Википедия kywiki https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D1%8B_%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter Медиа Атайын Талкуу Колдонуучу Колдонуучунун баарлашуулары Википедия Википедияны талкуулоо Файл Файлды талкуулоо МедиаВики МедиаВикини талкуулоо Калып Калыпты талкуулоо Жардам Жардамды талкуулоо Категория Категорияны талкуулоо Макала долбоору Макала долбоорун талкуулоо TimedText TimedText talk Модуль Модулду талкуулоо 0 39129 515304 508111 2025-06-23T19:57:16Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515304 wikitext text/x-wiki {{Маданият ишмери | Ысымы = ‪Аугусто‬ ‪Де Лука‬ | Рамий ысымы = {{lang-it|Augusto De Luca}} | Сүрөт = Augusto De Luca.jpg | Туурасы = 250px | Сүрөттүн аталышы = ''Augusto De Luca'' | Туулгандагы ысымы = | Туулган жылы = 1.07.1955 | Туулган жери = Неаполь, [[Файл:Flag of Italy.svg|20px]] [[Италия]] | Каза болгон жылы = | Каза болгон жери = | Ишмердүүлүгү = | Жарандыгы = | Активдүүлүк жылдары= | Кайман аты = | Амплуа = | Театр = | Ролдору = | Спектаклдери = | Сыйлыктары = | Сайты = | imdb_id = }} '''‪Де Лука, Аугусто‬''' (итал. Augusto De Luca; 1 [[Июль|июль]] 1955 Неаполь, [[Италия]]) — италиялык фотограф.<ref>http://www.ziguline.com/augusto-de-luca-il-fotografo/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160729120244/http://www.ziguline.com/augusto-de-luca-il-fotografo/ |date=2016-07-29 }} - ''Ziguline art magazine''</ref><ref>http://effeproject.blogspot.it/2011/07/augusto-de-luca-la-leggenda-del.html - ''Effeproject''</ref> == Колдонулган адабияттар == * (1986) ''Napoli Mia''.(Centro Il Diaframma / Canon Edizioni Editphoto Srl) * (1987) ''[[:it:Napoli donna|Napoli Donna]]''.(Centro Il Diaframma / Canon Edizioni Editphoto Srl) * (1995) ''[[:it:Trentuno napoletani di fine secolo|Trentuno napoletani di fine secolo]]''. Electa, Naples, ISBN 88-435-5206-6 * (1996) ''[[:it:Roma nostra|Roma Nostra]]''. Gangemi Editore, Rome, ISBN 978-88-7448-705-9 <ref>http://archiviostorico.corriere.it/1997/luglio/06/talento_Luca_svela_inedita_Roma_co_0_9707062749.shtml - ''Corriere della sera''</ref> * (1997) ''[[:it:Napoli grande signora|Napoli grande signora]]''. Gangemi Editore, Rome, ISBN 978-88-7448-775-2 * (1998) ''[[:it:Il Palazzo di Giustizia di Roma|Il Palazzo di giustizia di Roma]]''. Gangemi Editore, Rome, ISBN 978-88-492-0231-1 * (1998) ''[[:it:Firenze frammenti d'anima|Firenze frammenti d'anima]]''. Gangemi Editore, Rome, ISBN 978-88-7448-842-1 * (1999) ''[[:it:Bologna in particolare|Bologna in particolare]]''. Gangemi Editore, Rome, ISBN 978-88-7448-980-0 * (2000) ''[[:it:Milano senza tempo|Milano senza tempo]]''. Gangemi Editore, Rome, ISBN 978-88-492-0093-5 * (2001) ''[[:it:Torino in controluce|Torino in controluce]]''. Gangemi Editore, Rome, ISBN 978-88-492-0211-3 * (2002) ''[[:it:Tra Milano e Bologna appunti di viaggio|Tra Milano e Bologna appunti di viaggio]]''. Gangemi Editore, Rome, ISBN 978-88-7448-980-0 * (1992) ''Swatch Collectors Book 1''. Editore M. Item&nbsp;— Switzerland, ISBN 88-86079-01-X * (1992) ''Swatch Collectors Book 2''. Editore M. Item&nbsp;— Switzerland, ISBN 88-86079-00-1 == Галерея == <center><gallery perrow="5" widths="160" heights="160"> Image:Carla Fracci 1991 - Augusto De Luca photographer.jpg|''Carla Fracci'' Image:‪Renato Carosone - fotografia di Augusto De Luca.jpg‬|''Renato Carosone'' Image:‪Lina Wertmuller - foto di Augusto De Luca.jpg‬|''Lina Wertmuller'' Image:‪Renzo Arbore - ritratto fotografico di Augusto De Luca.jpg‬|''Renzo Arbore'' Image:Rick Wakeman - photo Augusto De Luca.jpg|''Rick Wakeman'' (Yes) </gallery></center> <center><gallery perrow="7" widths="160" heights="160"> Image:LA3 Roma di Augusto De Luca.jpg|''‪Рим‬'' Image:LA2 Roma di Augusto De Luca.jpg|''‪Рим‬'' Image:LA5 Bologna di Augusto De Luca.jpg|''Болонья'' Image:LA6 Firenze di Augusto De Luca.jpg|''[[‪Флоренция‬]]'' Image:LB3 Firenze di Augusto De Luca.jpg|''[[‪Флоренция‬]]'' Image:LB1 Firenze di Augusto De Luca.jpg|''[[‪Флоренция‬]]'' </gallery></center> == Шилтемелер == * http://www.hasselblad.com/hoc/photographers/italian-photography.aspx {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140326085604/http://www.hasselblad.com/hoc/photographers/italian-photography.aspx |date=2014-03-26 }} ''Hasselblad'' * http://www.artelabonline.com/articoli/view_article.php?id=5196 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120425105044/http://www.artelabonline.com/articoli/view_article.php?id=5196 |date=2012-04-25 }} ''Artelab'' * http://www.fotoup.net/000Intervista/2789/augusto-de-luca {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111022071011/http://www.fotoup.net/000Intervista/2789/augusto-de-luca |date=2011-10-22 }} ''Witness Journal'' * http://www.polaroidartitaly.it/elgg/pg/profile/AUGUSTODELUCA {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120126101855/http://www.polaroidartitaly.it/elgg/pg/profile/AUGUSTODELUCA |date=2012-01-26 }} ''Polaroid Art Italy'' * http://www.edueda.net/index.php?title=De_Luca_Augusto ''Edueda'' ---- * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Augusto_De_Luca?uselang=it ''Commons''] == Тиркемелер == {{Булактар}} [[Категория:Актерлор]] [[Категория:Инсандар]] jd74ux59d4r062ivavzly2oq1twpmdx 0 39751 515295 513658 2025-06-23T15:02:14Z Artelow 2286 515295 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]])}} {{Мамлекет |Этап1 = |Дата1 = |Этап2 = |Дата2 = |Этап3 = |Дата3 = |Этап4 = |Дата4 = |Этап5 = |Дата5 = |Макамы = |Негизделген = |Макамы = |Кыргызча аталышы = Руанда Республикасы |Расмий аталышы = {{lang-rw|Repubulika y'u Rwanda}}<br>{{lang-en|Republic of Rwanda}}<br>{{lang-fr|République du Rwanda}}<br>{{lang-sw|Jamhuri ya Rwanda}} |Мамлекеттик дини = [[динден тышкары мамлекет]] |Герб = Coat of arms of Rwanda.svg |Желек = Flag of Rwanda.svg |Гимн аталышы = Rwanda Nziza |Аудио = Hymne National du Rwanda.ogg |Урааны = |Башкаруу формасы = президенттик башкаруу системасы |Картада = Location Rwanda AU Africa.svg | lat_dir = S | lat_deg = 1 | lat_min = 59 | lat_sec = 0 | lon_dir = E | lon_deg = 29 | lon_min = 53 | lon_sec = 0 | region = RW | CoordScale = 1000000 |Тили = [[руанда тили]] [[англис тили]], [[француз тили]], [[суахили тили]] |Эгемендүүлүк күнү = [[1-июль]] [[1962-жыл]] |Эгемендүүлүгүн алды = [[Бельгия|Бельгиядан]] |Борбор шаары = [[Кигали]] |Ири шаарлар = Кигали, Рубаву (Гисеньи), Мусанзе, Хуе (Бутаре), Муханга |Башчыларынын милдеттери = Президент<br>Премьер-министр |Башчылары = Поль Кагаме<br>Эдуар Нгиренте |Аянты = 26 338 |Суу пайызы = 5,3 |Аянты боюнча орду = 148-орун |Калкы = 14 256 567 |Калкы боюнча орду = 77-орун |Калкты каттоо жылы = 2024 |Калктын жыштыгы = 517,2 |Калкынын жыштыгы боюнча орду = |ИДӨ (САМ) = 42,346 млрд |ИДӨ (САМ) эсептөө жылы = 2023 |ИДӨ (САМ) боюнча орду = 139-орун |ИДӨ (САМ) ар бир жанга = 3136 |ИДӨ (номинал) = 13,927 млрд |ИДӨ (номинал) эсептөө жылы = 2023 |ИДӨ (номинал) боюнча орду = 129-орун |ИДӨ (номинал) ар бир жанга = 1031 |Акча бирдиги = [[руанда франкы]] (RWF, коду 646) |АДӨИ = {{Өсүү}} 0,578 |АДӨИ деңгээли = <span style="color:#fc0;">'''орточо'''</span> |АДӨИ эсептөө жылы = 2023 |АДӨИ боюнча орду = 159-орун |Учак компаниясы = |ЭОК = RWA |ISO = RW |Этнохороним = |Домени = [[.rw]] |Телефон коду = 250 |Убакыт аралыгы = [[UTC+02:00|+02:00]] |Штрих коду = |Түшүнүктөр = <div class="center">[[commons:Rwanda|'''Викиказынадагы медиафайлдар''']]</div> }} '''Руанда''' ({{lang-rw|Rwanda}}, {{lang-en|Rwanda}}, {{lang-fr|Rwanda}}, {{lang-sw|Rwanda}}), расмий аталышы '''Руанда Республикасы''' ({{lang-rw|Repubulika y'u Rwanda}}, {{lang-en|Republic of Rwanda}}, {{lang-fr|République du Rwanda}}, {{lang-sw|Jamhuri ya Rwanda}}) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, чыгышынан Танзания, түштүгүнөн Бурунди, батышынан Конго Демократиялык Республикасы менен чектешет. Аянты – 26 338 км². Калкы – 13 623 302 адам (2024)<ref>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/rwanda/#people-and-society The World Factbook. Rwanda. People and Society]</ref>. Борбору – Кигали шаары (провинция макамына ээ). Административдик-аймактык жактан 30 райондон турган 5 провинцияга бөлүнөт. Акча бирдиги – руанда франкы. [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] (1962), [[Эл аралык валюта фонду|Эл аралык валюта фондунун]] (1963), [[Бүткүл Дүйнөлүк Соода Уюму|Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун]] (1996), [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКОнун]] (1962), [[Африка Биримдиги Уюму|Африка биримдиги уюмунун]] (1963) ж. б. уюмдардын мүчөсү. ==Тарыхы== Руанданын жергиликтүү калкы – пигмейлер (тва) аңчылык жана жыйноочулук менен кесиптенишкен. Орто кылымдарда Руанда аймагына түштүктөн банту тилинде сүйлөгөн уруулар (хуту) келип, пигмейлерди каратып, жерлерин ээлеп, жергиликтүү калкты чытырман токойлорго сүргөн. 