pages=277|volume=1. Space as a habitat|access-date=2024-08-12|archive-date=2024-08-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240812180709/https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|url-status=live}}&lt;/ref&gt;.

== Дагъыда къара ==
* [[Негатив абсолют температура]]
* [[Бояулу температура]]
* [[Джарыкълыкъ температура]]
* [[Антенналыкъ температура]]
* [[Джылыу насос]]
* [[Виртуал температура]]
* [[Хауаны температурасы]]
* [[Тёнгнгекни температурасы]]

== Примечания ==
{{примечания|2}}

== Литература ==
{{refbegin|2}}
* {{книга|автор=Callen H. B.|заглавие=Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|ссылка= |язык=en |издание=2nd ed|место=N. Y. e. a.|издательство=John Wiley|год=1986|том= |allpages= XVI + 493|серия= |isbn=0471862568, 9780471862567 |ref=Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986}}
* {{статья|автор=Falk G., Jung H.|заглавие=Axiomatik der Thermodynamik|ссылка= |язык=de|издание=Flügge S. (ed.). Encyclopedia of Physics / Flügge S. (Hrsg.). Handbuch der Physik|издательство=Springer-Verlag|год=1959|volume=III/2. Principles of Thermodynamics and Statistics / Band III/2. Prinzipien der Thermodynamik und Statistik, S. 119–175|номер= |с= |doi= |ref=Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959}}
* {{книга|автор=Guggenheim E. A.|заглавие=Thermodynamics: An Advanced Treatment for Chemists and Physicists|ссылка= |язык= |издание=8th ed|место=Amsterdam|издательство=North-Holland|год=1986|том= |allpages=XXIV + 390|серия= |isbn=0444869514, 9780444869517 |ref=Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986}}
* {{книга|автор=Jou D., Casas-Vázquez J., Lebon G.|заглавие=Extended Irreversible Thermodynamics|ссылка= |язык=en|издание=4th ed|место=N. Y.—Dordrecht—Heidelberg—London|издательство=Springer|год=2010|том= |allpages=XVIII + 483 |серия= |isbn=978-90-481-3073-3|doi=10.1007/978-90-481-3074-0|ref=Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010}}
* {{книга|автор=Tisza Laszlo.|заглавие=Generalized Thermodynamics|ответственный= |издание= |место=Cambridge (Massachusetts) — London (England)|издательство=The M.I.T. Press|год=1966|том= |allpages=XI + 384 |серия= |isbn= |ref=Tisza L., Generalized Thermodynamics|1966}}
* {{книга|автор=Базаров И. П.|заглавие=Термодинамика|издание=5-е изд|место=СПб.—М.—Краснодар|издательство=Лань|год=2010|том= |страниц=384|серия=Учебники для вузов. Специальная литература|isbn=978-5-8114-1003-3|ref=Базаров И. П., Термодинамика|2010}}
* {{книга|автор =Белоконь Н. И.|заглавие =Основные принципы термодинамики|издание= |место =М.|издательство =Недра|год =1968|том= |страниц =112|серия= |isbn= |ref =Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики}}
* {{статья|автор=Борн М.|заглавие=Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=223—256 |doi= |ref=Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики}}
* {{книга|автор=Вукалович М. П., Новиков И. И.|заглавие=Термодинамика|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Машиностроение|год=1972|том= |страниц=671|серия= |isbn= |ref=Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972}}
* {{книга|автор=Гиббс Дж. В.|заглавие=Термодинамика. Статистическая механика|ответственный=Отв. ред. Д. Н. Зубарев|издание= |место=М.|издательство=Наука|год=1982|том= |страниц=584|серия=Классики науки|isbn= |ref=Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=Алма-Ата|издательство=Изд-во АН КазССР|год=1947|том= |страниц=106|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1947}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Энергоатомиздат|год=1986|том= |страниц=384|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}
* {{книга|автор=Дьярмати И.|заглавие=Неравновесная термодинамика. Теория поля и вариационные принципы|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1974|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974}}
* {{книга|автор =Жилин П. А.|заглавие =Рациональная механика сплошных сред|ответственный= |издание=2-е изд|место=СПб.|издательство =Изд-во Политехн. ун-та|год =2012|том= |страниц =584|серия= |isbn =978-5-7422-3248-3|ref=Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012}}
* {{книга|автор=Залевски К.|заглавие=Феноменологическая и статистическая термодинамика: Краткий курс лекций|ответственный=Пер. с польск. под. ред. Л. А. Серафимова|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1973|том= |страниц=168|серия= |isbn= |ref=Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973}}
* {{книга|автор=Зоммерфельд А.|заглавие=Термодинамика и статистическая физика|ответственный=Пер. с нем.|издание= |место=М.|издательство=Изд-во иностр. лит-ры|год=1955|том= |страниц=480|серия= |isbn= |ref=Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955}}
* {{статья|автор=Каратеодори К.|заглавие=Об основах термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=3—22 |doi= |ref=Каратеодори К., Об основах термодинамики}}
* {{статья|автор=Клаузиус Р.|заглавие=Механическая теория тепла|ссылка= |язык=ru|издание=Второе начало термодинамики|издательство=М.—Л.: Гостехиздат|год=1934|volume= |номер= |страницы=70—158 |doi= |ref=Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}
* {{книга|автор=Кубо Р.|заглавие=Термодинамика|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1970|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Кубо Р., Термодинамика|1970}}
* {{книга|автор=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М.|заглавие=Статистическая физика. Часть 1|ответственный= |издание=5-е изд|место=М.|издательство=Физматлит|год=2002|страниц=616|серия=Теоретическая физика в 10 томах. Том 5|том= |isbn=5-9221-0054-8|ref=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М., Статистическая физика. Часть 1|2002}}
* {{книга|автор=Леонова В. Ф.|заглавие=Термодинамика|издательство=Высшая школа|год=1968|место=М|страниц=159|ref=Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}}
* {{статья|автор=Поулз Д. |заглавие=Отрицательные абсолютные температуры и температуры во вращающихся системах координат |ссылка= |язык=ru |издание=[[Успехи физических наук]] |издательство=[[Физический институт имени П. Н. Лебедева РАН|Российская академия наук]] |год=1964 |volume=84 |номер=4 |страницы=693—713 |doi= |ref=Поулз Д., Отрицательные абсолютные температуры |1964 }}
* {{книга|автор=Пригожин И., Кондепуди Д.|заглавие=Современная термодинамика. От тепловых двигателей до диссипативных структур |ответственный = Пер. с англ|издание= |место=М.|издательство=Мир |год=2002 |том= |страниц=462 |серия= |isbn= |ref=Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002}}
* {{книга|автор = Рудой Ю. Г. |заглавие = Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики |издание = |место= М. — Ижевск |издательство = Институт компьютерных исследований |год =2013 |том= |страниц = 368 |серия= |isbn= 978-5-4344-0159-3 |ref = Рудой Ю. Г., Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики | 2013}}
* {{книга
 | автор = Сивухин Д. В. 
 | заглавие = Термодинамика и молекулярная физика
 | место = Москва
 | издательство = «Наука»
 | год = 1990
 | ссылка = 
}}
* {{книга|автор =Сорокин В. С.|заглавие =Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|издание = |место =М.|издательство =ФИЗМАТЛИТ|год =2004|том= |страниц =174|серия= |isbn =5-9221-0507-8|ref=Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004}}
* {{книга
 | автор = Спасский Б. И. 
 | заглавие = История физики Ч.I
 | место = Москва
 | издательство = «Высшая школа»
 | год = 1977
 | ссылка = http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T1_1.djvu
}}
* {{книга|автор= Тальма Лобель|заглавие= Теплая чашка в холодный день: Как физические ощущения влияют на наши решения|оригинал= Sensation The New Science of Physical Intelligence|издательство= [[Альпина Паблишер]]|год= 2014|место = М.|серия= |страниц= 259
|isbn= 978-5-9614-4698-2|ref= Тальма Лобель}}
* {{статья|автор=Трусделл К.|заглавие=Термодинамика для начинающих|ссылка= |язык=ru|издание=Механика. Периодический сборник переводов иностранных статей|издательство=М.: Мир|год=1970|volume= |номер=3 (121), с. 116—128|с= |doi= |ref=Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970}}
* {{книга|заглавие=Физика. Большой энциклопедический словарь|ответственный=Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|издание= |место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]]|год=1998|том= |страниц=944|серия= |isbn=5-85270-306-0|ref=Физика. Большой энциклопедический словарь|1998}}
{{refend}}

== Ссылки ==
{{Навигация
|Викисловарь = температура
}}
*[https://earth.nullschool.net/#current/wind/surface/level/overlay=temp/winkel3 Current map of global surface temperatures]{{ref-en}}
* {{статья |заглавие=Cooling molecules the optoelectric way |ссылка=http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archiveurl=http://arquivo.pt/wayback/20160515074555/http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archivedate=2016-05-15 |издание=[[Physics Today]] |том=66 |номер=1 |страницы=12—14 |doi=10.1063/pt.3.1840 |bibcode=2013PhT....66a..12M |язык=en |автор=Miller, J. |год=2013 |тип=magazine }}

{{ВС}}
{{Температурные шкалы}}

[[Категория:Температура|*]]</text>
      <sha1>dgpo73pgrhiu1pytcof2f3oun610lw4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118352</id>
      <parentid>118351</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T17:55:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дагъыда къара */</comment>
      <origin>118352</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93850" sha1="hi3k8m2ecd4uebvk9d60ucuj4i3b35m" xml:space="preserve">{{Физикалыкъ уллулукъ|Аты=Температура|Символ=&lt;math&gt;\ T&lt;/math&gt;, &lt;math&gt;\ \Theta&lt;/math&gt;|Ёлчемлик=Θ|ЁС=[[Кельвин|К]]|СГС=К}}

'''Температу́ра''' {{lang-la|temperatura}} — ''керегича къатышыдырылгъан, норма хал'') — [[Скаляр уллулукъ|скаляр]] [[физикалыкъ уллулукъ]]ду, [[термодинамикалыкъ система]]ны ышанлайды эмда санлы джаны бла затланы [[къыздырыу]] ангыламын кёргюзеди.

Джаны болгъанла джылыуну эмда сууукъну сезим органлары бла ангыларгъа боладыла. Алай а температураны кескин белгилеую, температураны объектив, ёлчелеу адырланы болушлугъу бла ёлчеленирин даулайды. Аллай адырлагъа [[термометр]]ле дейдиле эмда аны бла ''[[Эмпирик билгиле|эмпирик температураны]]'' ёлчелейдиле. Температураны эмпирик шкаласында [[репер нохтала]] салынадыла эмда аланы араларында бёлюнюулени санлары белгиленедиле — алай бла бусагъатда хайырландырылгъан [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] эмда башха шкалала къурулгъандыла. [[Кельвин]]леде ёлчеленнген ''абсолют температура'' биришер репер нохта бла киргизиледи&lt;ref&gt;Репер нохта этиб 1954-чю джылда баргъан 10-чу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференция]] сууну ючлю нохтасын алгъанды эмда аннга 273,16 К температураны белгилегенди.&lt;/ref&gt; табигъатда температураны минимум къыйыр магъанасы болгъаны ючюн — [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолду]]. Температураны огъары магъанасы [[планкчы температура]] бла чекленибди.

Система джылыу тенгауурлукъда болса, аны хар кесегини температурасы да бирчады. Алай болмаса, системада бегирек джылытлгъан кесегинден энергия азыракъ джылытылгъан кесегине бериледи, алай бла системада температураны тюзетиледи, эмда температураны системада джайылыууну юсюнден неда температураланы [[скаляр къыр]]ыны юсюнден айтылады. [[Термодинамика]]да температура — интенсив [[Термодинамикалыкъ уллулукъла|термодинамикалыкъ уллулукъду]].

Термодинамикалыкъны тышында, физиканы башха бёлмелеринде температураны башха ачыкълаулары киргизиледиле. Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теорияда, температура системаны кесекчиклерини орта кинетикалыкъ энергиясына пропорциялыды. Температура, энергияны дараджаларында бёлюнюуюн ([[Максвеллни — Больцманны статистикасы]]на къара), кесекчиклени теркликге кёре бёлюнюуюн ([[Максвеллни бёлюнюую]]), затны ионизациясыны дараджасын ([[Саханы тенглендириу]]), таякъланыуну спектр тыкълыгъын ([[Планкны формуласы]]на къара), таякъланыуну толу сыйым тыкълыгъын ([[Стефанны-Больцманны закону]]на къара) э. а. к. белгилейди. Больцманны бёлюнюуюне параметр болуб кирген температураны къозгъалыуну температурасы деб да айтадыла, Максвеллни бёлюнюуюне кинетикалыкъ температура дейдиле, Саханы формуласындагъыгъа уа — ионизацияландырыу температура деб айтылады, Стефанны — Больцманны законунда — радиацялыкъ температура атны бередиле. Термодинамикалыкъ тебмеу турууда бютеу бу параметрле бири-бирлерине тенгдиле, эмда аланы ортакъ атлары системаны температурасы болады&lt;ref&gt;{{книга
 |заглавие      = Физика. Большой энциклопедический словарь 
 |ответственный = Гл. ред. А. М. Прохоров 
 |место         = {{М}}
 |издательство  = Большая Российская энциклопедия
 |год           = 1998 
 |страниц       = 944
 |страницы      = 741
}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:MonthlyMeanT.gif|thumb|right|Джер юсюню 1961-чи джылдан 1990-чы джылгъа дери орта айлыкъ температуралары]]
[[Файл:Annual Average Temperature Map.jpg|thumb|right|300px|Бютеу дунияда орта джыллыкъ температура]]
[[Файл:Thermally Agitated Molecule.gif|upright=1.25|thumb|right|200px|Акъны альфа-спиралыны сегментини джылыу чайкъалыулары: чайкъалыуланы [[амплитуда]]сы температураны кёлтюрюлюую бла ёседи.]]
[[Физикалыкъ уллулукъланы системасы#Юлгюле|Уллулукъланы халкъла арасы системасында]] ({{lang-en|International System of Quantities}}, ISQ) термодинамикалыкъ температура физикалыкъ уллулукъланы системасыны джети тамал уллулугъуну бириси болуб сайланнганды. Уллулукъланы халкъла арасы системасыны тамалында къурулгъан [[ЁС|Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС)]] бу температураны бирими — [[кельвин]] — джети [[ЁС-ни тамал биримлери]]ни бирисиди&lt;ref&gt;[http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ The SI brochure] {{Wayback|url=http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ |date=20060426033320 }} ЁС-ни суратлауу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]ну сайтында&lt;/ref&gt;. ЁС системада  эмда джашауда аны тышында [[Цельсий, Андерс|Цельсийни]] температурасы да хайырландырылады, аны биримине [[Цельсийни градусу]]саналады (°С), ол ёлчеми бла кельвиннге тенгди&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;&gt;{{Cite web |url=http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |title=ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин. |access-date=2018-12-03 |archive-date=2018-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180920121941/http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;. Ол таблыкъ этеди, не ючюн десенг Джер юсюндеги бютеу климатлыкъ процессле эмда джанлы табигъатда процессле от −50 до +50 °С диапазонну ичинде барадыла.

== Температура локал параметр халда. Температуралыкъ къыр ==
[[Конденсацияланнган халны физикасы]] температураны локал макроскоплукъ тюрленме кибик кёреди, ол демеклик, бир халлы болмагъан тёгерегини ёлчемине кёре къыйырсыз аз болгъан эмда бу тёгерегини кесекчиклени ёлчемлерине кёре (атомланы, ионланы, молекулаланы э. а. к.) къыйырсыз уллу болгъан, акъылда континуумну белгиленнген бёлгесини (элементар сыйым) кёргюзген уллулукъну {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=84}}. Температураны магъанасы нохтадан нохтагъа тюрленирге болады (бир элементар сыйымдан башхагъа); температураны аламда джайылыуу бусагъатда температураны [[Скаляр къыр|скаляр къыры]] бла белгиленеди (''температуралыкъ къыр'')&lt;ref name=&quot;temppole&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | title = Температурное поле | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1976, т. 25 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402115943/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Температуралыкъ къыр стационарсыз (заманда тюрленнген), неда заманнга бойсунмагъан стационар болургъа болады. Бютеу нохтасында да бирча температура магъаналары болгъан тёгерекдегиге термик бир халлы дейдиле. Математика джанындан температуралыкъ къырны &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; температураны алам координатлагъа эмда заманнга бойсунуууну тенглендириую бла суратлайдыла   (бир-бирде бу къарауну бир неда эки координат бла чеклендиредиле). Термик бир халлы системалагъа &lt;math&gt;\mathrm{grad}\, T =0. &lt;/math&gt;

== Термодинамикалыкъ ачыкълау ==

=== Термодинамикалыкъ къарамны тарихи ===
«Температура» сёз адамланы бегирек джылыннган объектледе энчи затны  — [[калориялыкъ]]ны кёбюрек, азыракъ джылыннганда эсе уа аз болгъанына ийнаннган заманлада чыкъгъанды&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Татьяна Данина|заглавие=Механика тел|ссылка=https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=163|isbn=9785457547490|archive-date=2018-04-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426144836/https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE#v=onepage&amp;q=теплород&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;.

[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ|Тенгауурлукъ халда]] температура системаны бютеу макроскопик кесеклеринде да бирча магъананы тутады. Системада эки объектни бирча температурасы бар эсе, аланы арасында кесекчиклени [[кинетикалыкъ энергия]]сыны бериую болмайды ([[джылыу]]ну). Температураланы башхалыкълары бар эсе, джылыу, температурасы уллуракъ болгъан объектден гитчерек болгъаннга кёчеди.

Дагъыда, температура, джанлы согъуу джылыуну бергенине неда алгъанына байламлы «джылыу» бла «сууукъ» субъектив сезимле бла байламлыды.

Бир къауум [[квантлыкъ механика|квант-механикалыкъ]] системала (юлгюге, [[Полуяцияны инверсия]]сы болгъан  [[лазер]]ни ишлеучю юсю) [[энтропия]] энергияны къошулууу бла ёсмей, тамам терсине азайыргъа болгъан халда турургъа боладыла, ол формал джаны бла негатив абсолют температурагъа келишеди. Алай а, быллай халла «абсолют нолдан энишгеде» болмайдыла, эмда «къыйырсызлыкъдан мийикде» боладыла, аны чуруму, быллай системаны позитив температурасы болгъан объект бла контакты болса, энергия объектден системагъа тюл, системадан объектге бериледи (толуракъ мында къара: [[Негатив абсолют температура]]).

Температураны энчиликлерин [[физика|физиканы]] бёлюмю — [[термодинамика]] тинтеди. Температура аны тышында илмуну кёб бёлгесинде уллу роль ойнайды, физиканы башха бёлюмлерини тышында, [[химия]]да эмда  [[биология]]да да.

=== Тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз температурала ===
[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан [[Термодинамикалыкъ система|система]]ны стационар температуралыкъ къыры болады. Быллай системада адиабатлыкъ (энергия ётген) къабыргъала джокъ эсе, системаны бютеу кесеклери да бир температураны тутадыла. Башха тюрлю айтылса, термик бир халлы системаны ''тенгауурлукълу температурасы'' заман бла туура бой берген байламы джокъду (амма, [[Джылыу процесс|квазистатикалыкъ процесследе]] тюрленирге боллукъду). Тенгауурлукъсуз система тамалында стационарсыз температуралыкъ къыргъа иелик этеди, анда тёгерекдегини хар элеменетар сыйымыны энчи ''тенгауурлукъсуз температурасы'' барды, аланы [[Санлыкъ функция#Функцияны бериуню мадарлары|туура халда]] заман бла бой бериу байламлары барды.

=== Феноменологиялыкъ термодинамикада температура ===
[[Термодинамика|Феноменологиялыкъ термодинамикада]] температураны ачыкълауу бу билим бёлюмню математикалыкъ аппаратыны къурлуууна бойсунубду (къара: [[Термодинамиканы аксиоматикасы]]).

Термодинамикалыкъ температураны термодинамиканы къурулушуну тюрлю-тюрлю системаларында ачыкълауларыны башхалыкълары, аллай системаланы бир къауумларыны башхалагъа кёре аслам кёрюнюулюлюк болгъан магъанагъа келмейди, бютеу бу системалада биринчиси бла, температураны объектни джылыннган/сууугъан дараджасына къарайды, экинчиси бла, термодинамикалыкъ температура бла аны ёлчелеуде хайырландырылгъан температуралыкъ шкалаланы арасында байламланы къургъан ачыкълаула алада бири-бирине келишеди.

[[Рационал термодинамика]] аллындан да бу билим бёлюмню тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамикагъа юлешиниюн унамайды (тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамиканы арасында башхалыкъны белгилемейди), анда температура тамал белгиленмезлик тюрленмеди эмда къуру математика тил бла ачыкъланаллыкъ энчиликле бла ачыкъланады{{sfn|Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970|с=117}}. Энергияны, температураны, [[Энтропия|энтропияны]] эмда [[Химиялыкъ потенциал|химиялыкъ потенциалны]] ангыламлары рационал термодинамикада бирге киргизиледиле; аланы айры-айры айгъакъларгъа принципли болмайды. Бу ангыламланы киргизиу амал системасы тюрлю-тюрлю энергиялыкъ агъымлагъа джууаб берген кёб тюрлю температураланы къараугъа киргизизирге болгъанын ачыкъ этеди. Сёз ючюн, трансляциялы эмда спинор къымылдауланы температурасын, радиациялыкъ таякъланыуланы температурасын д. а. к. {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=48}}

[[Термик тенгауурлукъну транзитивлигини закону|Ноллу тамал (закон)]] тенгауурлукълу термодинамикагъа [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|эмпирик температураны]] ангыламын киргизеди{{sfn|Физика. Большой энциклопедический словарь|1998|с=751}}{{sfn|Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973|с=11–12}}{{sfn|Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972|с=11}}{{sfn|Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955|с=11}} анда ол адиабатик къабыргъалары болмагъан системада термик тенгауурлукъну шарты бютеу нохталарында тенглик болгъан халны параметриди.

Термодинамиканы къурулушуна къарамда [[Клаузиус, Рудольф Юлиус Эммануэль|Р. Клаузиусну]] тутханла {{sfn|Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}, халны тенгауурлукъ параметрлери — термодинамикалыкъ температураны &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; эм энтропияны &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; — [[термодинамикалыкъ процесс]]ни ышанландыргъан термодинамикалыкъ параметрни юсю бла бередиле. Айрыб айтылса,

{{EF|:|&lt;math&gt;\delta Q = TdS,&lt;/math&gt;|style=|ref=Клазиусха кёре термодинамикалыкъ температура эм энтропия |center=}}

анда &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; — [[Термодинамикалыкъ система|джабыкъ системаны]] [[джылыу процесс|элементар]] (къыйырсыз аз) [[Тенгауурлукълу процесс|тенгауурлукълу процессде]] алыналгъан неда бералгъан джылыуну саныды. Андан ары Клаузиусха кёре термодинамикалыкъ температураны юсюнден ангыламны [[Термодинамикалыкъ система|ачыкъ системала]] бла [[Тенгауурлукъсуз термодинамика|тенгауурлукъсуз халла эм процесслеге]] джаядыла, кёбюсюне хайырландырылгъан термодинамика законлагъа къошакъ аксиомаланы айырыб чертмейдиле.

[[Каратеодори, Константин|Каратеодорини]] аксиоматикасында {{sfn|Каратеодори К., Об основах термодинамики|1964}}{{sfn|Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|1964}} &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; [[Пфафф, Иоганн Фридрих|Пфаффны]] [[Дифференциал форма|дифференциал формасыча]] кёрюледи, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температураны уа — бу дифференциал форманы интеграция этген бёлюучюсюча{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=57}}.

[[Гухман, Александр Адольфович|А. А. Гухманны]] аксиомала системасында {{sfn|Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}{{sfn|Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}} &lt;math&gt; U &lt;/math&gt; системаны элементар тенгауурлукълу процессинде [[Ич энергия|ич энергиясыны]] тюрлениуюн &lt;math&gt; P_k &lt;/math&gt; бир бири бла иш бирлик потенциалла бла &lt;math&gt; x_k &lt;/math&gt; халла кибик кёредиле:

{{EF|:|&lt;math&gt; dU = \sum_k P_k d x_k , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гухманны тенглендириую|center=}}

аны бла бирге, джылыу потенциал болуб термодинамикалыкъ термодинамическая температура &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; къуллукъ этеди, джылыу координат а уа — &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; энтропия болады; басым (кери белгиси бла) изотроп суусунлагъа эмда газлагъа механикалыкъ деформация этген бир-бири бла иш бирликни потенциалыны ролун ойнайды; [[Химиялыкъ реакция|химиялыкъ]] эм [[Фазалы кёчюу|фазалы кёчюуледе]] халны координатлары эмда потенциаллары болуб  компонентлени массалары эмда аны бла бирге джегилген химиялыкъ потенциялла къуллукъ этедиле. Башха тюрлю айтылса, Гухманны аксиоматикасында температураны, энтропияны эмда химиялыкъ потенциалланы тенгауурлукълу термодинмакагъа бирге, Гиббсни тамаллы тенглендириую бла бирге киргизедиле. Гухман эмда аны ызын тутханла хайырландыргъан ''халны координатлары'' термин, ичлеринде геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмелеринден сора да энтропияны эм компонентлени массасын тутады, эмда ''бир халгъа келтирилген термодинамикалыкъ координатла'' термин бла байламлы бир магъанасызлыкъны къоратады: бир къауум автора бир халгъа келтирилген координатлагъа къалгъан тюрленмелени тышында энтропия бла компонентлени массамсын да къошадыла{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=29, 58, 127, 171}}, башхала уа, геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмеле бла чекленедиле{{sfn|Кубо Р., Термодинамика|1970|с=20–21}}.)

[[Гиббс, Джозайя Уиллард|Гиббсни]]термодинамикасында, тенгауурлукълу температураны ич энергия эм энтропияны юсю бла белгилейди{{sfn|Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982|с=93}}{{sfn|Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986|p=15}}{{sfn|Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986|p=35}}

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left ( \frac { \partial U}{ \partial S} \right )_{\{x_i\}} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — ич энергияны табигъат тюрленмелерини тобламасыды (энтропиясыз), ала энчиликли функцияла кибик белгиленедиле. Адиабатик къабыргъалары болмагъан системаны бютеу нохталарында да температураны тенг болууу Гиббсни термодинамикасында термик тенгауурлукъну шарты халда болууу термодинамикалыкъ тенгауурлуукълу халдагъы ич энергия бла энтропияны экстремал энчиликлеринден чыгъады.

Фальк бла Юнгну термодинамикасы {{sfn|Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959|p=156}} энтропияны айгъакълауда тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз халланы арасында башхалыкъ этмейди, ол себебден, бу аксиомала системада энтропия эм ич энергияны юсю бла берилген температура ачыкълау бютеу бир халлы термик системалагъа хайырландырылырчады:

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left [ \left ( \frac { \partial S}{ \partial U} \right )_{\{x_i\}} \right ]^{-1} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — энтропияны бойсунмагъан тюрленмелерини тобламасыды (ич энергия кирмейди).

[[Тенгауурлукъсуз термодинамика|Локал тенгауурлукъну принципи]] тенгауурлукъсуз системалагъа температураны ачыкълауун тенгауурлукълу термодинамикадан алыргъа эмда бу тюрленмеди тёгерекдегини элементар сыйымыны тенгауурлукъсуз температурасы халдында хайырландырыргъа эркинлик береди {{sfn|Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974|с=26}}.

Локал тенгауурлукъдну унамауда тамалланнган [[Тенгауурлукъсуз термодинамика#Кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамика|кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамикада]] (КТТ) тенгауурлукъсуз температураны Фальк бла Юнгну аксиоматикасында хайырландырылгъан келишимни юсю бла белгилейдиле (къара: {{eqref|Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|}}), алай а энтропия ючюн башха бойсунмагъан тюрленме тобламала бла{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}. Гиббсге кёре {{eqref|Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|локал-тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура}} да КТТ-тенгауурлукъсуз температурадан энтропия ючюн бойсунмагъан тюрленмелени сайламалары бла башхалыкъ этеди{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}.

[[Белоконь, Николай Иович|Н. И. Белоконну]] аксиоматикасында{{sfn|Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики|1968|с=10}}. температураны тамал ачыкълауу Белоконну '''термостатиканы экинчи башланнгычыны постулаты''' атлы постулатдан чыгъады. ''Температура, кеси аллында объектлени арасында джылыу алмашдырыуну белгилеген, бу объектлени джангыз функциясыды, ол демеклик, джылыу тенгауурлукъда болгъан объектлени къайсы температуралыкъ шкалада да бирча температуралары барды.'' Мындан чыкъгъаны - бири-бири арасында контакты болмагъан эки объект, алай а хар бириси да ючюнчю бла джылыу тенгауурлукъда болгъанлары ючюн (ёлчелеучю адыр), бирча температураны тутадыла.

== Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала ==
Температура туурадан [[Ёлчелеу|ёлдчеленирча]] тюлдю. Температураны тюрлениуюню юсюнден объектлени ишексиз аны бла байламлы (термометрикалыкъ халла атны джюрютедиле) башха [[физикалыкъ халла]]рыны юсю бла биледиле  ([[сыйым]]ны, [[басым]]ны, [[электрик къаршчыланыуну]] э. б.). Санчы джаны бла уа температура ёлчелеген термометр белгилеген амалны болушлугъу бла чыгъарылады. Температураны ёлчелеуюню быллай айгъакълауу, санауну не башланыуун, не да бошалыуун белгилемейди, ол себебден температураны ёлчелеуцню къайсы мадары да [[Температуралыкъ шкалала|температуралыкъ шкалалагъа]] байламлыды. ''Эмпириик температура'' деб сайланнган температуралыкъ шкалада ёлчеленнген температурагъа айтадыла.

''[[#Температураны термодинамикалыкъ ачыкълауу|термодинамикалыкъ температураны]]'' феноменологиялыкъ термодинамика берген ачыкълаулары аны ёлчелеуде сайланнган термометрлик халла бла бойсунуу байламы джокъду; температураны ёлчелеу биримини [[#Температураны биримлери эмда ёлчелеу шкаласы|термодинамикалыкъ температура шкалаларыны]] бирисини болушлугъу бла бередиле.

Термодинамикада аксиома болуб сынамда тамалланнган, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура бютеу системала ючюн бир джанындан чекленнген уллукъду деген ангылатыу алынады, аны бла бирге бу чекге келишген температура бютеу термодинамиклыкъ системалагъа да бирчады, ол демеклик, температураланы шкалалары ючюн [[репер нохта]] болуб хайырландырылыргъа боллукъду Бу репер нохтагъа температураны ноль магъанасын аталса, бу реперде тамалланнган шкалада температуралан хаман да бир белгилери боллукъду{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=62}}. Экинчи репер нохтагъа температураны позитив магъанасын байлаб, позитив температуралары болгъан ''абсолют температуралыкъ шкаланы'' чыгъарадыла; абсолют нолдан саналыб башланнган температурагъа ''абсолют температура'' дейдиле&lt;ref name=&quot;abstemp&quot;&gt;{{cite web|url=http://litrus.net/book/read/115273?p=26|title=Абсолютная температура|author=|work=БСЭ, 3-е изд., 1969, т. 1|publisher=|lang=ru|access-date=2015-03-27|archive-date=2015-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20150221181143/http://litrus.net/book/read/115273?p=26|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Ол себебден, абсолют нолдан саналыб башланнган термодинамикалыкъ температурагъа ''абсолют термодинамикалыкъ температура'' дейдиле (къара: [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|Кельвинни температуралылкъ шкаласы]]). Температураны абсолют нолдан санаб башлагъан эмпирик температуралыкъ шкаланы юлгюсю [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|халкъла арасы практик температуралыкъ шкалады]].

[[Цельсийни температуралыкъ шкаласы]] абсолют тюлдю.

Бир къауум авторла абсолют температура деб аны абсолют нолдан санаб башланыуун тюл, температураны ёлчелеуюне хайырландырылгъан [[Температуралыкъ шкалала|термометрлик энчиликлерини]] сайлауларыны бойсунмаулукъларына айтадыла{{sfn|Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002|с=23, 83, 86}}{{sfn|Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004|с=60}}.

== Негатив абсолют температурала ==
{{main|Негатив абсолют температура}}

Тенгауурлукълу термодинамикалыкъ абсолют температура хаманда позитивди (къара: [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала]]). Негатив температураланы (Кельвинни шкаласы бла) хайырлдандырыу айры энчиликлери болгъан тенгауурлукъсуз системаланы суратлауда таб математикалыкъ амалды&lt;ref name=&quot;otriztemp&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | title = Отрицательная температура | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1975, т. 19 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402105827/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Бу амалны магъанасы, физикалыкъ системаны къурамына киргенлени айры энчиликлери болгъан объектле тюб системагъа акъылда айырыудады, эмда алыннган [[Термодинамикалыкъ система|парциал тюб системаны]] сепарат тинтиудеди. Башха тюрлю айтылса, аламны бир объектине бири-бирлери бла къарыусуз иш бирлик этген эки неда аслам парциал тюб ситемала кючлегенча къаралады.

== Молекулалыкъ-кинетикалыкъ айгъакълау ==
[[Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теория]]да (МКТ) температура бир [[Эркинликни дараджасы (физика)|эркинликни дараджасына]] келген [[термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан, макроскопиялыкъ системаны кесекчиклени орта кинетикалыкъ энергиясыча белгиленеди. {{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot;&gt;{{статья |автор= Капица П. Л. |заглавие= Свойства жидкого гелия |ссылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM |язык= ru |издание= [[Природа (журнал)|Природа]] |тип=  |год= 1997 |том=  |номер= 12 |страницы=  |doi=  |issn=  |издательство= [[Наука (издательство)|Наука]] |archivedate= 2016-02-21 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160221034222/http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM }}&lt;/ref&gt;|... температураны ёлчеси къымылдауну кеси тюлдю, бу къымылдауну мизамсызлыгъыды. Объекни тёнгегини мизамсызлыгъын аны температуралыкъ халы белгилейди, эмда тёнгекни белгиленнген температуралыкъ халыны къымылдауну энергиясы тюл, бу къымылдауну мизамсызлыгъы бла белгиленеди эм биз хайырландырыргъа керек болгъан температуралыкъ болууланы суратлауда джангы ангыламды деген бу идея …}}
Бир атомлукъ [[Идеал газ|идеал газгъа]] температура былай джаздырылыргъа болады:
: &lt;math&gt;T = \frac{2}{3k_B}\cdot\overline{E_{kin}} = \frac{2}{3k_B}\cdot\frac{m\overline{v^2}}{2}&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;m&lt;/math&gt; — молекуланы массасыды, &lt;math&gt;k_B&lt;/math&gt; = 1,38{{e|−23}} Дж/К — [[Больцманны дайымы]]ды, &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — молекуланы терклигиди. Бу джаздырыу бла температураны МКТ чекледе физикалыкъ магъанасы кёрюнеди, алай а универсал тюлдю, нек десенг, системаланы барысы да идеал газны моделине таянмайдыла.

== Температураны статистикалыкъ физикада айгъакълауу ==
[[Статистикалыкъ физика]]да, термодинамикалыкъ къарамдача, температура энтропиясыны юсю бла системасыны энергиясыны чыгъарыууду:
: &lt;math&gt; T = \frac{\partial U}{\partial S} &lt;/math&gt;
(системада кесекчиклени сыйымы эмда саны тюрленмей эсе, энчи чыгъарыуу дайым чыгъарыугъа алмашдырылады). Статистикалыкъ физиканы чеклеринде энтропия ючюн айры белгилеу барды, ол тергеулени тындырыргъа болушады:
: &lt;math&gt;S=k_B\cdot\ln(\Omega)&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;\Omega&lt;/math&gt; — халны [[статистикалыкъ чегим]]иди — болургъа боллукъ микрохалланы (амалланы) саныды, аланы болушлукълары бла берилген энергия бла макроскопик хал &lt;math&gt;U&lt;/math&gt; къураргъа болады (бу контекстде бир-бирде &lt;math&gt;E&lt;/math&gt; хариф бла белгиленирге да болады).

Алай бла киргизилген &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; уллулукъ, термодинамикалыкъ тенгауурлукъда тюрлю-тюрлю объектлеге бирча болады. Эки объектни контактлары болса, уллуракъ &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; магъанасы болгъан энергияны башхасына берликди.

==Температураны ёлчелеу ==
{{main|Термометр}}
[[Файл:Pakkanen.jpg|thumb|upright|-17 градус кёргюзген, Цельсийни шкаласы бла тюз термометр]]
[[Термодинамика]]лыкъ температураны ёлчелер ючюн термодинамикалыкъ заты къаллай болса да бир араметри сайланады. Термодинамикалыкъ термометрни классика юлгюсюне [[газлытермометр]]ни санаргъа боллукъду, анда ёлчелеу амал дайы сыйымлы баллонда газны басымын ёлчелеуден тергеленеди. Аны тышында абсолют, радиация, таууш эмда акустика термометрле белгилидиле.

Термодинамикалыкъ термометрле бек къыйын къурамлы адырладыла, аланы джашауда хайырландырырча тюлдю. Ол себебден, ёлчелеулени асламысы практик термометрлени болушлукълары бла этиледи, ала затны къайсы болса энчилигин температура бла байлаялмагъанлары себебли, экинчи дараджалыладыла. [[Интерполяция]] функцияны алыр ючюн ала халкъла арасы температуралыкъ шкаланы [[репер нохта]]ларында градусландырылыргъа керекдиле.

Къаллай болса да объектни температурасын ёлчелер ючюн кёбюсюне температура бла байламлы къаллай болса да физикалыкъ параметрин ёлчелейдиле, сёз ючюн, газла ючюн геометриялыкъ ёлчемлени (къара: [[Дилатометр]]) — [[сыйым]] неда [[басым]], [[тауушну терклиги]], [[электрикалыкъ ётдюрюулюк]], джутууну неда таякъланыуну [[Электромагнит спектр|электромагнит спектрлары]] (юлгюге, [[пирометр]]ле эмда [[джулдуз]]ланы [[Фотосфера|фотосфералары]] бла [[Атмосфера|атмосфераларыны]] температураларын ёлчелеу).

