Wikipedia kvwiki https://kv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%B4%D1%88%D3%A7%D1%80_%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%82_%D0%B1%D0%BE%D0%BA MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter Медиа Отсасян Сёрнитанiн Пырысь Пырыськӧд сёрнитанiн Википедия Википедия донъялӧм Файл Файл донъялӧм МедиаВики МедиаВики донъялӧм Шаблон Шаблон донъялӧм Справка Обсуждение справки Категория Обсуждение категории TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля 0 13533 147022 147021 2025-06-24T12:01:18Z 85.95.188.222 R 147022 wikitext text/x-wiki [[Файл:Latin letter Yr.svg|мини|Latin letter Capital R.svg]] '''[[Ʀ|R]]''' ('''rha''') — латин анбурлӧн шыпас, кутшӧм вӧдитчӧны кыв туялысьяс [[важ скандинав кыв]]лӧн транскрипцияын <big>ᛦ</big> (риж) руна пыдди. Шуанног — [ɻ]. {{Латин анбур}} [[Категория:Латин анбур]] dj3338skedwzwkaxiwpzba1isob50b4 147023 147022 2025-06-24T15:19:40Z Janhrach 15972 vandalism 147023 wikitext text/x-wiki [[Файл:Latin letter Yr.svg|мини]] '''Ʀʀ''' ('''yr''') — латин анбурлӧн шыпас, кутшӧм вӧдитчӧны кыв туялысьяс [[важ скандинав кыв]]лӧн транскрипцияын <big>ᛦ</big> (ир) руна пыдди. Шуанног — [ɻ]. {{Латин анбур}} [[Категория:Латин анбур]] 9cqitfll7i6tf2yxq09fsimixxoqxrj 0 22318 147027 2025-06-24T16:40:44Z Нохчийн борз! 15069 Лӧсьӧдӧма "[[File:ColdnessScale.svg|right|thumb|250px|Температура/кӧдзыдлун вежлалӧм шкала [[СИ (Чорыдлунлӧн войтыркост система)|СИ]]: Кельвин шкала серти температураяс петкӧдчӧны лӧзӧн (Цельсий шкала — турунвижӧн, Фаренгейт шкала — гӧрдӧн), кӧдзыдлун гигабайтӧн наноджоуль выл..."-а лист бок 147027 wikitext text/x-wiki [[File:ColdnessScale.svg|right|thumb|250px|Температура/кӧдзыдлун вежлалӧм шкала [[СИ (Чорыдлунлӧн войтыркост система)|СИ]]: Кельвин шкала серти температураяс петкӧдчӧны лӧзӧн (Цельсий шкала — турунвижӧн, Фаренгейт шкала — гӧрдӧн), кӧдзыдлун гигабайтӧн наноджоуль вылын петкӧдчӧны сьӧдӧн. Помтӧм температура (нуль кӧдзыдлун) петкӧдчӧ диаграмма вылын; кӧдзыдлун/температуралӧн позитивнӧй тӧдчанлунъяс — веськыдладор, негативнӧйяс — шуйгаладор.]] [[Статистическӧй термодинамикаын]] '''термодинамическӧй бета''', кодӧс тшӧтш тӧдӧны кыдзи '''кӧдзыдлун''',<ref name="1969Day" /> лоӧ системалӧн [[термодинамическӧй температуралӧн]] бӧрсяньыс: <math display="block">\beta = \frac{1}{k_{\rm B}T}</math> (кытчӧ T — температура, а k_B — [[Больцманлӧн постояннӧй]] ).<ref name="Meixner1975">{{Cite journal |last=Meixner |first=J. |date=1975-09-01 |title=Coldness and temperature |url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00280159 |journal=Archive for Rational Mechanics and Analysis |language=en |volume=57 |issue=3 |pages=281–290 |doi=10.1007/BF00280159 |bibcode=1975ArRMA..57..281M |issn=1432-0673}}</ref> Термодинамическӧй бетаыслӧн эм энергиялӧн бӧрсяньыс размерность (СИ [[СИ (Чорыдлунлӧн войтыркост система)|единицаясын]], бӧрсянь [[джоуль]], <math>[\beta] = \textrm{J}^{-1}</math>). Нежывлун единицаясын сійӧс позьӧ тшӧтш мерялны [[байт]]ӧн джоуль вылын либӧ, мый ыджыдджык, гигабайтӧн наноджоуль вылын;<ref>{{Cite journal |last=Fraundorf |first=P. |date=2003-11-01 |title=Heat capacity in bits |url=https://pubs.aip.org/ajp/article/71/11/1142/1029918/Heat-capacity-in-bits |journal=American Journal of Physics |language=en |volume=71 |issue=11 |pages=1142–1151 |doi=10.1119/1.1593658 |bibcode=2003AmJPh..71.1142F |issn=0002-9505}}</ref> 