16-кылымда түндүктөн келе баштаган. нилот уруулары (тутси) хутуларга жана пигмейлерге үстөмдүк кылган. 19-кылымда Руанда аймагында жергиликтүү уруулардан борбордошкон королдук мамлекет түзүлгөн. 1890-ж. Руанда аймагы Германия протекторатына өткөн. Биринчи дүйнөлүк согуш мезгилинде (1914–18) бельгиялык аскерлер басып алган (1916). 1918-ж. Улуттар лигасынын чечими боюнча Руанда Бельгиянын протектораты, согуштан кийин Бурунди менен бириктирилип, Бельгиянын Руанда-Урунди мандаттык, 1946-ж. опекалык аймагына айланган. 1950-жылдары улуттук-боштондук кыймылдар күч алган. 1960-ж. Руандада монархия кулап, 1961-ж. 28-январда Руанда республикасы түзүлгөн. 1962-ж. 1-июлда Руанданын көз карандысыздыгы жарыяланган. 2000-ж. апрелде өлкөдө алгачкы жолу президенттик шайлоо өткөрүлүп, президенттикке Поль Кагаме шайланган. 2010-ж. сентябрда экинчи жолку президенттик шайлоодо жеңишке ээ болуп, 7 жылдык мөөнөткө калтырылды. ==Географиясы== Өлкөнүн аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1500–2000 м) ээлейт. Четки түндүк-чыгышында жанар тоолуу Вурунга тоосу жатат. Эң бийик жери Карисимби чокусу (бийиктиги 4510 м). Климаты субэкватордук. Айлык орточо температурасы 19–21°С. Жылдык жаан-чачыны 1000–1500 мм. Кургакчылык болбойт. Башкы дарыясы – Кагера (Нилдин башаты). Көлү – Киву (кеме жүрөт). Саванна, Вирунга тоосунда дайыма жашыл, нымдуу токой өсөт. Кагера, Вирунга улуттук парктары уюштурулган. == Саясий түзүлүшү == Руанда – унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 5-майда кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – эки палаталуу (Сенат, Депутаттар палатасы) парламент. Руандада көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары – Руанда патриоттук фронту, Социал-демократиялык партия, Либералдык партия ж. б. ==Калкы== Элинин негизин руандалар түзөт. Расмий тилдери – киньяруанда (руанда), француз, англис тилдери. Дини – католицизм, ошондой эле протестанттар да бар. Калгандары салт болуп калган жергиликтүү динди тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники – 38 жаш, аялдардыкы – 40. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000 кишиге 48,5), өлүм-житим орточо (1000ге 21,8), балдардын өлүмү өтө жогору (1000ге 138,1). Шаар калкы 18% . Ири шаарлары: Кигали, By-Tape, Рухенгери. == Экономикасы == Руанда – дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн бири. Ички дүң продукциясынын (ИДП) көлөмү 10,13 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 900 доллардан туура келет. Андагы айыл-чарбасынын үлүшү (% менен) 42,6, тейлөө чөйрөсүнүкү 35,2, өнөр-жайдыкы 22,2. Экономикасынын негизин айыл-чарба түзөт (анда эмгекке жарамдуу калктын ⁹/₁₀у эмгектенет). Кофе, чай өстүрүлүп, пахта, тамеки жана пиретрум (татымал) айдалат. Жайыт мал чарбачылыгы өнүккөн. Азыраак түстүү металл казылып алынат. 2007-ж. 120 млн кВт-с электр энергиясы өндүрүлгөн. Айыл-чарба азыктары кайрадан иштетилет. Автомобиль жолунун узундугу 14 миң км (анын 20% и гана асфальтталган). Киву дарыясында кеме жүрөт. Сыртка кофе, чай, малдын териси жана калай чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Кения, Уганда, Бельгия, Кытай, Германия. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117 -9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == {{Африка өлкөлөрү}} [[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]] [[Категория:Руанда]] 4pa8xb4x0myn47japh2iu1hdisa6gj1 0 49304 515294 197026 2025-06-23T15:01:26Z Artelow 2286 «[[Африка Биримдиги Уюму]]» барагына багытталды 515294 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Африка Биримдиги Уюму]] lt62zqnab42b3vw3kva8vdfh8gljivt 0 49469 515303 474236 2025-06-23T19:27:18Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515303 wikitext text/x-wiki {{Инсан|сүрөт=Roza Aknazarova, 7 July 2015 (cropped).jpg|ысымы=Акназарова Роза Корчубековна|сүрөттөлүшү=|атасы=[[Акназаров Корчубек]] Акназарович|ишмердүүлүгү=[[Саясатчы]], [[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши]]инин 5-чакырылшынын депутаты|туулган күнү=06.12.1955|жубайы=Таштанбек Мамырбеков|балдары=Семетей Таштанбеков|сыйлыктары=|жарандыгы=[[Кыргыз ССР]], [[Кыргызстан]]|наамдары=[[Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген экономисти]]|Илимий даражасы=Экономика илимдеринин доктору|Илимий наамы=Профессор}} '''Роза Корчубековна Акназарова''' (06-декабрь 1955-жыл туулган, [[Жалал-Абад облусу]], [[Чаткал району]], [[Жаңы-Базар, Чаткал району|Жаңы базар]] айылы) - Кыргыз Республикасынын [[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кеңеш]]инин 5-чакырылышынын депутаты. 2001-2005-жылдары [[Кыргыз Республикасы]]нын Эмгек жана социалдык коргоо министрлигин жетектеген. Экономика илимдеринин доктору. Профессор. [[Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген экономисти|Кыргыз Республикасына эмгек сиңирген экономист.]] 1955-жылы 6-декабрда Жалал-Абад облусунун Чаткал районундагы Жаңы-Базар айылында туулган. Атасы – [[Корчубек Акназаров]] партиялык кызматкер, Социалисттик Эмгектин Баатыры болгон. 2000-жылы июнь айында [[Акназаров Корчубек атындагы орто мектеби|Нарын облусунун Кочкор районундагы Чолпон айылындагы орто мектеп]]ке анын ысымы ыйгарылган. == Балалыгы == Акназарова Роза сегиз балалуу партиялык кызматкердин үй бүлөсүндө туулган. Атасы [[Корчубек Акназаров|Акназаров Корчубектин]] жетекчилик жумушуна байланыштуу [[Ак-Талаа району|Ак-Таала району]]нда биринчи класска барып, [[Жумгал, Жумгал району|Жумгал]]да окуп, орто мектепти [[Кочкор району]]нан бүтүргөн. Бала кезинде спорт менен машыгып, музыкага кызыгуусу артып, фортепиано классына катышып жургөн. Бийлегенге кызыгып, [[Ленинград]]дан келген адистердин кароосунан өтүп, балерина окуусуна тандалып алынган. Бирок, апасы ага макул болбой койгон. == Билими == Роза Акназарова 1978-жылы СССРдин 50 жылдыгы атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин экономика факультетин “экономист” адистиги боюнча аяктаган. Ал жакта [[Карл Маркс]] атындагы стипендия менен окуган.1981-1985-жылдары [[Москва]]дагы бүткүл союздук айыл чарба экономикасы илим-изилдөө институтунун аспирантура бөлүмүндө (Москва шаары) окуган. '''Эл аралык алакада билимин өркүндөтүп келген өлкөлөр''' 1992-ж. – Макроэкономика боюнча тажрыйба алмашуу. [[Вена]] ш., [[Австрия]]. 1993-ж. – Макроэкономика жана финансы саясаты боюнча курс. [[Вена]] ш., [[Австрия]]. 1994-ж. – [[Жапония|Япония]]нын банкынан тажрыйба алмашуу. [[Токио]] ш. - Бухгалтердин эсептин жаны планын киргизуу боюнча курс. [[Вена]] ш. [[Австрия|Австрия.]] - Бухгалтердин эсеп боюнча семинар. [[Алмата|Алма-Ата]] ш., [[Казакстан]]. 1995-ж – Банктарды кайра түзүү боюнча курс. [[Париж]] ш., [[Франция]]. 1997-ж. –Банк иштери боюнча форум. [[Лондон]] ш. [[Англия]]. 1999-ж. – Эл аралык конференция, АОБ – «Пенсиялык фонддорду өнуктуруунун тажрыйбасы». [[Манила]] ш. [[Филиппин]]. - Эл аралык конференция, МАСО, [[Люксембург|Люксембург.]] - Эл аралык конференция [[БУУнун Өнүктүрүү программасы|ПРООН]] тендердик тенчилик боюнча, [[Бангкок]] ш., [[Тайланд|Таиланд]]. == Эмгек жолу == Эмгек жолун 1978-жылы Фрунзе политехникалык институтунун саясий экономика кафедрасында ассистент болуп иштөөдөн баштаган. Андан соң Кыргыз айыл чарба экономикасы жана уюштуруу илим-изилдөө институтунда улук илимий кызматкер, андан соң сектор башчысы болгон. 1992-1996-жылдары [[Кыргыз Республикасынын Улуттук Банкы|Улуттук банк]]тын чарбалык иштерди талдоо жана уюштуруу бөлүмүн жетектеген. 1996-жылы Улуттук банкка караштуу Банктарды кайра уюштуруу жана карызды реструктуризациялоо боюнча агенттиктин (ДЕБРА) директору болгон. 1999-жылдан 2000-жылга чейин КР Социалдык фондунун төрайымы болгон. 2000-жылы Роза Акназарова [[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кеңеш]]ке депутат болуп шайланып, Мыйзам чыгаруу жыйынынын комитетинин төрайымы болгон. 