Тюз джашауда температураны энчи адырла бла — контакт [[термометр]]ле бла ёлчелейдиле. Ол заманда термометрни тинтилген объект бла [[Идеал джылыу контакт|джылыу контактха]] келтиредиле, эмда объект бла термометрни арасында термодинамикалыкъ тенгауурлукъ болгъандан сора - температуралары бирча болгъанында, термомтерни сайланнган физикалыкъ параметрлеринде тюрлениулерине кёре обоъектни температурасыны чыгъарадыла. Термометр бла объектни арасында джылыу контакт температураланы тенгиш болууу терк болур ючюн джетерли болургъа керекди, температураны тенгиш этиуюн терклендирир ючюн термометрни [[джылыу сыйыныу]] тинтилген объектге кёре азайтадыла, кёбюсюне термометрни ёлчемин азайтыу бла этиледи. Термометрни джылыу сыйыныуун азайтыу,тинтилген объектден джылыуну аз кесегин термометрге бергени ючюн, [[ёлчелеу]]ню эсеблеринде джангылычны азайтады. Идеал термометрде ноль джылыу сыйныу барды&lt;ref&gt;{{книга|автор=Шахмаев Н. М. и др.|заглавие=Физика: Учебник для 10 класса общеобразовательных учреждений|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=[[Просвещение (издательство)|Просвещение]]|год=1996 |том= |страниц=240 |страницы=21|isbn=5090067937}}&lt;/ref&gt;.

Температураны ёлчелеу мадарла кёбюсюне Цельсийни неда Фаренгейтни салышдырыу шкалалары бла градусландырылгъандыла.

Практикада температураны ёлчелеуде дагъыда быллай термометрлени хайырландырадыла:
* [[термометр|суусун эм механикалыкъ термометрле]],
* [[термо-экеу]],
* [[къаршчыланыуну термометри]],
* [[газлы термометр]],
* [[пирометр]].
Эм кескин практикалыкъ термометрге [[Платина|платиналыкъ]] [[къаршчыланыуну термометри]] саналады&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|title=Платиновый термометр сопротивления — основной прибор МТШ-90.|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031155/http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|archive-date=2010-06-08|access-date=2010-05-05|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
Лазер таякъланыуну тамалында температураны ёлчелеу амаллада джангы ачылыула бардыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |title=Лазерная термометрия |access-date=2010-05-05 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031638/http://www.temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары ==
{{main|Температураны ёлчелеу биримлери}}
Температура системаны кесекчилерини джылыу къымылдауларын [[кинетикалыкъ энергия]]ясыны орталыкъ мардасы болгъаны себебли&lt;ref&gt;{{БРЭ|Температура}}&lt;/ref&gt;, эм тюзю аны энергетикалыкъ биримледе ёлчелеу эди ([[ЁС]] системада [[Джоуль|джоуллада]]; дагъыда къара: [[эВ]]). Бир атомлу [[идеал газ]]да температура бла кесекчилерини салышдырыуларын тамал алыб {{math|''E''&lt;sub&gt;кин&lt;/sub&gt; {{=}} {{frac|3|2}}''kТ''}}&lt;ref name=&quot;ФЭ5&quot; &gt;{{книга |автор= |часть=Электронвольт |ссылка часть= http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4671.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1998 |том=5. Стробоскопические приборы — Яркость |страницы=545 |страниц=760 |серия= |isbn=5-85270-101-7 |тираж=}}&lt;/ref&gt;. Температура биримледе {{nobr|1 эВ}} бла {{nobr|11 604,518 12 [[кельвин|К]]}} бири-бирин тутадыла&lt;ref name=&quot;CODATA allascii&quot;&gt;http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt {{Wayback|url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt |date=20131208020310 }} Fundamental Physical Constants — Complete Listing&lt;/ref&gt; (къара [[Больцманны дайымы]])&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |title=Conversion factors for energy equivalents |access-date=2021-02-17 |archive-date=2021-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210126060258/https://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Алай а температураны ёлчелеу молекулалы-кинетикалыкъ теорияны чыгъыуундан иги алгъа башланнганы себебли, бютеу практикалы шкалала температураны шартлы биримледе — градуслада ёлчелейдиле.

=== Абсолют температура. Кельвинни температураларыны шкаласы ===
{{main|Кельвин}}
[[Термодинамикалыкъ температура]] ангыламны [[Томсон, Уильям (лорд Кельвин)|У. Томсон (Кельвин)]] киргизгени ючюн абсолют температураны шкаласы Кельвинни шкаласы неда термодинамикалыкъ температура шкала атны джюрютеди. Абсолют температураны бирими — [[кельвин]]ди (К).

Температураны абсолют шкаласы деб, температураны баш халыны тюб мардасыны ёлчеси — [[Температураны абсолют нолу|абсолют ноль]] болгъаны ючюн айтылады, ол демеклик затдан джылыу энергия алыналмазлыкъ болургъа болгъан эм тюб температурады.

Абсолют ноль 0 K деб белгиленеди, ол −273,15&amp;nbsp;°C эм −459,67&amp;nbsp;°F бла тенгди.

Кельвинни температураларыны шкаласы санауну абсолют нолдан башланнган шкалады.

Турмушда хайырландырылгъан температуралыкъ шкалала, сёз ючюн, [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], неда [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] шкаласы (асламысында [[АБШ]]-да хайырланыуда болгъан), — абсолют тюлдюле эмда температура суузну бузлауундан энишге тюшген шартлада экспериментле этерге табсыздыла, ол себебден температураны негатив санла бла берирге керек болады. Быллай джумушла ючюн температураланы абсолют шкалалары киргизилгендиле.

Аланы бирине [[Ранкинни градусу|Ранкинни шкаласы]], башхасына да — абсолют термодинамикалыкъ шкала (Кельвинни шкаласы) дейдиле; аланы болушлукълары бла ёлчеленнген температура, Ранкинни градуслары (°Ra) неда [[кельвин]]ле (К) белгиленедиле. Эки шкала да абсолют ноль температурадан башланадыла. Башхалыкълары, Кельвини шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Цельсийни шкаласыны бёлюнюуюне тенгди, Ранкинни шкаласыны бёлюнюуюню багъасы уа Фаренгейтни шкаласыныкъы бла тенгди. Стандарт атмосфералыкъ басымда сууну бузлау температурасы 273,15 K, 0&amp;nbsp;°C, 32&amp;nbsp;°F тенгди.


=== Цельсийни шкаласы ===
{{main|Цельсийни градусу}}
Техникада, медицинада, метеорологияда эм турмушда температураны ёлчелеу биримге [[Цельсийни градусу|Цельсийни шкаласы]] хайырландырылады. Бусагъатда ЁС системада Цельсийни термодинамикалыкъ шкаласыны Кельвинни шкаласыны юсю бла айгъакълайдыла&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;/&gt;: t(°С) = Т(К) — 273,15 (кескин), ол демеклик Цельсийни шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Кельвинни шкаласыны бир бёлюнюуюню багъасына тенгди. Цельсийни шкаласы бла сууну ючлю нохтасыны температурасы джууукъ 0,008&amp;nbsp;°C тенгди,&lt;ref name=&quot;СПАУ_л11&quot;&gt;{{cite web
 |url         = http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |title       = Критическая точка. Свойства вещества в критическом состоянии. Тройная точка. Фазовые переходы II рода. Методы получения низких температур.
 |author      = Д. А. Паршин, Г. Г. Зегря
 |work        = Статистическая термодинамика. Лекция 11
 |publisher   = Санкт-Петербургский академический университет
 |accessdate  = 2011-06-02
 |lang        = ru
 |deadlink    = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20121203165821/http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |archivedate = 2012-12-03
}}&lt;/ref&gt; эмда, ол себебден, 1 атм басыда сууну бузлау нохтасы 0&amp;nbsp;°C бек джууукъду. Цельсийни аллында экинчи репер нохта болуб сайланнган 100&amp;nbsp;°C тенг болгъан сууну къайнау нохтасы репер статусун тас этгенди. Бусагъатдагъы оюмлагъа кёре сууну норма атмосфералыкъ басымда Цельсийни термодинамикалыкъ шкалада къайнау температурасы джууукъ 99,975&amp;nbsp;°C чакълы болады. [[Джер]] юсюнде сууну эмда аны халларыны бек джайылгъаны эмда бек магъаналы болгъаны ючюн, Цельсийни шкаласы практика джанындан бек таб болады. Бу шкала бла ноль, атмосфералыкъ сууну бузлауу бла байламлы болгъаны ючюн, [[метеорология]]да айры магъанасы болгъан нохтады. Шкаланы [[Цельсий, Андерс|Андерс Цельсий]] 1742 джылда теджегенди.

=== Фаренгейтни шкаласы ===
{{main|Фаренгейтни градусу}}
Ингилизде, артыкъсыз да АБШ-да Фаренгейтни шкаласы хайырландырылады. Цельсийни ноль градусу — Фаренгейтни 32 градусу болады, Цельсийни 100 градусуа — Фаренгейтни 212 градусуду.

Бусагъатда Фаренгейтни шкаласыны бу ачыкълауу джюрюйдю: бу 1 градусу (1&amp;nbsp;°F) атмосфералыкъ басымда сууну къайнауу бла бузну эриуюню алымыны 1/180 тенг болгъан температуралыкъ шкалады, бузну эриу нохтасыны температурасы уа +32&amp;nbsp;°F. Фаренгейтни шкаласы бла температура Цельсийни шкаласыны температурасы бла байламлыды (t °С) салышдырыуу t °С = 5/9 (t °F — 32), t °F = 9/5 t °С + 32. Г. Фаренгейт 1724 джылда теджегенди.

=== Реомюрню шкаласы ===
{{main|Реомюрню градусу}}
Спиртли термометрни чыгъаргъан [[Реомюр, Рене Антуан|Р. А. Реомюр]] [[1730 джыл]]да бу шкаланы теджегенди. 

Битрими —Реомюрню градусуду (°Ré), 1 °Ré, тамал нохталаны — бузну эриу (0 °Ré) эм сууну къайнау (80 °Ré) температураларыны арасындагъы темпереатуралыкъ интервалны 1/80 тенгди.

1 °Ré = 1,25&amp;nbsp;°C.

Бусагъатда хайырланыудан чыкъгъанды, эм кёб заманны, авторуну джуртунда, [[Франция]]да джюрютюуде болгъанды.

=== Абсолют нолда джылыу къымылдауну энергиясы ===
Материя суууса, джылыу энергияны кёб шекеллери эмда ала бла байламлы эффектле биргелерине уллулукъларын азайтадыла. Зат азыракъ мизамланнган халдан, кёбюрек мизамланнган халгъа кёчеди.
{{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot; /&gt;|… абсолют нолну бусагъатдагъы ангыламы, абсолют рахатлыкъы ангыламына келмейди, тамам да терсине, абсолют нолда къымылдау болургъа боллукъду — эмда ол барды, алай а бу толу мизамны халыды …}}

Газ суусуннга бурулады эмда артдан къаты зат болуб кристаллашады (гелий абсолют нолда, атмосфералыкъ басымда суусун халда къалады). Атомла бла молекулаланы къымылдаулары акъыртынлашады, аланы кинетикалыкъ энергиялары азаяды. Азыракъ амплитудасы бла чайкъалгъан кристалл чалдышны атомларында электронланы джайылыууну азайгъаны себебли, металланы асламысыны [[Электрикалыкъ къаршчыланыу|къаршчыланыуу]] азаяды. Алай бла, абсолют нолда да ётдюрюуню [[электрон]]лары атомланы арасында [[Энрико Ферми|Фермини]] теркгили бла джюрюудюле (10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt; м/с).

Затны кесекчилерини минимум къымылдаулары болгъан эмда ол къымылдау къуру [[Квант механика|квантмеханикалыкъ]] къымылдауну болушлугъу бла ишлеген температура — абсолют нолну температурасыды (Т = 0К).

Абсолют нолну температурасына джетерча тюлдю. Эм гитче температура (450±80){{e|−12}}К [[Натрий]]ни атомларыны [[Бозени-Эйнштейнни конденсаты]]н  [[2003|2003 дж.]] [[Массачусетс технология институт|МТИ-ден]] тинтиучюле табхандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|title=Bose-Einstein condensates break temperature record|date=2003-09-12|lang=en|author=Belle Dumé|publisher=Physics World|archiveurl=https://www.webcitation.org/6INAuUZfs?url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|archivedate=2013-07-25|access-date=2013-07-24|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. [[Джылыу таякъланыу]]ну башы [[Толкъунну узунлугъу|толкъунланы узунлугъуну]] бёлгесинде 6400 км, неда Джерни радиусу чакълы бирдеди.

=== Температура эмда таякъланыу ===
Объетни чачхан энергиясы температурасыны тёртюнчю дараджасына пропорциялыды. Сёзге, 300 К болса, квадрат метр юсден 450 [[ватт]] энергия чачылады. Бу джорукъ бла джер юсюню кече тёгерегиндеги хауадан сууугъаны ангылашынады. [[Абсолют къара объект]]ни таякъланыу энергиясын [[Стефананы — Больцманны закону]] суратлайды.

== Тюрлю-тюрлю шкалаладан кёчюуле ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Баш шкалаланы арасында температура тергеуню кёчюрюу
|-
! Шкала
! Шартлы белгилеую
! [[Цельсийни градусу|Цельсийден]] (°C)
! Цельсийге
|-
|[[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
|(°F)
|[°F] = [°C] × 9⁄5 + 32
|[°C] = ([°F] − 32) × 5⁄9
|-
|[[Кельвин]]
|(K)
|[K] = [°C] + 273,15
|[°C] = [K] − 273,15
|-
|[[Ранкинни градусу|Ранкин]] (Rankin)
|(°R)
|[°R] = ([°C] + 273,15) × 9⁄5
|[°C] = ([°R] − 491,67) × 5⁄9
|-
|[[Делилни градусу|Делиль]] (Delisle)
|(°Д или °De)
|[°De] = (100 − [°C]) × 3⁄2
|[°C] = 100 − [°De] × 2⁄3
|-
|[[Ньютонну шкаласы|Ньютон]] (Newton)
|(°N)
|[°N] = [°C] × 33⁄100
|[°C] = [°N] × 100⁄33
|-
|[[Реомюрню градусу|Реомюр]] (Réaumur)
|(°Re, °Ré, °R)
|[°Ré] = [°C] × 4⁄5
|[°C] = [°Ré] × 5⁄4
|-
|[[Рёмерни градусу|Рёмер]] (Rømer)
|(°Rø)
|[°Rø] = [°C] × 21⁄40 + 7,5
|[°C] = ([°Rø] − 7,5) × 40⁄21
|}

== Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу
! Описание
! [[Кельвин]]
! [[Цельсийни градусу|Цельсий]]
! [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
! [[Ранкинни градусу|Ранкин]]
! [[Делилни градусу|Делиль]]
! [[Ньютонну шкаласы|Ньютон]]
! [[Реомюрню градусу|Реомюр]]
! [[Рёмерни градусу|Рёмер]]
|-
| [[Абсолют ноль]]
| 0
|−273,15
|−459,67
| 0
| 559,725
|−90,14
|−218,52
|−135,90
|-
| Фаренгейтни къатышмасыны эриу температурасы ([[Хант туз|туз]], [[буз]] эм [[аммонийни хлориди]])&lt;ref&gt;{{БРЭ|статья=Фаренгейта шкала |ссылка=https://old.bigenc.ru/physics/text/4706192 |автор= |том= |страницы= |ref= |архив= https://web.archive.org/web/20220615160522/https://bigenc.ru/physics/text/4706192|архив дата= 2022-06-15}}&lt;/ref&gt;
| 255,37
|−17,78
| 0
| 459,67
| 176,67
|−5,87
|−14,22
|−1,83
|-
| Сууну бузлау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 273,15
| 0
| 32
| 491,67
| 150
| 0
| 0
| 7,5
|-
| Адам тёнгекни орта температурасы¹
| 309,75
| 36,6
| 98,2
| 557,9
| 94,5
| 12,21
| 29,6
| 26,925
|-
| Сууну къайнау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 373,15
| 100
| 212
| 671,67
| 0
| 33
| 80
| 60
|-
| [[Титан (элемент)|Титанны]] эриую
| 1941
| 1668
| 3034
| 3494
|−2352
| 550
| 1334
| 883
|-
| Кюн²
| 5800
| 5526
| 9980
| 10440
|−8140
| 1823
| 4421
| 2909
|}

¹ Адам тёнгекни нормада температурасы — +36,6&amp;nbsp;°C ±0,7&amp;nbsp;°C, неда +98,2&amp;nbsp;°F ±1,3&amp;nbsp;°F. Кёбюсюне берилген +98,6&amp;nbsp;°F магъана — Фаренгейтни шкаласына XIX ёмюрде Германияда +37&amp;nbsp;°C кескин бурулуууду. Алай а бу магъана адамны санларыны тюрлю-тюрлю температуралары болгъаны себебли, адам тёнгекни норма температурасыны диапазонуна кирмейди. &lt;ref&gt;[http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml О различных измерениях температуры тела] {{Wayback|url=http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml |date=20100926162224 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

² Бу таблицада берилген бир къауум магъана тёгереклениб берилгенди. Сёз ючюн, Кюнню юсюню температурасын 5800 кельвин джууукъда болады. Алай а башха температуралыкъ шкалала ючюн бу 5800 келвинни кеслерине ''кескин'' бурадыла.

== Фазалыкъ кёчюулени суратлаулары ==
Тюрлю-тюрлю затланы [[Фазалыкъ кёчюу]]лерини нохталары ючюн температураны бу магъаналарын хайырландырадыла:
* [[Эриуню температурасы]]
* [[Къайнауну температурасы]]
* [[Ючлю нохта]]
* [[Дебайны температурасы]] (Танытыу температура)
* [[Кюрини нохтасы|Кюрини температурасы]]
* [[Неелни нохтасы|Неелни температурасы]]

== Психология восприятия ==
Как показывают результаты многочисленных экспериментов, ощущение холода или тепла зависит не только от температуры и влажности окружающей среды, но и от настроения. Так, если испытуемый чувствует себя одиноким, например, находится в помещении с людьми, которые не разделяют его взглядов или ценностей, или просто находится далеко от других людей, то для него комната становится холоднее, и наоборот{{sfn| Тальма Лобель |2014|с= 24}}.

== Тамаша фактла ==
{{trivia|дата=21 апреля 2021}}
* Адам джараталгъан эм мийик температура ~ 10{{e|12}} К (бу [[Алам]]ны джаратылгъаныны биринчи секундларында температурасы бла тенглешдиричады) быллай температура [[2010 джыл]]да къоргъашинни ионларыны джарыкълыкъ теркликге дери терклешдирилиб, бир-бирлерине уруулары была болгъанды. Эксперимент [[Уллу адрон коллайдер]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |title=BBC News — Large Hadron Collider (LHC) generates a 'mini-Big Bang' |access-date=2010-11-15 |archive-date=2010-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101115225212/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* Теорияда болургъа боллукъ эм мийик температура — [[планкчы температура]]ды. Бусагъатдагъы физикалыкъ къарамлагъа кёре андан мийик температура болургъа боллукъ тюлдю, нек десенг, быллай температурагъа дери къыздырылгъан системагъа къошакъ энергия бериу, кесекчиклени теркликлерин кёбейтмейди, амма бир-бирине урууда джангы кесечкилени джаратады, алай бла системада кесекчиклени санлары ёседи, ол а уа системаны массасыны ёсюуюне чурум болады. Бу температура физикалыкъ вакуумуну '''къайнау''' температурасыды дерге боллукъду. Джууукъ 1,41679(11){{e|32}} K чакълы бирди (джууукъ 142 [[нониллион]] K).
* [[Кюнню ядросу]]ну температурасы {{num|15000000|K}} тёгерекдеди.
* 1995 джылда АБШ-дан [[Корнелл, Эрик Аллин|Эрик Корнелл]] бла [[Виман, Карл|Карл Виман]] келишдиралгъан эм гитче температурада, [[Рубидий|рубидийни]] атомларындан [[Бозени-Эйнштейнни конденсатын]] чыгъаралгъандыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |title=Всё про всё. Рекорды температуры |access-date=2009-12-16 |archive-date=2013-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925124850/http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |title=Чудеса науки |access-date=2009-12-16 |archive-date=2012-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121201130137/http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. Температура [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолдан]] келвинни 170 миллиардлыкъ юлюшюне аслам болгъанды (1,7{{e|−7 }} K).
* Экспермиентде алыналгъан эм гитче температураны Стендфорд университетде бир къауум баджаргъанды, ала  50 пикокельвиннге дери тюшюралгъандыла (5{{e|−11 }} K)&lt;ref&gt;{{cite web  |url=https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |title=Where is the coldest experiment on Earth?  |lang=en  |access-date=2020-02-23  |archive-date=2020-02-23  |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223133917/https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |deadlink=no  }}&lt;/ref&gt;.
* Джер юсюнден рекордлу гитче температура −89,2 °С совет континент ичи илму станция Востокда болгъанды, Антарктида (мийиклиги тенгиз дараджадан 3488 м ) 21 июль [[1983 джыл]]а&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|title=Самая низкая температура на поверхности Земли|publisher=National Geographic Россия|accessdate=2013-12-09|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131213010435/http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|archivedate=2013-12-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |title=World: Lowest Temperature |publisher=Arizona State University |accessdate=2013-12-09 |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100616025722/http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |archivedate=2010-06-16 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. 2018 джылны июнунда Антарктидада джангы рекорд −98 °С регистрация болгъанды деген хапар да джайылгъанды&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |title=Учёные зафиксировали в Антарктиде самую низкую температуру на планете |access-date=2018-06-27 |archive-date=2018-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180627202850/https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* 2013 джылны 9 декабрында Американ геофизика бирликни конференциясында американ тинтиучюлени къаууму 2010 джылны 10 августунда Антарктиданы бир нохтасында температура −135,8&amp;nbsp;°F (−93,2 °С) дери тюшгенин белгилегендиле. Бу информацияны НАСА-ны саттелит картларындан оюмлагъандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|title=NASA-USGS Landsat 8 Satellite Pinpoints Coldest Spots on Earth|publisher=[[NASA]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20131212221824/http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Билдириуню этген Т. Скамбосну оюмуна кёре ({{lang-en|Ted Scambos}}) алыннган магъана, [[термометр]]ни болушлугъу бла болмай, саттелит ёлчелеулени эсебинде болгъаны ючюн, рекорд болуб регистрация этиллик тюлдю&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|title=Antarctica sets low temperature record of -135.8 degrees|publisher=[[FoxNews]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211145336/http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
* Рекордлу мийик температура джер юсюню джууугъунда +56,7 ˚C болуб, 1913 джылны 10 июлунда Гринленд ранчода белгиленнгенди ([[Ёлюм ёзен]] [[Калифорния]] штат, АБШ)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|title=Старый температурный рекорд оспорен|publisher=Компьюлента|accessdate=2013-11-30|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203012044/http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|archivedate=2013-12-03|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |title= Press Release No. 956 |publisher= World Meteorological Organizayion |accessdate= 2013-11-30 |lang= en |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160406053728/http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |archivedate= 2016-04-06 |deadlink= yes }}&lt;/ref&gt;.
* [[Баш ёсюмлюкле]]ни урлукълары −269&amp;nbsp;°C дери сууутулсала да артдан ёсер мадарларын сакълайдыла&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|автор={{nobr|Imshenetsky A. A.}}|заглавие=Foundations of Space Biology and Medicine|год=1975|часть=Biological effects of extreme environment conditions|язык=en|место=Washington, D. C.|издательство=Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration|pages=277|volume=1. Space as a habitat|access-date=2024-08-12|archive-date=2024-08-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240812180709/https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|url-status=live}}&lt;/ref&gt;.

== Дагъыда къара ==
* [[Негатив абсолют температура]]
* [[Бояулу температура]]
* [[Джарыкълыкъ температура]]
* [[Антенналыкъ температура]]
* [[Джылыу насос]]
* [[Виртуал температура]]
* [[Хауаны температурасы]]
* [[Тёнгекни температурасы]]

== Примечания ==
{{примечания|2}}

== Литература ==
{{refbegin|2}}
* {{книга|автор=Callen H. B.|заглавие=Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|ссылка= |язык=en |издание=2nd ed|место=N. Y. e. a.|издательство=John Wiley|год=1986|том= |allpages= XVI + 493|серия= |isbn=0471862568, 9780471862567 |ref=Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986}}
* {{статья|автор=Falk G., Jung H.|заглавие=Axiomatik der Thermodynamik|ссылка= |язык=de|издание=Flügge S. (ed.). Encyclopedia of Physics / Flügge S. (Hrsg.). Handbuch der Physik|издательство=Springer-Verlag|год=1959|volume=III/2. Principles of Thermodynamics and Statistics / Band III/2. Prinzipien der Thermodynamik und Statistik, S. 119–175|номер= |с= |doi= |ref=Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959}}
* {{книга|автор=Guggenheim E. A.|заглавие=Thermodynamics: An Advanced Treatment for Chemists and Physicists|ссылка= |язык= |издание=8th ed|место=Amsterdam|издательство=North-Holland|год=1986|том= |allpages=XXIV + 390|серия= |isbn=0444869514, 9780444869517 |ref=Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986}}
* {{книга|автор=Jou D., Casas-Vázquez J., Lebon G.|заглавие=Extended Irreversible Thermodynamics|ссылка= |язык=en|издание=4th ed|место=N. Y.—Dordrecht—Heidelberg—London|издательство=Springer|год=2010|том= |allpages=XVIII + 483 |серия= |isbn=978-90-481-3073-3|doi=10.1007/978-90-481-3074-0|ref=Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010}}
* {{книга|автор=Tisza Laszlo.|заглавие=Generalized Thermodynamics|ответственный= |издание= |место=Cambridge (Massachusetts) — London (England)|издательство=The M.I.T. Press|год=1966|том= |allpages=XI + 384 |серия= |isbn= |ref=Tisza L., Generalized Thermodynamics|1966}}
* {{книга|автор=Базаров И. П.|заглавие=Термодинамика|издание=5-е изд|место=СПб.—М.—Краснодар|издательство=Лань|год=2010|том= |страниц=384|серия=Учебники для вузов. Специальная литература|isbn=978-5-8114-1003-3|ref=Базаров И. П., Термодинамика|2010}}
* {{книга|автор =Белоконь Н. И.|заглавие =Основные принципы термодинамики|издание= |место =М.|издательство =Недра|год =1968|том= |страниц =112|серия= |isbn= |ref =Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики}}
* {{статья|автор=Борн М.|заглавие=Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=223—256 |doi= |ref=Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики}}
* {{книга|автор=Вукалович М. П., Новиков И. И.|заглавие=Термодинамика|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Машиностроение|год=1972|том= |страниц=671|серия= |isbn= |ref=Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972}}
* {{книга|автор=Гиббс Дж. В.|заглавие=Термодинамика. Статистическая механика|ответственный=Отв. ред. Д. Н. Зубарев|издание= |место=М.|издательство=Наука|год=1982|том= |страниц=584|серия=Классики науки|isbn= |ref=Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=Алма-Ата|издательство=Изд-во АН КазССР|год=1947|том= |страниц=106|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1947}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Энергоатомиздат|год=1986|том= |страниц=384|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}
* {{книга|автор=Дьярмати И.|заглавие=Неравновесная термодинамика. Теория поля и вариационные принципы|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1974|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974}}
* {{книга|автор =Жилин П. А.|заглавие =Рациональная механика сплошных сред|ответственный= |издание=2-е изд|место=СПб.|издательство =Изд-во Политехн. ун-та|год =2012|том= |страниц =584|серия= |isbn =978-5-7422-3248-3|ref=Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012}}
* {{книга|автор=Залевски К.|заглавие=Феноменологическая и статистическая термодинамика: Краткий курс лекций|ответственный=Пер. с польск. под. ред. Л. А. Серафимова|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1973|том= |страниц=168|серия= |isbn= |ref=Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973}}
* {{книга|автор=Зоммерфельд А.|заглавие=Термодинамика и статистическая физика|ответственный=Пер. с нем.|издание= |место=М.|издательство=Изд-во иностр. лит-ры|год=1955|том= |страниц=480|серия= |isbn= |ref=Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955}}
* {{статья|автор=Каратеодори К.|заглавие=Об основах термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=3—22 |doi= |ref=Каратеодори К., Об основах термодинамики}}
* {{статья|автор=Клаузиус Р.|заглавие=Механическая теория тепла|ссылка= |язык=ru|издание=Второе начало термодинамики|издательство=М.—Л.: Гостехиздат|год=1934|volume= |номер= |страницы=70—158 |doi= |ref=Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}
* {{книга|автор=Кубо Р.|заглавие=Термодинамика|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1970|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Кубо Р., Термодинамика|1970}}
* {{книга|автор=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М.|заглавие=Статистическая физика. Часть 1|ответственный= |издание=5-е изд|место=М.|издательство=Физматлит|год=2002|страниц=616|серия=Теоретическая физика в 10 томах. Том 5|том= |isbn=5-9221-0054-8|ref=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М., Статистическая физика. Часть 1|2002}}
* {{книга|автор=Леонова В. Ф.|заглавие=Термодинамика|издательство=Высшая школа|год=1968|место=М|страниц=159|ref=Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}}
* {{статья|автор=Поулз Д. |заглавие=Отрицательные абсолютные температуры и температуры во вращающихся системах координат |ссылка= |язык=ru |издание=[[Успехи физических наук]] |издательство=[[Физический институт имени П. Н. Лебедева РАН|Российская академия наук]] |год=1964 |volume=84 |номер=4 |страницы=693—713 |doi= |ref=Поулз Д., Отрицательные абсолютные температуры |1964 }}
* {{книга|автор=Пригожин И., Кондепуди Д.|заглавие=Современная термодинамика. От тепловых двигателей до диссипативных структур |ответственный = Пер. с англ|издание= |место=М.|издательство=Мир |год=2002 |том= |страниц=462 |серия= |isbn= |ref=Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002}}
* {{книга|автор = Рудой Ю. Г. |заглавие = Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики |издание = |место= М. — Ижевск |издательство = Институт компьютерных исследований |год =2013 |том= |страниц = 368 |серия= |isbn= 978-5-4344-0159-3 |ref = Рудой Ю. Г., Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики | 2013}}
* {{книга
 | автор = Сивухин Д. В. 
 | заглавие = Термодинамика и молекулярная физика
 | место = Москва
 | издательство = «Наука»
 | год = 1990
 | ссылка = 
}}
* {{книга|автор =Сорокин В. С.|заглавие =Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|издание = |место =М.|издательство =ФИЗМАТЛИТ|год =2004|том= |страниц =174|серия= |isbn =5-9221-0507-8|ref=Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004}}
* {{книга
 | автор = Спасский Б. И. 
 | заглавие = История физики Ч.I
 | место = Москва
 | издательство = «Высшая школа»
 | год = 1977
 | ссылка = http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T1_1.djvu
}}
* {{книга|автор= Тальма Лобель|заглавие= Теплая чашка в холодный день: Как физические ощущения влияют на наши решения|оригинал= Sensation The New Science of Physical Intelligence|издательство= [[Альпина Паблишер]]|год= 2014|место = М.|серия= |страниц= 259
|isbn= 978-5-9614-4698-2|ref= Тальма Лобель}}
* {{статья|автор=Трусделл К.|заглавие=Термодинамика для начинающих|ссылка= |язык=ru|издание=Механика. Периодический сборник переводов иностранных статей|издательство=М.: Мир|год=1970|volume= |номер=3 (121), с. 116—128|с= |doi= |ref=Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970}}
* {{книга|заглавие=Физика. Большой энциклопедический словарь|ответственный=Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|издание= |место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]]|год=1998|том= |страниц=944|серия= |isbn=5-85270-306-0|ref=Физика. Большой энциклопедический словарь|1998}}
{{refend}}

== Ссылки ==
{{Навигация
|Викисловарь = температура
}}
*[https://earth.nullschool.net/#current/wind/surface/level/overlay=temp/winkel3 Current map of global surface temperatures]{{ref-en}}
* {{статья |заглавие=Cooling molecules the optoelectric way |ссылка=http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archiveurl=http://arquivo.pt/wayback/20160515074555/http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archivedate=2016-05-15 |издание=[[Physics Today]] |том=66 |номер=1 |страницы=12—14 |doi=10.1063/pt.3.1840 |bibcode=2013PhT....66a..12M |язык=en |автор=Miller, J. |год=2013 |тип=magazine }}

{{ВС}}
{{Температурные шкалы}}

[[Категория:Температура|*]]</text>
      <sha1>hi3k8m2ecd4uebvk9d60ucuj4i3b35m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118353</id>
      <parentid>118352</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T17:55:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>/* Примечания */</comment>
      <origin>118353</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93838" sha1="b3at6fo9y2aho86atiqkjxfy1elnxd4" xml:space="preserve">{{Физикалыкъ уллулукъ|Аты=Температура|Символ=&lt;math&gt;\ T&lt;/math&gt;, &lt;math&gt;\ \Theta&lt;/math&gt;|Ёлчемлик=Θ|ЁС=[[Кельвин|К]]|СГС=К}}

'''Температу́ра''' {{lang-la|temperatura}} — ''керегича къатышыдырылгъан, норма хал'') — [[Скаляр уллулукъ|скаляр]] [[физикалыкъ уллулукъ]]ду, [[термодинамикалыкъ система]]ны ышанлайды эмда санлы джаны бла затланы [[къыздырыу]] ангыламын кёргюзеди.

Джаны болгъанла джылыуну эмда сууукъну сезим органлары бла ангыларгъа боладыла. Алай а температураны кескин белгилеую, температураны объектив, ёлчелеу адырланы болушлугъу бла ёлчеленирин даулайды. Аллай адырлагъа [[термометр]]ле дейдиле эмда аны бла ''[[Эмпирик билгиле|эмпирик температураны]]'' ёлчелейдиле. Температураны эмпирик шкаласында [[репер нохтала]] салынадыла эмда аланы араларында бёлюнюулени санлары белгиленедиле — алай бла бусагъатда хайырландырылгъан [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] эмда башха шкалала къурулгъандыла. [[Кельвин]]леде ёлчеленнген ''абсолют температура'' биришер репер нохта бла киргизиледи&lt;ref&gt;Репер нохта этиб 1954-чю джылда баргъан 10-чу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференция]] сууну ючлю нохтасын алгъанды эмда аннга 273,16 К температураны белгилегенди.&lt;/ref&gt; табигъатда температураны минимум къыйыр магъанасы болгъаны ючюн — [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолду]]. Температураны огъары магъанасы [[планкчы температура]] бла чекленибди.

Система джылыу тенгауурлукъда болса, аны хар кесегини температурасы да бирчады. Алай болмаса, системада бегирек джылытлгъан кесегинден энергия азыракъ джылытылгъан кесегине бериледи, алай бла системада температураны тюзетиледи, эмда температураны системада джайылыууну юсюнден неда температураланы [[скаляр къыр]]ыны юсюнден айтылады. [[Термодинамика]]да температура — интенсив [[Термодинамикалыкъ уллулукъла|термодинамикалыкъ уллулукъду]].

Термодинамикалыкъны тышында, физиканы башха бёлмелеринде температураны башха ачыкълаулары киргизиледиле. Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теорияда, температура системаны кесекчиклерини орта кинетикалыкъ энергиясына пропорциялыды. Температура, энергияны дараджаларында бёлюнюуюн ([[Максвеллни — Больцманны статистикасы]]на къара), кесекчиклени теркликге кёре бёлюнюуюн ([[Максвеллни бёлюнюую]]), затны ионизациясыны дараджасын ([[Саханы тенглендириу]]), таякъланыуну спектр тыкълыгъын ([[Планкны формуласы]]на къара), таякъланыуну толу сыйым тыкълыгъын ([[Стефанны-Больцманны закону]]на къара) э. а. к. белгилейди. Больцманны бёлюнюуюне параметр болуб кирген температураны къозгъалыуну температурасы деб да айтадыла, Максвеллни бёлюнюуюне кинетикалыкъ температура дейдиле, Саханы формуласындагъыгъа уа — ионизацияландырыу температура деб айтылады, Стефанны — Больцманны законунда — радиацялыкъ температура атны бередиле. Термодинамикалыкъ тебмеу турууда бютеу бу параметрле бири-бирлерине тенгдиле, эмда аланы ортакъ атлары системаны температурасы болады&lt;ref&gt;{{книга
 |заглавие      = Физика. Большой энциклопедический словарь 
 |ответственный = Гл. ред. А. М. Прохоров 
 |место         = {{М}}
 |издательство  = Большая Российская энциклопедия
 |год           = 1998 
 |страниц       = 944
 |страницы      = 741
}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:MonthlyMeanT.gif|thumb|right|Джер юсюню 1961-чи джылдан 1990-чы джылгъа дери орта айлыкъ температуралары]]
[[Файл:Annual Average Temperature Map.jpg|thumb|right|300px|Бютеу дунияда орта джыллыкъ температура]]
[[Файл:Thermally Agitated Molecule.gif|upright=1.25|thumb|right|200px|Акъны альфа-спиралыны сегментини джылыу чайкъалыулары: чайкъалыуланы [[амплитуда]]сы температураны кёлтюрюлюую бла ёседи.]]
[[Физикалыкъ уллулукъланы системасы#Юлгюле|Уллулукъланы халкъла арасы системасында]] ({{lang-en|International System of Quantities}}, ISQ) термодинамикалыкъ температура физикалыкъ уллулукъланы системасыны джети тамал уллулугъуну бириси болуб сайланнганды. Уллулукъланы халкъла арасы системасыны тамалында къурулгъан [[ЁС|Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС)]] бу температураны бирими — [[кельвин]] — джети [[ЁС-ни тамал биримлери]]ни бирисиди&lt;ref&gt;[http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ The SI brochure] {{Wayback|url=http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ |date=20060426033320 }} ЁС-ни суратлауу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]ну сайтында&lt;/ref&gt;. ЁС системада  эмда джашауда аны тышында [[Цельсий, Андерс|Цельсийни]] температурасы да хайырландырылады, аны биримине [[Цельсийни градусу]]саналады (°С), ол ёлчеми бла кельвиннге тенгди&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;&gt;{{Cite web |url=http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |title=ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин. |access-date=2018-12-03 |archive-date=2018-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180920121941/http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;. Ол таблыкъ этеди, не ючюн десенг Джер юсюндеги бютеу климатлыкъ процессле эмда джанлы табигъатда процессле от −50 до +50 °С диапазонну ичинде барадыла.