1 K⁻¹ ӧткодь матын 13 062 гигабайт наноджоуль вылын; пӧсь керкаын: T = 300 K, β ≈ 44 ГБ/нДж ≈ 39 [[электронвольт|эВ]]⁻¹ ≈ 2,4 × 10²⁰ Дж⁻¹. Вежлалӧм коэффициент: 1 ГБ/нДж = <math>8\ln2\times 10^{18}</math> Дж⁻¹. == Гижӧд == Термодинамическӧй бета, медшӧрӧн, лоӧ йитӧдӧн [[информация теория]] да [[статистическӧй механика]] костын, кодъяс видзӧдӧны физическӧй система вылӧ сылӧн [[энтропия]] пыр да [[термодинамика]] пыр, кодъяс йитчӧны сылӧн [[энергия]]кӧд. Сійӧ петкӧдлӧ энтропиялӧн реакциясӧ энергия содӧм вылӧ. Кӧть системаӧ содтыны этша энергия, ''β'' гижӧ системалӧн рандомизация тшупӧдсӧ. Температуралӧн статистическӧй тӧдчанлун пыр, кыдзи энтропиялӧн функция, кӧдзыдлун функциясӧ позьӧ артавны [[микроканоническӧй ансамбльын]] формула серти: :<math>\beta = \frac1{k_{\rm B} T} , =\frac{1}{k_{\rm B}}\left(\frac{\partial S}{\partial E}\right)_{V, N}</math> (т.е. энтропия S-лӧн [[частнӧй производнӧй]] энергия E серти, кутшӧм лоӧ постояннӧй объём V да частица лыд N). === Бурдлунъяс === Кӧть β ӧткодь температуракӧд концептуальнӧй содержанньӧ серти, сійӧс тшӧтш лыддьӧны фундаментальнӧйджык величинаӧн, чем температура, [[негативнӧй температура]] явление вӧсна, кор β лоӧ непрерывнӧй нуль пыр мунігӧн, а T-лӧн эм сингулярность.<ref>{{Citation | last1 = Kittel | first1 = Charles | last2 = Kroemer | first2 = Herbert | title = Thermal Physics | place = United States of America | publisher = W. H. Freeman and Company | year = 1980 | edition = 2 | isbn = 978-0471490302}}</ref> Мӧдторӧн, β-лӧн эм бурдлун, мый сылӧн причинно-следственнӧй йитӧдсӧ кокниджык гӧгӧрвоны: кӧть системаӧ содтыны этша пӧсьлун, β петкӧдлӧ энтропия содӧмсӧ, юклӧм пӧсьлун содӧм вылӧ. Температурасӧ сьӧкыд гӧгӧрвоны ӧткодь вежӧрын, сы вӧсна мый оз позь "содтыны энтропия" системаӧ, кындзи косвеннӧя, вежлалӧмӧн мӧд величинаяс, шуам, температура, объём либӧ частица лыд. == Статистическӧй гӧгӧрвоӧм == Статистика точкаысь видзӧдӧмӧн, ''β'' — тайӧ лыддьӧг величина, кодъяс йитӧны кык макроскопическӧй системасӧ равновесииын. Точнӧй формулировка татшӧм. Видзӧдлам кык система, 1 да 2, кодъяс куйлӧны пӧсь йитӧдын, асланыс энергияясӧн ''E''₁ да ''E''₂. Шуам, мый ''E''₁ + ''E''₂ = некутшӧм постояннӧй ''E''. Каждой системалӧн [[Микросостояние (статистическӧй механика)|микросостояниеяслӧн]] лыдсӧ пасйам Ω₁ да Ω₂. Миян шуӧмъяс серти Ω_''i'' кутшӧмкӧ ''E_i''-ысь. Ми тшӧтш шуам, мый система 1-лӧн быд микросостояние, кодӧс позьӧ йитны ''E₁''-кӧд, позьӧ куйлыны система 2-лӧн быд микросостояниекӧд, кодӧс позьӧ йитны ''E₂''-кӧд. Сідзкӧ, ӧтувъя системалӧн микросостояниеяслӧн лыд лоӧ: :<math>\Omega = \Omega_1 (E_1) \Omega_2 (E_2) = \Omega_1 (E_1) \Omega_2 (E-E_1) . ,</math> Ми петкӧдлам ''β''-сӧ [[статистическӧй механикалӧн медшӧр постулат]]ысь: :''Кор ӧтувъя система воӧ равновесииӧ, Ω лыд лоӧ медся ыджыд.'' (Мӧд кывъясӧн, система аслыссянь тыдалӧ медся ыджыд микросостояниеяс лыдӧ.) Сідзкӧ, равновесииын: :<math> \frac{d}{d E_1} \Omega = \Omega_2 (E_2) \frac{d}{d E_1} \Omega_1 (E_1) + \Omega_1 (E_1) \frac{d}{d E_2} \Omega_2 (E_2) \cdot \frac{d E_2}{d E_1} = 0. </math> Но ''E''₁ + ''E''₂ = ''E'' велӧдӧ: :<math>\frac{d E_2}{d E_1} = -1.</math> Сідзкӧ: :<math>\Omega_2 (E_2) \frac{d}{d E_1} \Omega_1 (E_1) - \Omega_1 (E_1) \frac{d}{d E_2} \Omega_2 (E_2) = 0</math> т.е. :<math>\frac{d}{d E_1} \ln \Omega_1 = \frac{d}{d E_2} \ln \Omega_2 \quad \mbox{равновесииын.