2001-2005-жылдары Роза Акназарова КР Эмгек жана социалдык коргоо министрлигин жетектеген. Ал ошондой эле Бишкек шаардык кеңешинин депутаты, Биринчи май районунун аймактык депутаттык тобунун төрайымы да болгон. «Эл ынтымагы» социал-демократиялык партиянын төрайымы. [https://centrasia.org/person2.php?st=1022766214&#x20;АКНАЗАРОВА&#x20;Роза&#x20;Корчубековна 2010-жылы "Республика" саясий партиясынын курамына кирген.] 2010-2015-жылдары [[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кеңеш]]тин 5-чакырылышынын депутаты болуп шайланган, Илим жана билим берүү комитетинин төрагасынын орун басары болгон. Ошондой эле [[Европадагы Коопсуздук жана Кызматташтык Уюму (ЕККУ)|ЕККУ]]нун Парламенттик ассамблеясынын Экономикалык комитетинин төрайымы жана Бюро мүчөсү болгон. 2015-жылы [https://www.oscepa.org/ru/novosti-i-multimedia/press-relizy/press-2015/kyrgyzstan-press-release Акназарова “Пекин+20 контекстинде гендердик теңчиликке жетишүүдө парламенттин ролу” темасынын алдында өткөн конференциянын демилгечиси жана координатору болгон]. 2015-2018-жылдары Акназарова “Финанскредитбанк” коммерциялык банкынын директорлор кеңешинин мүчөсү болгон. 2019-жылы Кыргыз Республикасынын Депозиттерди коргоо агенттигинин директорлор кеңешинин төрайымы жана Кыргызстан элдеринин ассамблеясынын кеңешинин мүчөсү болгон. Роза Акназарова КР Жогорку аттестациялык комиссиясынын эксперттик кеңешинин мүчөсү. Ошондой эле Бизнес жана социалдык өнүгүү академиясынын профессору. 7 монографиянын, 5 окуу китебинин, 60тан ашык илимий басылмалардын автору. 5 илимдин кандидатын даярдаган. Анын илимий иштери агрардык-экономикалык илимдин теориялык жана методологиялык көйгөйлөрүн иштеп чыгуу, атап айтканда, каржылоонун макро жана микроэкономикалык өңүттөрү, агрардык секторду, эмгек мамилелерин, социалдык өнөктөштүктү жана социалдык мобилизациялоону, эмгек рыногун, жумушсуздукту, дыйкан чарбаларынын кооперациясын реформалоо менен байланышкан. [[Кыргыз Республикасы]]нын 2-рангдагы Мамлекеттик кеңешчиси. 2021 жылдык [[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кенеш]]ке шайлоодо [https://shailoo.gov.kg/kg/npacik/Resheniya_CIK_KRKR_BShKnyn_chechimderi/_58_O_regist-2066/ «Азаттык» саясий партиясы]нын катарында депутаттыка талапкерлигин койгон. Кыргыз, орус, англис тилдеринде эркин сүйлөйт[https://centrasia.org/person2.php?st=1022766214 .] == Жеке жашоосу == '''Үй-бүлөсү''' Үй-бүлөлүү, эки баласы бар. [https://www.deposit.kg/2020/10/27/%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82-%D0%B4%D0%B8%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE-%D0%B8-%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5/ Жолдошу - Таштанбек] [https://today.kg/news/361690/ Мамырбеков, экономист.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220210121943/https://today.kg/news/361690/ |date=2022-02-10 }} Уулу - Семетей Таштанбеков. Атасы – [[Корчубек Акназаров|Акназаров Корчубек Акназарович]]. [[Социалисттик Эмгектин Баатыры|Социалисттик Эмгектин Баатыры.]] Эжеси - Акназарова Калима Корчубековна, [[Кыргыз Республикасы]]нын [[Жогорку сот|Жогорку соту]]нун төрайымынын экс-орун басары. Эжеси - Акназарова Айнаш Корчубековна. Сиңдиси - [[Акназарова Жылдыз Корчубековна|Акназарова Жылдыз Корчубековна.]] Сиңдиси - Акназарова Кундуз Корчубековна. Агасы - Акназаров Алмаз Корчубекович. '''Хоббилери''' Роза Акназарова бош убактысында тил үйрөнүп, [[теннис]] ойноп, спорттун [[Айкидо|ай-кидо]] түрү менен машыгып, сууда сүзүп, [[Велосипед спорттун түрү|велосипед]] тээп, эртең менен чуркайт. == Эмгектери == * Рынок жана экономикалык саясат. Б., 1998; * Социально-экономические проблемы аграрной реформы. Б., 1999; * Формирование и эффективное развитие финансовой системы аграрного сектора Кыргызстана. Б., 2002; * Экономическая эффективность аграрного сектора в условиях формирования рыночной финансовой системы. Б., 2004. ==Колдонулган адабияттар== * “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1 * Эмгеги өрнөк Роза / Түз.: Ш. Калыков. - Б.: Турар, 2015. - 167 б. : ил.; 21 см. - ISBN 978-9967-15-493-3: Б.