== Температура локал параметр халда. Температуралыкъ къыр ==
[[Конденсацияланнган халны физикасы]] температураны локал макроскоплукъ тюрленме кибик кёреди, ол демеклик, бир халлы болмагъан тёгерегини ёлчемине кёре къыйырсыз аз болгъан эмда бу тёгерегини кесекчиклени ёлчемлерине кёре (атомланы, ионланы, молекулаланы э. а. к.) къыйырсыз уллу болгъан, акъылда континуумну белгиленнген бёлгесини (элементар сыйым) кёргюзген уллулукъну {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=84}}. Температураны магъанасы нохтадан нохтагъа тюрленирге болады (бир элементар сыйымдан башхагъа); температураны аламда джайылыуу бусагъатда температураны [[Скаляр къыр|скаляр къыры]] бла белгиленеди (''температуралыкъ къыр'')&lt;ref name=&quot;temppole&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | title = Температурное поле | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1976, т. 25 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402115943/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Температуралыкъ къыр стационарсыз (заманда тюрленнген), неда заманнга бойсунмагъан стационар болургъа болады. Бютеу нохтасында да бирча температура магъаналары болгъан тёгерекдегиге термик бир халлы дейдиле. Математика джанындан температуралыкъ къырны &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; температураны алам координатлагъа эмда заманнга бойсунуууну тенглендириую бла суратлайдыла   (бир-бирде бу къарауну бир неда эки координат бла чеклендиредиле). Термик бир халлы системалагъа &lt;math&gt;\mathrm{grad}\, T =0. &lt;/math&gt;

== Термодинамикалыкъ ачыкълау ==

=== Термодинамикалыкъ къарамны тарихи ===
«Температура» сёз адамланы бегирек джылыннган объектледе энчи затны  — [[калориялыкъ]]ны кёбюрек, азыракъ джылыннганда эсе уа аз болгъанына ийнаннган заманлада чыкъгъанды&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Татьяна Данина|заглавие=Механика тел|ссылка=https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=163|isbn=9785457547490|archive-date=2018-04-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426144836/https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE#v=onepage&amp;q=теплород&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;.

[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ|Тенгауурлукъ халда]] температура системаны бютеу макроскопик кесеклеринде да бирча магъананы тутады. Системада эки объектни бирча температурасы бар эсе, аланы арасында кесекчиклени [[кинетикалыкъ энергия]]сыны бериую болмайды ([[джылыу]]ну). Температураланы башхалыкълары бар эсе, джылыу, температурасы уллуракъ болгъан объектден гитчерек болгъаннга кёчеди.

Дагъыда, температура, джанлы согъуу джылыуну бергенине неда алгъанына байламлы «джылыу» бла «сууукъ» субъектив сезимле бла байламлыды.

Бир къауум [[квантлыкъ механика|квант-механикалыкъ]] системала (юлгюге, [[Полуяцияны инверсия]]сы болгъан  [[лазер]]ни ишлеучю юсю) [[энтропия]] энергияны къошулууу бла ёсмей, тамам терсине азайыргъа болгъан халда турургъа боладыла, ол формал джаны бла негатив абсолют температурагъа келишеди. Алай а, быллай халла «абсолют нолдан энишгеде» болмайдыла, эмда «къыйырсызлыкъдан мийикде» боладыла, аны чуруму, быллай системаны позитив температурасы болгъан объект бла контакты болса, энергия объектден системагъа тюл, системадан объектге бериледи (толуракъ мында къара: [[Негатив абсолют температура]]).

Температураны энчиликлерин [[физика|физиканы]] бёлюмю — [[термодинамика]] тинтеди. Температура аны тышында илмуну кёб бёлгесинде уллу роль ойнайды, физиканы башха бёлюмлерини тышында, [[химия]]да эмда  [[биология]]да да.

=== Тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз температурала ===
[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан [[Термодинамикалыкъ система|система]]ны стационар температуралыкъ къыры болады. Быллай системада адиабатлыкъ (энергия ётген) къабыргъала джокъ эсе, системаны бютеу кесеклери да бир температураны тутадыла. Башха тюрлю айтылса, термик бир халлы системаны ''тенгауурлукълу температурасы'' заман бла туура бой берген байламы джокъду (амма, [[Джылыу процесс|квазистатикалыкъ процесследе]] тюрленирге боллукъду). Тенгауурлукъсуз система тамалында стационарсыз температуралыкъ къыргъа иелик этеди, анда тёгерекдегини хар элеменетар сыйымыны энчи ''тенгауурлукъсуз температурасы'' барды, аланы [[Санлыкъ функция#Функцияны бериуню мадарлары|туура халда]] заман бла бой бериу байламлары барды.

=== Феноменологиялыкъ термодинамикада температура ===
[[Термодинамика|Феноменологиялыкъ термодинамикада]] температураны ачыкълауу бу билим бёлюмню математикалыкъ аппаратыны къурлуууна бойсунубду (къара: [[Термодинамиканы аксиоматикасы]]).

Термодинамикалыкъ температураны термодинамиканы къурулушуну тюрлю-тюрлю системаларында ачыкълауларыны башхалыкълары, аллай системаланы бир къауумларыны башхалагъа кёре аслам кёрюнюулюлюк болгъан магъанагъа келмейди, бютеу бу системалада биринчиси бла, температураны объектни джылыннган/сууугъан дараджасына къарайды, экинчиси бла, термодинамикалыкъ температура бла аны ёлчелеуде хайырландырылгъан температуралыкъ шкалаланы арасында байламланы къургъан ачыкълаула алада бири-бирине келишеди.

[[Рационал термодинамика]] аллындан да бу билим бёлюмню тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамикагъа юлешиниюн унамайды (тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамиканы арасында башхалыкъны белгилемейди), анда температура тамал белгиленмезлик тюрленмеди эмда къуру математика тил бла ачыкъланаллыкъ энчиликле бла ачыкъланады{{sfn|Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970|с=117}}. Энергияны, температураны, [[Энтропия|энтропияны]] эмда [[Химиялыкъ потенциал|химиялыкъ потенциалны]] ангыламлары рационал термодинамикада бирге киргизиледиле; аланы айры-айры айгъакъларгъа принципли болмайды. Бу ангыламланы киргизиу амал системасы тюрлю-тюрлю энергиялыкъ агъымлагъа джууаб берген кёб тюрлю температураланы къараугъа киргизизирге болгъанын ачыкъ этеди. Сёз ючюн, трансляциялы эмда спинор къымылдауланы температурасын, радиациялыкъ таякъланыуланы температурасын д. а. к. {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=48}}

[[Термик тенгауурлукъну транзитивлигини закону|Ноллу тамал (закон)]] тенгауурлукълу термодинамикагъа [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|эмпирик температураны]] ангыламын киргизеди{{sfn|Физика. Большой энциклопедический словарь|1998|с=751}}{{sfn|Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973|с=11–12}}{{sfn|Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972|с=11}}{{sfn|Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955|с=11}} анда ол адиабатик къабыргъалары болмагъан системада термик тенгауурлукъну шарты бютеу нохталарында тенглик болгъан халны параметриди.

Термодинамиканы къурулушуна къарамда [[Клаузиус, Рудольф Юлиус Эммануэль|Р. Клаузиусну]] тутханла {{sfn|Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}, халны тенгауурлукъ параметрлери — термодинамикалыкъ температураны &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; эм энтропияны &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; — [[термодинамикалыкъ процесс]]ни ышанландыргъан термодинамикалыкъ параметрни юсю бла бередиле. Айрыб айтылса,

{{EF|:|&lt;math&gt;\delta Q = TdS,&lt;/math&gt;|style=|ref=Клазиусха кёре термодинамикалыкъ температура эм энтропия |center=}}

анда &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; — [[Термодинамикалыкъ система|джабыкъ системаны]] [[джылыу процесс|элементар]] (къыйырсыз аз) [[Тенгауурлукълу процесс|тенгауурлукълу процессде]] алыналгъан неда бералгъан джылыуну саныды. Андан ары Клаузиусха кёре термодинамикалыкъ температураны юсюнден ангыламны [[Термодинамикалыкъ система|ачыкъ системала]] бла [[Тенгауурлукъсуз термодинамика|тенгауурлукъсуз халла эм процесслеге]] джаядыла, кёбюсюне хайырландырылгъан термодинамика законлагъа къошакъ аксиомаланы айырыб чертмейдиле.

[[Каратеодори, Константин|Каратеодорини]] аксиоматикасында {{sfn|Каратеодори К., Об основах термодинамики|1964}}{{sfn|Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|1964}} &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; [[Пфафф, Иоганн Фридрих|Пфаффны]] [[Дифференциал форма|дифференциал формасыча]] кёрюледи, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температураны уа — бу дифференциал форманы интеграция этген бёлюучюсюча{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=57}}.

[[Гухман, Александр Адольфович|А. А. Гухманны]] аксиомала системасында {{sfn|Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}{{sfn|Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}} &lt;math&gt; U &lt;/math&gt; системаны элементар тенгауурлукълу процессинде [[Ич энергия|ич энергиясыны]] тюрлениуюн &lt;math&gt; P_k &lt;/math&gt; бир бири бла иш бирлик потенциалла бла &lt;math&gt; x_k &lt;/math&gt; халла кибик кёредиле:

{{EF|:|&lt;math&gt; dU = \sum_k P_k d x_k , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гухманны тенглендириую|center=}}

аны бла бирге, джылыу потенциал болуб термодинамикалыкъ термодинамическая температура &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; къуллукъ этеди, джылыу координат а уа — &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; энтропия болады; басым (кери белгиси бла) изотроп суусунлагъа эмда газлагъа механикалыкъ деформация этген бир-бири бла иш бирликни потенциалыны ролун ойнайды; [[Химиялыкъ реакция|химиялыкъ]] эм [[Фазалы кёчюу|фазалы кёчюуледе]] халны координатлары эмда потенциаллары болуб  компонентлени массалары эмда аны бла бирге джегилген химиялыкъ потенциялла къуллукъ этедиле. Башха тюрлю айтылса, Гухманны аксиоматикасында температураны, энтропияны эмда химиялыкъ потенциалланы тенгауурлукълу термодинмакагъа бирге, Гиббсни тамаллы тенглендириую бла бирге киргизедиле. Гухман эмда аны ызын тутханла хайырландыргъан ''халны координатлары'' термин, ичлеринде геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмелеринден сора да энтропияны эм компонентлени массасын тутады, эмда ''бир халгъа келтирилген термодинамикалыкъ координатла'' термин бла байламлы бир магъанасызлыкъны къоратады: бир къауум автора бир халгъа келтирилген координатлагъа къалгъан тюрленмелени тышында энтропия бла компонентлени массамсын да къошадыла{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=29, 58, 127, 171}}, башхала уа, геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмеле бла чекленедиле{{sfn|Кубо Р., Термодинамика|1970|с=20–21}}.)

[[Гиббс, Джозайя Уиллард|Гиббсни]]термодинамикасында, тенгауурлукълу температураны ич энергия эм энтропияны юсю бла белгилейди{{sfn|Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982|с=93}}{{sfn|Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986|p=15}}{{sfn|Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986|p=35}}

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left ( \frac { \partial U}{ \partial S} \right )_{\{x_i\}} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — ич энергияны табигъат тюрленмелерини тобламасыды (энтропиясыз), ала энчиликли функцияла кибик белгиленедиле. Адиабатик къабыргъалары болмагъан системаны бютеу нохталарында да температураны тенг болууу Гиббсни термодинамикасында термик тенгауурлукъну шарты халда болууу термодинамикалыкъ тенгауурлуукълу халдагъы ич энергия бла энтропияны экстремал энчиликлеринден чыгъады.

Фальк бла Юнгну термодинамикасы {{sfn|Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959|p=156}} энтропияны айгъакълауда тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз халланы арасында башхалыкъ этмейди, ол себебден, бу аксиомала системада энтропия эм ич энергияны юсю бла берилген температура ачыкълау бютеу бир халлы термик системалагъа хайырландырылырчады:

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left [ \left ( \frac { \partial S}{ \partial U} \right )_{\{x_i\}} \right ]^{-1} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — энтропияны бойсунмагъан тюрленмелерини тобламасыды (ич энергия кирмейди).

[[Тенгауурлукъсуз термодинамика|Локал тенгауурлукъну принципи]] тенгауурлукъсуз системалагъа температураны ачыкълауун тенгауурлукълу термодинамикадан алыргъа эмда бу тюрленмеди тёгерекдегини элементар сыйымыны тенгауурлукъсуз температурасы халдында хайырландырыргъа эркинлик береди {{sfn|Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974|с=26}}.

Локал тенгауурлукъдну унамауда тамалланнган [[Тенгауурлукъсуз термодинамика#Кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамика|кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамикада]] (КТТ) тенгауурлукъсуз температураны Фальк бла Юнгну аксиоматикасында хайырландырылгъан келишимни юсю бла белгилейдиле (къара: {{eqref|Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|}}), алай а энтропия ючюн башха бойсунмагъан тюрленме тобламала бла{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}. Гиббсге кёре {{eqref|Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|локал-тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура}} да КТТ-тенгауурлукъсуз температурадан энтропия ючюн бойсунмагъан тюрленмелени сайламалары бла башхалыкъ этеди{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}.

[[Белоконь, Николай Иович|Н. И. Белоконну]] аксиоматикасында{{sfn|Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики|1968|с=10}}. температураны тамал ачыкълауу Белоконну '''термостатиканы экинчи башланнгычыны постулаты''' атлы постулатдан чыгъады. ''Температура, кеси аллында объектлени арасында джылыу алмашдырыуну белгилеген, бу объектлени джангыз функциясыды, ол демеклик, джылыу тенгауурлукъда болгъан объектлени къайсы температуралыкъ шкалада да бирча температуралары барды.'' Мындан чыкъгъаны - бири-бири арасында контакты болмагъан эки объект, алай а хар бириси да ючюнчю бла джылыу тенгауурлукъда болгъанлары ючюн (ёлчелеучю адыр), бирча температураны тутадыла.

== Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала ==
Температура туурадан [[Ёлчелеу|ёлдчеленирча]] тюлдю. Температураны тюрлениуюню юсюнден объектлени ишексиз аны бла байламлы (термометрикалыкъ халла атны джюрютедиле) башха [[физикалыкъ халла]]рыны юсю бла биледиле  ([[сыйым]]ны, [[басым]]ны, [[электрик къаршчыланыуну]] э. б.). Санчы джаны бла уа температура ёлчелеген термометр белгилеген амалны болушлугъу бла чыгъарылады. Температураны ёлчелеуюню быллай айгъакълауу, санауну не башланыуун, не да бошалыуун белгилемейди, ол себебден температураны ёлчелеуцню къайсы мадары да [[Температуралыкъ шкалала|температуралыкъ шкалалагъа]] байламлыды. ''Эмпириик температура'' деб сайланнган температуралыкъ шкалада ёлчеленнген температурагъа айтадыла.

''[[#Температураны термодинамикалыкъ ачыкълауу|термодинамикалыкъ температураны]]'' феноменологиялыкъ термодинамика берген ачыкълаулары аны ёлчелеуде сайланнган термометрлик халла бла бойсунуу байламы джокъду; температураны ёлчелеу биримини [[#Температураны биримлери эмда ёлчелеу шкаласы|термодинамикалыкъ температура шкалаларыны]] бирисини болушлугъу бла бередиле.

Термодинамикада аксиома болуб сынамда тамалланнган, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура бютеу системала ючюн бир джанындан чекленнген уллукъду деген ангылатыу алынады, аны бла бирге бу чекге келишген температура бютеу термодинамиклыкъ системалагъа да бирчады, ол демеклик, температураланы шкалалары ючюн [[репер нохта]] болуб хайырландырылыргъа боллукъду Бу репер нохтагъа температураны ноль магъанасын аталса, бу реперде тамалланнган шкалада температуралан хаман да бир белгилери боллукъду{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=62}}. Экинчи репер нохтагъа температураны позитив магъанасын байлаб, позитив температуралары болгъан ''абсолют температуралыкъ шкаланы'' чыгъарадыла; абсолют нолдан саналыб башланнган температурагъа ''абсолют температура'' дейдиле&lt;ref name=&quot;abstemp&quot;&gt;{{cite web|url=http://litrus.net/book/read/115273?p=26|title=Абсолютная температура|author=|work=БСЭ, 3-е изд., 1969, т. 1|publisher=|lang=ru|access-date=2015-03-27|archive-date=2015-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20150221181143/http://litrus.net/book/read/115273?p=26|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Ол себебден, абсолют нолдан саналыб башланнган термодинамикалыкъ температурагъа ''абсолют термодинамикалыкъ температура'' дейдиле (къара: [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|Кельвинни температуралылкъ шкаласы]]). Температураны абсолют нолдан санаб башлагъан эмпирик температуралыкъ шкаланы юлгюсю [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|халкъла арасы практик температуралыкъ шкалады]].

[[Цельсийни температуралыкъ шкаласы]] абсолют тюлдю.

Бир къауум авторла абсолют температура деб аны абсолют нолдан санаб башланыуун тюл, температураны ёлчелеуюне хайырландырылгъан [[Температуралыкъ шкалала|термометрлик энчиликлерини]] сайлауларыны бойсунмаулукъларына айтадыла{{sfn|Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002|с=23, 83, 86}}{{sfn|Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004|с=60}}.

== Негатив абсолют температурала ==
{{main|Негатив абсолют температура}}

Тенгауурлукълу термодинамикалыкъ абсолют температура хаманда позитивди (къара: [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала]]). Негатив температураланы (Кельвинни шкаласы бла) хайырлдандырыу айры энчиликлери болгъан тенгауурлукъсуз системаланы суратлауда таб математикалыкъ амалды&lt;ref name=&quot;otriztemp&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | title = Отрицательная температура | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1975, т. 19 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402105827/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Бу амалны магъанасы, физикалыкъ системаны къурамына киргенлени айры энчиликлери болгъан объектле тюб системагъа акъылда айырыудады, эмда алыннган [[Термодинамикалыкъ система|парциал тюб системаны]] сепарат тинтиудеди. Башха тюрлю айтылса, аламны бир объектине бири-бирлери бла къарыусуз иш бирлик этген эки неда аслам парциал тюб ситемала кючлегенча къаралады.

== Молекулалыкъ-кинетикалыкъ айгъакълау ==
[[Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теория]]да (МКТ) температура бир [[Эркинликни дараджасы (физика)|эркинликни дараджасына]] келген [[термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан, макроскопиялыкъ системаны кесекчиклени орта кинетикалыкъ энергиясыча белгиленеди. {{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot;&gt;{{статья |автор= Капица П. Л. |заглавие= Свойства жидкого гелия |ссылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM |язык= ru |издание= [[Природа (журнал)|Природа]] |тип=  |год= 1997 |том=  |номер= 12 |страницы=  |doi=  |issn=  |издательство= [[Наука (издательство)|Наука]] |archivedate= 2016-02-21 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160221034222/http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM }}&lt;/ref&gt;|... температураны ёлчеси къымылдауну кеси тюлдю, бу къымылдауну мизамсызлыгъыды. Объекни тёнгегини мизамсызлыгъын аны температуралыкъ халы белгилейди, эмда тёнгекни белгиленнген температуралыкъ халыны къымылдауну энергиясы тюл, бу къымылдауну мизамсызлыгъы бла белгиленеди эм биз хайырландырыргъа керек болгъан температуралыкъ болууланы суратлауда джангы ангыламды деген бу идея …}}
Бир атомлукъ [[Идеал газ|идеал газгъа]] температура былай джаздырылыргъа болады:
: &lt;math&gt;T = \frac{2}{3k_B}\cdot\overline{E_{kin}} = \frac{2}{3k_B}\cdot\frac{m\overline{v^2}}{2}&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;m&lt;/math&gt; — молекуланы массасыды, &lt;math&gt;k_B&lt;/math&gt; = 1,38{{e|−23}} Дж/К — [[Больцманны дайымы]]ды, &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — молекуланы терклигиди. Бу джаздырыу бла температураны МКТ чекледе физикалыкъ магъанасы кёрюнеди, алай а универсал тюлдю, нек десенг, системаланы барысы да идеал газны моделине таянмайдыла.

== Температураны статистикалыкъ физикада айгъакълауу ==
[[Статистикалыкъ физика]]да, термодинамикалыкъ къарамдача, температура энтропиясыны юсю бла системасыны энергиясыны чыгъарыууду:
: &lt;math&gt; T = \frac{\partial U}{\partial S} &lt;/math&gt;
(системада кесекчиклени сыйымы эмда саны тюрленмей эсе, энчи чыгъарыуу дайым чыгъарыугъа алмашдырылады). Статистикалыкъ физиканы чеклеринде энтропия ючюн айры белгилеу барды, ол тергеулени тындырыргъа болушады:
: &lt;math&gt;S=k_B\cdot\ln(\Omega)&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;\Omega&lt;/math&gt; — халны [[статистикалыкъ чегим]]иди — болургъа боллукъ микрохалланы (амалланы) саныды, аланы болушлукълары бла берилген энергия бла макроскопик хал &lt;math&gt;U&lt;/math&gt; къураргъа болады (бу контекстде бир-бирде &lt;math&gt;E&lt;/math&gt; хариф бла белгиленирге да болады).

Алай бла киргизилген &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; уллулукъ, термодинамикалыкъ тенгауурлукъда тюрлю-тюрлю объектлеге бирча болады. Эки объектни контактлары болса, уллуракъ &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; магъанасы болгъан энергияны башхасына берликди.

==Температураны ёлчелеу ==
{{main|Термометр}}
[[Файл:Pakkanen.jpg|thumb|upright|-17 градус кёргюзген, Цельсийни шкаласы бла тюз термометр]]
[[Термодинамика]]лыкъ температураны ёлчелер ючюн термодинамикалыкъ заты къаллай болса да бир араметри сайланады. Термодинамикалыкъ термометрни классика юлгюсюне [[газлытермометр]]ни санаргъа боллукъду, анда ёлчелеу амал дайы сыйымлы баллонда газны басымын ёлчелеуден тергеленеди. Аны тышында абсолют, радиация, таууш эмда акустика термометрле белгилидиле.

Термодинамикалыкъ термометрле бек къыйын къурамлы адырладыла, аланы джашауда хайырландырырча тюлдю. Ол себебден, ёлчелеулени асламысы практик термометрлени болушлукълары бла этиледи, ала затны къайсы болса энчилигин температура бла байлаялмагъанлары себебли, экинчи дараджалыладыла. [[Интерполяция]] функцияны алыр ючюн ала халкъла арасы температуралыкъ шкаланы [[репер нохта]]ларында градусландырылыргъа керекдиле.

Къаллай болса да объектни температурасын ёлчелер ючюн кёбюсюне температура бла байламлы къаллай болса да физикалыкъ параметрин ёлчелейдиле, сёз ючюн, газла ючюн геометриялыкъ ёлчемлени (къара: [[Дилатометр]]) — [[сыйым]] неда [[басым]], [[тауушну терклиги]], [[электрикалыкъ ётдюрюулюк]], джутууну неда таякъланыуну [[Электромагнит спектр|электромагнит спектрлары]] (юлгюге, [[пирометр]]ле эмда [[джулдуз]]ланы [[Фотосфера|фотосфералары]] бла [[Атмосфера|атмосфераларыны]] температураларын ёлчелеу).

Тюз джашауда температураны энчи адырла бла — контакт [[термометр]]ле бла ёлчелейдиле. Ол заманда термометрни тинтилген объект бла [[Идеал джылыу контакт|джылыу контактха]] келтиредиле, эмда объект бла термометрни арасында термодинамикалыкъ тенгауурлукъ болгъандан сора - температуралары бирча болгъанында, термомтерни сайланнган физикалыкъ параметрлеринде тюрлениулерине кёре обоъектни температурасыны чыгъарадыла. Термометр бла объектни арасында джылыу контакт температураланы тенгиш болууу терк болур ючюн джетерли болургъа керекди, температураны тенгиш этиуюн терклендирир ючюн термометрни [[джылыу сыйыныу]] тинтилген объектге кёре азайтадыла, кёбюсюне термометрни ёлчемин азайтыу бла этиледи. Термометрни джылыу сыйыныуун азайтыу,тинтилген объектден джылыуну аз кесегин термометрге бергени ючюн, [[ёлчелеу]]ню эсеблеринде джангылычны азайтады. Идеал термометрде ноль джылыу сыйныу барды&lt;ref&gt;{{книга|автор=Шахмаев Н. М. и др.|заглавие=Физика: Учебник для 10 класса общеобразовательных учреждений|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=[[Просвещение (издательство)|Просвещение]]|год=1996 |том= |страниц=240 |страницы=21|isbn=5090067937}}&lt;/ref&gt;.

Температураны ёлчелеу мадарла кёбюсюне Цельсийни неда Фаренгейтни салышдырыу шкалалары бла градусландырылгъандыла.

Практикада температураны ёлчелеуде дагъыда быллай термометрлени хайырландырадыла:
* [[термометр|суусун эм механикалыкъ термометрле]],
* [[термо-экеу]],
* [[къаршчыланыуну термометри]],
* [[газлы термометр]],
* [[пирометр]].
Эм кескин практикалыкъ термометрге [[Платина|платиналыкъ]] [[къаршчыланыуну термометри]] саналады&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|title=Платиновый термометр сопротивления — основной прибор МТШ-90.|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031155/http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|archive-date=2010-06-08|access-date=2010-05-05|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
Лазер таякъланыуну тамалында температураны ёлчелеу амаллада джангы ачылыула бардыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |title=Лазерная термометрия |access-date=2010-05-05 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031638/http://www.temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары ==
{{main|Температураны ёлчелеу биримлери}}
Температура системаны кесекчилерини джылыу къымылдауларын [[кинетикалыкъ энергия]]ясыны орталыкъ мардасы болгъаны себебли&lt;ref&gt;{{БРЭ|Температура}}&lt;/ref&gt;, эм тюзю аны энергетикалыкъ биримледе ёлчелеу эди ([[ЁС]] системада [[Джоуль|джоуллада]]; дагъыда къара: [[эВ]]). Бир атомлу [[идеал газ]]да температура бла кесекчилерини салышдырыуларын тамал алыб {{math|''E''&lt;sub&gt;кин&lt;/sub&gt; {{=}} {{frac|3|2}}''kТ''}}&lt;ref name=&quot;ФЭ5&quot; &gt;{{книга |автор= |часть=Электронвольт |ссылка часть= http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4671.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1998 |том=5. Стробоскопические приборы — Яркость |страницы=545 |страниц=760 |серия= |isbn=5-85270-101-7 |тираж=}}&lt;/ref&gt;. Температура биримледе {{nobr|1 эВ}} бла {{nobr|11 604,518 12 [[кельвин|К]]}} бири-бирин тутадыла&lt;ref name=&quot;CODATA allascii&quot;&gt;http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt {{Wayback|url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt |date=20131208020310 }} Fundamental Physical Constants — Complete Listing&lt;/ref&gt; (къара [[Больцманны дайымы]])&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |title=Conversion factors for energy equivalents |access-date=2021-02-17 |archive-date=2021-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210126060258/https://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Алай а температураны ёлчелеу молекулалы-кинетикалыкъ теорияны чыгъыуундан иги алгъа башланнганы себебли, бютеу практикалы шкалала температураны шартлы биримледе — градуслада ёлчелейдиле.

=== Абсолют температура. Кельвинни температураларыны шкаласы ===
{{main|Кельвин}}
[[Термодинамикалыкъ температура]] ангыламны [[Томсон, Уильям (лорд Кельвин)|У. Томсон (Кельвин)]] киргизгени ючюн абсолют температураны шкаласы Кельвинни шкаласы неда термодинамикалыкъ температура шкала атны джюрютеди. Абсолют температураны бирими — [[кельвин]]ди (К).

Температураны абсолют шкаласы деб, температураны баш халыны тюб мардасыны ёлчеси — [[Температураны абсолют нолу|абсолют ноль]] болгъаны ючюн айтылады, ол демеклик затдан джылыу энергия алыналмазлыкъ болургъа болгъан эм тюб температурады.

Абсолют ноль 0 K деб белгиленеди, ол −273,15&amp;nbsp;°C эм −459,67&amp;nbsp;°F бла тенгди.

Кельвинни температураларыны шкаласы санауну абсолют нолдан башланнган шкалады.

Турмушда хайырландырылгъан температуралыкъ шкалала, сёз ючюн, [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], неда [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] шкаласы (асламысында [[АБШ]]-да хайырланыуда болгъан), — абсолют тюлдюле эмда температура суузну бузлауундан энишге тюшген шартлада экспериментле этерге табсыздыла, ол себебден температураны негатив санла бла берирге керек болады. Быллай джумушла ючюн температураланы абсолют шкалалары киргизилгендиле.

Аланы бирине [[Ранкинни градусу|Ранкинни шкаласы]], башхасына да — абсолют термодинамикалыкъ шкала (Кельвинни шкаласы) дейдиле; аланы болушлукълары бла ёлчеленнген температура, Ранкинни градуслары (°Ra) неда [[кельвин]]ле (К) белгиленедиле. Эки шкала да абсолют ноль температурадан башланадыла. Башхалыкълары, Кельвини шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Цельсийни шкаласыны бёлюнюуюне тенгди, Ранкинни шкаласыны бёлюнюуюню багъасы уа Фаренгейтни шкаласыныкъы бла тенгди. Стандарт атмосфералыкъ басымда сууну бузлау температурасы 273,15 K, 0&amp;nbsp;°C, 32&amp;nbsp;°F тенгди.


=== Цельсийни шкаласы ===
{{main|Цельсийни градусу}}
Техникада, медицинада, метеорологияда эм турмушда температураны ёлчелеу биримге [[Цельсийни градусу|Цельсийни шкаласы]] хайырландырылады. Бусагъатда ЁС системада Цельсийни термодинамикалыкъ шкаласыны Кельвинни шкаласыны юсю бла айгъакълайдыла&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;/&gt;: t(°С) = Т(К) — 273,15 (кескин), ол демеклик Цельсийни шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Кельвинни шкаласыны бир бёлюнюуюню багъасына тенгди. Цельсийни шкаласы бла сууну ючлю нохтасыны температурасы джууукъ 0,008&amp;nbsp;°C тенгди,&lt;ref name=&quot;СПАУ_л11&quot;&gt;{{cite web
 |url         = http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |title       = Критическая точка. Свойства вещества в критическом состоянии. Тройная точка. Фазовые переходы II рода. Методы получения низких температур.
 |author      = Д. А. Паршин, Г. Г. Зегря
 |work        = Статистическая термодинамика. Лекция 11
 |publisher   = Санкт-Петербургский академический университет
 |accessdate  = 2011-06-02
 |lang        = ru
 |deadlink    = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20121203165821/http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |archivedate = 2012-12-03
}}&lt;/ref&gt; эмда, ол себебден, 1 атм басыда сууну бузлау нохтасы 0&amp;nbsp;°C бек джууукъду. Цельсийни аллында экинчи репер нохта болуб сайланнган 100&amp;nbsp;°C тенг болгъан сууну къайнау нохтасы репер статусун тас этгенди. Бусагъатдагъы оюмлагъа кёре сууну норма атмосфералыкъ басымда Цельсийни термодинамикалыкъ шкалада къайнау температурасы джууукъ 99,975&amp;nbsp;°C чакълы болады. [[Джер]] юсюнде сууну эмда аны халларыны бек джайылгъаны эмда бек магъаналы болгъаны ючюн, Цельсийни шкаласы практика джанындан бек таб болады. Бу шкала бла ноль, атмосфералыкъ сууну бузлауу бла байламлы болгъаны ючюн, [[метеорология]]да айры магъанасы болгъан нохтады. Шкаланы [[Цельсий, Андерс|Андерс Цельсий]] 1742 джылда теджегенди.

=== Фаренгейтни шкаласы ===
{{main|Фаренгейтни градусу}}
Ингилизде, артыкъсыз да АБШ-да Фаренгейтни шкаласы хайырландырылады. Цельсийни ноль градусу — Фаренгейтни 32 градусу болады, Цельсийни 100 градусуа — Фаренгейтни 212 градусуду.

Бусагъатда Фаренгейтни шкаласыны бу ачыкълауу джюрюйдю: бу 1 градусу (1&amp;nbsp;°F) атмосфералыкъ басымда сууну къайнауу бла бузну эриуюню алымыны 1/180 тенг болгъан температуралыкъ шкалады, бузну эриу нохтасыны температурасы уа +32&amp;nbsp;°F. Фаренгейтни шкаласы бла температура Цельсийни шкаласыны температурасы бла байламлыды (t °С) салышдырыуу t °С = 5/9 (t °F — 32), t °F = 9/5 t °С + 32. Г. Фаренгейт 1724 джылда теджегенди.

=== Реомюрню шкаласы ===
{{main|Реомюрню градусу}}
Спиртли термометрни чыгъаргъан [[Реомюр, Рене Антуан|Р. А. Реомюр]] [[1730 джыл]]да бу шкаланы теджегенди. 

Битрими —Реомюрню градусуду (°Ré), 1 °Ré, тамал нохталаны — бузну эриу (0 °Ré) эм сууну къайнау (80 °Ré) температураларыны арасындагъы темпереатуралыкъ интервалны 1/80 тенгди.

1 °Ré = 1,25&amp;nbsp;°C.

Бусагъатда хайырланыудан чыкъгъанды, эм кёб заманны, авторуну джуртунда, [[Франция]]да джюрютюуде болгъанды.

=== Абсолют нолда джылыу къымылдауну энергиясы ===
Материя суууса, джылыу энергияны кёб шекеллери эмда ала бла байламлы эффектле биргелерине уллулукъларын азайтадыла. Зат азыракъ мизамланнган халдан, кёбюрек мизамланнган халгъа кёчеди.
{{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot; /&gt;|… абсолют нолну бусагъатдагъы ангыламы, абсолют рахатлыкъы ангыламына келмейди, тамам да терсине, абсолют нолда къымылдау болургъа боллукъду — эмда ол барды, алай а бу толу мизамны халыды …}}

Газ суусуннга бурулады эмда артдан къаты зат болуб кристаллашады (гелий абсолют нолда, атмосфералыкъ басымда суусун халда къалады). Атомла бла молекулаланы къымылдаулары акъыртынлашады, аланы кинетикалыкъ энергиялары азаяды. Азыракъ амплитудасы бла чайкъалгъан кристалл чалдышны атомларында электронланы джайылыууну азайгъаны себебли, металланы асламысыны [[Электрикалыкъ къаршчыланыу|къаршчыланыуу]] азаяды. Алай бла, абсолют нолда да ётдюрюуню [[электрон]]лары атомланы арасында [[Энрико Ферми|Фермини]] теркгили бла джюрюудюле (10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt; м/с).

Затны кесекчилерини минимум къымылдаулары болгъан эмда ол къымылдау къуру [[Квант механика|квантмеханикалыкъ]] къымылдауну болушлугъу бла ишлеген температура — абсолют нолну температурасыды (Т = 0К).

Абсолют нолну температурасына джетерча тюлдю. Эм гитче температура (450±80){{e|−12}}К [[Натрий]]ни атомларыны [[Бозени-Эйнштейнни конденсаты]]н  [[2003|2003 дж.]] [[Массачусетс технология институт|МТИ-ден]] тинтиучюле табхандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|title=Bose-Einstein condensates break temperature record|date=2003-09-12|lang=en|author=Belle Dumé|publisher=Physics World|archiveurl=https://www.webcitation.org/6INAuUZfs?url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|archivedate=2013-07-25|access-date=2013-07-24|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. [[Джылыу таякъланыу]]ну башы [[Толкъунну узунлугъу|толкъунланы узунлугъуну]] бёлгесинде 6400 км, неда Джерни радиусу чакълы бирдеди.

=== Температура эмда таякъланыу ===
Объетни чачхан энергиясы температурасыны тёртюнчю дараджасына пропорциялыды. Сёзге, 300 К болса, квадрат метр юсден 450 [[ватт]] энергия чачылады. Бу джорукъ бла джер юсюню кече тёгерегиндеги хауадан сууугъаны ангылашынады. [[Абсолют къара объект]]ни таякъланыу энергиясын [[Стефананы — Больцманны закону]] суратлайды.