} </math> Вылысь йитӧд велӧдӧ ''β''-лӧн тӧдчанлунсӧ: :<math>\beta =\frac{d \ln \Omega}{ d E}.</math> == Статистическӧй да термодинамическӧй гӧгӧрвоӧмъяслӧн йитӧд == Кор кык система куйлӧны равновесииын, налӧн эм ӧткодь [[термодинамическӧй температура]] ''T''. Сідзкӧ интуитивнӧя позьӧ виччысьны, мый ''β'' (тӧдчӧм микросостояниеяс пыр) кутшӧмкӧ ногӧн йитчӧ ''T''-кӧд. Тайӧ йитӧдсӧ сетӧ Больцманлӧн медшӧр постулат, гижӧм кыдзи: :<math>S = k_{\rm B} \ln \Omega, </math> кытчӧ ''k''_B — [[Больцманлӧн постояннӧй]], ''S'' — классическӧй термодинамическӧй энтропия, а Ω — микросостояниеяслӧн лыд. Сідзкӧ: :<math>d \ln \Omega = \frac{1}{k_{\rm B}} d S .</math> Пыртӧмӧн ''β''-лӧн тӧдчанлунсӧ вылысь статистическӧй тӧдчанлунысь, ми босьтам: :<math>\beta = \frac{1}{k_{\rm B}} \frac{d S}{d E}.</math> Термодинамическӧй формулакӧд ӧткодьӧн: :<math>\frac{d S}{d E} = \frac{1}{T} ,</math> миян эм: :<math>\beta = \frac{1}{k_{\rm B} T} = \frac{1}{\tau}</math> кытчӧ <math>\tau</math> шусьӧ системалӧн ''фундаментальнӧй температураӧн'' да сылӧн эм энергиялӧн размерность. == История == Термодинамическӧй бетасӧ медводдзаысь пыртӧма 1971 воын (кыдзи {{lang|de|Kältefunktion}} «кӧдзыдлун функция») Инго Мюллер, ӧти [[рациональнӧй термодинамика]] школаысь, <ref>{{cite journal |last=Müller |first=Ingo |year=1971 |title=Die Kältefunktion, eine universelle Funktion in der Thermodynamik wärmeleitender Flüssigkeiten |trans-title=Кӧдзыдлун функция, универсальнӧй функция пӧсьлун нуӧдысь жидкостьяслӧн термодинамикаын |journal=Archive for Rational Mechanics and Analysis |volume=40 |issue= |pages=1–36 |doi=10.1007/BF00281528}}</ref><ref>{{cite journal |last=Müller |first=Ingo |year=1971 |title=The Coldness, a Universal Function in Thermoelastic Bodies |journal=Archive for Rational Mechanics and Analysis |volume=41 |issue= 5|pages=319–332 |doi=10.1007/BF00281870|bibcode=1971ArRMA..41..319M }}</ref> воддзаджык «бӧрсянь температура» функцияяслӧн предложеннёяс вылӧ мыджсьӧмӧн.<ref name="1969Day">{{Cite journal |last1=Day |first1=W. A. |last2=Gurtin |first2=Morton E. |date=1969-01-01 |title=On the symmetry of the conductivity tensor and other restrictions in the nonlinear theory of heat conduction |url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00248154 |journal=Archive for Rational Mechanics and Analysis |language=en |volume=33 |issue=1 |pages=26–32 |doi=10.1007/BF00248154 |bibcode=1969ArRMA..33...26D |issn=1432-0673}}</ref><ref>{{Cite book |last1=Castle |first1=J. |title=Science by Degrees: Temperature from Zero to Zero |last2=Emmenish |first2=W. |last3=Henkes |first3=R. |last4=Miller |first4=R. |last5=Rayne |first5=J. |publisher=Walker and Company |year=1965 |location=New York}}</ref> == Видзӧд тшӧтш == [[Больцманлӧн распределеннё]] [[Каноническӧй ансамбль]] [[Изинглӧн модель]] == Примечаниеяс == {{DEFAULTSORT:Термодинамическӧй бета}} [[Категория:Статистическӧй механика]] [[Категория:Скалярнӧй физическӧй величинаяс]] fbp1dg0jg35skbjejtkjndfeoi87161 10 22319 147028 2025-06-25T08:59:27Z Frhdkazan 6358 Лӧсьӧдӧма "Gimbap (pixabay).jpg"-а лист бок 147028 wikitext text/x-wiki Gimbap (pixabay).jpg 2wsjpqvgxccmrgcql0zh0clq8c8wltu 10 22320 147029 2025-06-25T09:02:53Z Frhdkazan 6358 Лӧсьӧдӧма "Scharfenberg coupler in action ICE Leipzig-short.webm"-а лист бок 147029 wikitext text/x-wiki Scharfenberg coupler in action ICE Leipzig-short.webm f3carmdtspudxsch5en1rufmm7dcpl2