ж. * Такалуу аттын изи бар, Таластан келген киши бар... Арноо ырлары, автор тарткан бейне сүрөттөрү менен/ Түз.: К. Абдышев - Бишкек.: “ШАМ”, 2000. - 51 бет. - ISBN 9967-20-151-7 * Максүтов Бактыбек. Бабалардын баяны. Эл Баатырлары. Жетекчилерге 21 суроо. Б.: “Бийиктик”, 2005. - 155 бет. ISBN 9964-13-122-5 == Шилтемелер == * [https://centrasia.org/person2.php?st=1022766214&#x20;АКНАЗАРОВА&#x20;Роза&#x20;Корчубековна АКНАЗАРОВА Роза Корчубековна] ЦентрАзия. Кайрылуу датасы: 10.02.2022 * [https://ru.sputnik.kg/20211030/partiya-azattyk-spisok-kandidatov-1054415956.html Партия "Азаттык" — список кандидатов на выборах в Жогорку Кенеш 2021] Sputnik Kyrgyzstan. (30.10.2021). Кайрылуу датасы: 10.02.2022 * [https://www.azattyk.org/a/1258720.html Роза Акназарова: Жакырчылыктан чыгып, бай мамлекет боло алабыз.] Азаттык үналгысы. www.azattyk.org. (7-декабрь, 2006). Кайрылуу датасы: 10.02.2022 * [https://today.kg/news/361690/ Скончался экономист Таштанбек Мамырбеков] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220210121943/https://today.kg/news/361690/ |date=2022-02-10 }} today.kg. (26.10.2020). Кайрылуу датасы: 10.02.2022 * [https://www.deposit.kg/2020/10/27/%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82-%D0%B4%D0%B8%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE-%D0%B8-%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5/ Совет директоров, руководство и коллектив Агентства по защите депозитов Кыргызской Республики выражает свои глубокие соболезнования председателю Совета директоров Акназаровой Розе Корчубековне] Кыргыз Республикасынын депозиттерди коргоо боюнча агенттиги. deposit.kg. (27.10.2020). Кайрылуу датасы: 10.02.2022 * [https://www.oscepa.org/ru/novosti-i-multimedia/press-relizy/press-2015/kyrgyzstan-press-release On gender equality, time to harness the power of parliaments, say OSCE PA members in Kyrgyzstan] OSCE PA. (16.05.2015). Кайрылуу датасы: 10.02.2022. [[Категория:Инсандар]] [[Категория:Жалал-Абад облусу]] [[Категория:Кыргызстан]] [[Категория:Кыргызстандын айымдары]] [[Категория:Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин V чакырылышынын депутаттары]] [[Категория:Мамлекеттик ишмерлер]] hazmp2ctrv8dweq3xy0vrtrna5rmzm2 0 51820 515306 484767 2025-06-23T20:24:13Z Spokiyny 43614 515306 wikitext text/x-wiki '''Бурятия''', Бурят Республикасы ({{lang-ru|Бурятия}}) – [[Орусия|Орусия Федерациясынын]] курамында. Чыгыш [[Сибирь|Сибирдин]] түштүгүндө (Сибирь Федерация округу), [[Байкал]] көлүнүн чыгышында жайгашкан. {|class="infobox" |- !<font size=+2>Бурят Республикасы</font> |- |align=center| [[File:Flag of Buryatia.svg | thumb | 220x124px | right]] <br /> |align=center| [[File:Coat of Arms of Buryatia.svg | thumb | 220x124px | right]] |} == Негизги маалымат == Аянты 351,3 миң км². Калкы 970 миң (2025). Администрациялык-аймактык жактан 21 районго бөлүнөт. 6 шаары, 21 шаарчасы бар. Борбору Улан-Удэ шаары. [[File:Buryat in Russia.svg | thumb | 220x124px | right]] ==Мамлекеттик түзүлүшү== [[Файл:Usnea in Baikal reservate.jpg|thumb|[[Байкал коругу]].]] Бурятия тоолуу өлкө. Аймагынын басымдуу бөлүгүн Забайкалъе, ошондой эле Чыгыш Сибирдин түштүк бөлүгү ээлейт. Рельефине жараша 4кө бөлүнөт: орто бийиктиктеги Селенга тоосу (бийиктиги. 1200–1700 м), Чыгыш Саян (эң бийик жери Муңку-Сардык, 3491 м), Байкал тоолуу облусу (бийиктиги. 2000–2500 мге жеткен Хамар-Дабан, Улан-Бургасы, Бургуза, Байкал тоолору), Витим Бөксө тоосу (1000–1200 м). Климаты кескин континенттик. Кышы узак, суук, кар аз жаайт. Табигый шарты калктын жашоосуна анча жагымдуу эмес. Январдын орточо температурасы –18...22°С, июлдуку 10–14°С. Жылдык жаан-чачыны 400–500 мм. Ири дарыялары: Селенга, Баргуза, Жогорку Ангара, Витим (Ленанын куймасы), Иркутск. [[Байкал көлү|Байкал көлүнө]] куюшат. Негизинен күл топурак басымдуу. Талаа жана токойлуу талааларында күрөң, кызгылт топурак өөрчүгөн. Аймагынын ⁴/₅үн токой каптап жатат. Забайкалье, Тункин улуттук парктары, Баргуза, Байкал, Жерге коруктары бар. ==Калкы== Калкынын негизин орустар –67,8%, буряттар – 27,8%и түзөт. Украин, башкир,татар жана башка улут өкүлдөрү да жашайт. Шаар калкы – 57%. Ири шаарлары – Улан-Удэ, Кяхта, Гусиноозерск, Закаменск. ==Тарыхы == [[Файл:Flag of Buryatia.svg|thumb]] Бурятиянын аймагында адамдар байыркы таш доорунан эле жашагандыгы белгилүү. Биздин замандын 3-кылымынан 11-кылымына чейин Бурятияны байыркы хунн, уйгур, эвенк көчмөн уруулары мекендеген. 