== Тюрлю-тюрлю шкалаладан кёчюуле ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Баш шкалаланы арасында температура тергеуню кёчюрюу
|-
! Шкала
! Шартлы белгилеую
! [[Цельсийни градусу|Цельсийден]] (°C)
! Цельсийге
|-
|[[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
|(°F)
|[°F] = [°C] × 9⁄5 + 32
|[°C] = ([°F] − 32) × 5⁄9
|-
|[[Кельвин]]
|(K)
|[K] = [°C] + 273,15
|[°C] = [K] − 273,15
|-
|[[Ранкинни градусу|Ранкин]] (Rankin)
|(°R)
|[°R] = ([°C] + 273,15) × 9⁄5
|[°C] = ([°R] − 491,67) × 5⁄9
|-
|[[Делилни градусу|Делиль]] (Delisle)
|(°Д или °De)
|[°De] = (100 − [°C]) × 3⁄2
|[°C] = 100 − [°De] × 2⁄3
|-
|[[Ньютонну шкаласы|Ньютон]] (Newton)
|(°N)
|[°N] = [°C] × 33⁄100
|[°C] = [°N] × 100⁄33
|-
|[[Реомюрню градусу|Реомюр]] (Réaumur)
|(°Re, °Ré, °R)
|[°Ré] = [°C] × 4⁄5
|[°C] = [°Ré] × 5⁄4
|-
|[[Рёмерни градусу|Рёмер]] (Rømer)
|(°Rø)
|[°Rø] = [°C] × 21⁄40 + 7,5
|[°C] = ([°Rø] − 7,5) × 40⁄21
|}

== Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу
! Описание
! [[Кельвин]]
! [[Цельсийни градусу|Цельсий]]
! [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
! [[Ранкинни градусу|Ранкин]]
! [[Делилни градусу|Делиль]]
! [[Ньютонну шкаласы|Ньютон]]
! [[Реомюрню градусу|Реомюр]]
! [[Рёмерни градусу|Рёмер]]
|-
| [[Абсолют ноль]]
| 0
|−273,15
|−459,67
| 0
| 559,725
|−90,14
|−218,52
|−135,90
|-
| Фаренгейтни къатышмасыны эриу температурасы ([[Хант туз|туз]], [[буз]] эм [[аммонийни хлориди]])&lt;ref&gt;{{БРЭ|статья=Фаренгейта шкала |ссылка=https://old.bigenc.ru/physics/text/4706192 |автор= |том= |страницы= |ref= |архив= https://web.archive.org/web/20220615160522/https://bigenc.ru/physics/text/4706192|архив дата= 2022-06-15}}&lt;/ref&gt;
| 255,37
|−17,78
| 0
| 459,67
| 176,67
|−5,87
|−14,22
|−1,83
|-
| Сууну бузлау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 273,15
| 0
| 32
| 491,67
| 150
| 0
| 0
| 7,5
|-
| Адам тёнгекни орта температурасы¹
| 309,75
| 36,6
| 98,2
| 557,9
| 94,5
| 12,21
| 29,6
| 26,925
|-
| Сууну къайнау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 373,15
| 100
| 212
| 671,67
| 0
| 33
| 80
| 60
|-
| [[Титан (элемент)|Титанны]] эриую
| 1941
| 1668
| 3034
| 3494
|−2352
| 550
| 1334
| 883
|-
| Кюн²
| 5800
| 5526
| 9980
| 10440
|−8140
| 1823
| 4421
| 2909
|}

¹ Адам тёнгекни нормада температурасы — +36,6&amp;nbsp;°C ±0,7&amp;nbsp;°C, неда +98,2&amp;nbsp;°F ±1,3&amp;nbsp;°F. Кёбюсюне берилген +98,6&amp;nbsp;°F магъана — Фаренгейтни шкаласына XIX ёмюрде Германияда +37&amp;nbsp;°C кескин бурулуууду. Алай а бу магъана адамны санларыны тюрлю-тюрлю температуралары болгъаны себебли, адам тёнгекни норма температурасыны диапазонуна кирмейди. &lt;ref&gt;[http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml О различных измерениях температуры тела] {{Wayback|url=http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml |date=20100926162224 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

² Бу таблицада берилген бир къауум магъана тёгереклениб берилгенди. Сёз ючюн, Кюнню юсюню температурасын 5800 кельвин джууукъда болады. Алай а башха температуралыкъ шкалала ючюн бу 5800 келвинни кеслерине ''кескин'' бурадыла.

== Фазалыкъ кёчюулени суратлаулары ==
Тюрлю-тюрлю затланы [[Фазалыкъ кёчюу]]лерини нохталары ючюн температураны бу магъаналарын хайырландырадыла:
* [[Эриуню температурасы]]
* [[Къайнауну температурасы]]
* [[Ючлю нохта]]
* [[Дебайны температурасы]] (Танытыу температура)
* [[Кюрини нохтасы|Кюрини температурасы]]
* [[Неелни нохтасы|Неелни температурасы]]

== Психология восприятия ==
Как показывают результаты многочисленных экспериментов, ощущение холода или тепла зависит не только от температуры и влажности окружающей среды, но и от настроения. Так, если испытуемый чувствует себя одиноким, например, находится в помещении с людьми, которые не разделяют его взглядов или ценностей, или просто находится далеко от других людей, то для него комната становится холоднее, и наоборот{{sfn| Тальма Лобель |2014|с= 24}}.

== Тамаша фактла ==
{{trivia|дата=21 апреля 2021}}
* Адам джараталгъан эм мийик температура ~ 10{{e|12}} К (бу [[Алам]]ны джаратылгъаныны биринчи секундларында температурасы бла тенглешдиричады) быллай температура [[2010 джыл]]да къоргъашинни ионларыны джарыкълыкъ теркликге дери терклешдирилиб, бир-бирлерине уруулары была болгъанды. Эксперимент [[Уллу адрон коллайдер]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |title=BBC News — Large Hadron Collider (LHC) generates a 'mini-Big Bang' |access-date=2010-11-15 |archive-date=2010-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101115225212/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* Теорияда болургъа боллукъ эм мийик температура — [[планкчы температура]]ды. Бусагъатдагъы физикалыкъ къарамлагъа кёре андан мийик температура болургъа боллукъ тюлдю, нек десенг, быллай температурагъа дери къыздырылгъан системагъа къошакъ энергия бериу, кесекчиклени теркликлерин кёбейтмейди, амма бир-бирине урууда джангы кесечкилени джаратады, алай бла системада кесекчиклени санлары ёседи, ол а уа системаны массасыны ёсюуюне чурум болады. Бу температура физикалыкъ вакуумуну '''къайнау''' температурасыды дерге боллукъду. Джууукъ 1,41679(11){{e|32}} K чакълы бирди (джууукъ 142 [[нониллион]] K).
* [[Кюнню ядросу]]ну температурасы {{num|15000000|K}} тёгерекдеди.
* 1995 джылда АБШ-дан [[Корнелл, Эрик Аллин|Эрик Корнелл]] бла [[Виман, Карл|Карл Виман]] келишдиралгъан эм гитче температурада, [[Рубидий|рубидийни]] атомларындан [[Бозени-Эйнштейнни конденсатын]] чыгъаралгъандыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |title=Всё про всё. Рекорды температуры |access-date=2009-12-16 |archive-date=2013-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925124850/http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |title=Чудеса науки |access-date=2009-12-16 |archive-date=2012-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121201130137/http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. Температура [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолдан]] келвинни 170 миллиардлыкъ юлюшюне аслам болгъанды (1,7{{e|−7 }} K).
* Экспермиентде алыналгъан эм гитче температураны Стендфорд университетде бир къауум баджаргъанды, ала  50 пикокельвиннге дери тюшюралгъандыла (5{{e|−11 }} K)&lt;ref&gt;{{cite web  |url=https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |title=Where is the coldest experiment on Earth?  |lang=en  |access-date=2020-02-23  |archive-date=2020-02-23  |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223133917/https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |deadlink=no  }}&lt;/ref&gt;.
* Джер юсюнден рекордлу гитче температура −89,2 °С совет континент ичи илму станция Востокда болгъанды, Антарктида (мийиклиги тенгиз дараджадан 3488 м ) 21 июль [[1983 джыл]]а&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|title=Самая низкая температура на поверхности Земли|publisher=National Geographic Россия|accessdate=2013-12-09|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131213010435/http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|archivedate=2013-12-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |title=World: Lowest Temperature |publisher=Arizona State University |accessdate=2013-12-09 |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100616025722/http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |archivedate=2010-06-16 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. 2018 джылны июнунда Антарктидада джангы рекорд −98 °С регистрация болгъанды деген хапар да джайылгъанды&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |title=Учёные зафиксировали в Антарктиде самую низкую температуру на планете |access-date=2018-06-27 |archive-date=2018-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180627202850/https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* 2013 джылны 9 декабрында Американ геофизика бирликни конференциясында американ тинтиучюлени къаууму 2010 джылны 10 августунда Антарктиданы бир нохтасында температура −135,8&amp;nbsp;°F (−93,2 °С) дери тюшгенин белгилегендиле. Бу информацияны НАСА-ны саттелит картларындан оюмлагъандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|title=NASA-USGS Landsat 8 Satellite Pinpoints Coldest Spots on Earth|publisher=[[NASA]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20131212221824/http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Билдириуню этген Т. Скамбосну оюмуна кёре ({{lang-en|Ted Scambos}}) алыннган магъана, [[термометр]]ни болушлугъу бла болмай, саттелит ёлчелеулени эсебинде болгъаны ючюн, рекорд болуб регистрация этиллик тюлдю&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|title=Antarctica sets low temperature record of -135.8 degrees|publisher=[[FoxNews]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211145336/http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
* Рекордлу мийик температура джер юсюню джууугъунда +56,7 ˚C болуб, 1913 джылны 10 июлунда Гринленд ранчода белгиленнгенди ([[Ёлюм ёзен]] [[Калифорния]] штат, АБШ)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|title=Старый температурный рекорд оспорен|publisher=Компьюлента|accessdate=2013-11-30|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203012044/http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|archivedate=2013-12-03|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |title= Press Release No. 956 |publisher= World Meteorological Organizayion |accessdate= 2013-11-30 |lang= en |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160406053728/http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |archivedate= 2016-04-06 |deadlink= yes }}&lt;/ref&gt;.
* [[Баш ёсюмлюкле]]ни урлукълары −269&amp;nbsp;°C дери сууутулсала да артдан ёсер мадарларын сакълайдыла&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|автор={{nobr|Imshenetsky A. A.}}|заглавие=Foundations of Space Biology and Medicine|год=1975|часть=Biological effects of extreme environment conditions|язык=en|место=Washington, D. C.|издательство=Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration|pages=277|volume=1. Space as a habitat|access-date=2024-08-12|archive-date=2024-08-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240812180709/https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|url-status=live}}&lt;/ref&gt;.

== Дагъыда къара ==
* [[Негатив абсолют температура]]
* [[Бояулу температура]]
* [[Джарыкълыкъ температура]]
* [[Антенналыкъ температура]]
* [[Джылыу насос]]
* [[Виртуал температура]]
* [[Хауаны температурасы]]
* [[Тёнгекни температурасы]]

== Белгиле ==
{{белгиле|2}}

== Литература ==
{{refbegin|2}}
* {{книга|автор=Callen H. B.|заглавие=Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|ссылка= |язык=en |издание=2nd ed|место=N. Y. e. a.|издательство=John Wiley|год=1986|том= |allpages= XVI + 493|серия= |isbn=0471862568, 9780471862567 |ref=Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986}}
* {{статья|автор=Falk G., Jung H.|заглавие=Axiomatik der Thermodynamik|ссылка= |язык=de|издание=Flügge S. (ed.). Encyclopedia of Physics / Flügge S. (Hrsg.). Handbuch der Physik|издательство=Springer-Verlag|год=1959|volume=III/2. Principles of Thermodynamics and Statistics / Band III/2. Prinzipien der Thermodynamik und Statistik, S. 119–175|номер= |с= |doi= |ref=Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959}}
* {{книга|автор=Guggenheim E. A.|заглавие=Thermodynamics: An Advanced Treatment for Chemists and Physicists|ссылка= |язык= |издание=8th ed|место=Amsterdam|издательство=North-Holland|год=1986|том= |allpages=XXIV + 390|серия= |isbn=0444869514, 9780444869517 |ref=Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986}}
* {{книга|автор=Jou D., Casas-Vázquez J., Lebon G.|заглавие=Extended Irreversible Thermodynamics|ссылка= |язык=en|издание=4th ed|место=N. Y.—Dordrecht—Heidelberg—London|издательство=Springer|год=2010|том= |allpages=XVIII + 483 |серия= |isbn=978-90-481-3073-3|doi=10.1007/978-90-481-3074-0|ref=Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010}}
* {{книга|автор=Tisza Laszlo.|заглавие=Generalized Thermodynamics|ответственный= |издание= |место=Cambridge (Massachusetts) — London (England)|издательство=The M.I.T. Press|год=1966|том= |allpages=XI + 384 |серия= |isbn= |ref=Tisza L., Generalized Thermodynamics|1966}}
* {{книга|автор=Базаров И. П.|заглавие=Термодинамика|издание=5-е изд|место=СПб.—М.—Краснодар|издательство=Лань|год=2010|том= |страниц=384|серия=Учебники для вузов. Специальная литература|isbn=978-5-8114-1003-3|ref=Базаров И. П., Термодинамика|2010}}
* {{книга|автор =Белоконь Н. И.|заглавие =Основные принципы термодинамики|издание= |место =М.|издательство =Недра|год =1968|том= |страниц =112|серия= |isbn= |ref =Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики}}
* {{статья|автор=Борн М.|заглавие=Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=223—256 |doi= |ref=Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики}}
* {{книга|автор=Вукалович М. П., Новиков И. И.|заглавие=Термодинамика|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Машиностроение|год=1972|том= |страниц=671|серия= |isbn= |ref=Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972}}
* {{книга|автор=Гиббс Дж. В.|заглавие=Термодинамика. Статистическая механика|ответственный=Отв. ред. Д. Н. Зубарев|издание= |место=М.|издательство=Наука|год=1982|том= |страниц=584|серия=Классики науки|isbn= |ref=Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=Алма-Ата|издательство=Изд-во АН КазССР|год=1947|том= |страниц=106|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1947}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Энергоатомиздат|год=1986|том= |страниц=384|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}
* {{книга|автор=Дьярмати И.|заглавие=Неравновесная термодинамика. Теория поля и вариационные принципы|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1974|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974}}
* {{книга|автор =Жилин П. А.|заглавие =Рациональная механика сплошных сред|ответственный= |издание=2-е изд|место=СПб.|издательство =Изд-во Политехн. ун-та|год =2012|том= |страниц =584|серия= |isbn =978-5-7422-3248-3|ref=Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012}}
* {{книга|автор=Залевски К.|заглавие=Феноменологическая и статистическая термодинамика: Краткий курс лекций|ответственный=Пер. с польск. под. ред. Л. А. Серафимова|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1973|том= |страниц=168|серия= |isbn= |ref=Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973}}
* {{книга|автор=Зоммерфельд А.|заглавие=Термодинамика и статистическая физика|ответственный=Пер. с нем.|издание= |место=М.|издательство=Изд-во иностр. лит-ры|год=1955|том= |страниц=480|серия= |isbn= |ref=Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955}}
* {{статья|автор=Каратеодори К.|заглавие=Об основах термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=3—22 |doi= |ref=Каратеодори К., Об основах термодинамики}}
* {{статья|автор=Клаузиус Р.|заглавие=Механическая теория тепла|ссылка= |язык=ru|издание=Второе начало термодинамики|издательство=М.—Л.: Гостехиздат|год=1934|volume= |номер= |страницы=70—158 |doi= |ref=Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}
* {{книга|автор=Кубо Р.|заглавие=Термодинамика|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1970|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Кубо Р., Термодинамика|1970}}
* {{книга|автор=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М.|заглавие=Статистическая физика. Часть 1|ответственный= |издание=5-е изд|место=М.|издательство=Физматлит|год=2002|страниц=616|серия=Теоретическая физика в 10 томах. Том 5|том= |isbn=5-9221-0054-8|ref=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М., Статистическая физика. Часть 1|2002}}
* {{книга|автор=Леонова В. Ф.|заглавие=Термодинамика|издательство=Высшая школа|год=1968|место=М|страниц=159|ref=Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}}
* {{статья|автор=Поулз Д. |заглавие=Отрицательные абсолютные температуры и температуры во вращающихся системах координат |ссылка= |язык=ru |издание=[[Успехи физических наук]] |издательство=[[Физический институт имени П. Н. Лебедева РАН|Российская академия наук]] |год=1964 |volume=84 |номер=4 |страницы=693—713 |doi= |ref=Поулз Д., Отрицательные абсолютные температуры |1964 }}
* {{книга|автор=Пригожин И., Кондепуди Д.|заглавие=Современная термодинамика. От тепловых двигателей до диссипативных структур |ответственный = Пер. с англ|издание= |место=М.|издательство=Мир |год=2002 |том= |страниц=462 |серия= |isbn= |ref=Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002}}
* {{книга|автор = Рудой Ю. Г. |заглавие = Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики |издание = |место= М. — Ижевск |издательство = Институт компьютерных исследований |год =2013 |том= |страниц = 368 |серия= |isbn= 978-5-4344-0159-3 |ref = Рудой Ю. Г., Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики | 2013}}
* {{книга
 | автор = Сивухин Д. В. 
 | заглавие = Термодинамика и молекулярная физика
 | место = Москва
 | издательство = «Наука»
 | год = 1990
 | ссылка = 
}}
* {{книга|автор =Сорокин В. С.|заглавие =Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|издание = |место =М.|издательство =ФИЗМАТЛИТ|год =2004|том= |страниц =174|серия= |isbn =5-9221-0507-8|ref=Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004}}
* {{книга
 | автор = Спасский Б. И. 
 | заглавие = История физики Ч.I
 | место = Москва
 | издательство = «Высшая школа»
 | год = 1977
 | ссылка = http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T1_1.djvu
}}
* {{книга|автор= Тальма Лобель|заглавие= Теплая чашка в холодный день: Как физические ощущения влияют на наши решения|оригинал= Sensation The New Science of Physical Intelligence|издательство= [[Альпина Паблишер]]|год= 2014|место = М.|серия= |страниц= 259
|isbn= 978-5-9614-4698-2|ref= Тальма Лобель}}
* {{статья|автор=Трусделл К.|заглавие=Термодинамика для начинающих|ссылка= |язык=ru|издание=Механика. Периодический сборник переводов иностранных статей|издательство=М.: Мир|год=1970|volume= |номер=3 (121), с. 116—128|с= |doi= |ref=Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970}}
* {{книга|заглавие=Физика. Большой энциклопедический словарь|ответственный=Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|издание= |место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]]|год=1998|том= |страниц=944|серия= |isbn=5-85270-306-0|ref=Физика. Большой энциклопедический словарь|1998}}
{{refend}}

== Ссылки ==
{{Навигация
|Викисловарь = температура
}}
*[https://earth.nullschool.net/#current/wind/surface/level/overlay=temp/winkel3 Current map of global surface temperatures]{{ref-en}}
* {{статья |заглавие=Cooling molecules the optoelectric way |ссылка=http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archiveurl=http://arquivo.pt/wayback/20160515074555/http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archivedate=2016-05-15 |издание=[[Physics Today]] |том=66 |номер=1 |страницы=12—14 |doi=10.1063/pt.3.1840 |bibcode=2013PhT....66a..12M |язык=en |автор=Miller, J. |год=2013 |тип=magazine }}

{{ВС}}
{{Температурные шкалы}}

[[Категория:Температура|*]]</text>
      <sha1>b3at6fo9y2aho86atiqkjxfy1elnxd4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118354</id>
      <parentid>118353</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T17:58:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ссылки */</comment>
      <origin>118354</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93843" sha1="ehmo01g3g6p26sefadrk731y15l91kp" xml:space="preserve">{{Физикалыкъ уллулукъ|Аты=Температура|Символ=&lt;math&gt;\ T&lt;/math&gt;, &lt;math&gt;\ \Theta&lt;/math&gt;|Ёлчемлик=Θ|ЁС=[[Кельвин|К]]|СГС=К}}

'''Температу́ра''' {{lang-la|temperatura}} — ''керегича къатышыдырылгъан, норма хал'') — [[Скаляр уллулукъ|скаляр]] [[физикалыкъ уллулукъ]]ду, [[термодинамикалыкъ система]]ны ышанлайды эмда санлы джаны бла затланы [[къыздырыу]] ангыламын кёргюзеди.

Джаны болгъанла джылыуну эмда сууукъну сезим органлары бла ангыларгъа боладыла. Алай а температураны кескин белгилеую, температураны объектив, ёлчелеу адырланы болушлугъу бла ёлчеленирин даулайды. Аллай адырлагъа [[термометр]]ле дейдиле эмда аны бла ''[[Эмпирик билгиле|эмпирик температураны]]'' ёлчелейдиле. Температураны эмпирик шкаласында [[репер нохтала]] салынадыла эмда аланы араларында бёлюнюулени санлары белгиленедиле — алай бла бусагъатда хайырландырылгъан [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] эмда башха шкалала къурулгъандыла. [[Кельвин]]леде ёлчеленнген ''абсолют температура'' биришер репер нохта бла киргизиледи&lt;ref&gt;Репер нохта этиб 1954-чю джылда баргъан 10-чу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференция]] сууну ючлю нохтасын алгъанды эмда аннга 273,16 К температураны белгилегенди.&lt;/ref&gt; табигъатда температураны минимум къыйыр магъанасы болгъаны ючюн — [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолду]]. Температураны огъары магъанасы [[планкчы температура]] бла чекленибди.

Система джылыу тенгауурлукъда болса, аны хар кесегини температурасы да бирчады. Алай болмаса, системада бегирек джылытлгъан кесегинден энергия азыракъ джылытылгъан кесегине бериледи, алай бла системада температураны тюзетиледи, эмда температураны системада джайылыууну юсюнден неда температураланы [[скаляр къыр]]ыны юсюнден айтылады. [[Термодинамика]]да температура — интенсив [[Термодинамикалыкъ уллулукъла|термодинамикалыкъ уллулукъду]].

Термодинамикалыкъны тышында, физиканы башха бёлмелеринде температураны башха ачыкълаулары киргизиледиле. Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теорияда, температура системаны кесекчиклерини орта кинетикалыкъ энергиясына пропорциялыды. Температура, энергияны дараджаларында бёлюнюуюн ([[Максвеллни — Больцманны статистикасы]]на къара), кесекчиклени теркликге кёре бёлюнюуюн ([[Максвеллни бёлюнюую]]), затны ионизациясыны дараджасын ([[Саханы тенглендириу]]), таякъланыуну спектр тыкълыгъын ([[Планкны формуласы]]на къара), таякъланыуну толу сыйым тыкълыгъын ([[Стефанны-Больцманны закону]]на къара) э. а. к. белгилейди. Больцманны бёлюнюуюне параметр болуб кирген температураны къозгъалыуну температурасы деб да айтадыла, Максвеллни бёлюнюуюне кинетикалыкъ температура дейдиле, Саханы формуласындагъыгъа уа — ионизацияландырыу температура деб айтылады, Стефанны — Больцманны законунда — радиацялыкъ температура атны бередиле. Термодинамикалыкъ тебмеу турууда бютеу бу параметрле бири-бирлерине тенгдиле, эмда аланы ортакъ атлары системаны температурасы болады&lt;ref&gt;{{книга
 |заглавие      = Физика. Большой энциклопедический словарь 
 |ответственный = Гл. ред. А. М. Прохоров 
 |место         = {{М}}
 |издательство  = Большая Российская энциклопедия
 |год           = 1998 
 |страниц       = 944
 |страницы      = 741
}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:MonthlyMeanT.gif|thumb|right|Джер юсюню 1961-чи джылдан 1990-чы джылгъа дери орта айлыкъ температуралары]]
[[Файл:Annual Average Temperature Map.jpg|thumb|right|300px|Бютеу дунияда орта джыллыкъ температура]]
[[Файл:Thermally Agitated Molecule.gif|upright=1.25|thumb|right|200px|Акъны альфа-спиралыны сегментини джылыу чайкъалыулары: чайкъалыуланы [[амплитуда]]сы температураны кёлтюрюлюую бла ёседи.]]
[[Физикалыкъ уллулукъланы системасы#Юлгюле|Уллулукъланы халкъла арасы системасында]] ({{lang-en|International System of Quantities}}, ISQ) термодинамикалыкъ температура физикалыкъ уллулукъланы системасыны джети тамал уллулугъуну бириси болуб сайланнганды. Уллулукъланы халкъла арасы системасыны тамалында къурулгъан [[ЁС|Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС)]] бу температураны бирими — [[кельвин]] — джети [[ЁС-ни тамал биримлери]]ни бирисиди&lt;ref&gt;[http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ The SI brochure] {{Wayback|url=http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ |date=20060426033320 }} ЁС-ни суратлауу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]ну сайтында&lt;/ref&gt;. ЁС системада  эмда джашауда аны тышында [[Цельсий, Андерс|Цельсийни]] температурасы да хайырландырылады, аны биримине [[Цельсийни градусу]]саналады (°С), ол ёлчеми бла кельвиннге тенгди&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;&gt;{{Cite web |url=http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |title=ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин. |access-date=2018-12-03 |archive-date=2018-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180920121941/http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;. Ол таблыкъ этеди, не ючюн десенг Джер юсюндеги бютеу климатлыкъ процессле эмда джанлы табигъатда процессле от −50 до +50 °С диапазонну ичинде барадыла.

== Температура локал параметр халда. Температуралыкъ къыр ==
[[Конденсацияланнган халны физикасы]] температураны локал макроскоплукъ тюрленме кибик кёреди, ол демеклик, бир халлы болмагъан тёгерегини ёлчемине кёре къыйырсыз аз болгъан эмда бу тёгерегини кесекчиклени ёлчемлерине кёре (атомланы, ионланы, молекулаланы э. а. к.) къыйырсыз уллу болгъан, акъылда континуумну белгиленнген бёлгесини (элементар сыйым) кёргюзген уллулукъну {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=84}}. Температураны магъанасы нохтадан нохтагъа тюрленирге болады (бир элементар сыйымдан башхагъа); температураны аламда джайылыуу бусагъатда температураны [[Скаляр къыр|скаляр къыры]] бла белгиленеди (''температуралыкъ къыр'')&lt;ref name=&quot;temppole&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | title = Температурное поле | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1976, т. 25 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402115943/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Температуралыкъ къыр стационарсыз (заманда тюрленнген), неда заманнга бойсунмагъан стационар болургъа болады. Бютеу нохтасында да бирча температура магъаналары болгъан тёгерекдегиге термик бир халлы дейдиле. Математика джанындан температуралыкъ къырны &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; температураны алам координатлагъа эмда заманнга бойсунуууну тенглендириую бла суратлайдыла   (бир-бирде бу къарауну бир неда эки координат бла чеклендиредиле). Термик бир халлы системалагъа &lt;math&gt;\mathrm{grad}\, T =0. &lt;/math&gt;

== Термодинамикалыкъ ачыкълау ==

=== Термодинамикалыкъ къарамны тарихи ===
«Температура» сёз адамланы бегирек джылыннган объектледе энчи затны  — [[калориялыкъ]]ны кёбюрек, азыракъ джылыннганда эсе уа аз болгъанына ийнаннган заманлада чыкъгъанды&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Татьяна Данина|заглавие=Механика тел|ссылка=https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=163|isbn=9785457547490|archive-date=2018-04-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426144836/https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE#v=onepage&amp;q=теплород&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;.

[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ|Тенгауурлукъ халда]] температура системаны бютеу макроскопик кесеклеринде да бирча магъананы тутады. Системада эки объектни бирча температурасы бар эсе, аланы арасында кесекчиклени [[кинетикалыкъ энергия]]сыны бериую болмайды ([[джылыу]]ну). Температураланы башхалыкълары бар эсе, джылыу, температурасы уллуракъ болгъан объектден гитчерек болгъаннга кёчеди.

Дагъыда, температура, джанлы согъуу джылыуну бергенине неда алгъанына байламлы «джылыу» бла «сууукъ» субъектив сезимле бла байламлыды.

Бир къауум [[квантлыкъ механика|квант-механикалыкъ]] системала (юлгюге, [[Полуяцияны инверсия]]сы болгъан  [[лазер]]ни ишлеучю юсю) [[энтропия]] энергияны къошулууу бла ёсмей, тамам терсине азайыргъа болгъан халда турургъа боладыла, ол формал джаны бла негатив абсолют температурагъа келишеди. Алай а, быллай халла «абсолют нолдан энишгеде» болмайдыла, эмда «къыйырсызлыкъдан мийикде» боладыла, аны чуруму, быллай системаны позитив температурасы болгъан объект бла контакты болса, энергия объектден системагъа тюл, системадан объектге бериледи (толуракъ мында къара: [[Негатив абсолют температура]]).

Температураны энчиликлерин [[физика|физиканы]] бёлюмю — [[термодинамика]] тинтеди. Температура аны тышында илмуну кёб бёлгесинде уллу роль ойнайды, физиканы башха бёлюмлерини тышында, [[химия]]да эмда  [[биология]]да да.

=== Тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз температурала ===
[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан [[Термодинамикалыкъ система|система]]ны стационар температуралыкъ къыры болады. Быллай системада адиабатлыкъ (энергия ётген) къабыргъала джокъ эсе, системаны бютеу кесеклери да бир температураны тутадыла. Башха тюрлю айтылса, термик бир халлы системаны ''тенгауурлукълу температурасы'' заман бла туура бой берген байламы джокъду (амма, [[Джылыу процесс|квазистатикалыкъ процесследе]] тюрленирге боллукъду). Тенгауурлукъсуз система тамалында стационарсыз температуралыкъ къыргъа иелик этеди, анда тёгерекдегини хар элеменетар сыйымыны энчи ''тенгауурлукъсуз температурасы'' барды, аланы [[Санлыкъ функция#Функцияны бериуню мадарлары|туура халда]] заман бла бой бериу байламлары барды.

=== Феноменологиялыкъ термодинамикада температура ===
[[Термодинамика|Феноменологиялыкъ термодинамикада]] температураны ачыкълауу бу билим бёлюмню математикалыкъ аппаратыны къурлуууна бойсунубду (къара: [[Термодинамиканы аксиоматикасы]]).

Термодинамикалыкъ температураны термодинамиканы къурулушуну тюрлю-тюрлю системаларында ачыкълауларыны башхалыкълары, аллай системаланы бир къауумларыны башхалагъа кёре аслам кёрюнюулюлюк болгъан магъанагъа келмейди, бютеу бу системалада биринчиси бла, температураны объектни джылыннган/сууугъан дараджасына къарайды, экинчиси бла, термодинамикалыкъ температура бла аны ёлчелеуде хайырландырылгъан температуралыкъ шкалаланы арасында байламланы къургъан ачыкълаула алада бири-бирине келишеди.

[[Рационал термодинамика]] аллындан да бу билим бёлюмню тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамикагъа юлешиниюн унамайды (тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамиканы арасында башхалыкъны белгилемейди), анда температура тамал белгиленмезлик тюрленмеди эмда къуру математика тил бла ачыкъланаллыкъ энчиликле бла ачыкъланады{{sfn|Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970|с=117}}. Энергияны, температураны, [[Энтропия|энтропияны]] эмда [[Химиялыкъ потенциал|химиялыкъ потенциалны]] ангыламлары рационал термодинамикада бирге киргизиледиле; аланы айры-айры айгъакъларгъа принципли болмайды. Бу ангыламланы киргизиу амал системасы тюрлю-тюрлю энергиялыкъ агъымлагъа джууаб берген кёб тюрлю температураланы къараугъа киргизизирге болгъанын ачыкъ этеди. Сёз ючюн, трансляциялы эмда спинор къымылдауланы температурасын, радиациялыкъ таякъланыуланы температурасын д. а. к. {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=48}}

[[Термик тенгауурлукъну транзитивлигини закону|Ноллу тамал (закон)]] тенгауурлукълу термодинамикагъа [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|эмпирик температураны]] ангыламын киргизеди{{sfn|Физика. Большой энциклопедический словарь|1998|с=751}}{{sfn|Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973|с=11–12}}{{sfn|Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972|с=11}}{{sfn|Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955|с=11}} анда ол адиабатик къабыргъалары болмагъан системада термик тенгауурлукъну шарты бютеу нохталарында тенглик болгъан халны параметриди.

Термодинамиканы къурулушуна къарамда [[Клаузиус, Рудольф Юлиус Эммануэль|Р. Клаузиусну]] тутханла {{sfn|Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}, халны тенгауурлукъ параметрлери — термодинамикалыкъ температураны &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; эм энтропияны &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; — [[термодинамикалыкъ процесс]]ни ышанландыргъан термодинамикалыкъ параметрни юсю бла бередиле. Айрыб айтылса,

{{EF|:|&lt;math&gt;\delta Q = TdS,&lt;/math&gt;|style=|ref=Клазиусха кёре термодинамикалыкъ температура эм энтропия |center=}}

анда &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; — [[Термодинамикалыкъ система|джабыкъ системаны]] [[джылыу процесс|элементар]] (къыйырсыз аз) [[Тенгауурлукълу процесс|тенгауурлукълу процессде]] алыналгъан неда бералгъан джылыуну саныды. Андан ары Клаузиусха кёре термодинамикалыкъ температураны юсюнден ангыламны [[Термодинамикалыкъ система|ачыкъ системала]] бла [[Тенгауурлукъсуз термодинамика|тенгауурлукъсуз халла эм процесслеге]] джаядыла, кёбюсюне хайырландырылгъан термодинамика законлагъа къошакъ аксиомаланы айырыб чертмейдиле.

[[Каратеодори, Константин|Каратеодорини]] аксиоматикасында {{sfn|Каратеодори К., Об основах термодинамики|1964}}{{sfn|Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|1964}} &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; [[Пфафф, Иоганн Фридрих|Пфаффны]] [[Дифференциал форма|дифференциал формасыча]] кёрюледи, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температураны уа — бу дифференциал форманы интеграция этген бёлюучюсюча{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=57}}.

[[Гухман, Александр Адольфович|А. А. Гухманны]] аксиомала системасында {{sfn|Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}{{sfn|Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}} &lt;math&gt; U &lt;/math&gt; системаны элементар тенгауурлукълу процессинде [[Ич энергия|ич энергиясыны]] тюрлениуюн &lt;math&gt; P_k &lt;/math&gt; бир бири бла иш бирлик потенциалла бла &lt;math&gt; x_k &lt;/math&gt; халла кибик кёредиле:

{{EF|:|&lt;math&gt; dU = \sum_k P_k d x_k , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гухманны тенглендириую|center=}}

аны бла бирге, джылыу потенциал болуб термодинамикалыкъ термодинамическая температура &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; къуллукъ этеди, джылыу координат а уа — &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; энтропия болады; басым (кери белгиси бла) изотроп суусунлагъа эмда газлагъа механикалыкъ деформация этген бир-бири бла иш бирликни потенциалыны ролун ойнайды; [[Химиялыкъ реакция|химиялыкъ]] эм [[Фазалы кёчюу|фазалы кёчюуледе]] халны координатлары эмда потенциаллары болуб  компонентлени массалары эмда аны бла бирге джегилген химиялыкъ потенциялла къуллукъ этедиле. Башха тюрлю айтылса, Гухманны аксиоматикасында температураны, энтропияны эмда химиялыкъ потенциалланы тенгауурлукълу термодинмакагъа бирге, Гиббсни тамаллы тенглендириую бла бирге киргизедиле. Гухман эмда аны ызын тутханла хайырландыргъан ''халны координатлары'' термин, ичлеринде геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмелеринден сора да энтропияны эм компонентлени массасын тутады, эмда ''бир халгъа келтирилген термодинамикалыкъ координатла'' термин бла байламлы бир магъанасызлыкъны къоратады: бир къауум автора бир халгъа келтирилген координатлагъа къалгъан тюрленмелени тышында энтропия бла компонентлени массамсын да къошадыла{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=29, 58, 127, 171}}, башхала уа, геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмеле бла чекленедиле{{sfn|Кубо Р., Термодинамика|1970|с=20–21}}.)

[[Гиббс, Джозайя Уиллард|Гиббсни]]термодинамикасында, тенгауурлукълу температураны ич энергия эм энтропияны юсю бла белгилейди{{sfn|Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982|с=93}}{{sfn|Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986|p=15}}{{sfn|Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986|p=35}}

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left ( \frac { \partial U}{ \partial S} \right )_{\{x_i\}} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — ич энергияны табигъат тюрленмелерини тобламасыды (энтропиясыз), ала энчиликли функцияла кибик белгиленедиле. Адиабатик къабыргъалары болмагъан системаны бютеу нохталарында да температураны тенг болууу Гиббсни термодинамикасында термик тенгауурлукъну шарты халда болууу термодинамикалыкъ тенгауурлуукълу халдагъы ич энергия бла энтропияны экстремал энчиликлеринден чыгъады.

Фальк бла Юнгну термодинамикасы {{sfn|Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959|p=156}} энтропияны айгъакълауда тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз халланы арасында башхалыкъ этмейди, ол себебден, бу аксиомала системада энтропия эм ич энергияны юсю бла берилген температура ачыкълау бютеу бир халлы термик системалагъа хайырландырылырчады:

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left [ \left ( \frac { \partial S}{ \partial U} \right )_{\{x_i\}} \right ]^{-1} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — энтропияны бойсунмагъан тюрленмелерини тобламасыды (ич энергия кирмейди).

[[Тенгауурлукъсуз термодинамика|Локал тенгауурлукъну принципи]] тенгауурлукъсуз системалагъа температураны ачыкълауун тенгауурлукълу термодинамикадан алыргъа эмда бу тюрленмеди тёгерекдегини элементар сыйымыны тенгауурлукъсуз температурасы халдында хайырландырыргъа эркинлик береди {{sfn|Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974|с=26}}.

Локал тенгауурлукъдну унамауда тамалланнган [[Тенгауурлукъсуз термодинамика#Кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамика|кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамикада]] (КТТ) тенгауурлукъсуз температураны Фальк бла Юнгну аксиоматикасында хайырландырылгъан келишимни юсю бла белгилейдиле (къара: {{eqref|Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|}}), алай а энтропия ючюн башха бойсунмагъан тюрленме тобламала бла{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}. Гиббсге кёре {{eqref|Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|локал-тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура}} да КТТ-тенгауурлукъсуз температурадан энтропия ючюн бойсунмагъан тюрленмелени сайламалары бла башхалыкъ этеди{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}.

[[Белоконь, Николай Иович|Н. И. Белоконну]] аксиоматикасында{{sfn|Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики|1968|с=10}}. температураны тамал ачыкълауу Белоконну '''термостатиканы экинчи башланнгычыны постулаты''' атлы постулатдан чыгъады. ''Температура, кеси аллында объектлени арасында джылыу алмашдырыуну белгилеген, бу объектлени джангыз функциясыды, ол демеклик, джылыу тенгауурлукъда болгъан объектлени къайсы температуралыкъ шкалада да бирча температуралары барды.'' Мындан чыкъгъаны - бири-бири арасында контакты болмагъан эки объект, алай а хар бириси да ючюнчю бла джылыу тенгауурлукъда болгъанлары ючюн (ёлчелеучю адыр), бирча температураны тутадыла.

== Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала ==
Температура туурадан [[Ёлчелеу|ёлдчеленирча]] тюлдю. Температураны тюрлениуюню юсюнден объектлени ишексиз аны бла байламлы (термометрикалыкъ халла атны джюрютедиле) башха [[физикалыкъ халла]]рыны юсю бла биледиле  ([[сыйым]]ны, [[басым]]ны, [[электрик къаршчыланыуну]] э. б.). Санчы джаны бла уа температура ёлчелеген термометр белгилеген амалны болушлугъу бла чыгъарылады. Температураны ёлчелеуюню быллай айгъакълауу, санауну не башланыуун, не да бошалыуун белгилемейди, ол себебден температураны ёлчелеуцню къайсы мадары да [[Температуралыкъ шкалала|температуралыкъ шкалалагъа]] байламлыды. ''Эмпириик температура'' деб сайланнган температуралыкъ шкалада ёлчеленнген температурагъа айтадыла.

''[[#Температураны термодинамикалыкъ ачыкълауу|термодинамикалыкъ температураны]]'' феноменологиялыкъ термодинамика берген ачыкълаулары аны ёлчелеуде сайланнган термометрлик халла бла бойсунуу байламы джокъду; температураны ёлчелеу биримини [[#Температураны биримлери эмда ёлчелеу шкаласы|термодинамикалыкъ температура шкалаларыны]] бирисини болушлугъу бла бередиле.

Термодинамикада аксиома болуб сынамда тамалланнган, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура бютеу системала ючюн бир джанындан чекленнген уллукъду деген ангылатыу алынады, аны бла бирге бу чекге келишген температура бютеу термодинамиклыкъ системалагъа да бирчады, ол демеклик, температураланы шкалалары ючюн [[репер нохта]] болуб хайырландырылыргъа боллукъду Бу репер нохтагъа температураны ноль магъанасын аталса, бу реперде тамалланнган шкалада температуралан хаман да бир белгилери боллукъду{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=62}}. Экинчи репер нохтагъа температураны позитив магъанасын байлаб, позитив температуралары болгъан ''абсолют температуралыкъ шкаланы'' чыгъарадыла; абсолют нолдан саналыб башланнган температурагъа ''абсолют температура'' дейдиле&lt;ref name=&quot;abstemp&quot;&gt;{{cite web|url=http://litrus.net/book/read/115273?p=26|title=Абсолютная температура|author=|work=БСЭ, 3-е изд., 1969, т. 1|publisher=|lang=ru|access-date=2015-03-27|archive-date=2015-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20150221181143/http://litrus.net/book/read/115273?p=26|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Ол себебден, абсолют нолдан саналыб башланнган термодинамикалыкъ температурагъа ''абсолют термодинамикалыкъ температура'' дейдиле (къара: [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|Кельвинни температуралылкъ шкаласы]]). Температураны абсолют нолдан санаб башлагъан эмпирик температуралыкъ шкаланы юлгюсю [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|халкъла арасы практик температуралыкъ шкалады]].

[[Цельсийни температуралыкъ шкаласы]] абсолют тюлдю.

Бир къауум авторла абсолют температура деб аны абсолют нолдан санаб башланыуун тюл, температураны ёлчелеуюне хайырландырылгъан [[Температуралыкъ шкалала|термометрлик энчиликлерини]] сайлауларыны бойсунмаулукъларына айтадыла{{sfn|Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002|с=23, 83, 86}}{{sfn|Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004|с=60}}.

== Негатив абсолют температурала ==
{{main|Негатив абсолют температура}}

Тенгауурлукълу термодинамикалыкъ абсолют температура хаманда позитивди (къара: [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала]]). Негатив температураланы (Кельвинни шкаласы бла) хайырлдандырыу айры энчиликлери болгъан тенгауурлукъсуз системаланы суратлауда таб математикалыкъ амалды&lt;ref name=&quot;otriztemp&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | title = Отрицательная температура | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1975, т. 19 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402105827/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Бу амалны магъанасы, физикалыкъ системаны къурамына киргенлени айры энчиликлери болгъан объектле тюб системагъа акъылда айырыудады, эмда алыннган [[Термодинамикалыкъ система|парциал тюб системаны]] сепарат тинтиудеди. Башха тюрлю айтылса, аламны бир объектине бири-бирлери бла къарыусуз иш бирлик этген эки неда аслам парциал тюб ситемала кючлегенча къаралады.

== Молекулалыкъ-кинетикалыкъ айгъакълау ==
[[Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теория]]да (МКТ) температура бир [[Эркинликни дараджасы (физика)|эркинликни дараджасына]] келген [[термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан, макроскопиялыкъ системаны кесекчиклени орта кинетикалыкъ энергиясыча белгиленеди. {{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot;&gt;{{статья |автор= Капица П. Л. |заглавие= Свойства жидкого гелия |ссылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM |язык= ru |издание= [[Природа (журнал)|Природа]] |тип=  |год= 1997 |том=  |номер= 12 |страницы=  |doi=  |issn=  |издательство= [[Наука (издательство)|Наука]] |archivedate= 2016-02-21 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160221034222/http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM }}&lt;/ref&gt;|... температураны ёлчеси къымылдауну кеси тюлдю, бу къымылдауну мизамсызлыгъыды. Объекни тёнгегини мизамсызлыгъын аны температуралыкъ халы белгилейди, эмда тёнгекни белгиленнген температуралыкъ халыны къымылдауну энергиясы тюл, бу къымылдауну мизамсызлыгъы бла белгиленеди эм биз хайырландырыргъа керек болгъан температуралыкъ болууланы суратлауда джангы ангыламды деген бу идея …}}
Бир атомлукъ [[Идеал газ|идеал газгъа]] температура былай джаздырылыргъа болады:
: &lt;math&gt;T = \frac{2}{3k_B}\cdot\overline{E_{kin}} = \frac{2}{3k_B}\cdot\frac{m\overline{v^2}}{2}&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;m&lt;/math&gt; — молекуланы массасыды, &lt;math&gt;k_B&lt;/math&gt; = 1,38{{e|−23}} Дж/К — [[Больцманны дайымы]]ды, &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — молекуланы терклигиди. Бу джаздырыу бла температураны МКТ чекледе физикалыкъ магъанасы кёрюнеди, алай а универсал тюлдю, нек десенг, системаланы барысы да идеал газны моделине таянмайдыла.

== Температураны статистикалыкъ физикада айгъакълауу ==
[[Статистикалыкъ физика]]да, термодинамикалыкъ къарамдача, температура энтропиясыны юсю бла системасыны энергиясыны чыгъарыууду:
: &lt;math&gt; T = \frac{\partial U}{\partial S} &lt;/math&gt;
(системада кесекчиклени сыйымы эмда саны тюрленмей эсе, энчи чыгъарыуу дайым чыгъарыугъа алмашдырылады). Статистикалыкъ физиканы чеклеринде энтропия ючюн айры белгилеу барды, ол тергеулени тындырыргъа болушады:
: &lt;math&gt;S=k_B\cdot\ln(\Omega)&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;\Omega&lt;/math&gt; — халны [[статистикалыкъ чегим]]иди — болургъа боллукъ микрохалланы (амалланы) саныды, аланы болушлукълары бла берилген энергия бла макроскопик хал &lt;math&gt;U&lt;/math&gt; къураргъа болады (бу контекстде бир-бирде &lt;math&gt;E&lt;/math&gt; хариф бла белгиленирге да болады).

Алай бла киргизилген &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; уллулукъ, термодинамикалыкъ тенгауурлукъда тюрлю-тюрлю объектлеге бирча болады. Эки объектни контактлары болса, уллуракъ &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; магъанасы болгъан энергияны башхасына берликди.

==Температураны ёлчелеу ==
{{main|Термометр}}
[[Файл:Pakkanen.jpg|thumb|upright|-17 градус кёргюзген, Цельсийни шкаласы бла тюз термометр]]
[[Термодинамика]]лыкъ температураны ёлчелер ючюн термодинамикалыкъ заты къаллай болса да бир араметри сайланады. Термодинамикалыкъ термометрни классика юлгюсюне [[газлытермометр]]ни санаргъа боллукъду, анда ёлчелеу амал дайы сыйымлы баллонда газны басымын ёлчелеуден тергеленеди. Аны тышында абсолют, радиация, таууш эмда акустика термометрле белгилидиле.

Термодинамикалыкъ термометрле бек къыйын къурамлы адырладыла, аланы джашауда хайырландырырча тюлдю. Ол себебден, ёлчелеулени асламысы практик термометрлени болушлукълары бла этиледи, ала затны къайсы болса энчилигин температура бла байлаялмагъанлары себебли, экинчи дараджалыладыла. [[Интерполяция]] функцияны алыр ючюн ала халкъла арасы температуралыкъ шкаланы [[репер нохта]]ларында градусландырылыргъа керекдиле.

Къаллай болса да объектни температурасын ёлчелер ючюн кёбюсюне температура бла байламлы къаллай болса да физикалыкъ параметрин ёлчелейдиле, сёз ючюн, газла ючюн геометриялыкъ ёлчемлени (къара: [[Дилатометр]]) — [[сыйым]] неда [[басым]], [[тауушну терклиги]], [[электрикалыкъ ётдюрюулюк]], джутууну неда таякъланыуну [[Электромагнит спектр|электромагнит спектрлары]] (юлгюге, [[пирометр]]ле эмда [[джулдуз]]ланы [[Фотосфера|фотосфералары]] бла [[Атмосфера|атмосфераларыны]] температураларын ёлчелеу).

Тюз джашауда температураны энчи адырла бла — контакт [[термометр]]ле бла ёлчелейдиле. Ол заманда термометрни тинтилген объект бла [[Идеал джылыу контакт|джылыу контактха]] келтиредиле, эмда объект бла термометрни арасында термодинамикалыкъ тенгауурлукъ болгъандан сора - температуралары бирча болгъанында, термомтерни сайланнган физикалыкъ параметрлеринде тюрлениулерине кёре обоъектни температурасыны чыгъарадыла. Термометр бла объектни арасында джылыу контакт температураланы тенгиш болууу терк болур ючюн джетерли болургъа керекди, температураны тенгиш этиуюн терклендирир ючюн термометрни [[джылыу сыйыныу]] тинтилген объектге кёре азайтадыла, кёбюсюне термометрни ёлчемин азайтыу бла этиледи. Термометрни джылыу сыйыныуун азайтыу,тинтилген объектден джылыуну аз кесегин термометрге бергени ючюн, [[ёлчелеу]]ню эсеблеринде джангылычны азайтады. Идеал термометрде ноль джылыу сыйныу барды&lt;ref&gt;{{книга|автор=Шахмаев Н. М. и др.|заглавие=Физика: Учебник для 10 класса общеобразовательных учреждений|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=[[Просвещение (издательство)|Просвещение]]|год=1996 |том= |страниц=240 |страницы=21|isbn=5090067937}}&lt;/ref&gt;.

Температураны ёлчелеу мадарла кёбюсюне Цельсийни неда Фаренгейтни салышдырыу шкалалары бла градусландырылгъандыла.

Практикада температураны ёлчелеуде дагъыда быллай термометрлени хайырландырадыла:
* [[термометр|суусун эм механикалыкъ термометрле]],
* [[термо-экеу]],
* [[къаршчыланыуну термометри]],
* [[газлы термометр]],
* [[пирометр]].
Эм кескин практикалыкъ термометрге [[Платина|платиналыкъ]] [[къаршчыланыуну термометри]] саналады&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|title=Платиновый термометр сопротивления — основной прибор МТШ-90.|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031155/http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|archive-date=2010-06-08|access-date=2010-05-05|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
Лазер таякъланыуну тамалында температураны ёлчелеу амаллада джангы ачылыула бардыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |title=Лазерная термометрия |access-date=2010-05-05 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031638/http://www.temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары ==
{{main|Температураны ёлчелеу биримлери}}
Температура системаны кесекчилерини джылыу къымылдауларын [[кинетикалыкъ энергия]]ясыны орталыкъ мардасы болгъаны себебли&lt;ref&gt;{{БРЭ|Температура}}&lt;/ref&gt;, эм тюзю аны энергетикалыкъ биримледе ёлчелеу эди ([[ЁС]] системада [[Джоуль|джоуллада]]; дагъыда къара: [[эВ]]). Бир атомлу [[идеал газ]]да температура бла кесекчилерини салышдырыуларын тамал алыб {{math|''E''&lt;sub&gt;кин&lt;/sub&gt; {{=}} {{frac|3|2}}''kТ''}}&lt;ref name=&quot;ФЭ5&quot; &gt;{{книга |автор= |часть=Электронвольт |ссылка часть= http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4671.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1998 |том=5. Стробоскопические приборы — Яркость |страницы=545 |страниц=760 |серия= |isbn=5-85270-101-7 |тираж=}}&lt;/ref&gt;. Температура биримледе {{nobr|1 эВ}} бла {{nobr|11 604,518 12 [[кельвин|К]]}} бири-бирин тутадыла&lt;ref name=&quot;CODATA allascii&quot;&gt;http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt {{Wayback|url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt |date=20131208020310 }} Fundamental Physical Constants — Complete Listing&lt;/ref&gt; (къара [[Больцманны дайымы]])&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |title=Conversion factors for energy equivalents |access-date=2021-02-17 |archive-date=2021-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210126060258/https://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Алай а температураны ёлчелеу молекулалы-кинетикалыкъ теорияны чыгъыуундан иги алгъа башланнганы себебли, бютеу практикалы шкалала температураны шартлы биримледе — градуслада ёлчелейдиле.

=== Абсолют температура. Кельвинни температураларыны шкаласы ===
{{main|Кельвин}}
[[Термодинамикалыкъ температура]] ангыламны [[Томсон, Уильям (лорд Кельвин)|У. Томсон (Кельвин)]] киргизгени ючюн абсолют температураны шкаласы Кельвинни шкаласы неда термодинамикалыкъ температура шкала атны джюрютеди. Абсолют температураны бирими — [[кельвин]]ди (К).

Температураны абсолют шкаласы деб, температураны баш халыны тюб мардасыны ёлчеси — [[Температураны абсолют нолу|абсолют ноль]] болгъаны ючюн айтылады, ол демеклик затдан джылыу энергия алыналмазлыкъ болургъа болгъан эм тюб температурады.

Абсолют ноль 0 K деб белгиленеди, ол −273,15&amp;nbsp;°C эм −459,67&amp;nbsp;°F бла тенгди.

Кельвинни температураларыны шкаласы санауну абсолют нолдан башланнган шкалады.

Турмушда хайырландырылгъан температуралыкъ шкалала, сёз ючюн, [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], неда [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] шкаласы (асламысында [[АБШ]]-да хайырланыуда болгъан), — абсолют тюлдюле эмда температура суузну бузлауундан энишге тюшген шартлада экспериментле этерге табсыздыла, ол себебден температураны негатив санла бла берирге керек болады. Быллай джумушла ючюн температураланы абсолют шкалалары киргизилгендиле.

Аланы бирине [[Ранкинни градусу|Ранкинни шкаласы]], башхасына да — абсолют термодинамикалыкъ шкала (Кельвинни шкаласы) дейдиле; аланы болушлукълары бла ёлчеленнген температура, Ранкинни градуслары (°Ra) неда [[кельвин]]ле (К) белгиленедиле. Эки шкала да абсолют ноль температурадан башланадыла. Башхалыкълары, Кельвини шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Цельсийни шкаласыны бёлюнюуюне тенгди, Ранкинни шкаласыны бёлюнюуюню багъасы уа Фаренгейтни шкаласыныкъы бла тенгди. Стандарт атмосфералыкъ басымда сууну бузлау температурасы 273,15 K, 0&amp;nbsp;°C, 32&amp;nbsp;°F тенгди.


=== Цельсийни шкаласы ===
{{main|Цельсийни градусу}}
Техникада, медицинада, метеорологияда эм турмушда температураны ёлчелеу биримге [[Цельсийни градусу|Цельсийни шкаласы]] хайырландырылады. Бусагъатда ЁС системада Цельсийни термодинамикалыкъ шкаласыны Кельвинни шкаласыны юсю бла айгъакълайдыла&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;/&gt;: t(°С) = Т(К) — 273,15 (кескин), ол демеклик Цельсийни шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Кельвинни шкаласыны бир бёлюнюуюню багъасына тенгди. Цельсийни шкаласы бла сууну ючлю нохтасыны температурасы джууукъ 0,008&amp;nbsp;°C тенгди,&lt;ref name=&quot;СПАУ_л11&quot;&gt;{{cite web
 |url         = http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |title       = Критическая точка. Свойства вещества в критическом состоянии. Тройная точка. Фазовые переходы II рода. Методы получения низких температур.
 |author      = Д. А. Паршин, Г. Г. Зегря
 |work        = Статистическая термодинамика. Лекция 11
 |publisher   = Санкт-Петербургский академический университет
 |accessdate  = 2011-06-02
 |lang        = ru
 |deadlink    = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20121203165821/http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |archivedate = 2012-12-03
}}&lt;/ref&gt; эмда, ол себебден, 1 атм басыда сууну бузлау нохтасы 0&amp;nbsp;°C бек джууукъду. Цельсийни аллында экинчи репер нохта болуб сайланнган 100&amp;nbsp;°C тенг болгъан сууну къайнау нохтасы репер статусун тас этгенди. Бусагъатдагъы оюмлагъа кёре сууну норма атмосфералыкъ басымда Цельсийни термодинамикалыкъ шкалада къайнау температурасы джууукъ 99,975&amp;nbsp;°C чакълы болады. [[Джер]] юсюнде сууну эмда аны халларыны бек джайылгъаны эмда бек магъаналы болгъаны ючюн, Цельсийни шкаласы практика джанындан бек таб болады. Бу шкала бла ноль, атмосфералыкъ сууну бузлауу бла байламлы болгъаны ючюн, [[метеорология]]да айры магъанасы болгъан нохтады. Шкаланы [[Цельсий, Андерс|Андерс Цельсий]] 1742 джылда теджегенди.

=== Фаренгейтни шкаласы ===
{{main|Фаренгейтни градусу}}
Ингилизде, артыкъсыз да АБШ-да Фаренгейтни шкаласы хайырландырылады. Цельсийни ноль градусу — Фаренгейтни 32 градусу болады, Цельсийни 100 градусуа — Фаренгейтни 212 градусуду.

Бусагъатда Фаренгейтни шкаласыны бу ачыкълауу джюрюйдю: бу 1 градусу (1&amp;nbsp;°F) атмосфералыкъ басымда сууну къайнауу бла бузну эриуюню алымыны 1/180 тенг болгъан температуралыкъ шкалады, бузну эриу нохтасыны температурасы уа +32&amp;nbsp;°F. Фаренгейтни шкаласы бла температура Цельсийни шкаласыны температурасы бла байламлыды (t °С) салышдырыуу t °С = 5/9 (t °F — 32), t °F = 9/5 t °С + 32. Г. Фаренгейт 1724 джылда теджегенди.

=== Реомюрню шкаласы ===
{{main|Реомюрню градусу}}
Спиртли термометрни чыгъаргъан [[Реомюр, Рене Антуан|Р. А. Реомюр]] [[1730 джыл]]да бу шкаланы теджегенди. 

Битрими —Реомюрню градусуду (°Ré), 1 °Ré, тамал нохталаны — бузну эриу (0 °Ré) эм сууну къайнау (80 °Ré) температураларыны арасындагъы темпереатуралыкъ интервалны 1/80 тенгди.

1 °Ré = 1,25&amp;nbsp;°C.

Бусагъатда хайырланыудан чыкъгъанды, эм кёб заманны, авторуну джуртунда, [[Франция]]да джюрютюуде болгъанды.

=== Абсолют нолда джылыу къымылдауну энергиясы ===
Материя суууса, джылыу энергияны кёб шекеллери эмда ала бла байламлы эффектле биргелерине уллулукъларын азайтадыла. Зат азыракъ мизамланнган халдан, кёбюрек мизамланнган халгъа кёчеди.
{{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot; /&gt;|… абсолют нолну бусагъатдагъы ангыламы, абсолют рахатлыкъы ангыламына келмейди, тамам да терсине, абсолют нолда къымылдау болургъа боллукъду — эмда ол барды, алай а бу толу мизамны халыды …}}

Газ суусуннга бурулады эмда артдан къаты зат болуб кристаллашады (гелий абсолют нолда, атмосфералыкъ басымда суусун халда къалады). Атомла бла молекулаланы къымылдаулары акъыртынлашады, аланы кинетикалыкъ энергиялары азаяды. Азыракъ амплитудасы бла чайкъалгъан кристалл чалдышны атомларында электронланы джайылыууну азайгъаны себебли, металланы асламысыны [[Электрикалыкъ къаршчыланыу|къаршчыланыуу]] азаяды. Алай бла, абсолют нолда да ётдюрюуню [[электрон]]лары атомланы арасында [[Энрико Ферми|Фермини]] теркгили бла джюрюудюле (10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt; м/с).

Затны кесекчилерини минимум къымылдаулары болгъан эмда ол къымылдау къуру [[Квант механика|квантмеханикалыкъ]] къымылдауну болушлугъу бла ишлеген температура — абсолют нолну температурасыды (Т = 0К).

Абсолют нолну температурасына джетерча тюлдю. Эм гитче температура (450±80){{e|−12}}К [[Натрий]]ни атомларыны [[Бозени-Эйнштейнни конденсаты]]н  [[2003|2003 дж.]] [[Массачусетс технология институт|МТИ-ден]] тинтиучюле табхандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|title=Bose-Einstein condensates break temperature record|date=2003-09-12|lang=en|author=Belle Dumé|publisher=Physics World|archiveurl=https://www.webcitation.org/6INAuUZfs?url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|archivedate=2013-07-25|access-date=2013-07-24|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. [[Джылыу таякъланыу]]ну башы [[Толкъунну узунлугъу|толкъунланы узунлугъуну]] бёлгесинде 6400 км, неда Джерни радиусу чакълы бирдеди.

=== Температура эмда таякъланыу ===
Объетни чачхан энергиясы температурасыны тёртюнчю дараджасына пропорциялыды. Сёзге, 300 К болса, квадрат метр юсден 450 [[ватт]] энергия чачылады. Бу джорукъ бла джер юсюню кече тёгерегиндеги хауадан сууугъаны ангылашынады. [[Абсолют къара объект]]ни таякъланыу энергиясын [[Стефананы — Больцманны закону]] суратлайды.

== Тюрлю-тюрлю шкалаладан кёчюуле ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Баш шкалаланы арасында температура тергеуню кёчюрюу
|-
! Шкала
! Шартлы белгилеую
! [[Цельсийни градусу|Цельсийден]] (°C)
! Цельсийге
|-
|[[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
|(°F)
|[°F] = [°C] × 9⁄5 + 32
|[°C] = ([°F] − 32) × 5⁄9
|-
|[[Кельвин]]
|(K)
|[K] = [°C] + 273,15
|[°C] = [K] − 273,15
|-
|[[Ранкинни градусу|Ранкин]] (Rankin)
|(°R)
|[°R] = ([°C] + 273,15) × 9⁄5
|[°C] = ([°R] − 491,67) × 5⁄9
|-
|[[Делилни градусу|Делиль]] (Delisle)
|(°Д или °De)
|[°De] = (100 − [°C]) × 3⁄2
|[°C] = 100 − [°De] × 2⁄3
|-
|[[Ньютонну шкаласы|Ньютон]] (Newton)
|(°N)
|[°N] = [°C] × 33⁄100
|[°C] = [°N] × 100⁄33
|-
|[[Реомюрню градусу|Реомюр]] (Réaumur)
|(°Re, °Ré, °R)
|[°Ré] = [°C] × 4⁄5
|[°C] = [°Ré] × 5⁄4
|-
|[[Рёмерни градусу|Рёмер]] (Rømer)
|(°Rø)
|[°Rø] = [°C] × 21⁄40 + 7,5
|[°C] = ([°Rø] − 7,5) × 40⁄21
|}

== Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу
! Описание
! [[Кельвин]]
! [[Цельсийни градусу|Цельсий]]
! [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
! [[Ранкинни градусу|Ранкин]]
! [[Делилни градусу|Делиль]]
! [[Ньютонну шкаласы|Ньютон]]
! [[Реомюрню градусу|Реомюр]]
! [[Рёмерни градусу|Рёмер]]
|-
| [[Абсолют ноль]]
| 0
|−273,15
|−459,67
| 0
| 559,725
|−90,14
|−218,52
|−135,90
|-
| Фаренгейтни къатышмасыны эриу температурасы ([[Хант туз|туз]], [[буз]] эм [[аммонийни хлориди]])&lt;ref&gt;{{БРЭ|статья=Фаренгейта шкала |ссылка=https://old.bigenc.ru/physics/text/4706192 |автор= |том= |страницы= |ref= |архив= https://web.archive.org/web/20220615160522/https://bigenc.ru/physics/text/4706192|архив дата= 2022-06-15}}&lt;/ref&gt;
| 255,37
|−17,78
| 0
| 459,67
| 176,67
|−5,87
|−14,22
|−1,83
|-
| Сууну бузлау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 273,15
| 0
| 32
| 491,67
| 150
| 0
| 0
| 7,5
|-
| Адам тёнгекни орта температурасы¹
| 309,75
| 36,6
| 98,2
| 557,9
| 94,5
| 12,21
| 29,6
| 26,925
|-
| Сууну къайнау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 373,15
| 100
| 212
| 671,67
| 0
| 33
| 80
| 60
|-
| [[Титан (элемент)|Титанны]] эриую
| 1941
| 1668
| 3034
| 3494
|−2352
| 550
| 1334
| 883
|-
| Кюн²
| 5800
| 5526
| 9980
| 10440
|−8140
| 1823
| 4421
| 2909
|}

¹ Адам тёнгекни нормада температурасы — +36,6&amp;nbsp;°C ±0,7&amp;nbsp;°C, неда +98,2&amp;nbsp;°F ±1,3&amp;nbsp;°F. Кёбюсюне берилген +98,6&amp;nbsp;°F магъана — Фаренгейтни шкаласына XIX ёмюрде Германияда +37&amp;nbsp;°C кескин бурулуууду. Алай а бу магъана адамны санларыны тюрлю-тюрлю температуралары болгъаны себебли, адам тёнгекни норма температурасыны диапазонуна кирмейди. &lt;ref&gt;[http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml О различных измерениях температуры тела] {{Wayback|url=http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml |date=20100926162224 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

² Бу таблицада берилген бир къауум магъана тёгереклениб берилгенди. Сёз ючюн, Кюнню юсюню температурасын 5800 кельвин джууукъда болады. Алай а башха температуралыкъ шкалала ючюн бу 5800 келвинни кеслерине ''кескин'' бурадыла.

== Фазалыкъ кёчюулени суратлаулары ==
Тюрлю-тюрлю затланы [[Фазалыкъ кёчюу]]лерини нохталары ючюн температураны бу магъаналарын хайырландырадыла:
* [[Эриуню температурасы]]
* [[Къайнауну температурасы]]
* [[Ючлю нохта]]
* [[Дебайны температурасы]] (Танытыу температура)
* [[Кюрини нохтасы|Кюрини температурасы]]
* [[Неелни нохтасы|Неелни температурасы]]

== Психология восприятия ==
Как показывают результаты многочисленных экспериментов, ощущение холода или тепла зависит не только от температуры и влажности окружающей среды, но и от настроения. Так, если испытуемый чувствует себя одиноким, например, находится в помещении с людьми, которые не разделяют его взглядов или ценностей, или просто находится далеко от других людей, то для него комната становится холоднее, и наоборот{{sfn| Тальма Лобель |2014|с= 24}}.

== Тамаша фактла ==
{{trivia|дата=21 апреля 2021}}
* Адам джараталгъан эм мийик температура ~ 10{{e|12}} К (бу [[Алам]]ны джаратылгъаныны биринчи секундларында температурасы бла тенглешдиричады) быллай температура [[2010 джыл]]да къоргъашинни ионларыны джарыкълыкъ теркликге дери терклешдирилиб, бир-бирлерине уруулары была болгъанды. Эксперимент [[Уллу адрон коллайдер]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |title=BBC News — Large Hadron Collider (LHC) generates a 'mini-Big Bang' |access-date=2010-11-15 |archive-date=2010-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101115225212/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* Теорияда болургъа боллукъ эм мийик температура — [[планкчы температура]]ды. Бусагъатдагъы физикалыкъ къарамлагъа кёре андан мийик температура болургъа боллукъ тюлдю, нек десенг, быллай температурагъа дери къыздырылгъан системагъа къошакъ энергия бериу, кесекчиклени теркликлерин кёбейтмейди, амма бир-бирине урууда джангы кесечкилени джаратады, алай бла системада кесекчиклени санлары ёседи, ол а уа системаны массасыны ёсюуюне чурум болады. Бу температура физикалыкъ вакуумуну '''къайнау''' температурасыды дерге боллукъду. Джууукъ 1,41679(11){{e|32}} K чакълы бирди (джууукъ 142 [[нониллион]] K).
* [[Кюнню ядросу]]ну температурасы {{num|15000000|K}} тёгерекдеди.
* 1995 джылда АБШ-дан [[Корнелл, Эрик Аллин|Эрик Корнелл]] бла [[Виман, Карл|Карл Виман]] келишдиралгъан эм гитче температурада, [[Рубидий|рубидийни]] атомларындан [[Бозени-Эйнштейнни конденсатын]] чыгъаралгъандыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |title=Всё про всё. Рекорды температуры |access-date=2009-12-16 |archive-date=2013-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925124850/http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |title=Чудеса науки |access-date=2009-12-16 |archive-date=2012-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121201130137/http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. Температура [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолдан]] келвинни 170 миллиардлыкъ юлюшюне аслам болгъанды (1,7{{e|−7 }} K).
* Экспермиентде алыналгъан эм гитче температураны Стендфорд университетде бир къауум баджаргъанды, ала  50 пикокельвиннге дери тюшюралгъандыла (5{{e|−11 }} K)&lt;ref&gt;{{cite web  |url=https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |title=Where is the coldest experiment on Earth?  |lang=en  |access-date=2020-02-23  |archive-date=2020-02-23  |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223133917/https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |deadlink=no  }}&lt;/ref&gt;.
* Джер юсюнден рекордлу гитче температура −89,2 °С совет континент ичи илму станция Востокда болгъанды, Антарктида (мийиклиги тенгиз дараджадан 3488 м ) 21 июль [[1983 джыл]]а&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|title=Самая низкая температура на поверхности Земли|publisher=National Geographic Россия|accessdate=2013-12-09|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131213010435/http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|archivedate=2013-12-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |title=World: Lowest Temperature |publisher=Arizona State University |accessdate=2013-12-09 |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100616025722/http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |archivedate=2010-06-16 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. 2018 джылны июнунда Антарктидада джангы рекорд −98 °С регистрация болгъанды деген хапар да джайылгъанды&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |title=Учёные зафиксировали в Антарктиде самую низкую температуру на планете |access-date=2018-06-27 |archive-date=2018-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180627202850/https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* 2013 джылны 9 декабрында Американ геофизика бирликни конференциясында американ тинтиучюлени къаууму 2010 джылны 10 августунда Антарктиданы бир нохтасында температура −135,8&amp;nbsp;°F (−93,2 °С) дери тюшгенин белгилегендиле. Бу информацияны НАСА-ны саттелит картларындан оюмлагъандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|title=NASA-USGS Landsat 8 Satellite Pinpoints Coldest Spots on Earth|publisher=[[NASA]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20131212221824/http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Билдириуню этген Т. Скамбосну оюмуна кёре ({{lang-en|Ted Scambos}}) алыннган магъана, [[термометр]]ни болушлугъу бла болмай, саттелит ёлчелеулени эсебинде болгъаны ючюн, рекорд болуб регистрация этиллик тюлдю&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|title=Antarctica sets low temperature record of -135.8 degrees|publisher=[[FoxNews]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211145336/http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
* Рекордлу мийик температура джер юсюню джууугъунда +56,7 ˚C болуб, 1913 джылны 10 июлунда Гринленд ранчода белгиленнгенди ([[Ёлюм ёзен]] [[Калифорния]] штат, АБШ)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|title=Старый температурный рекорд оспорен|publisher=Компьюлента|accessdate=2013-11-30|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203012044/http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|archivedate=2013-12-03|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |title= Press Release No. 956 |publisher= World Meteorological Organizayion |accessdate= 2013-11-30 |lang= en |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160406053728/http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |archivedate= 2016-04-06 |deadlink= yes }}&lt;/ref&gt;.
* [[Баш ёсюмлюкле]]ни урлукълары −269&amp;nbsp;°C дери сууутулсала да артдан ёсер мадарларын сакълайдыла&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|автор={{nobr|Imshenetsky A. A.}}|заглавие=Foundations of Space Biology and Medicine|год=1975|часть=Biological effects of extreme environment conditions|язык=en|место=Washington, D. C.|издательство=Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration|pages=277|volume=1. Space as a habitat|access-date=2024-08-12|archive-date=2024-08-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240812180709/https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|url-status=live}}&lt;/ref&gt;.

== Дагъыда къара ==
* [[Негатив абсолют температура]]
* [[Бояулу температура]]
* [[Джарыкълыкъ температура]]
* [[Антенналыкъ температура]]
* [[Джылыу насос]]
* [[Виртуал температура]]
* [[Хауаны температурасы]]
* [[Тёнгекни температурасы]]

== Белгиле ==
{{белгиле|2}}

== Литература ==
{{refbegin|2}}
* {{книга|автор=Callen H. B.|заглавие=Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|ссылка= |язык=en |издание=2nd ed|место=N. Y. e. a.|издательство=John Wiley|год=1986|том= |allpages= XVI + 493|серия= |isbn=0471862568, 9780471862567 |ref=Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986}}
* {{статья|автор=Falk G., Jung H.|заглавие=Axiomatik der Thermodynamik|ссылка= |язык=de|издание=Flügge S. (ed.). Encyclopedia of Physics / Flügge S. (Hrsg.). Handbuch der Physik|издательство=Springer-Verlag|год=1959|volume=III/2. Principles of Thermodynamics and Statistics / Band III/2. Prinzipien der Thermodynamik und Statistik, S. 119–175|номер= |с= |doi= |ref=Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959}}
* {{книга|автор=Guggenheim E. A.|заглавие=Thermodynamics: An Advanced Treatment for Chemists and Physicists|ссылка= |язык= |издание=8th ed|место=Amsterdam|издательство=North-Holland|год=1986|том= |allpages=XXIV + 390|серия= |isbn=0444869514, 9780444869517 |ref=Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986}}
* {{книга|автор=Jou D., Casas-Vázquez J., Lebon G.|заглавие=Extended Irreversible Thermodynamics|ссылка= |язык=en|издание=4th ed|место=N. Y.—Dordrecht—Heidelberg—London|издательство=Springer|год=2010|том= |allpages=XVIII + 483 |серия= |isbn=978-90-481-3073-3|doi=10.1007/978-90-481-3074-0|ref=Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010}}
* {{книга|автор=Tisza Laszlo.|заглавие=Generalized Thermodynamics|ответственный= |издание= |место=Cambridge (Massachusetts) — London (England)|издательство=The M.I.T. Press|год=1966|том= |allpages=XI + 384 |серия= |isbn= |ref=Tisza L., Generalized Thermodynamics|1966}}
* {{книга|автор=Базаров И. П.|заглавие=Термодинамика|издание=5-е изд|место=СПб.—М.—Краснодар|издательство=Лань|год=2010|том= |страниц=384|серия=Учебники для вузов. Специальная литература|isbn=978-5-8114-1003-3|ref=Базаров И. П., Термодинамика|2010}}
* {{книга|автор =Белоконь Н. И.|заглавие =Основные принципы термодинамики|издание= |место =М.|издательство =Недра|год =1968|том= |страниц =112|серия= |isbn= |ref =Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики}}
* {{статья|автор=Борн М.|заглавие=Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=223—256 |doi= |ref=Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики}}
* {{книга|автор=Вукалович М. П., Новиков И. И.|заглавие=Термодинамика|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Машиностроение|год=1972|том= |страниц=671|серия= |isbn= |ref=Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972}}
* {{книга|автор=Гиббс Дж. В.|заглавие=Термодинамика. Статистическая механика|ответственный=Отв. ред. Д. Н. Зубарев|издание= |место=М.|издательство=Наука|год=1982|том= |страниц=584|серия=Классики науки|isbn= |ref=Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=Алма-Ата|издательство=Изд-во АН КазССР|год=1947|том= |страниц=106|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1947}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Энергоатомиздат|год=1986|том= |страниц=384|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}
* {{книга|автор=Дьярмати И.|заглавие=Неравновесная термодинамика. Теория поля и вариационные принципы|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1974|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974}}
* {{книга|автор =Жилин П. А.|заглавие =Рациональная механика сплошных сред|ответственный= |издание=2-е изд|место=СПб.|издательство =Изд-во Политехн. ун-та|год =2012|том= |страниц =584|серия= |isbn =978-5-7422-3248-3|ref=Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012}}
* {{книга|автор=Залевски К.|заглавие=Феноменологическая и статистическая термодинамика: Краткий курс лекций|ответственный=Пер. с польск. под. ред. Л. А. Серафимова|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1973|том= |страниц=168|серия= |isbn= |ref=Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973}}
* {{книга|автор=Зоммерфельд А.|заглавие=Термодинамика и статистическая физика|ответственный=Пер. с нем.|издание= |место=М.|издательство=Изд-во иностр. лит-ры|год=1955|том= |страниц=480|серия= |isbn= |ref=Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955}}
* {{статья|автор=Каратеодори К.|заглавие=Об основах термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=3—22 |doi= |ref=Каратеодори К., Об основах термодинамики}}
* {{статья|автор=Клаузиус Р.|заглавие=Механическая теория тепла|ссылка= |язык=ru|издание=Второе начало термодинамики|издательство=М.—Л.: Гостехиздат|год=1934|volume= |номер= |страницы=70—158 |doi= |ref=Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}
* {{книга|автор=Кубо Р.|заглавие=Термодинамика|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1970|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Кубо Р., Термодинамика|1970}}
* {{книга|автор=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М.|заглавие=Статистическая физика. Часть 1|ответственный= |издание=5-е изд|место=М.|издательство=Физматлит|год=2002|страниц=616|серия=Теоретическая физика в 10 томах. Том 5|том= |isbn=5-9221-0054-8|ref=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М., Статистическая физика. Часть 1|2002}}
* {{книга|автор=Леонова В. Ф.|заглавие=Термодинамика|издательство=Высшая школа|год=1968|место=М|страниц=159|ref=Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}}
* {{статья|автор=Поулз Д. |заглавие=Отрицательные абсолютные температуры и температуры во вращающихся системах координат |ссылка= |язык=ru |издание=[[Успехи физических наук]] |издательство=[[Физический институт имени П. Н. Лебедева РАН|Российская академия наук]] |год=1964 |volume=84 |номер=4 |страницы=693—713 |doi= |ref=Поулз Д., Отрицательные абсолютные температуры |1964 }}
* {{книга|автор=Пригожин И., Кондепуди Д.|заглавие=Современная термодинамика. От тепловых двигателей до диссипативных структур |ответственный = Пер. с англ|издание= |место=М.|издательство=Мир |год=2002 |том= |страниц=462 |серия= |isbn= |ref=Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002}}
* {{книга|автор = Рудой Ю. Г. |заглавие = Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики |издание = |место= М. — Ижевск |издательство = Институт компьютерных исследований |год =2013 |том= |страниц = 368 |серия= |isbn= 978-5-4344-0159-3 |ref = Рудой Ю. Г., Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики | 2013}}
* {{книга
 | автор = Сивухин Д. В. 
 | заглавие = Термодинамика и молекулярная физика
 | место = Москва
 | издательство = «Наука»
 | год = 1990
 | ссылка = 
}}
* {{книга|автор =Сорокин В. С.|заглавие =Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|издание = |место =М.|издательство =ФИЗМАТЛИТ|год =2004|том= |страниц =174|серия= |isbn =5-9221-0507-8|ref=Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004}}
* {{книга
 | автор = Спасский Б. И. 
 | заглавие = История физики Ч.I
 | место = Москва
 | издательство = «Высшая школа»
 | год = 1977
 | ссылка = http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T1_1.djvu
}}
* {{книга|автор= Тальма Лобель|заглавие= Теплая чашка в холодный день: Как физические ощущения влияют на наши решения|оригинал= Sensation The New Science of Physical Intelligence|издательство= [[Альпина Паблишер]]|год= 2014|место = М.|серия= |страниц= 259
|isbn= 978-5-9614-4698-2|ref= Тальма Лобель}}
* {{статья|автор=Трусделл К.|заглавие=Термодинамика для начинающих|ссылка= |язык=ru|издание=Механика. Периодический сборник переводов иностранных статей|издательство=М.: Мир|год=1970|volume= |номер=3 (121), с. 116—128|с= |doi= |ref=Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970}}
* {{книга|заглавие=Физика. Большой энциклопедический словарь|ответственный=Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|издание= |место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]]|год=1998|том= |страниц=944|серия= |isbn=5-85270-306-0|ref=Физика. Большой энциклопедический словарь|1998}}
{{refend}}

== ДЖибериуле ==
{{Навигация
|Викисёзлюк = температура
}}
*[https://earth.nullschool.net/#current/wind/surface/level/overlay=temp/winkel3 Current map of global surface temperatures]{{ref-en}}
* {{статья |заглавие=Cooling molecules the optoelectric way |ссылка=http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archiveurl=http://arquivo.pt/wayback/20160515074555/http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archivedate=2016-05-15 |издание=[[Physics Today]] |том=66 |номер=1 |страницы=12—14 |doi=10.1063/pt.3.1840 |bibcode=2013PhT....66a..12M |язык=en |автор=Miller, J. |год=2013 |тип=magazine }}

{{Температуралыкъ шкалала}}

[[Категория:Температура|*]]</text>
      <sha1>ehmo01g3g6p26sefadrk731y15l91kp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118361</id>
      <parentid>118354</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T18:22:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <origin>118361</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93843" sha1="jrdeoo7dd9aefxww6yilm330bptb7f9" xml:space="preserve">{{Физикалыкъ уллулукъ|Аты=Температура|Символ=&lt;math&gt;\ T&lt;/math&gt;, &lt;math&gt;\ \Theta&lt;/math&gt;|Ёлчемлик=Θ|ЁС=[[Кельвин|К]]|СГС=К}}

'''Температу́ра''' {{lang-la|temperatura}} — ''керегича къатышыдырылгъан, норма хал'') — [[Скаляр уллулукъ|скаляр]] [[физикалыкъ уллулукъ]]ду, [[термодинамикалыкъ система]]ны ышанлайды эмда санлы джаны бла затланы [[къыздырыу]] ангыламын кёргюзеди.

Джаны болгъанла джылыуну эмда сууукъну сезим органлары бла ангыларгъа боладыла. Алай а температураны кескин белгилеую, температураны объектив, ёлчелеу адырланы болушлугъу бла ёлчеленирин даулайды. Аллай адырлагъа [[термометр]]ле дейдиле эмда аны бла ''[[Эмпирик билгиле|эмпирик температураны]]'' ёлчелейдиле. Температураны эмпирик шкаласында [[репер нохтала]] салынадыла эмда аланы араларында бёлюнюулени санлары белгиленедиле — алай бла бусагъатда хайырландырылгъан [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] эмда башха шкалала къурулгъандыла. [[Кельвин]]леде ёлчеленнген ''абсолют температура'' биришер репер нохта бла киргизиледи&lt;ref&gt;Репер нохта этиб 1954-чю джылда баргъан 10-чу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференция]] сууну ючлю нохтасын алгъанды эмда аннга 273,16 К температураны белгилегенди.&lt;/ref&gt; табигъатда температураны минимум къыйыр магъанасы болгъаны ючюн — [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолду]]. Температураны огъары магъанасы [[планкчы температура]] бла чекленибди.

Система джылыу тенгауурлукъда болса, аны хар кесегини температурасы да бирчады. Алай болмаса, системада бегирек джылытлгъан кесегинден энергия азыракъ джылытылгъан кесегине бериледи, алай бла системада температураны тюзетиледи, эмда температураны системада джайылыууну юсюнден неда температураланы [[скаляр къыр]]ыны юсюнден айтылады. [[Термодинамика]]да температура — интенсив [[Термодинамикалыкъ уллулукъла|термодинамикалыкъ уллулукъду]].

Термодинамикалыкъны тышында, физиканы башха бёлмелеринде температураны башха ачыкълаулары киргизиледиле. Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теорияда, температура системаны кесекчиклерини орта кинетикалыкъ энергиясына пропорциялыды. Температура, энергияны дараджаларында бёлюнюуюн ([[Максвеллни — Больцманны статистикасы]]на къара), кесекчиклени теркликге кёре бёлюнюуюн ([[Максвеллни бёлюнюую]]), затны ионизациясыны дараджасын ([[Саханы тенглендириу]]), таякъланыуну спектр тыкълыгъын ([[Планкны формуласы]]на къара), таякъланыуну толу сыйым тыкълыгъын ([[Стефанны-Больцманны закону]]на къара) э. а. к. белгилейди. Больцманны бёлюнюуюне параметр болуб кирген температураны къозгъалыуну температурасы деб да айтадыла, Максвеллни бёлюнюуюне кинетикалыкъ температура дейдиле, Саханы формуласындагъыгъа уа — ионизацияландырыу температура деб айтылады, Стефанны — Больцманны законунда — радиацялыкъ температура атны бередиле. Термодинамикалыкъ тебмеу турууда бютеу бу параметрле бири-бирлерине тенгдиле, эмда аланы ортакъ атлары системаны температурасы болады&lt;ref&gt;{{книга
 |заглавие      = Физика. Большой энциклопедический словарь 
 |ответственный = Гл. ред. А. М. Прохоров 
 |место         = {{М}}
 |издательство  = Большая Российская энциклопедия
 |год           = 1998 
 |страниц       = 944
 |страницы      = 741
}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:MonthlyMeanT.gif|thumb|right|Джер юсюню 1961-чи джылдан 1990-чы джылгъа дери орта айлыкъ температуралары]]
[[Файл:Annual Average Temperature Map.jpg|thumb|right|300px|Бютеу дунияда орта джыллыкъ температура]]
[[Файл:Thermally Agitated Molecule.gif|upright=1.25|thumb|right|200px|Акъны альфа-спиралыны сегментини джылыу чайкъалыулары: чайкъалыуланы [[амплитуда]]сы температураны кёлтюрюлюую бла ёседи.]]
[[Физикалыкъ уллулукъланы системасы#Юлгюле|Уллулукъланы халкъла арасы системасында]] ({{lang-en|International System of Quantities}}, ISQ) термодинамикалыкъ температура физикалыкъ уллулукъланы системасыны джети тамал уллулугъуну бириси болуб сайланнганды. Уллулукъланы халкъла арасы системасыны тамалында къурулгъан [[ЁС|Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС)]] бу температураны бирими — [[кельвин]] — джети [[ЁС-ни тамал биримлери]]ни бирисиди&lt;ref&gt;[http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ The SI brochure] {{Wayback|url=http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ |date=20060426033320 }} ЁС-ни суратлауу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]ну сайтында&lt;/ref&gt;. ЁС системада  эмда джашауда аны тышында [[Цельсий, Андерс|Цельсийни]] температурасы да хайырландырылады, аны биримине [[Цельсийни градусу]]саналады (°С), ол ёлчеми бла кельвиннге тенгди&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;&gt;{{Cite web |url=http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |title=ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин. |access-date=2018-12-03 |archive-date=2018-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180920121941/http://files.stroyinf.ru/Data/84/8435.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;. Ол таблыкъ этеди, не ючюн десенг Джер юсюндеги бютеу климатлыкъ процессле эмда джанлы табигъатда процессле от −50 до +50 °С диапазонну ичинде барадыла.

== Температура локал параметр халда. Температуралыкъ къыр ==
[[Конденсацияланнган халны физикасы]] температураны локал макроскоплукъ тюрленме кибик кёреди, ол демеклик, бир халлы болмагъан тёгерегини ёлчемине кёре къыйырсыз аз болгъан эмда бу тёгерегини кесекчиклени ёлчемлерине кёре (атомланы, ионланы, молекулаланы э. а. к.) къыйырсыз уллу болгъан, акъылда континуумну белгиленнген бёлгесини (элементар сыйым) кёргюзген уллулукъну {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=84}}. Температураны магъанасы нохтадан нохтагъа тюрленирге болады (бир элементар сыйымдан башхагъа); температураны аламда джайылыуу бусагъатда температураны [[Скаляр къыр|скаляр къыры]] бла белгиленеди (''температуралыкъ къыр'')&lt;ref name=&quot;temppole&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | title = Температурное поле | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1976, т. 25 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402115943/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-T/T11278.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Температуралыкъ къыр стационарсыз (заманда тюрленнген), неда заманнга бойсунмагъан стационар болургъа болады. Бютеу нохтасында да бирча температура магъаналары болгъан тёгерекдегиге термик бир халлы дейдиле. Математика джанындан температуралыкъ къырны &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; температураны алам координатлагъа эмда заманнга бойсунуууну тенглендириую бла суратлайдыла   (бир-бирде бу къарауну бир неда эки координат бла чеклендиредиле). Термик бир халлы системалагъа &lt;math&gt;\mathrm{grad}\, T =0. &lt;/math&gt;

== Термодинамикалыкъ ачыкълау ==

=== Термодинамикалыкъ къарамны тарихи ===
«Температура» сёз адамланы бегирек джылыннган объектледе энчи затны  — [[калориялыкъ]]ны кёбюрек, азыракъ джылыннганда эсе уа аз болгъанына ийнаннган заманлада чыкъгъанды&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Татьяна Данина|заглавие=Механика тел|ссылка=https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=163|isbn=9785457547490|archive-date=2018-04-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426144836/https://books.google.ru/books?id=H1rmAgAAQBAJ&amp;pg=PT14&amp;dq=теплород&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiEotjmtdfaAhUDCZoKHcm5BREQ6AEIQDAE#v=onepage&amp;q=теплород&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;.

[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ|Тенгауурлукъ халда]] температура системаны бютеу макроскопик кесеклеринде да бирча магъананы тутады. Системада эки объектни бирча температурасы бар эсе, аланы арасында кесекчиклени [[кинетикалыкъ энергия]]сыны бериую болмайды ([[джылыу]]ну). Температураланы башхалыкълары бар эсе, джылыу, температурасы уллуракъ болгъан объектден гитчерек болгъаннга кёчеди.

Дагъыда, температура, джанлы согъуу джылыуну бергенине неда алгъанына байламлы «джылыу» бла «сууукъ» субъектив сезимле бла байламлыды.

Бир къауум [[квантлыкъ механика|квант-механикалыкъ]] системала (юлгюге, [[Полуяцияны инверсия]]сы болгъан  [[лазер]]ни ишлеучю юсю) [[энтропия]] энергияны къошулууу бла ёсмей, тамам терсине азайыргъа болгъан халда турургъа боладыла, ол формал джаны бла негатив абсолют температурагъа келишеди. Алай а, быллай халла «абсолют нолдан энишгеде» болмайдыла, эмда «къыйырсызлыкъдан мийикде» боладыла, аны чуруму, быллай системаны позитив температурасы болгъан объект бла контакты болса, энергия объектден системагъа тюл, системадан объектге бериледи (толуракъ мында къара: [[Негатив абсолют температура]]).

Температураны энчиликлерин [[физика|физиканы]] бёлюмю — [[термодинамика]] тинтеди. Температура аны тышында илмуну кёб бёлгесинде уллу роль ойнайды, физиканы башха бёлюмлерини тышында, [[химия]]да эмда  [[биология]]да да.

=== Тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз температурала ===
[[Термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан [[Термодинамикалыкъ система|система]]ны стационар температуралыкъ къыры болады. Быллай системада адиабатлыкъ (энергия ётген) къабыргъала джокъ эсе, системаны бютеу кесеклери да бир температураны тутадыла. Башха тюрлю айтылса, термик бир халлы системаны ''тенгауурлукълу температурасы'' заман бла туура бой берген байламы джокъду (амма, [[Джылыу процесс|квазистатикалыкъ процесследе]] тюрленирге боллукъду). Тенгауурлукъсуз система тамалында стационарсыз температуралыкъ къыргъа иелик этеди, анда тёгерекдегини хар элеменетар сыйымыны энчи ''тенгауурлукъсуз температурасы'' барды, аланы [[Санлыкъ функция#Функцияны бериуню мадарлары|туура халда]] заман бла бой бериу байламлары барды.

=== Феноменологиялыкъ термодинамикада температура ===
[[Термодинамика|Феноменологиялыкъ термодинамикада]] температураны ачыкълауу бу билим бёлюмню математикалыкъ аппаратыны къурлуууна бойсунубду (къара: [[Термодинамиканы аксиоматикасы]]).

Термодинамикалыкъ температураны термодинамиканы къурулушуну тюрлю-тюрлю системаларында ачыкълауларыны башхалыкълары, аллай системаланы бир къауумларыны башхалагъа кёре аслам кёрюнюулюлюк болгъан магъанагъа келмейди, бютеу бу системалада биринчиси бла, температураны объектни джылыннган/сууугъан дараджасына къарайды, экинчиси бла, термодинамикалыкъ температура бла аны ёлчелеуде хайырландырылгъан температуралыкъ шкалаланы арасында байламланы къургъан ачыкълаула алада бири-бирине келишеди.

[[Рационал термодинамика]] аллындан да бу билим бёлюмню тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамикагъа юлешиниюн унамайды (тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз термодинамиканы арасында башхалыкъны белгилемейди), анда температура тамал белгиленмезлик тюрленмеди эмда къуру математика тил бла ачыкъланаллыкъ энчиликле бла ачыкъланады{{sfn|Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970|с=117}}. Энергияны, температураны, [[Энтропия|энтропияны]] эмда [[Химиялыкъ потенциал|химиялыкъ потенциалны]] ангыламлары рационал термодинамикада бирге киргизиледиле; аланы айры-айры айгъакъларгъа принципли болмайды. Бу ангыламланы киргизиу амал системасы тюрлю-тюрлю энергиялыкъ агъымлагъа джууаб берген кёб тюрлю температураланы къараугъа киргизизирге болгъанын ачыкъ этеди. Сёз ючюн, трансляциялы эмда спинор къымылдауланы температурасын, радиациялыкъ таякъланыуланы температурасын д. а. к. {{sfn|Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012|с=48}}

[[Термик тенгауурлукъну транзитивлигини закону|Ноллу тамал (закон)]] тенгауурлукълу термодинамикагъа [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|эмпирик температураны]] ангыламын киргизеди{{sfn|Физика. Большой энциклопедический словарь|1998|с=751}}{{sfn|Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973|с=11–12}}{{sfn|Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972|с=11}}{{sfn|Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955|с=11}} анда ол адиабатик къабыргъалары болмагъан системада термик тенгауурлукъну шарты бютеу нохталарында тенглик болгъан халны параметриди.

Термодинамиканы къурулушуна къарамда [[Клаузиус, Рудольф Юлиус Эммануэль|Р. Клаузиусну]] тутханла {{sfn|Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}, халны тенгауурлукъ параметрлери — термодинамикалыкъ температураны &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; эм энтропияны &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; — [[термодинамикалыкъ процесс]]ни ышанландыргъан термодинамикалыкъ параметрни юсю бла бередиле. Айрыб айтылса,

{{EF|:|&lt;math&gt;\delta Q = TdS,&lt;/math&gt;|style=|ref=Клазиусха кёре термодинамикалыкъ температура эм энтропия |center=}}

анда &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; — [[Термодинамикалыкъ система|джабыкъ системаны]] [[джылыу процесс|элементар]] (къыйырсыз аз) [[Тенгауурлукълу процесс|тенгауурлукълу процессде]] алыналгъан неда бералгъан джылыуну саныды. Андан ары Клаузиусха кёре термодинамикалыкъ температураны юсюнден ангыламны [[Термодинамикалыкъ система|ачыкъ системала]] бла [[Тенгауурлукъсуз термодинамика|тенгауурлукъсуз халла эм процесслеге]] джаядыла, кёбюсюне хайырландырылгъан термодинамика законлагъа къошакъ аксиомаланы айырыб чертмейдиле.

[[Каратеодори, Константин|Каратеодорини]] аксиоматикасында {{sfn|Каратеодори К., Об основах термодинамики|1964}}{{sfn|Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|1964}} &lt;math&gt;\delta Q &lt;/math&gt; [[Пфафф, Иоганн Фридрих|Пфаффны]] [[Дифференциал форма|дифференциал формасыча]] кёрюледи, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температураны уа — бу дифференциал форманы интеграция этген бёлюучюсюча{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=57}}.

[[Гухман, Александр Адольфович|А. А. Гухманны]] аксиомала системасында {{sfn|Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}{{sfn|Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}} &lt;math&gt; U &lt;/math&gt; системаны элементар тенгауурлукълу процессинде [[Ич энергия|ич энергиясыны]] тюрлениуюн &lt;math&gt; P_k &lt;/math&gt; бир бири бла иш бирлик потенциалла бла &lt;math&gt; x_k &lt;/math&gt; халла кибик кёредиле:

{{EF|:|&lt;math&gt; dU = \sum_k P_k d x_k , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гухманны тенглендириую|center=}}

аны бла бирге, джылыу потенциал болуб термодинамикалыкъ термодинамическая температура &lt;math&gt; T &lt;/math&gt; къуллукъ этеди, джылыу координат а уа — &lt;math&gt; S &lt;/math&gt; энтропия болады; басым (кери белгиси бла) изотроп суусунлагъа эмда газлагъа механикалыкъ деформация этген бир-бири бла иш бирликни потенциалыны ролун ойнайды; [[Химиялыкъ реакция|химиялыкъ]] эм [[Фазалы кёчюу|фазалы кёчюуледе]] халны координатлары эмда потенциаллары болуб  компонентлени массалары эмда аны бла бирге джегилген химиялыкъ потенциялла къуллукъ этедиле. Башха тюрлю айтылса, Гухманны аксиоматикасында температураны, энтропияны эмда химиялыкъ потенциалланы тенгауурлукълу термодинмакагъа бирге, Гиббсни тамаллы тенглендириую бла бирге киргизедиле. Гухман эмда аны ызын тутханла хайырландыргъан ''халны координатлары'' термин, ичлеринде геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмелеринден сора да энтропияны эм компонентлени массасын тутады, эмда ''бир халгъа келтирилген термодинамикалыкъ координатла'' термин бла байламлы бир магъанасызлыкъны къоратады: бир къауум автора бир халгъа келтирилген координатлагъа къалгъан тюрленмелени тышында энтропия бла компонентлени массамсын да къошадыла{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=29, 58, 127, 171}}, башхала уа, геометриялыкъ, механикалыкъ эмда электромагнит тюрленмеле бла чекленедиле{{sfn|Кубо Р., Термодинамика|1970|с=20–21}}.)

[[Гиббс, Джозайя Уиллард|Гиббсни]]термодинамикасында, тенгауурлукълу температураны ич энергия эм энтропияны юсю бла белгилейди{{sfn|Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982|с=93}}{{sfn|Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986|p=15}}{{sfn|Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986|p=35}}

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left ( \frac { \partial U}{ \partial S} \right )_{\{x_i\}} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — ич энергияны табигъат тюрленмелерини тобламасыды (энтропиясыз), ала энчиликли функцияла кибик белгиленедиле. Адиабатик къабыргъалары болмагъан системаны бютеу нохталарында да температураны тенг болууу Гиббсни термодинамикасында термик тенгауурлукъну шарты халда болууу термодинамикалыкъ тенгауурлуукълу халдагъы ич энергия бла энтропияны экстремал энчиликлеринден чыгъады.

Фальк бла Юнгну термодинамикасы {{sfn|Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959|p=156}} энтропияны айгъакълауда тенгауурлукълу эмда тенгауурлукъсуз халланы арасында башхалыкъ этмейди, ол себебден, бу аксиомала системада энтропия эм ич энергияны юсю бла берилген температура ачыкълау бютеу бир халлы термик системалагъа хайырландырылырчады:

{{EF|:|&lt;math&gt; T \equiv \left [ \left ( \frac { \partial S}{ \partial U} \right )_{\{x_i\}} \right ]^{-1} , &lt;/math&gt;|style=|ref=Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|center=}}

мында &lt;math&gt; {\{x_i\}} &lt;/math&gt; — энтропияны бойсунмагъан тюрленмелерини тобламасыды (ич энергия кирмейди).

[[Тенгауурлукъсуз термодинамика|Локал тенгауурлукъну принципи]] тенгауурлукъсуз системалагъа температураны ачыкълауун тенгауурлукълу термодинамикадан алыргъа эмда бу тюрленмеди тёгерекдегини элементар сыйымыны тенгауурлукъсуз температурасы халдында хайырландырыргъа эркинлик береди {{sfn|Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974|с=26}}.

Локал тенгауурлукъдну унамауда тамалланнган [[Тенгауурлукъсуз термодинамика#Кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамика|кенгертилген тенгауурлукъсуз термодинамикада]] (КТТ) тенгауурлукъсуз температураны Фальк бла Юнгну аксиоматикасында хайырландырылгъан келишимни юсю бла белгилейдиле (къара: {{eqref|Фальк бла Юнгга кёре термодинамикалыкъ температура|}}), алай а энтропия ючюн башха бойсунмагъан тюрленме тобламала бла{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}. Гиббсге кёре {{eqref|Гиббсге кёре термодинамикалыкъ температура|локал-тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура}} да КТТ-тенгауурлукъсуз температурадан энтропия ючюн бойсунмагъан тюрленмелени сайламалары бла башхалыкъ этеди{{sfn|Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010|p=48}}.

[[Белоконь, Николай Иович|Н. И. Белоконну]] аксиоматикасында{{sfn|Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики|1968|с=10}}. температураны тамал ачыкълауу Белоконну '''термостатиканы экинчи башланнгычыны постулаты''' атлы постулатдан чыгъады. ''Температура, кеси аллында объектлени арасында джылыу алмашдырыуну белгилеген, бу объектлени джангыз функциясыды, ол демеклик, джылыу тенгауурлукъда болгъан объектлени къайсы температуралыкъ шкалада да бирча температуралары барды.'' Мындан чыкъгъаны - бири-бири арасында контакты болмагъан эки объект, алай а хар бириси да ючюнчю бла джылыу тенгауурлукъда болгъанлары ючюн (ёлчелеучю адыр), бирча температураны тутадыла.

== Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала ==
Температура туурадан [[Ёлчелеу|ёлдчеленирча]] тюлдю. Температураны тюрлениуюню юсюнден объектлени ишексиз аны бла байламлы (термометрикалыкъ халла атны джюрютедиле) башха [[физикалыкъ халла]]рыны юсю бла биледиле  ([[сыйым]]ны, [[басым]]ны, [[электрик къаршчыланыуну]] э. б.). Санчы джаны бла уа температура ёлчелеген термометр белгилеген амалны болушлугъу бла чыгъарылады. Температураны ёлчелеуюню быллай айгъакълауу, санауну не башланыуун, не да бошалыуун белгилемейди, ол себебден температураны ёлчелеуцню къайсы мадары да [[Температуралыкъ шкалала|температуралыкъ шкалалагъа]] байламлыды. ''Эмпириик температура'' деб сайланнган температуралыкъ шкалада ёлчеленнген температурагъа айтадыла.

''[[#Температураны термодинамикалыкъ ачыкълауу|термодинамикалыкъ температураны]]'' феноменологиялыкъ термодинамика берген ачыкълаулары аны ёлчелеуде сайланнган термометрлик халла бла бойсунуу байламы джокъду; температураны ёлчелеу биримини [[#Температураны биримлери эмда ёлчелеу шкаласы|термодинамикалыкъ температура шкалаларыны]] бирисини болушлугъу бла бередиле.

Термодинамикада аксиома болуб сынамда тамалланнган, тенгауурлукълу термодинамикалыкъ температура бютеу системала ючюн бир джанындан чекленнген уллукъду деген ангылатыу алынады, аны бла бирге бу чекге келишген температура бютеу термодинамиклыкъ системалагъа да бирчады, ол демеклик, температураланы шкалалары ючюн [[репер нохта]] болуб хайырландырылыргъа боллукъду Бу репер нохтагъа температураны ноль магъанасын аталса, бу реперде тамалланнган шкалада температуралан хаман да бир белгилери боллукъду{{sfn|Базаров И. П., Термодинамика|2010|с=62}}. Экинчи репер нохтагъа температураны позитив магъанасын байлаб, позитив температуралары болгъан ''абсолют температуралыкъ шкаланы'' чыгъарадыла; абсолют нолдан саналыб башланнган температурагъа ''абсолют температура'' дейдиле&lt;ref name=&quot;abstemp&quot;&gt;{{cite web|url=http://litrus.net/book/read/115273?p=26|title=Абсолютная температура|author=|work=БСЭ, 3-е изд., 1969, т. 1|publisher=|lang=ru|access-date=2015-03-27|archive-date=2015-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20150221181143/http://litrus.net/book/read/115273?p=26|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Ол себебден, абсолют нолдан саналыб башланнган термодинамикалыкъ температурагъа ''абсолют термодинамикалыкъ температура'' дейдиле (къара: [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|Кельвинни температуралылкъ шкаласы]]). Температураны абсолют нолдан санаб башлагъан эмпирик температуралыкъ шкаланы юлгюсю [[#Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары|халкъла арасы практик температуралыкъ шкалады]].

[[Цельсийни температуралыкъ шкаласы]] абсолют тюлдю.

Бир къауум авторла абсолют температура деб аны абсолют нолдан санаб башланыуун тюл, температураны ёлчелеуюне хайырландырылгъан [[Температуралыкъ шкалала|термометрлик энчиликлерини]] сайлауларыны бойсунмаулукъларына айтадыла{{sfn|Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002|с=23, 83, 86}}{{sfn|Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004|с=60}}.

== Негатив абсолют температурала ==
{{main|Негатив абсолют температура}}

Тенгауурлукълу термодинамикалыкъ абсолют температура хаманда позитивди (къара: [[#Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала|Эмпирик, абсолют эм термодинамикалыкъ температурала]]). Негатив температураланы (Кельвинни шкаласы бла) хайырлдандырыу айры энчиликлери болгъан тенгауурлукъсуз системаланы суратлауда таб математикалыкъ амалды&lt;ref name=&quot;otriztemp&quot;&gt;{{cite web | url = http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | title = Отрицательная температура | author =  | publisher =  | work = БСЭ, 3-е изд., 1975, т. 19 | lang = ru | access-date = 2015-03-27 | archive-date = 2015-04-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150402105827/http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-O/O12531.shtml | deadlink = no }}&lt;/ref&gt;. Бу амалны магъанасы, физикалыкъ системаны къурамына киргенлени айры энчиликлери болгъан объектле тюб системагъа акъылда айырыудады, эмда алыннган [[Термодинамикалыкъ система|парциал тюб системаны]] сепарат тинтиудеди. Башха тюрлю айтылса, аламны бир объектине бири-бирлери бла къарыусуз иш бирлик этген эки неда аслам парциал тюб ситемала кючлегенча къаралады.

== Молекулалыкъ-кинетикалыкъ айгъакълау ==
[[Молекулалыкъ-кинетикалыкъ теория]]да (МКТ) температура бир [[Эркинликни дараджасы (физика)|эркинликни дараджасына]] келген [[термодинамикалыкъ тенгауурлукъ]] халда тургъан, макроскопиялыкъ системаны кесекчиклени орта кинетикалыкъ энергиясыча белгиленеди. {{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot;&gt;{{статья |автор= Капица П. Л. |заглавие= Свойства жидкого гелия |ссылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM |язык= ru |издание= [[Природа (журнал)|Природа]] |тип=  |год= 1997 |том=  |номер= 12 |страницы=  |doi=  |issn=  |издательство= [[Наука (издательство)|Наука]] |archivedate= 2016-02-21 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160221034222/http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/HELIUM.HTM }}&lt;/ref&gt;|... температураны ёлчеси къымылдауну кеси тюлдю, бу къымылдауну мизамсызлыгъыды. Объекни тёнгегини мизамсызлыгъын аны температуралыкъ халы белгилейди, эмда тёнгекни белгиленнген температуралыкъ халыны къымылдауну энергиясы тюл, бу къымылдауну мизамсызлыгъы бла белгиленеди эм биз хайырландырыргъа керек болгъан температуралыкъ болууланы суратлауда джангы ангыламды деген бу идея …}}
Бир атомлукъ [[Идеал газ|идеал газгъа]] температура былай джаздырылыргъа болады:
: &lt;math&gt;T = \frac{2}{3k_B}\cdot\overline{E_{kin}} = \frac{2}{3k_B}\cdot\frac{m\overline{v^2}}{2}&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;m&lt;/math&gt; — молекуланы массасыды, &lt;math&gt;k_B&lt;/math&gt; = 1,38{{e|−23}} Дж/К — [[Больцманны дайымы]]ды, &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — молекуланы терклигиди. Бу джаздырыу бла температураны МКТ чекледе физикалыкъ магъанасы кёрюнеди, алай а универсал тюлдю, нек десенг, системаланы барысы да идеал газны моделине таянмайдыла.

== Температураны статистикалыкъ физикада айгъакълауу ==
[[Статистикалыкъ физика]]да, термодинамикалыкъ къарамдача, температура энтропиясыны юсю бла системасыны энергиясыны чыгъарыууду:
: &lt;math&gt; T = \frac{\partial U}{\partial S} &lt;/math&gt;
(системада кесекчиклени сыйымы эмда саны тюрленмей эсе, энчи чыгъарыуу дайым чыгъарыугъа алмашдырылады). Статистикалыкъ физиканы чеклеринде энтропия ючюн айры белгилеу барды, ол тергеулени тындырыргъа болушады:
: &lt;math&gt;S=k_B\cdot\ln(\Omega)&lt;/math&gt;,
мында &lt;math&gt;\Omega&lt;/math&gt; — халны [[статистикалыкъ чегим]]иди — болургъа боллукъ микрохалланы (амалланы) саныды, аланы болушлукълары бла берилген энергия бла макроскопик хал &lt;math&gt;U&lt;/math&gt; къураргъа болады (бу контекстде бир-бирде &lt;math&gt;E&lt;/math&gt; хариф бла белгиленирге да болады).

Алай бла киргизилген &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; уллулукъ, термодинамикалыкъ тенгауурлукъда тюрлю-тюрлю объектлеге бирча болады. Эки объектни контактлары болса, уллуракъ &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; магъанасы болгъан энергияны башхасына берликди.

==Температураны ёлчелеу ==
{{main|Термометр}}
[[Файл:Pakkanen.jpg|thumb|upright|-17 градус кёргюзген, Цельсийни шкаласы бла тюз термометр]]
[[Термодинамика]]лыкъ температураны ёлчелер ючюн термодинамикалыкъ заты къаллай болса да бир араметри сайланады. Термодинамикалыкъ термометрни классика юлгюсюне [[газлытермометр]]ни санаргъа боллукъду, анда ёлчелеу амал дайы сыйымлы баллонда газны басымын ёлчелеуден тергеленеди. Аны тышында абсолют, радиация, таууш эмда акустика термометрле белгилидиле.

Термодинамикалыкъ термометрле бек къыйын къурамлы адырладыла, аланы джашауда хайырландырырча тюлдю. Ол себебден, ёлчелеулени асламысы практик термометрлени болушлукълары бла этиледи, ала затны къайсы болса энчилигин температура бла байлаялмагъанлары себебли, экинчи дараджалыладыла. [[Интерполяция]] функцияны алыр ючюн ала халкъла арасы температуралыкъ шкаланы [[репер нохта]]ларында градусландырылыргъа керекдиле.

Къаллай болса да объектни температурасын ёлчелер ючюн кёбюсюне температура бла байламлы къаллай болса да физикалыкъ параметрин ёлчелейдиле, сёз ючюн, газла ючюн геометриялыкъ ёлчемлени (къара: [[Дилатометр]]) — [[сыйым]] неда [[басым]], [[тауушну терклиги]], [[электрикалыкъ ётдюрюулюк]], джутууну неда таякъланыуну [[Электромагнит спектр|электромагнит спектрлары]] (юлгюге, [[пирометр]]ле эмда [[джулдуз]]ланы [[Фотосфера|фотосфералары]] бла [[Атмосфера|атмосфераларыны]] температураларын ёлчелеу).

Тюз джашауда температураны энчи адырла бла — контакт [[термометр]]ле бла ёлчелейдиле. Ол заманда термометрни тинтилген объект бла [[Идеал джылыу контакт|джылыу контактха]] келтиредиле, эмда объект бла термометрни арасында термодинамикалыкъ тенгауурлукъ болгъандан сора - температуралары бирча болгъанында, термомтерни сайланнган физикалыкъ параметрлеринде тюрлениулерине кёре обоъектни температурасыны чыгъарадыла. Термометр бла объектни арасында джылыу контакт температураланы тенгиш болууу терк болур ючюн джетерли болургъа керекди, температураны тенгиш этиуюн терклендирир ючюн термометрни [[джылыу сыйыныу]] тинтилген объектге кёре азайтадыла, кёбюсюне термометрни ёлчемин азайтыу бла этиледи. Термометрни джылыу сыйыныуун азайтыу,тинтилген объектден джылыуну аз кесегин термометрге бергени ючюн, [[ёлчелеу]]ню эсеблеринде джангылычны азайтады. Идеал термометрде ноль джылыу сыйныу барды&lt;ref&gt;{{книга|автор=Шахмаев Н. М. и др.|заглавие=Физика: Учебник для 10 класса общеобразовательных учреждений|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=[[Просвещение (издательство)|Просвещение]]|год=1996 |том= |страниц=240 |страницы=21|isbn=5090067937}}&lt;/ref&gt;.

Температураны ёлчелеу мадарла кёбюсюне Цельсийни неда Фаренгейтни салышдырыу шкалалары бла градусландырылгъандыла.

Практикада температураны ёлчелеуде дагъыда быллай термометрлени хайырландырадыла:
* [[термометр|суусун эм механикалыкъ термометрле]],
* [[термо-экеу]],
* [[къаршчыланыуну термометри]],
* [[газлы термометр]],
* [[пирометр]].
Эм кескин практикалыкъ термометрге [[Платина|платиналыкъ]] [[къаршчыланыуну термометри]] саналады&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|title=Платиновый термометр сопротивления — основной прибор МТШ-90.|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031155/http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=81|archive-date=2010-06-08|access-date=2010-05-05|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
Лазер таякъланыуну тамалында температураны ёлчелеу амаллада джангы ачылыула бардыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |title=Лазерная термометрия |access-date=2010-05-05 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608031638/http://www.temperatures.ru/newmet/newmet.php?page=0 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Температураны ёлчелеу биримлери эмда шкалалары ==
{{main|Температураны ёлчелеу биримлери}}
Температура системаны кесекчилерини джылыу къымылдауларын [[кинетикалыкъ энергия]]ясыны орталыкъ мардасы болгъаны себебли&lt;ref&gt;{{БРЭ|Температура}}&lt;/ref&gt;, эм тюзю аны энергетикалыкъ биримледе ёлчелеу эди ([[ЁС]] системада [[Джоуль|джоуллада]]; дагъыда къара: [[эВ]]). Бир атомлу [[идеал газ]]да температура бла кесекчилерини салышдырыуларын тамал алыб {{math|''E''&lt;sub&gt;кин&lt;/sub&gt; {{=}} {{frac|3|2}}''kТ''}}&lt;ref name=&quot;ФЭ5&quot; &gt;{{книга |автор= |часть=Электронвольт |ссылка часть= http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4671.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1998 |том=5. Стробоскопические приборы — Яркость |страницы=545 |страниц=760 |серия= |isbn=5-85270-101-7 |тираж=}}&lt;/ref&gt;. Температура биримледе {{nobr|1 эВ}} бла {{nobr|11 604,518 12 [[кельвин|К]]}} бири-бирин тутадыла&lt;ref name=&quot;CODATA allascii&quot;&gt;http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt {{Wayback|url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt |date=20131208020310 }} Fundamental Physical Constants — Complete Listing&lt;/ref&gt; (къара [[Больцманны дайымы]])&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |title=Conversion factors for energy equivalents |access-date=2021-02-17 |archive-date=2021-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210126060258/https://physics.nist.gov/cuu/Constants/energy.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Алай а температураны ёлчелеу молекулалы-кинетикалыкъ теорияны чыгъыуундан иги алгъа башланнганы себебли, бютеу практикалы шкалала температураны шартлы биримледе — градуслада ёлчелейдиле.