13-кылымдын башында Байкал аймагында моңгол тилдүү буряттар, эвенкилер жашаган. Алар негизинен мал чарбасы, аңчылык менен кесиптенишкен. Болжол менен 17-кылымдын аягында бурят элинин калыптануусу аяктаган. 17-кылымдын башында Бурятиянын аймагына алгачкы казак-орус отряддары келген жана алар өзүлөрүнүн таяныч пункттары острогдорду кура башташкан. Алардын айланасында Россиянын борбордук райондорунан келген орус дыйкандары, өнөр жайчылар отурукташа баштаган. 17-кылымдын ортосунда Бурятия Россиянын курамына толук кирген. Улуттук, крепостнойлук эзүүнүн күчөшү 1658-, 1696-ж. көтөрүлүштөрдүн келип чыгышын шарттаган. «Бөтөн элдерди башкаруу уставына» (1822) талаа думалары негизделип, алардын башында жергиликтүү администрация башчылары тайшалар турган. 18–19-кылымда шаманизм менен катар эле православие жана буддизм (ламаизм) диндери тарала баштайт. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында Бурятияда администрациялык-аймактык реформа жүргүзүлгөн. Колониялык фонддун эсебине иркут буряттарынын жеринин 53%ин, Байкал боюндагылардын 36%ин тартып алышкан. Жергиликтүү элдердин нааразычылыгынын күчөшүн токтотуу үчүн 1904-ж. аймакка согуштук абал киргизилген. 1914–18-ж. миңдеген буряттар согушка чакырылып, тылдык эмгектерге тартылган. 1918–19-ж. япондук жана америкалык интервенттер басып алган. 1921-ж. 27-апрелде жана 1922-ж. 9-январда Бурят-Моңгол жана Моңгол-Бурят Автономиялык областтары түзүлгөн. Алар 1923-ж. 30-майда Бурят-Моңгол Автономиялык облусуна биригишип, РСФСРдин курамына киришкен. 1958-ж. Бурят Автономиялык Советтик Социалисттик Республикасы болуп түзүлгөн. 1990-жылдан суверендүүлүгү жөнүндө декларация кабыл алынып, 1992-жылдан Бурятия. ==Өнөр жайы== Улуу Сибирь магистралынын курулушу (Транссибирь магистралы; 1891–1916) Бурятияда өнөр жайынын өсүшүнө чоң таасирин тийгизген. Өнөр жайынын башкы тармактары: тоо кен казуу, машина куруу (авиация, локомотив жана вагон ремонттоо, электр машиналарын куруу заводдору жана башка), металл иштетүү, токой, жыгаччылык, целлюлоза-кагаз, курулуш материалдар, жеңил, тамак-аш өнөр жайы. Күрөңкөмүр, графит, вольфрам, молибден (казылып, иштетилет), апатит казылып алынат. Гусиноозерск ГРЭСи иштейт. Бодомал, кой (кылчык жүндүү), чочко асырылып, үй куштары багылат. Дан эгиндери (негизинен буудай) жана тоют өсүмдүктөрү эгилип, картошка, жашылча айдалат. Куну чарбасы, жапайы айбандарды асыроо өнүккөн. Байкал көлүндө, Селенга, Баргуза дарыясында кеме жүрөт. Курорттору: Аршан, Горячинск, Нилова Пустынь жана башка Россия Илимдер академиясынын Сибирь бөлүгүнүн курамында Бурят, 15 жогорку окуу жайы (филиалдары менен илимий борбору), китепканалар, край таануу жана сүрөт музейлери, драма, опера жана балет театрлары иштейт. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055-4 {{Орусия Федерациясынын субъектилери}} [[Категория:Орусия]] i4alhxgfwxtnludc7udwjbir4wp7m55 0 64890 515312 399929 2025-06-24T04:42:54Z Gliwi 15757 ([[c:GR|GR]]) [[File:Langenl-Nied coa.png]] → [[File:DEU Langenleuba-Niederhain COA.svg]] PNG → SVG 515312 wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = муниципалитет |кыргызча аталышы = Лангенлойба-Нидерхайн ( |расмий аталышы = Langenleuba-Niederhain |сурөтү = |баш ийгени = |өлкө = Германия |герб = DEU Langenleuba-Niederhain COA.svg |желек = |гербдин сүрөттөлүшү = |желектин сүрөттөлүшү = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=57 |lat_sec=33 |lon_dir=E |lon_deg=12 |lon_min=35 |lon_sec=45 |CoordAddon = |CoordScale = |чек аранын түрү = |таблицадагы чек ара = |өлкөнүн картасынын өлчөмү = |облус картасынын өлчөмү = |район картасынын өлчөмү = |облус түрү = Германия жерлери{{!}}Жер |облус = Тюрингия |таблицадагы облус = Тюрингия |район түрү = Германиянын райондору{{!}}Район |район = Альтенбург |таблицадагы район = Альтенбург (район){{!}}Альтенбург |коомдун түрү = |коом = |таблицадагы коом = |ички бөлүнүшү = 8 ички район |башчысынын түрү = |башчысы = Юрген Шнайдер |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = 39,65 |бийиктиктин түрү = |ОЖ борборунун бийиктиги = 205 |климаты = |расмий тили = |калкы = 1928 |элди каттоо жылы = 2010 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +1 |DST = бар |телефон коду = 34497 |почта индекси = 4618 |почта индекстери = |автоунаа коду = ABG |идентификатордун түрү = Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду{{!