=== Абсолют температура. Кельвинни температураларыны шкаласы ===
{{main|Кельвин}}
[[Термодинамикалыкъ температура]] ангыламны [[Томсон, Уильям (лорд Кельвин)|У. Томсон (Кельвин)]] киргизгени ючюн абсолют температураны шкаласы Кельвинни шкаласы неда термодинамикалыкъ температура шкала атны джюрютеди. Абсолют температураны бирими — [[кельвин]]ди (К).

Температураны абсолют шкаласы деб, температураны баш халыны тюб мардасыны ёлчеси — [[Температураны абсолют нолу|абсолют ноль]] болгъаны ючюн айтылады, ол демеклик затдан джылыу энергия алыналмазлыкъ болургъа болгъан эм тюб температурады.

Абсолют ноль 0 K деб белгиленеди, ол −273,15&amp;nbsp;°C эм −459,67&amp;nbsp;°F бла тенгди.

Кельвинни температураларыны шкаласы санауну абсолют нолдан башланнган шкалады.

Турмушда хайырландырылгъан температуралыкъ шкалала, сёз ючюн, [[Цельсийни градусу|Цельсийни]], неда [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] шкаласы (асламысында [[АБШ]]-да хайырланыуда болгъан), — абсолют тюлдюле эмда температура суузну бузлауундан энишге тюшген шартлада экспериментле этерге табсыздыла, ол себебден температураны негатив санла бла берирге керек болады. Быллай джумушла ючюн температураланы абсолют шкалалары киргизилгендиле.

Аланы бирине [[Ранкинни градусу|Ранкинни шкаласы]], башхасына да — абсолют термодинамикалыкъ шкала (Кельвинни шкаласы) дейдиле; аланы болушлукълары бла ёлчеленнген температура, Ранкинни градуслары (°Ra) неда [[кельвин]]ле (К) белгиленедиле. Эки шкала да абсолют ноль температурадан башланадыла. Башхалыкълары, Кельвини шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Цельсийни шкаласыны бёлюнюуюне тенгди, Ранкинни шкаласыны бёлюнюуюню багъасы уа Фаренгейтни шкаласыныкъы бла тенгди. Стандарт атмосфералыкъ басымда сууну бузлау температурасы 273,15 K, 0&amp;nbsp;°C, 32&amp;nbsp;°F тенгди.


=== Цельсийни шкаласы ===
{{main|Цельсийни градусу}}
Техникада, медицинада, метеорологияда эм турмушда температураны ёлчелеу биримге [[Цельсийни градусу|Цельсийни шкаласы]] хайырландырылады. Бусагъатда ЁС системада Цельсийни термодинамикалыкъ шкаласыны Кельвинни шкаласыны юсю бла айгъакълайдыла&lt;ref name=&quot;ГОСТ&quot;/&gt;: t(°С) = Т(К) — 273,15 (кескин), ол демеклик Цельсийни шкаласында бир бёлюнюуню багъасы Кельвинни шкаласыны бир бёлюнюуюню багъасына тенгди. Цельсийни шкаласы бла сууну ючлю нохтасыны температурасы джууукъ 0,008&amp;nbsp;°C тенгди,&lt;ref name=&quot;СПАУ_л11&quot;&gt;{{cite web
 |url         = http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |title       = Критическая точка. Свойства вещества в критическом состоянии. Тройная точка. Фазовые переходы II рода. Методы получения низких температур.
 |author      = Д. А. Паршин, Г. Г. Зегря
 |work        = Статистическая термодинамика. Лекция 11
 |publisher   = Санкт-Петербургский академический университет
 |accessdate  = 2011-06-02
 |lang        = ru
 |deadlink    = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20121203165821/http://edu.ioffe.spb.ru/edu/thermodinamics/lect11h.pdf
 |archivedate = 2012-12-03
}}&lt;/ref&gt; эмда, ол себебден, 1 атм басыда сууну бузлау нохтасы 0&amp;nbsp;°C бек джууукъду. Цельсийни аллында экинчи репер нохта болуб сайланнган 100&amp;nbsp;°C тенг болгъан сууну къайнау нохтасы репер статусун тас этгенди. Бусагъатдагъы оюмлагъа кёре сууну норма атмосфералыкъ басымда Цельсийни термодинамикалыкъ шкалада къайнау температурасы джууукъ 99,975&amp;nbsp;°C чакълы болады. [[Джер]] юсюнде сууну эмда аны халларыны бек джайылгъаны эмда бек магъаналы болгъаны ючюн, Цельсийни шкаласы практика джанындан бек таб болады. Бу шкала бла ноль, атмосфералыкъ сууну бузлауу бла байламлы болгъаны ючюн, [[метеорология]]да айры магъанасы болгъан нохтады. Шкаланы [[Цельсий, Андерс|Андерс Цельсий]] 1742 джылда теджегенди.

=== Фаренгейтни шкаласы ===
{{main|Фаренгейтни градусу}}
Ингилизде, артыкъсыз да АБШ-да Фаренгейтни шкаласы хайырландырылады. Цельсийни ноль градусу — Фаренгейтни 32 градусу болады, Цельсийни 100 градусуа — Фаренгейтни 212 градусуду.

Бусагъатда Фаренгейтни шкаласыны бу ачыкълауу джюрюйдю: бу 1 градусу (1&amp;nbsp;°F) атмосфералыкъ басымда сууну къайнауу бла бузну эриуюню алымыны 1/180 тенг болгъан температуралыкъ шкалады, бузну эриу нохтасыны температурасы уа +32&amp;nbsp;°F. Фаренгейтни шкаласы бла температура Цельсийни шкаласыны температурасы бла байламлыды (t °С) салышдырыуу t °С = 5/9 (t °F — 32), t °F = 9/5 t °С + 32. Г. Фаренгейт 1724 джылда теджегенди.

=== Реомюрню шкаласы ===
{{main|Реомюрню градусу}}
Спиртли термометрни чыгъаргъан [[Реомюр, Рене Антуан|Р. А. Реомюр]] [[1730 джыл]]да бу шкаланы теджегенди. 

Битрими —Реомюрню градусуду (°Ré), 1 °Ré, тамал нохталаны — бузну эриу (0 °Ré) эм сууну къайнау (80 °Ré) температураларыны арасындагъы темпереатуралыкъ интервалны 1/80 тенгди.

1 °Ré = 1,25&amp;nbsp;°C.

Бусагъатда хайырланыудан чыкъгъанды, эм кёб заманны, авторуну джуртунда, [[Франция]]да джюрютюуде болгъанды.

=== Абсолют нолда джылыу къымылдауну энергиясы ===
Материя суууса, джылыу энергияны кёб шекеллери эмда ала бла байламлы эффектле биргелерине уллулукъларын азайтадыла. Зат азыракъ мизамланнган халдан, кёбюрек мизамланнган халгъа кёчеди.
{{цитата|автор = [[Капица, Пётр Леонидович|П. Л. Капица]]&lt;ref name=&quot;Капица&quot; /&gt;|… абсолют нолну бусагъатдагъы ангыламы, абсолют рахатлыкъы ангыламына келмейди, тамам да терсине, абсолют нолда къымылдау болургъа боллукъду — эмда ол барды, алай а бу толу мизамны халыды …}}

Газ суусуннга бурулады эмда артдан къаты зат болуб кристаллашады (гелий абсолют нолда, атмосфералыкъ басымда суусун халда къалады). Атомла бла молекулаланы къымылдаулары акъыртынлашады, аланы кинетикалыкъ энергиялары азаяды. Азыракъ амплитудасы бла чайкъалгъан кристалл чалдышны атомларында электронланы джайылыууну азайгъаны себебли, металланы асламысыны [[Электрикалыкъ къаршчыланыу|къаршчыланыуу]] азаяды. Алай бла, абсолют нолда да ётдюрюуню [[электрон]]лары атомланы арасында [[Энрико Ферми|Фермини]] теркгили бла джюрюудюле (10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt; м/с).

Затны кесекчилерини минимум къымылдаулары болгъан эмда ол къымылдау къуру [[Квант механика|квантмеханикалыкъ]] къымылдауну болушлугъу бла ишлеген температура — абсолют нолну температурасыды (Т = 0К).

Абсолют нолну температурасына джетерча тюлдю. Эм гитче температура (450±80){{e|−12}}К [[Натрий]]ни атомларыны [[Бозени-Эйнштейнни конденсаты]]н  [[2003|2003 дж.]] [[Массачусетс технология институт|МТИ-ден]] тинтиучюле табхандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|title=Bose-Einstein condensates break temperature record|date=2003-09-12|lang=en|author=Belle Dumé|publisher=Physics World|archiveurl=https://www.webcitation.org/6INAuUZfs?url=http://physicsworld.com/cws/article/news/2003/sep/12/bose-einstein-condensates-break-temperature-record|archivedate=2013-07-25|access-date=2013-07-24|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. [[Джылыу таякъланыу]]ну башы [[Толкъунну узунлугъу|толкъунланы узунлугъуну]] бёлгесинде 6400 км, неда Джерни радиусу чакълы бирдеди.

=== Температура эмда таякъланыу ===
Объетни чачхан энергиясы температурасыны тёртюнчю дараджасына пропорциялыды. Сёзге, 300 К болса, квадрат метр юсден 450 [[ватт]] энергия чачылады. Бу джорукъ бла джер юсюню кече тёгерегиндеги хауадан сууугъаны ангылашынады. [[Абсолют къара объект]]ни таякъланыу энергиясын [[Стефананы — Больцманны закону]] суратлайды.

== Тюрлю-тюрлю шкалаладан кёчюуле ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Баш шкалаланы арасында температура тергеуню кёчюрюу
|-
! Шкала
! Шартлы белгилеую
! [[Цельсийни градусу|Цельсийден]] (°C)
! Цельсийге
|-
|[[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
|(°F)
|[°F] = [°C] × 9⁄5 + 32
|[°C] = ([°F] − 32) × 5⁄9
|-
|[[Кельвин]]
|(K)
|[K] = [°C] + 273,15
|[°C] = [K] − 273,15
|-
|[[Ранкинни градусу|Ранкин]] (Rankin)
|(°R)
|[°R] = ([°C] + 273,15) × 9⁄5
|[°C] = ([°R] − 491,67) × 5⁄9
|-
|[[Делилни градусу|Делиль]] (Delisle)
|(°Д или °De)
|[°De] = (100 − [°C]) × 3⁄2
|[°C] = 100 − [°De] × 2⁄3
|-
|[[Ньютонну шкаласы|Ньютон]] (Newton)
|(°N)
|[°N] = [°C] × 33⁄100
|[°C] = [°N] × 100⁄33
|-
|[[Реомюрню градусу|Реомюр]] (Réaumur)
|(°Re, °Ré, °R)
|[°Ré] = [°C] × 4⁄5
|[°C] = [°Ré] × 5⁄4
|-
|[[Рёмерни градусу|Рёмер]] (Rømer)
|(°Rø)
|[°Rø] = [°C] × 21⁄40 + 7,5
|[°C] = ([°Rø] − 7,5) × 40⁄21
|}

== Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Температуралыкъ шкалаланы тенглешдириу
! Описание
! [[Кельвин]]
! [[Цельсийни градусу|Цельсий]]
! [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейт]]
! [[Ранкинни градусу|Ранкин]]
! [[Делилни градусу|Делиль]]
! [[Ньютонну шкаласы|Ньютон]]
! [[Реомюрню градусу|Реомюр]]
! [[Рёмерни градусу|Рёмер]]
|-
| [[Абсолют ноль]]
| 0
|−273,15
|−459,67
| 0
| 559,725
|−90,14
|−218,52
|−135,90
|-
| Фаренгейтни къатышмасыны эриу температурасы ([[Хант туз|туз]], [[буз]] эм [[аммонийни хлориди]])&lt;ref&gt;{{БРЭ|статья=Фаренгейта шкала |ссылка=https://old.bigenc.ru/physics/text/4706192 |автор= |том= |страницы= |ref= |архив= https://web.archive.org/web/20220615160522/https://bigenc.ru/physics/text/4706192|архив дата= 2022-06-15}}&lt;/ref&gt;
| 255,37
|−17,78
| 0
| 459,67
| 176,67
|−5,87
|−14,22
|−1,83
|-
| Сууну бузлау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 273,15
| 0
| 32
| 491,67
| 150
| 0
| 0
| 7,5
|-
| Адам тёнгекни орта температурасы¹
| 309,75
| 36,6
| 98,2
| 557,9
| 94,5
| 12,21
| 29,6
| 26,925
|-
| Сууну къайнау температурасы ([[Стандарт шартла]])
| 373,15
| 100
| 212
| 671,67
| 0
| 33
| 80
| 60
|-
| [[Титан (элемент)|Титанны]] эриую
| 1941
| 1668
| 3034
| 3494
|−2352
| 550
| 1334
| 883
|-
| Кюн²
| 5800
| 5526
| 9980
| 10440
|−8140
| 1823
| 4421
| 2909
|}

¹ Адам тёнгекни нормада температурасы — +36,6&amp;nbsp;°C ±0,7&amp;nbsp;°C, неда +98,2&amp;nbsp;°F ±1,3&amp;nbsp;°F. Кёбюсюне берилген +98,6&amp;nbsp;°F магъана — Фаренгейтни шкаласына XIX ёмюрде Германияда +37&amp;nbsp;°C кескин бурулуууду. Алай а бу магъана адамны санларыны тюрлю-тюрлю температуралары болгъаны себебли, адам тёнгекни норма температурасыны диапазонуна кирмейди. &lt;ref&gt;[http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml О различных измерениях температуры тела] {{Wayback|url=http://hypertextbook.com/facts/LenaWong.shtml |date=20100926162224 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

² Бу таблицада берилген бир къауум магъана тёгереклениб берилгенди. Сёз ючюн, Кюнню юсюню температурасын 5800 кельвин джууукъда болады. Алай а башха температуралыкъ шкалала ючюн бу 5800 келвинни кеслерине ''кескин'' бурадыла.

== Фазалыкъ кёчюулени суратлаулары ==
Тюрлю-тюрлю затланы [[Фазалыкъ кёчюу]]лерини нохталары ючюн температураны бу магъаналарын хайырландырадыла:
* [[Эриуню температурасы]]
* [[Къайнауну температурасы]]
* [[Ючлю нохта]]
* [[Дебайны температурасы]] (Танытыу температура)
* [[Кюрини нохтасы|Кюрини температурасы]]
* [[Неелни нохтасы|Неелни температурасы]]

== Психология восприятия ==
Как показывают результаты многочисленных экспериментов, ощущение холода или тепла зависит не только от температуры и влажности окружающей среды, но и от настроения. Так, если испытуемый чувствует себя одиноким, например, находится в помещении с людьми, которые не разделяют его взглядов или ценностей, или просто находится далеко от других людей, то для него комната становится холоднее, и наоборот{{sfn| Тальма Лобель |2014|с= 24}}.

== Тамаша фактла ==
{{trivia|дата=21 апреля 2021}}
* Адам джараталгъан эм мийик температура ~ 10{{e|12}} К (бу [[Алам]]ны джаратылгъаныны биринчи секундларында температурасы бла тенглешдиричады) быллай температура [[2010 джыл]]да къоргъашинни ионларыны джарыкълыкъ теркликге дери терклешдирилиб, бир-бирлерине уруулары была болгъанды. Эксперимент [[Уллу адрон коллайдер]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |title=BBC News — Large Hadron Collider (LHC) generates a 'mini-Big Bang' |access-date=2010-11-15 |archive-date=2010-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101115225212/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11711228 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* Теорияда болургъа боллукъ эм мийик температура — [[планкчы температура]]ды. Бусагъатдагъы физикалыкъ къарамлагъа кёре андан мийик температура болургъа боллукъ тюлдю, нек десенг, быллай температурагъа дери къыздырылгъан системагъа къошакъ энергия бериу, кесекчиклени теркликлерин кёбейтмейди, амма бир-бирине урууда джангы кесечкилени джаратады, алай бла системада кесекчиклени санлары ёседи, ол а уа системаны массасыны ёсюуюне чурум болады. Бу температура физикалыкъ вакуумуну '''къайнау''' температурасыды дерге боллукъду. Джууукъ 1,41679(11){{e|32}} K чакълы бирди (джууукъ 142 [[нониллион]] K).
* [[Кюнню ядросу]]ну температурасы {{num|15000000|K}} тёгерекдеди.
* 1995 джылда АБШ-дан [[Корнелл, Эрик Аллин|Эрик Корнелл]] бла [[Виман, Карл|Карл Виман]] келишдиралгъан эм гитче температурада, [[Рубидий|рубидийни]] атомларындан [[Бозени-Эйнштейнни конденсатын]] чыгъаралгъандыла&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |title=Всё про всё. Рекорды температуры |access-date=2009-12-16 |archive-date=2013-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925124850/http://tem-6.narod.ru/weather_record.html |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |title=Чудеса науки |access-date=2009-12-16 |archive-date=2012-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121201130137/http://www.seti.ee/ff/34gin.swf |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. Температура [[Температураны абсолют нолу|абсолют нолдан]] келвинни 170 миллиардлыкъ юлюшюне аслам болгъанды (1,7{{e|−7 }} K).
* Экспермиентде алыналгъан эм гитче температураны Стендфорд университетде бир къауум баджаргъанды, ала  50 пикокельвиннге дери тюшюралгъандыла (5{{e|−11 }} K)&lt;ref&gt;{{cite web  |url=https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |title=Where is the coldest experiment on Earth?  |lang=en  |access-date=2020-02-23  |archive-date=2020-02-23  |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223133917/https://physicsworld.com/a/where-is-the-coldest-experiment-on-earth/  |deadlink=no  }}&lt;/ref&gt;.
* Джер юсюнден рекордлу гитче температура −89,2 °С совет континент ичи илму станция Востокда болгъанды, Антарктида (мийиклиги тенгиз дараджадан 3488 м ) 21 июль [[1983 джыл]]а&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|title=Самая низкая температура на поверхности Земли|publisher=National Geographic Россия|accessdate=2013-12-09|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131213010435/http://www.nat-geo.ru/article/719-samaya-nizkaya-temperatura-na-poverhnosti-zemli/|archivedate=2013-12-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |title=World: Lowest Temperature |publisher=Arizona State University |accessdate=2013-12-09 |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100616025722/http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |archivedate=2010-06-16 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. 2018 джылны июнунда Антарктидада джангы рекорд −98 °С регистрация болгъанды деген хапар да джайылгъанды&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |title=Учёные зафиксировали в Антарктиде самую низкую температуру на планете |access-date=2018-06-27 |archive-date=2018-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180627202850/https://news.mail.ru/society/33918173/?frommail=1 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* 2013 джылны 9 декабрында Американ геофизика бирликни конференциясында американ тинтиучюлени къаууму 2010 джылны 10 августунда Антарктиданы бир нохтасында температура −135,8&amp;nbsp;°F (−93,2 °С) дери тюшгенин белгилегендиле. Бу информацияны НАСА-ны саттелит картларындан оюмлагъандыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|title=NASA-USGS Landsat 8 Satellite Pinpoints Coldest Spots on Earth|publisher=[[NASA]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20131212221824/http://www.nasa.gov/press/2013/december/nasa-usgs-landsat-8-satellite-pinpoints-coldest-spots-on-earth/#.Uqb6JvQW1QE|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Билдириуню этген Т. Скамбосну оюмуна кёре ({{lang-en|Ted Scambos}}) алыннган магъана, [[термометр]]ни болушлугъу бла болмай, саттелит ёлчелеулени эсебинде болгъаны ючюн, рекорд болуб регистрация этиллик тюлдю&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|title=Antarctica sets low temperature record of -135.8 degrees|publisher=[[FoxNews]]|lang=en|access-date=2013-12-10|archive-date=2013-12-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211145336/http://www.foxnews.com/science/2013/12/10/antarctica-sets-low-temperature-record-1358-degrees/|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.
* Рекордлу мийик температура джер юсюню джууугъунда +56,7 ˚C болуб, 1913 джылны 10 июлунда Гринленд ранчода белгиленнгенди ([[Ёлюм ёзен]] [[Калифорния]] штат, АБШ)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|title=Старый температурный рекорд оспорен|publisher=Компьюлента|accessdate=2013-11-30|lang=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203012044/http://compulenta.computerra.ru/zemlya/metereologiya/708155/|archivedate=2013-12-03|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |title= Press Release No. 956 |publisher= World Meteorological Organizayion |accessdate= 2013-11-30 |lang= en |archiveurl= https://web.archive.org/web/20160406053728/http://www.wmo.int/pages/mediacentre/press_releases/pr_956_en.html |archivedate= 2016-04-06 |deadlink= yes }}&lt;/ref&gt;.
* [[Баш ёсюмлюкле]]ни урлукълары −269&amp;nbsp;°C дери сууутулсала да артдан ёсер мадарларын сакълайдыла&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|автор={{nobr|Imshenetsky A. A.}}|заглавие=Foundations of Space Biology and Medicine|год=1975|часть=Biological effects of extreme environment conditions|язык=en|место=Washington, D. C.|издательство=Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration|pages=277|volume=1. Space as a habitat|access-date=2024-08-12|archive-date=2024-08-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240812180709/https://books.google.by/books?hl=ru&amp;lr=&amp;id=CCkgAAAAIAAJ|url-status=live}}&lt;/ref&gt;.

== Дагъыда къара ==
* [[Негатив абсолют температура]]
* [[Бояулу температура]]
* [[Джарыкълыкъ температура]]
* [[Антенналыкъ температура]]
* [[Джылыу насос]]
* [[Виртуал температура]]
* [[Хауаны температурасы]]
* [[Тёнгекни температурасы]]

== Белгиле ==
{{белгиле|2}}

== Литература ==
{{refbegin|2}}
* {{книга|автор=Callen H. B.|заглавие=Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|ссылка= |язык=en |издание=2nd ed|место=N. Y. e. a.|издательство=John Wiley|год=1986|том= |allpages= XVI + 493|серия= |isbn=0471862568, 9780471862567 |ref=Callen H. B., Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics|1986}}
* {{статья|автор=Falk G., Jung H.|заглавие=Axiomatik der Thermodynamik|ссылка= |язык=de|издание=Flügge S. (ed.). Encyclopedia of Physics / Flügge S. (Hrsg.). Handbuch der Physik|издательство=Springer-Verlag|год=1959|volume=III/2. Principles of Thermodynamics and Statistics / Band III/2. Prinzipien der Thermodynamik und Statistik, S. 119–175|номер= |с= |doi= |ref=Falk G., Jung H., Axiomatik der Thermodynamik|1959}}
* {{книга|автор=Guggenheim E. A.|заглавие=Thermodynamics: An Advanced Treatment for Chemists and Physicists|ссылка= |язык= |издание=8th ed|место=Amsterdam|издательство=North-Holland|год=1986|том= |allpages=XXIV + 390|серия= |isbn=0444869514, 9780444869517 |ref=Guggenheim E. A., Thermodynamics|1986}}
* {{книга|автор=Jou D., Casas-Vázquez J., Lebon G.|заглавие=Extended Irreversible Thermodynamics|ссылка= |язык=en|издание=4th ed|место=N. Y.—Dordrecht—Heidelberg—London|издательство=Springer|год=2010|том= |allpages=XVIII + 483 |серия= |isbn=978-90-481-3073-3|doi=10.1007/978-90-481-3074-0|ref=Jou D. e. a., Extended Irreversible Thermodynamics|2010}}
* {{книга|автор=Tisza Laszlo.|заглавие=Generalized Thermodynamics|ответственный= |издание= |место=Cambridge (Massachusetts) — London (England)|издательство=The M.I.T. Press|год=1966|том= |allpages=XI + 384 |серия= |isbn= |ref=Tisza L., Generalized Thermodynamics|1966}}
* {{книга|автор=Базаров И. П.|заглавие=Термодинамика|издание=5-е изд|место=СПб.—М.—Краснодар|издательство=Лань|год=2010|том= |страниц=384|серия=Учебники для вузов. Специальная литература|isbn=978-5-8114-1003-3|ref=Базаров И. П., Термодинамика|2010}}
* {{книга|автор =Белоконь Н. И.|заглавие =Основные принципы термодинамики|издание= |место =М.|издательство =Недра|год =1968|том= |страниц =112|серия= |isbn= |ref =Белоконь Н. И., Основные принципы термодинамики}}
* {{статья|автор=Борн М.|заглавие=Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=223—256 |doi= |ref=Борн М., Критические замечания по поводу традиционного изложения термодинамики}}
* {{книга|автор=Вукалович М. П., Новиков И. И.|заглавие=Термодинамика|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Машиностроение|год=1972|том= |страниц=671|серия= |isbn= |ref=Вукалович М. П., Новиков И. И., Термодинамика|1972}}
* {{книга|автор=Гиббс Дж. В.|заглавие=Термодинамика. Статистическая механика|ответственный=Отв. ред. Д. Н. Зубарев|издание= |место=М.|издательство=Наука|год=1982|том= |страниц=584|серия=Классики науки|isbn= |ref=Гиббс Дж. В., Термодинамика. Статистическая механика|1982}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=Алма-Ата|издательство=Изд-во АН КазССР|год=1947|том= |страниц=106|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1947}}
* {{книга|автор=Гухман А. А.|заглавие=Об основаниях термодинамики|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Энергоатомиздат|год=1986|том= |страниц=384|серия= |isbn= |ref=Гухман А. А., Об основаниях термодинамики|1986}}
* {{книга|автор=Дьярмати И.|заглавие=Неравновесная термодинамика. Теория поля и вариационные принципы|ответственный= |издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1974|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Дьярмати И., Неравновесная термодинамика|1974}}
* {{книга|автор =Жилин П. А.|заглавие =Рациональная механика сплошных сред|ответственный= |издание=2-е изд|место=СПб.|издательство =Изд-во Политехн. ун-та|год =2012|том= |страниц =584|серия= |isbn =978-5-7422-3248-3|ref=Жилин П. А., Рациональная механика сплошных сред|2012}}
* {{книга|автор=Залевски К.|заглавие=Феноменологическая и статистическая термодинамика: Краткий курс лекций|ответственный=Пер. с польск. под. ред. Л. А. Серафимова|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1973|том= |страниц=168|серия= |isbn= |ref=Залевски К., Феноменологическая и статистическая термодинамика|1973}}
* {{книга|автор=Зоммерфельд А.|заглавие=Термодинамика и статистическая физика|ответственный=Пер. с нем.|издание= |место=М.|издательство=Изд-во иностр. лит-ры|год=1955|том= |страниц=480|серия= |isbn= |ref=Зоммерфельд А., Термодинамика и статистическая физика|1955}}
* {{статья|автор=Каратеодори К.|заглавие=Об основах термодинамики|ссылка= |язык=ru|издание=Развитие современной физики|издательство=М.: Наука|год=1964|volume= |номер= |страницы=3—22 |doi= |ref=Каратеодори К., Об основах термодинамики}}
* {{статья|автор=Клаузиус Р.|заглавие=Механическая теория тепла|ссылка= |язык=ru|издание=Второе начало термодинамики|издательство=М.—Л.: Гостехиздат|год=1934|volume= |номер= |страницы=70—158 |doi= |ref=Клаузиус Р., Механическая теория тепла|1934}}
* {{книга|автор=Кубо Р.|заглавие=Термодинамика|издание= |место=М.|издательство=Мир|год=1970|том= |страниц=304|серия= |isbn= |ref=Кубо Р., Термодинамика|1970}}
* {{книга|автор=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М.|заглавие=Статистическая физика. Часть 1|ответственный= |издание=5-е изд|место=М.|издательство=Физматлит|год=2002|страниц=616|серия=Теоретическая физика в 10 томах. Том 5|том= |isbn=5-9221-0054-8|ref=Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М., Статистическая физика. Часть 1|2002}}
* {{книга|автор=Леонова В. Ф.|заглавие=Термодинамика|издательство=Высшая школа|год=1968|место=М|страниц=159|ref=Леонова В. Ф., Термодинамика|1968}}
* {{статья|автор=Поулз Д. |заглавие=Отрицательные абсолютные температуры и температуры во вращающихся системах координат |ссылка= |язык=ru |издание=[[Успехи физических наук]] |издательство=[[Физический институт имени П. Н. Лебедева РАН|Российская академия наук]] |год=1964 |volume=84 |номер=4 |страницы=693—713 |doi= |ref=Поулз Д., Отрицательные абсолютные температуры |1964 }}
* {{книга|автор=Пригожин И., Кондепуди Д.|заглавие=Современная термодинамика. От тепловых двигателей до диссипативных структур |ответственный = Пер. с англ|издание= |место=М.|издательство=Мир |год=2002 |том= |страниц=462 |серия= |isbn= |ref=Пригожин И., Кондепуди Д., Современная термодинамика|2002}}
* {{книга|автор = Рудой Ю. Г. |заглавие = Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики |издание = |место= М. — Ижевск |издательство = Институт компьютерных исследований |год =2013 |том= |страниц = 368 |серия= |isbn= 978-5-4344-0159-3 |ref = Рудой Ю. Г., Математическая структура равновесной термодинамики и статистической механики | 2013}}
* {{книга
 | автор = Сивухин Д. В. 
 | заглавие = Термодинамика и молекулярная физика
 | место = Москва
 | издательство = «Наука»
 | год = 1990
 | ссылка = 
}}
* {{книга|автор =Сорокин В. С.|заглавие =Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|издание = |место =М.|издательство =ФИЗМАТЛИТ|год =2004|том= |страниц =174|серия= |isbn =5-9221-0507-8|ref=Сорокин В. С., Макроскопическая необратимость и энтропия. Введение в термодинамику|2004}}
* {{книга
 | автор = Спасский Б. И. 
 | заглавие = История физики Ч.I
 | место = Москва
 | издательство = «Высшая школа»
 | год = 1977
 | ссылка = http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T1_1.djvu
}}
* {{книга|автор= Тальма Лобель|заглавие= Теплая чашка в холодный день: Как физические ощущения влияют на наши решения|оригинал= Sensation The New Science of Physical Intelligence|издательство= [[Альпина Паблишер]]|год= 2014|место = М.|серия= |страниц= 259
|isbn= 978-5-9614-4698-2|ref= Тальма Лобель}}
* {{статья|автор=Трусделл К.|заглавие=Термодинамика для начинающих|ссылка= |язык=ru|издание=Механика. Периодический сборник переводов иностранных статей|издательство=М.: Мир|год=1970|volume= |номер=3 (121), с. 116—128|с= |doi= |ref=Трусделл К., Термодинамика для начинающих|1970}}
* {{книга|заглавие=Физика. Большой энциклопедический словарь|ответственный=Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|издание= |место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]]|год=1998|том= |страниц=944|серия= |isbn=5-85270-306-0|ref=Физика. Большой энциклопедический словарь|1998}}
{{refend}}

== Джибериуле ==
{{Навигация
|Викисёзлюк = температура
}}
*[https://earth.nullschool.net/#current/wind/surface/level/overlay=temp/winkel3 Current map of global surface temperatures]{{ref-en}}
* {{статья |заглавие=Cooling molecules the optoelectric way |ссылка=http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archiveurl=http://arquivo.pt/wayback/20160515074555/http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i1/p12_s1 |archivedate=2016-05-15 |издание=[[Physics Today]] |том=66 |номер=1 |страницы=12—14 |doi=10.1063/pt.3.1840 |bibcode=2013PhT....66a..12M |язык=en |автор=Miller, J. |год=2013 |тип=magazine }}

{{Температуралыкъ шкалала}}

[[Категория:Температура|*]]</text>
      <sha1>jrdeoo7dd9aefxww6yilm330bptb7f9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблон:EF</title>
    <ns>10</ns>
    <id>17763</id>
    <revision>
      <id>118355</id>
      <timestamp>2025-07-03T18:02:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '&lt;includeonly&gt;{| role=&quot;presentation&quot; class=&quot;citation&quot; {{#if:{{{ref|}}}|id=&quot;math_{{{ref}}}&quot;}} style=&quot;width:100%; border-bottom:{{#ifeq:{{{style|}}}|twolines|thin solid|none}}; border-top:{{#ifeq:{{{style|}}}|twolines|thin solid|none}}; {{#switch: {{{style|}}}|blue=background:#A3FBEF|green=background:#83EBA6|}}; {{#ifeq:{{{style|}}}|twolines|padding:0.4em 0 0.4em 0;}}&quot; |style=&quot;vertical-align:middle; text-align:{{#ifeq:{{{center|}}}|y|center|left}}; padding-left:{{#ex...'</comment>
      <origin>118355</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="658" sha1="lo6wxn2mthzn9hmd8gveeuzh7010den" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{| role=&quot;presentation&quot; class=&quot;citation&quot; {{#if:{{{ref|}}}|id=&quot;math_{{{ref}}}&quot;}} style=&quot;width:100%; border-bottom:{{#ifeq:{{{style|}}}|twolines|thin solid|none}}; border-top:{{#ifeq:{{{style|}}}|twolines|thin solid|none}}; {{#switch: {{{style|}}}|blue=background:#A3FBEF|green=background:#83EBA6|}}; {{#ifeq:{{{style|}}}|twolines|padding:0.4em 0 0.4em 0;}}&quot;
|style=&quot;vertical-align:middle; text-align:{{#ifeq:{{{center|}}}|y|center|left}}; padding-left:{{#expr: 1.6*{{str len|{{{1|}}}}}}}em; width:80%&quot;|{{{2}}}
|style=&quot;vertical-align:middle; text-align:right; width:20%&quot;|{{#if:{{{ref|}}}|({{{ref}}})}}
|}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>lo6wxn2mthzn9hmd8gveeuzh7010den</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблон:Eqref</title>
    <ns>10</ns>
    <id>17764</id>
    <revision>
      <id>118356</id>
      <timestamp>2025-07-03T18:02:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{2|}}}|[[#math_{{{1}}}|{{{2}}}]]|[[#math_{{{1}}}|{{{1}}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;'</comment>
      <origin>118356</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125" sha1="jnjfx8w5ixrrrvbgcav8zmdscrai49p" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{2|}}}|[[#math_{{{1}}}|{{{2}}}]]|[[#math_{{{1}}}|{{{1}}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>jnjfx8w5ixrrrvbgcav8zmdscrai49p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблон:Refbegin</title>
    <ns>10</ns>
    <id>17765</id>
    <revision>
      <id>118357</id>
      <timestamp>2025-07-03T18:06:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '{{колонкала|{{#if: {{{1|}}} | {{{1}}} | 1 }}|class=reflist not-references|style={{#if: {{{indent|}}} | text-indent:-{{{indentsize|3.5}}}em; padding-left:0; margin-left:{{{indentsize|3.5}}}em; list-style-position:inside; }}}}&lt;noinclude&gt; {{колонкала/ахыр}} {{doc}} &lt;/noinclude&gt;'</comment>
      <origin>118357</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="297" sha1="bqfb3d7wfr28haam0xj5vp9usz0qnpq" xml:space="preserve">{{колонкала|{{#if: {{{1|}}} | {{{1}}} | 1 }}|class=reflist not-references|style={{#if: {{{indent|}}} | text-indent:-{{{indentsize|3.5}}}em; padding-left:0; margin-left:{{{indentsize|3.5}}}em; list-style-position:inside; }}}}&lt;noinclude&gt;
{{колонкала/ахыр}}
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>bqfb3d7wfr28haam0xj5vp9usz0qnpq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблон:Колонкала</title>
    <ns>10</ns>
    <id>17766</id>
    <revision>
      <id>118358</id>
      <timestamp>2025-07-03T18:07:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:ахыр|{{{1|}}}|&lt;/div&gt;|&lt;div class=&quot;columns {{{class|}}}&quot; style=&quot;{{{style|}}};&lt;!-- --&gt;{{#if: {{тархсыз| {{{1|{{{кенг|{{{colwidth|}}}}}}}}} }}     | column-width:{{{1|{{{кенг|{{{colwidth|}}}}}}}}};&lt;!--    --&gt;{{#if: {{{maxcount|}}}        | column-count:{{{maxcount}}};&lt;!--    --&gt;}}     | {{#if: {{{1|}}}       | column-count:{{{1|2}}};       }} column-width: {{#if: {{{minwidth|}}} | {{{minwidth|}}} | {{#switch: {{{1|2}}} | 3 = 20e...'</comment>
      <origin>118358</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="655" sha1="f1bl47olfpnxo8bldbd491aat3dc517" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:ахыр|{{{1|}}}|&lt;/div&gt;|&lt;div class=&quot;columns {{{class|}}}&quot; style=&quot;{{{style|}}};&lt;!--
--&gt;{{#if: {{тархсыз| {{{1|{{{кенг|{{{colwidth|}}}}}}}}} }}
    | column-width:{{{1|{{{кенг|{{{colwidth|}}}}}}}}};&lt;!--
   --&gt;{{#if: {{{maxcount|}}}
       | column-count:{{{maxcount}}};&lt;!--
   --&gt;}}
    | {{#if: {{{1|}}}
      | column-count:{{{1|2}}};
      }} column-width: {{#if: {{{minwidth|}}} | {{{minwidth|}}} | {{#switch: {{{1|2}}} | 3 = 20em | 4 = 15em | 5 | 6 | 7 | 8 = 10em | 2 | #default = 30em }} }};&lt;!--
--&gt;}}&lt;!--
--&gt;{{#if: {{{гитч|}}}{{{small|}}} | font-size: 90%; }}&quot;&gt;}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>f1bl47olfpnxo8bldbd491aat3dc517</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблон:Колонкала/ахыр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>17767</id>
    <revision>
      <id>118359</id>
      <timestamp>2025-07-03T18:08:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '&lt;includeonly&gt;&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;'</comment>
      <origin>118359</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" sha1="lhc0vydi9p0beidz691tpvolv4i90ft" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>lhc0vydi9p0beidz691tpvolv4i90ft</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблон:Температуралыкъ шкалала</title>
    <ns>10</ns>
    <id>17768</id>
    <revision>
      <id>118360</id>
      <timestamp>2025-07-03T18:22:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '{{Navbox|аты=Температуралыкъ шкалала|башлыкъ=Температуралыкъ шкалала|список1=* [[Гукну градусу|Гукн]] * [[Дальтонну градусу|Дальтонн]] * [[Делилни градусу|Делилн]] * [[Кельвин]]ни * [[Лейден градус|Лейден]] * [[Ньютонну градусу|Ньютонну]] * [[Планкчы температура|Планкчы]]...'</comment>
      <origin>118360</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="960" sha1="pigubbi549bwuf6e598ljwsewup4rt5" xml:space="preserve">{{Navbox|аты=Температуралыкъ шкалала|башлыкъ=Температуралыкъ шкалала|список1=* [[Гукну градусу|Гукн]] * [[Дальтонну градусу|Дальтонн]] * [[Делилни градусу|Делилн]] * [[Кельвин]]ни * [[Лейден градус|Лейден]] * [[Ньютонну градусу|Ньютонну]] * [[Планкчы температура|Планкчы]] * [[Ранкинни градусу|Ранкинни]] * [[Реомюрню градусу|Реомюрню]] * [[Рёмерни градусу|Рёмерни]] * [[Уэджвудну градусу|Уэджвудну]] * [[Фаренгейтни градусу|Фаренгейтни]] * [[Цельсийни градусу|Цельсийни]]|внизу=[[Температураны ёлчелеуюню биримлерини буруу|Айландырыуну формулалары]]}}</text>
      <sha1>pigubbi549bwuf6e598ljwsewup4rt5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Температура</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17769</id>
    <revision>
      <id>118362</id>
      <timestamp>2025-07-03T18:23:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Къарачайлы</username>
        <id>96</id>
      </contributor>
      <comment>Бош бет къуралды</comment>
      <origin>118362</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангола</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17770</id>
    <revision>
      <id>118367</id>
      <timestamp>2025-07-03T19:53:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '{{Кърал|Аты=Ангола|Оригинал аты={{lang-pt|República de Angola}}|Байракъ=Flag of Angola.svg|Герб=Emblem of Angola.svg|Карта=Angola (orthographic projection).svg|Байракъгъа_джибериу=Анголаны барайгъы|Гербге_джибериу=Анголаны герби|Девиз=Virtus Unita Fortior|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кючню баджарад|Гимн=[[Angola Avante]] ...'</comment>
      <origin>118367</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1140" sha1="91cfmpci8wmry2hp2iu6cehrwf311wy" xml:space="preserve">{{Кърал|Аты=Ангола|Оригинал аты={{lang-pt|República de Angola}}|Байракъ=Flag of Angola.svg|Герб=Emblem of Angola.svg|Карта=Angola (orthographic projection).svg|Байракъгъа_джибериу=Анголаны барайгъы|Гербге_джибериу=Анголаны герби|Девиз=Virtus Unita Fortior|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кючню баджарад|Гимн=[[Angola Avante]] [[File:Angolan-National-Anthem-_US-Navy-Band.ogg]]|Гимнни кёчюрмеси=Алгъа Ангола!}}

'''Анго́ла''', аны бла бирге ''Ангола́'' ([[Португал тил|порт]]. ''Angola'' [ɐ̃ˈɡɔlɐ]), официал аты — '''Анго́ла''' '''Республика''' ([[Португал тил|порт]]. ''República de Angola'' [ʁɛˈpublikɐ dɨ ɐ̃ˈɡɔlɐ]) — Къыбыла Африкада орналгъан, [[Атлантика океан]] бла джуулгъан кърал.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Луанда]]. 

== Белгиле ==
{{Африканы къраллары}}</text>
      <sha1>91cfmpci8wmry2hp2iu6cehrwf311wy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118368</id>
      <parentid>118367</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:02:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118368</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2132" sha1="1txax0yizbkbx4872ap0d0xciyo76t1" xml:space="preserve">{{Кърал|Аты=Ангола|Оригинал аты={{lang-pt|República de Angola}}|Байракъ=Flag of Angola.svg|Герб=Emblem of Angola.svg|Карта=Angola (orthographic projection).svg|Байракъгъа_джибериу=Анголаны барайгъы|Гербге_джибериу=Анголаны герби|Девиз=Virtus Unita Fortior|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кючню баджарад|Гимн=[[Angola Avante]] [[File:Angolan-National-Anthem-_US-Navy-Band.ogg]]|Гимнни кёчюрмеси=Алгъа Ангола!|Ара шахар=[[Луанда]]|Эм уллу шахарла=Луанда, [[Кабинда (Ангола)|Кабинда]], [[Уамбо]], [[Лубанго]], [[Бенгела (шахар)|Бенгела]]|Тил=[[Португал тил]]|Кърал оноуну формасы=[[Президент республика]]|Территория=1 246 700|Башчыны постуну аты=[[Анголаны президенти|Президент]]|Башчы=[[Жуан Лоренсу]]|Территориясыны орну=22|Халкъ=37 290 193|Халкъыны орну=41|Джыл=2023|Басыннганы=27,9|Башчыны постуну аты2=[[Анголаны вице-президенти|Вице-президент]]|Башчы2=[[Эсперанса да Кошта]]|Башчыны постуну аты3=[[Анголаны парламенти|Национал ассамблеяны]] председатели|Башчы3=[[Каролина Серкейра]]}}

'''Анго́ла''', аны бла бирге ''Ангола́'' ([[Португал тил|порт]]. ''Angola'' [ɐ̃ˈɡɔlɐ]), официал аты — '''Анго́ла''' '''Республика''' ([[Португал тил|порт]]. ''República de Angola'' [ʁɛˈpublikɐ dɨ ɐ̃ˈɡɔlɐ]) — Къыбыла Африкада орналгъан, [[Атлантика океан]] бла джуулгъан кърал.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Луанда]]. 

== Белгиле ==
{{Африканы къраллары}}</text>
      <sha1>1txax0yizbkbx4872ap0d0xciyo76t1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118369</id>
      <parentid>118368</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:02:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Белгиле */</comment>
      <origin>118369</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2204" sha1="g78tcaems5g9giavg638xn1rlh11dbk" xml:space="preserve">{{Кърал|Аты=Ангола|Оригинал аты={{lang-pt|República de Angola}}|Байракъ=Flag of Angola.svg|Герб=Emblem of Angola.svg|Карта=Angola (orthographic projection).svg|Байракъгъа_джибериу=Анголаны барайгъы|Гербге_джибериу=Анголаны герби|Девиз=Virtus Unita Fortior|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кючню баджарад|Гимн=[[Angola Avante]] [[File:Angolan-National-Anthem-_US-Navy-Band.ogg]]|Гимнни кёчюрмеси=Алгъа Ангола!|Ара шахар=[[Луанда]]|Эм уллу шахарла=Луанда, [[Кабинда (Ангола)|Кабинда]], [[Уамбо]], [[Лубанго]], [[Бенгела (шахар)|Бенгела]]|Тил=[[Португал тил]]|Кърал оноуну формасы=[[Президент республика]]|Территория=1 246 700|Башчыны постуну аты=[[Анголаны президенти|Президент]]|Башчы=[[Жуан Лоренсу]]|Территориясыны орну=22|Халкъ=37 290 193|Халкъыны орну=41|Джыл=2023|Басыннганы=27,9|Башчыны постуну аты2=[[Анголаны вице-президенти|Вице-президент]]|Башчы2=[[Эсперанса да Кошта]]|Башчыны постуну аты3=[[Анголаны парламенти|Национал ассамблеяны]] председатели|Башчы3=[[Каролина Серкейра]]}}

'''Анго́ла''', аны бла бирге ''Ангола́'' ([[Португал тил|порт]]. ''Angola'' [ɐ̃ˈɡɔlɐ]), официал аты — '''Анго́ла''' '''Республика''' ([[Португал тил|порт]]. ''República de Angola'' [ʁɛˈpublikɐ dɨ ɐ̃ˈɡɔlɐ]) — Къыбыла Африкада орналгъан, [[Атлантика океан]] бла джуулгъан кърал.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Луанда]]. 

== Белгиле ==
{{Африканы къраллары}}
[[Категория:Ангола]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>g78tcaems5g9giavg638xn1rlh11dbk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118372</id>
      <parentid>118369</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:17:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118372</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2862" sha1="kgft82qq55b8pinqfslbsn0ae8a61jg" xml:space="preserve">{{Кърал|Аты=Ангола|Оригинал аты={{lang-pt|República de Angola}}|Байракъ=Flag of Angola.svg|Герб=Emblem of Angola.svg|Карта=Angola (orthographic projection).svg|Байракъгъа_джибериу=Анголаны барайгъы|Гербге_джибериу=Анголаны герби|Девиз=Virtus Unita Fortior|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кючню баджарад|Гимн=[[Angola Avante]] [[File:Angolan-National-Anthem-_US-Navy-Band.ogg]]|Гимнни кёчюрмеси=Алгъа Ангола!|Ара шахар=[[Луанда]]|Эм уллу шахарла=Луанда, [[Кабинда (Ангола)|Кабинда]], [[Уамбо]], [[Лубанго]], [[Бенгела (шахар)|Бенгела]]|Тил=[[Португал тил]]|Кърал оноуну формасы=[[Президент республика]]|Территория=1 246 700|Башчыны постуну аты=[[Анголаны президенти|Президент]]|Башчы=[[Жуан Лоренсу]]|Территориясыны орну=22|Халкъ=37 290 193|Халкъыны орну=41|Джыл=2023|Басыннганы=27,9|Башчыны постуну аты2=[[Анголаны вице-президенти|Вице-президент]]|Башчы2=[[Эсперанса да Кошта]]|Башчыны постуну аты3=[[Анголаны парламенти|Национал ассамблеяны]] председатели|Башчы3=[[Каролина Серкейра]]|БИП джылы=2023|БИП=113.29 млрд доллар|БИП орну=61|Адам башына БИП джылы=2022|Адам башына БИП=2400|Адам башына БИП орну=125|ААИ джылы=2022|IDH=0,591|ААИ=0,591|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орта'''&lt;/span&gt;|ААИ орну=150|Валютасы=[[Кванза (валюта)|кванза]] (AOA)|iso3166-1=[[AO]]|Домен=[[.ao]]|Телефон коду=244|Заман бёлюмю=[[UTC+1]]|Эркинлик=[[Португалия|Португалиядан]]|Эркинликни датасы=[[1975 джыл]]ны [[11 ноябрь]]да}}

'''Анго́ла''', аны бла бирге ''Ангола́'' ([[Португал тил|порт]]. ''Angola'' [ɐ̃ˈɡɔlɐ]), официал аты — '''Анго́ла''' '''Республика''' ([[Португал тил|порт]]. ''República de Angola'' [ʁɛˈpublikɐ dɨ ɐ̃ˈɡɔlɐ]) — Къыбыла Африкада орналгъан, [[Атлантика океан]] бла джуулгъан кърал.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Луанда]]. 

== Белгиле ==
{{Африканы къраллары}}
[[Категория:Ангола]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>kgft82qq55b8pinqfslbsn0ae8a61jg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118374</id>
      <parentid>118372</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T20:28:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3701" sha1="9cx8815vsoxjzthxhc7wu5tjextsjjy" xml:space="preserve">{{Кърал|Аты=Ангола|Оригинал аты={{lang-pt|República de Angola}}|Байракъ=Flag of Angola.svg|Герб=Emblem of Angola.svg|Карта=Angola (orthographic projection).svg|Байракъгъа_джибериу=Анголаны барайгъы|Гербге_джибериу=Анголаны герби|Девиз=Virtus Unita Fortior|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кючню баджарад|Гимн=[[Angola Avante]] [[File:Angolan-National-Anthem-_US-Navy-Band.ogg]]|Гимнни кёчюрмеси=Алгъа Ангола!|Ара шахар=[[Луанда]]|Эм уллу шахарла=Луанда, [[Кабинда (Ангола)|Кабинда]], [[Уамбо]], [[Лубанго]], [[Бенгела (шахар)|Бенгела]]|Тил=[[Португал тил]]|Кърал оноуну формасы=[[Президент республика]]|Территория=1 246 700|Башчыны постуну аты=[[Анголаны президенти|Президент]]|Башчы=[[Жуан Лоренсу]]|Территориясыны орну=22|Халкъ=37 290 193|Халкъыны орну=41|Джыл=2023|Басыннганы=27,9|Башчыны постуну аты2=[[Анголаны вице-президенти|Вице-президент]]|Башчы2=[[Эсперанса да Кошта]]|Башчыны постуну аты3=[[Анголаны парламенти|Национал ассамблеяны]] председатели|Башчы3=[[Каролина Серкейра]]|БИП джылы=2023|БИП=113.29 млрд доллар|БИП орну=61|Адам башына БИП джылы=2022|Адам башына БИП=2400|Адам башына БИП орну=125|ААИ джылы=2022|IDH=0,591|ААИ=0,591|ААИ категориясы=&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орта'''&lt;/span&gt;|ААИ орну=150|Валютасы=[[Кванза (валюта)|кванза]] (AOA)|iso3166-1=[[AO]]|Домен=[[.ao]]|Телефон коду=244|Заман бёлюмю=[[UTC+1]]|Эркинлик=[[Португалия|Португалиядан]]|Эркинликни датасы=[[1975 джыл]]ны [[11 ноябрь]]да}}

'''Анго́ла''', аны бла бирге ''Ангола́'' ([[Португал тил|порт]]. ''Angola'' [ɐ̃ˈɡɔlɐ]), официал аты — '''Анго́ла''' '''Республика''' ([[Португал тил|порт]]. ''República de Angola'' [ʁɛˈpublikɐ dɨ ɐ̃ˈɡɔlɐ]) — Къыбыла Африкада орналгъан, [[Атлантика океан]] бла джуулгъан кърал.

[[Ара шахар|Ара шахары]] — [[Луанда]]. 

== Географиясы ==
Ангола кюнбатышда Атлантика океан бла джуулады, къыбылада [[Намибия]], шимал-кючыгъышда эмда шималда [[Демократ Республика Конго]], кюнчыгъышда [[Замбия]] эмда [[Конго Республика]] (Кабинда эксклав) чеклешедиле.

Анголаны Атлантика тенгиз джагъасында джагъа алаша джер орналады. Ол да тик тапхыр бла къобады Анголаны 90% территориясыны орналгъан сыртлыкъгъа. Сыртлыкъны орта кесегинде Бие таулада къралны эм мийик джер  —  Моко тау (2620 м) орналады.

== Белгиле ==
{{Африканы къраллары}}
[[Категория:Ангола]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>9cx8815vsoxjzthxhc7wu5tjextsjjy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблон:Lang-ber</title>
    <ns>10</ns>
    <id>17771</id>
    <revision>
      <id>118370</id>
      <timestamp>2025-07-03T20:04:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '[[Бербер тил|бербер.]] ''&lt;span lang=&quot;ber&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;''&lt;noinclude&gt; [[Category:Шаблонла:Тил шаблонла|ber]] &lt;/noinclude&gt;'</comment>
      <origin>118370</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="155" sha1="8n4dlu53g6h9alds2lp97byrk252mn6" xml:space="preserve">[[Бербер тил|бербер.]] ''&lt;span lang=&quot;ber&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;''&lt;noinclude&gt;
[[Category:Шаблонла:Тил шаблонла|ber]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>8n4dlu53g6h9alds2lp97byrk252mn6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ангола</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17772</id>
    <revision>
      <id>118371</id>
      <timestamp>2025-07-03T20:06:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: 'Бу теманы юсюнден баш статья: [[Ангола]] [[Категория:Африканы къраллары]]'</comment>
      <origin>118371</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="129" sha1="bj15f5i0mru305rvfmmzlpw096wz6va" xml:space="preserve">Бу теманы юсюнден баш статья: [[Ангола]]
[[Категория:Африканы къраллары]]</text>
      <sha1>bj15f5i0mru305rvfmmzlpw096wz6va</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маджар тил</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17773</id>
    <revision>
      <id>118394</id>
      <timestamp>2025-07-03T21:54:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '{{Тил|юйюрю=Финно-угр тилле|аты=Маджар тил|кеси аты=magyar, magyar nyelv}}  '''Маджар тил''' (кеси аты: ''magyar, magyar nyelv'' [ˈmɒɟɒr ˈɲɛlv]) — урал тиллени юйюрюнден, финно-угр бутагъындан, манси тил эмда хантый тил бла бирге угр групаны къуралгъан тиллени бириси. Маджарланы тиллер...'</comment>
      <origin>118394</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="764" sha1="hebpb9s2k85i0n8stfr8xedwh11vwws" xml:space="preserve">{{Тил|юйюрю=Финно-угр тилле|аты=Маджар тил|кеси аты=magyar, magyar nyelv}}

'''Маджар тил''' (кеси аты: ''magyar, magyar nyelv'' [ˈmɒɟɒr ˈɲɛlv]) — урал тиллени юйюрюнден, финно-угр бутагъындан, манси тил эмда хантый тил бла бирге угр групаны къуралгъан тиллени бириси. Маджарланы тиллери. Бютеулей 2023 джылгъа селешгенле — 14 млн къатында адам. Бусагъатда финно-угр эмда урал тиледен адам саны бла эм уллу тилди.

== Белгиле ==
{{Европа Бирликни тиллери}}</text>
      <sha1>hebpb9s2k85i0n8stfr8xedwh11vwws</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118395</id>
      <parentid>118394</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:55:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118395</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="790" sha1="peuy67id2pwujkj5994qmbrlyqcdpsa" xml:space="preserve">{{Тил|юйюрю=Урал тилле|аты=Маджар тил|кеси аты=magyar, magyar nyelv|Картасы=Idioma húngaro.PNG}}

'''Маджар тил''' (кеси аты: ''magyar, magyar nyelv'' [ˈmɒɟɒr ˈɲɛlv]) — урал тиллени юйюрюнден, финно-угр бутагъындан, манси тил эмда хантый тил бла бирге угр групаны къуралгъан тиллени бириси. Маджарланы тиллери. Бютеулей 2023 джылгъа селешгенле — 14 млн къатында адам. Бусагъатда финно-угр эмда урал тиледен адам саны бла эм уллу тилди.

== Белгиле ==
{{Европа Бирликни тиллери}}</text>
      <sha1>peuy67id2pwujkj5994qmbrlyqcdpsa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118396</id>
      <parentid>118395</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:56:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Белгиле */</comment>
      <origin>118396</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="867" sha1="735nai4wkynt5x3uhsmf12951bnj31i" xml:space="preserve">{{Тил|юйюрю=Урал тилле|аты=Маджар тил|кеси аты=magyar, magyar nyelv|Картасы=Idioma húngaro.PNG}}

'''Маджар тил''' (кеси аты: ''magyar, magyar nyelv'' [ˈmɒɟɒr ˈɲɛlv]) — урал тиллени юйюрюнден, финно-угр бутагъындан, манси тил эмда хантый тил бла бирге угр групаны къуралгъан тиллени бириси. Маджарланы тиллери. Бютеулей 2023 джылгъа селешгенле — 14 млн къатында адам. Бусагъатда финно-угр эмда урал тиледен адам саны бла эм уллу тилди.

== Белгиле ==
{{Европа Бирликни тиллери}}
[[Категория:Тилле]]
[[Категория:Маджар тил]]</text>
      <sha1>735nai4wkynt5x3uhsmf12951bnj31i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118400</id>
      <parentid>118396</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:59:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118400</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="859" sha1="jxpbo7lbpfre60o3zp1iul2ot9qs8rv" xml:space="preserve">{{Тил|юйюрю=Урал тилле|аты=Маджар тил|кеси аты=magyar, magyar nyelv|Картасы=Idioma húngaro.PNG}}

'''Маджар тил''' (кеси аты: ''magyar, magyar nyelv'' [ˈmɒɟɒr ˈɲɛlv]) — урал тиллени юйюрюнден, фин-угр бутагъындан, манси тил эмда хантый тил бла бирге угр групаны къуралгъан тиллени бириси. Маджарланы тиллери. Бютеулей 2023 джылгъа селешгенле — 14 млн къатында адам. Бусагъатда фин-угр эмда урал тиледен адам саны бла эм уллу тилди.

== Белгиле ==
{{Европа Бирликни тиллери}}
[[Категория:Тилле]]
[[Категория:Маджар тил]]</text>
      <sha1>jxpbo7lbpfre60o3zp1iul2ot9qs8rv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Маджар тил</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17774</id>
    <revision>
      <id>118397</id>
      <timestamp>2025-07-03T21:57:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: 'Бу теманы юсюнден баш статья: [[Маджар тил]] [[Категория:Угр тилле]]'</comment>
      <origin>118397</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="118" sha1="4n48nwoxiulssj1vmybaw926d93nuj1" xml:space="preserve">Бу теманы юсюнден баш статья: [[Маджар тил]]
[[Категория:Угр тилле]]</text>
      <sha1>4n48nwoxiulssj1vmybaw926d93nuj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Угр тилле</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17775</id>
    <revision>
      <id>118398</id>
      <timestamp>2025-07-03T21:58:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: 'Бу теманы юсюнден баш статья: [[Угр тилле]] [[Категория:Финно-угр тилле]]'</comment>
      <origin>118398</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="127" sha1="701eip9pph5ddg6zk708brvavt133kc" xml:space="preserve">Бу теманы юсюнден баш статья: [[Угр тилле]]
[[Категория:Финно-угр тилле]]</text>
      <sha1>701eip9pph5ddg6zk708brvavt133kc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118399</id>
      <parentid>118398</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T21:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118399</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123" sha1="meei72ebicy9lo7uc1e088o6w1s9d8x" xml:space="preserve">Бу теманы юсюнден баш статья: [[Угр тилле]]
[[Категория:Фин-угр тилле]]</text>
      <sha1>meei72ebicy9lo7uc1e088o6w1s9d8x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Фин-угр тилле</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17776</id>
    <revision>
      <id>118401</id>
      <timestamp>2025-07-03T22:00:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: 'Бу теманы юсюнден баш статья: [[Фин-угр тилле]] [[Категория:Урал тилле]]'</comment>
      <origin>118401</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125" sha1="2pzz6elcuquitqriuq6sz4vftpeu2dv" xml:space="preserve">Бу теманы юсюнден баш статья: [[Фин-угр тилле]]
[[Категория:Урал тилле]]</text>
      <sha1>2pzz6elcuquitqriuq6sz4vftpeu2dv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Урал тилле</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17777</id>
    <revision>
      <id>118402</id>
      <timestamp>2025-07-03T22:01:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: 'Бу теманы юсюнден баш статья: [[Урал тилле]] [[Категория:Европазия тилле]]'</comment>
      <origin>118402</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="130" sha1="mkdh397qep4oma8pk6nv0cgjyvuqnrb" xml:space="preserve">Бу теманы юсюнден баш статья: [[Урал тилле]]
[[Категория:Европазия тилле]]</text>
      <sha1>mkdh397qep4oma8pk6nv0cgjyvuqnrb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118403</id>
      <parentid>118402</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T22:01:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="126" sha1="8zs3kmnh7qtw4kckgmwu3v14qckl0es" xml:space="preserve">Бу теманы юсюнден баш статья: [[Урал тилле]]
[[Категория:Евразия тилле]]</text>
      <sha1>8zs3kmnh7qtw4kckgmwu3v14qckl0es</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118404</id>
      <parentid>118403</parentid>
      <timestamp>2025-07-03T22:02:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118404</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="134" sha1="ftyff7k6q18saqlkio33kx2ku29l014" xml:space="preserve">Бу теманы юсюнден баш статья: [[Урал тилле]]
[[Категория:Евразияны тиллери]]</text>
      <sha1>ftyff7k6q18saqlkio33kx2ku29l014</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балтика тенгиз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17778</id>
    <revision>
      <id>118406</id>
      <timestamp>2025-07-04T11:07:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>Бет къуралды: '{{Тенгиз|Аты=Балтика тенгиз|Сурат=BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|Майданы=419 000|Джагъаны къыйырыны узунлугъу=8000|Эм терени=470|Орта теренлиги=51}}  '''Балтика тенгиз''' ([[Поляк тил|пол]]. ''Morze Bałtyckie'', [[Немец тил|нем]]. ''Ostsee'', н.-нем. ''Oostsee'', [[Швед тил|швед]]. ''Östersjön'', Дат тил|дат....'</comment>
      <origin>118406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1519" sha1="8y57i60i3seobexbhzn06w6cn25dgjh" xml:space="preserve">{{Тенгиз|Аты=Балтика тенгиз|Сурат=BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|Майданы=419 000|Джагъаны къыйырыны узунлугъу=8000|Эм терени=470|Орта теренлиги=51}}

'''Балтика тенгиз''' ([[Поляк тил|пол]]. ''Morze Bałtyckie'', [[Немец тил|нем]]. ''Ostsee'', н.-нем. ''Oostsee'', [[Швед тил|швед]]. ''Östersjön'', [[Дат тил|дат.]] ''Østersøen'', [[Фин тил|фин]]. ''Itämeri'', [[Эстон тил|эст]]. ''Läänemeri'', [[Латыш тил|латыш]]. ''Baltijas jūra'', [[Литва тил|лит]]. ''Baltijos jūra'') — Шимал Европада орналгъан, Атлантика океанны бассейнге кирген, Евразияны материк арасы тенгиз.

Балтика тенгизни эм шимал джери Шимал Полюс тёгерегини къатында орналады (65°40' с. ш.), эм къыбыла джери — Висмар шахарны къатында (53°45' с. ш.).

Тенгизни эм кюнбатыш джери Фленсбургну къатында турады (9°10' в. д.), эм кюнчыгъыш — Санкт-Петербургну районда орналады (30°15' в. д.).

Айрымкансыз суу башины майданы — 419 минг км². Тенгизни сууну объему — 21,5 минг км³.

== Белгиле ==</text>
      <sha1>8y57i60i3seobexbhzn06w6cn25dgjh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118407</id>
      <parentid>118406</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:13:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118407</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1747" sha1="1j6unlcf8bjiq1b6xipfpsro1zsd0ek" xml:space="preserve">{{Тенгиз|Аты=Балтика тенгиз|Сурат=BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|Майданы=419 000|Джагъаны къыйырыны узунлугъу=8000|Эм терени=470|Орта теренлиги=51|Къалынлыгъы=21 500|Къошулгъан суула=Нарва, Даугава (Кюнбатыш Двина), Неман, Преголя, Висла, Одер, Вента, Нева.|Суратны кенглиги=280}}

'''Балтика тенгиз''' ([[Поляк тил|пол]]. ''Morze Bałtyckie'', [[Немец тил|нем]]. ''Ostsee'', н.-нем. ''Oostsee'', [[Швед тил|швед]]. ''Östersjön'', [[Дат тил|дат.]] ''Østersøen'', [[Фин тил|фин]]. ''Itämeri'', [[Эстон тил|эст]]. ''Läänemeri'', [[Латыш тил|латыш]]. ''Baltijas jūra'', [[Литва тил|лит]]. ''Baltijos jūra'') — Шимал Европада орналгъан, Атлантика океанны бассейнге кирген, Евразияны материк арасы тенгиз.

Балтика тенгизни эм шимал джери Шимал Полюс тёгерегини къатында орналады (65°40' с. ш.), эм къыбыла джери — Висмар шахарны къатында (53°45' с. ш.).

Тенгизни эм кюнбатыш джери Фленсбургну къатында турады (9°10' в. д.), эм кюнчыгъыш — Санкт-Петербургну районда орналады (30°15' в. д.).

Айрымкансыз суу башины майданы — 419 минг км². Тенгизни сууну объему — 21,5 минг км³.

== Белгиле ==</text>
      <sha1>1j6unlcf8bjiq1b6xipfpsro1zsd0ek</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118408</id>
      <parentid>118407</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:15:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1843" sha1="ialllwlj22adorqygqj36g96mt9pdk9" xml:space="preserve">{{Тенгиз|Аты=Балтика тенгиз|Сурат=BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|Майданы=419 000|Джагъаны къыйырыны узунлугъу=8000|Эм терени=470|Орта теренлиги=51|Къалынлыгъы=21 500|Къошулгъан суула=Нарва, Даугава (Кюнбатыш Двина), Неман, Преголя, Висла, Одер, Вента, Нева.|Суратны кенглиги=280|Суу джыйыууну майданы=1 641 650|Узунлугъу=1601|Кенглиги=193}}

'''Балтика тенгиз''' ([[Поляк тил|пол]]. ''Morze Bałtyckie'', [[Немец тил|нем]]. ''Ostsee'', н.-нем. ''Oostsee'', [[Швед тил|швед]]. ''Östersjön'', [[Дат тил|дат.]] ''Østersøen'', [[Фин тил|фин]]. ''Itämeri'', [[Эстон тил|эст]]. ''Läänemeri'', [[Латыш тил|латыш]]. ''Baltijas jūra'', [[Литва тил|лит]]. ''Baltijos jūra'') — Шимал Европада орналгъан, Атлантика океанны бассейнге кирген, Евразияны материк арасы тенгиз.

Балтика тенгизни эм шимал джери Шимал Полюс тёгерегини къатында орналады (65°40' с. ш.), эм къыбыла джери — Висмар шахарны къатында (53°45' с. ш.).

Тенгизни эм кюнбатыш джери Фленсбургну къатында турады (9°10' в. д.), эм кюнчыгъыш — Санкт-Петербургну районда орналады (30°15' в. д.).

Айрымкансыз суу башины майданы — 419 минг км². Тенгизни сууну объему — 21,5 минг км³.

== Белгиле ==</text>
      <sha1>ialllwlj22adorqygqj36g96mt9pdk9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118409</id>
      <parentid>118408</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:16:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1853" sha1="fn31xr38tdv0nmq071r482rs1weq969" xml:space="preserve">{{Тенгиз|Аты=Балтика тенгиз|Сурат=BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|Майданы=419 000|Джагъаны къыйырыны узунлугъу=8000|Эм терени=470|Орта теренлиги=51|Къалынлыгъы=21 500|Къошулгъан суула=Нарва, Даугава (Кюнбатыш Двина), Неман, Преголя, Висла, Одер, Вента, Нева.|Суратны кенглиги=280|Суу джыйыууну майданы=1 641 650|Узунлугъу=1601|Кенглиги=193}}

'''Балтика тенгиз''' ([[Поляк тил|пол]]. ''Morze Bałtyckie'', [[Немец тил|нем]]. ''Ostsee'', н.-нем. ''Oostsee'', [[Швед тил|швед]]. ''Östersjön'', [[Дат тил|дат.]] ''Østersøen'', [[Фин тил|фин]]. ''Itämeri'', [[Эстон тил|эст]]. ''Läänemeri'', [[Латыш тил|латыш]]. ''Baltijas jūra'', [[Литва тил|лит]]. ''Baltijos jūra'') — Шимал Европада орналгъан, Атлантика океанны бассейнге кирген, Евразияны материк арасы тенгиз.

Балтика тенгизни эм шимал джери Шимал Полюс тёгерегини къатында орналады (65°40' с. ш.), эм къыбыла джери — Висмар шахарны къатында (53°45' с. ш.).

Тенгизни эм кюнбатыш джери Фленсбургну къатында турады (9°10' в. д.), эм кюнчыгъыш — Санкт-Петербургну районда орналады (30°15' в. д.).

Айрымкансыз суу башины майданы — 419 минг км². Тенгизни сууну къалынлыгъы — 21,5 минг км³.

== Белгиле ==</text>
      <sha1>fn31xr38tdv0nmq071r482rs1weq969</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118410</id>
      <parentid>118409</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:24:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <origin>118410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1953" sha1="mmg5b71irayzha1011cu9xbw846kie8" xml:space="preserve">{{Тенгиз|Аты=Балтика тенгиз|Сурат=BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|Майданы=419 000|Джагъаны къыйырыны узунлугъу=8000|Эм терени=470|Орта теренлиги=51|Къалынлыгъы=21 500|Къошулгъан суула=Нарва, Даугава (Кюнбатыш Двина), Неман, Преголя, Висла, Одер, Вента, Нева.|Суратны кенглиги=280|Суу джыйыууну майданы=1 641 650|Узунлугъу=1601|Кенглиги=193}}

'''Балтика тенгиз''' ([[Поляк тил|пол]]. ''Morze Bałtyckie'', [[Немец тил|нем]]. ''Ostsee'', [[Тюб-немец тил|тюб-нем]]. ''Oostsee'', [[Швед тил|швед]]. ''Östersjön'', [[Дат тил|дат.]] ''Østersøen'', [[Фин тил|фин]]. ''Itämeri'', [[Эстон тил|эст]]. ''Läänemeri'', [[Латыш тил|латыш]]. ''Baltijas jūra'', [[Литва тил|лит]]. ''Baltijos jūra'') — Шимал Европада орналгъан, [[Атлантика океан|Атлантика океанны]] бассейнге кирген, Евразияны материк арасы тенгиз.

Балтика тенгизни эм шимал джери Шимал Полюс тёгерегини къатында орналады (65°40' с. ш.), эм къыбыла джери — Висмар шахарны къатында (53°45' с. ш.).

Тенгизни эм кюнбатыш джери Фленсбургну къатында турады (9°10' в. д.), эм кюнчыгъыш — [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургну]] районда орналады (30°15' в. д.).

Айрымкансыз суу башины майданы — 419 минг км². Тенгизни сууну къалынлыгъы — 21,5 минг км³.

== Белгиле ==</text>
      <sha1>mmg5b71irayzha1011cu9xbw846kie8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118411</id>
      <parentid>118410</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:25:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Белгиле */</comment>
      <origin>118411</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2003" sha1="em9152tgxmykzrdnul18ma8tb0unawa" xml:space="preserve">{{Тенгиз|Аты=Балтика тенгиз|Сурат=BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|Майданы=419 000|Джагъаны къыйырыны узунлугъу=8000|Эм терени=470|Орта теренлиги=51|Къалынлыгъы=21 500|Къошулгъан суула=Нарва, Даугава (Кюнбатыш Двина), Неман, Преголя, Висла, Одер, Вента, Нева.|Суратны кенглиги=280|Суу джыйыууну майданы=1 641 650|Узунлугъу=1601|Кенглиги=193}}

'''Балтика тенгиз''' ([[Поляк тил|пол]]. ''Morze Bałtyckie'', [[Немец тил|нем]]. ''Ostsee'', [[Тюб-немец тил|тюб-нем]]. ''Oostsee'', [[Швед тил|швед]]. ''Östersjön'', [[Дат тил|дат.]] ''Østersøen'', [[Фин тил|фин]]. ''Itämeri'', [[Эстон тил|эст]]. ''Läänemeri'', [[Латыш тил|латыш]]. ''Baltijas jūra'', [[Литва тил|лит]]. ''Baltijos jūra'') — Шимал Европада орналгъан, [[Атлантика океан|Атлантика океанны]] бассейнге кирген, Евразияны материк арасы тенгиз.

Балтика тенгизни эм шимал джери Шимал Полюс тёгерегини къатында орналады (65°40' с. ш.), эм къыбыла джери — Висмар шахарны къатында (53°45' с. ш.).

Тенгизни эм кюнбатыш джери Фленсбургну къатында турады (9°10' в. д.), эм кюнчыгъыш — [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургну]] районда орналады (30°15' в. д.).

Айрымкансыз суу башины майданы — 419 минг км². Тенгизни сууну къалынлыгъы — 21,5 минг км³.

== Белгиле ==
[[Категория:Балтика тенгиз]</text>
      <sha1>em9152tgxmykzrdnul18ma8tb0unawa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>118412</id>
      <parentid>118411</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T11:25:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DarqaviPalladin</username>
        <id>4737</id>
      </contributor>
      <comment>/* Белгиле */</comment>
      <origin>118412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2004" sha1="9h82g55h23hvvma2jmurl1vx4fjx5g3" xml:space="preserve">{{Тенгиз|Аты=Балтика тенгиз|Сурат=BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|Майданы=419 000|Джагъаны къыйырыны узунлугъу=8000|Эм терени=470|Орта теренлиги=51|Къалынлыгъы=21 500|Къошулгъан суула=Нарва, Даугава (Кюнбатыш Двина), Неман, Преголя, Висла, Одер, Вента, Нева.|Суратны кенглиги=280|Суу джыйыууну майданы=1 641 650|Узунлугъу=1601|Кенглиги=193}}

'''Балтика тенгиз''' ([[Поляк тил|пол]]. ''Morze Bałtyckie'', [[Немец тил|нем]]. ''Ostsee'', [[Тюб-немец тил|тюб-нем]]. ''Oostsee'', [[Швед тил|швед]]. ''Östersjön'', [[Дат тил|дат.]] ''Østersøen'', [[Фин тил|фин]]. ''Itämeri'', [[Эстон тил|эст]]. ''Läänemeri'', [[Латыш тил|латыш]]. ''Baltijas jūra'', [[Литва тил|лит]]. ''Baltijos jūra'') — Шимал Европада орналгъан, [[Атлантика океан|Атлантика океанны]] бассейнге кирген, Евразияны материк арасы тенгиз.

Балтика тенгизни эм шимал джери Шимал Полюс тёгерегини къатында орналады (65°40' с. ш.), эм къыбыла джери — Висмар шахарны къатында (53°45' с. ш.).

Тенгизни эм кюнбатыш джери Фленсбургну къатында турады (9°10' в. д.), эм кюнчыгъыш — [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургну]] районда орналады (30°15' в. д.).

Айрымкансыз суу башины майданы — 419 минг км². Тенгизни сууну къалынлыгъы — 21,5 минг км³.

== Белгиле ==
[[Категория:Балтика тенгиз]]</text>
      <sha1>9h82g55h23hvvma2jmurl1vx4fjx5g3</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>