}}Расмий коду |цифралык идентификатор = 16 0 77 023 |Commons түрмөгүндө = Langenleuba-Niederhain |сайты = http://www.wieratal.de/ |сайтынын тили = de }} '''Лангенлойба-Нидерхайн (''' ({{lang-de|Langenleuba-Niederhain}}) — [[Германия|Германия Федеративдик Республикасынын]] [[Тюрингия|Тюрингия жеринде]] жайгашкан [[муниципалитет]]. [[Альтенбург (район)|Альтенбург]] районуна кирет. Калкы - 1928 киши (31-декабрь, 2010-жыл).<ref>{{Cite web |title=Bayerisches Landesamt für Statistik und Datenverarbeitung – Fortschreibung des Bevölkerungsstandes, Quartale (hier viertes Quartal, Stichtag zum Quartalsende) |url=https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&sequenz=tabelleErgebnis&selectionname=12411-009r&sachmerkmal=QUASTI&sachschluessel=SQUART04&startjahr=2010&endjahr=2010 |accessdate=2015-09-18 |archivedate=2021-04-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210428054219/https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&sequenz=tabelleErgebnis&selectionname=12411-009r&sachmerkmal=QUASTI&sachschluessel=SQUART04&startjahr=2010&endjahr=2010 }}</ref> Болжолдуу аянты - 39,65 км². Мамлекет ичинде бекитилген [[Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду|расмий коду]] — ''16 0 77 023''. Муниципалитеттин башчысы — Юрген Шнайдер. Муниципалитет административдик курамы боюнча 8 шаардык районго бөлүнөт. ==Шилтемелер== {{reflist}} ==Тышкы шилтемелер== * [http://www.wieratal.de/ Расмий сайты] {{Тюрингия райондору}} {{Германия:Альтенбург Район:Шаарлар}} {{Thuringia-geo-stub}} [[Категория:Тюрингия шаарлары]] 8cd6ikfx947k243gepy5ak9pwfpvovn 0 77616 515305 498139 2025-06-23T20:10:01Z Kirill Borisenko 3416 515305 wikitext text/x-wiki [[Файл:Two Lincoln Town limousunes in Moscow (front vuew).jpg|thumb|Москвадагы эки [[Lincoln Town]] лимузин]] '''Лимузин''' ([[Француз тили|франц]]. limousine — Ли­музен тарыхый областынын атынан) — кузовунун алдңцкы орду айнек тосмо менен бөлүнгөн азыркы жеңил автомобилдер. Лимузин тибиндеги кузовдор жогорку класстагы автомобилдерге гана орнотулат. == Колдонулган адабияттар == Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол. -656 б. [[Категория:Автомобиль]] 9ck0cj4jdug9fgx8vl1io6cqp8noyd4 515307 515305 2025-06-23T20:50:54Z Mosbatho 29270 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Two Lincoln Town limousunes in Moscow (front vuew).jpg]] → [[File:Two Lincoln Town limousunes in Moscow (front view).jpg]] [[c:COM:FR#FR1|Criterion 1]] (original uploader’s request) · Typo correction. 515307 wikitext text/x-wiki [[Файл:Two Lincoln Town limousunes in Moscow (front view).jpg|thumb|Москвадагы эки [[Lincoln Town]] лимузин]] '''Лимузин''' ([[Француз тили|франц]]. limousine — Ли­музен тарыхый областынын атынан) — кузовунун алдңцкы орду айнек тосмо менен бөлүнгөн азыркы жеңил автомобилдер. Лимузин тибиндеги кузовдор жогорку класстагы автомобилдерге гана орнотулат. == Колдонулган адабияттар == Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол. -656 б. [[Категория:Автомобиль]] kdovbz6h4hi7wjcqtzaeviq9uqesdle 0 79600 515317 514704 2025-06-24T07:53:58Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515317 wikitext text/x-wiki {{Ислам аалымы | ысымы = Чубак ажы Жалилов | туулган_аты = Жалилов Чубак Тажибайевич | сүрөтү = Чубак ажы Жалилов.jpeg | туулган_датасы = 21.1.1975 | туулган_жери = [[Баймундуз, Базар-Коргон району|Бай-Мундуз]] айылы, [[Базар-Коргон району]], [[Жалал-Абад облусу]], [[Кыргыз ССРи]] | каза_болгон_датасы = 11.7.2020 (45 жашында) | каза_болгон_жери = [[Бишкек]], [[Кыргызстан]] | сөөгү коюлган жери = "Дөң-Арык" көрүстөнү, [[Чүй облусу]] | дини = [[Ислам]] | агымы = [[Суннизм|Ахли сүннөт вал жамаат]] | акыйдасы = [[Матуридий|Матуридий]] | мазхабы = [[Ханафий мазхабы|Ханафий]] | устаттары = [[Салих аль-Фаузан]], [[Мухаммад ибн Салих аль-Усеймин]] | адистиги = Фикх, Араб тили, Тафсир, Хадис таануу | кызматы = Кыргызстан Мусулмандарынын Азирети Муфтийи | кызмат_мөөнөтү_башы = 26-июль, 2010 | кызмат_мөөнөтү_аягы = июль, 2012 | мурдагы_жетекчи = [[Руслан ажы Жумагулов]] | кийинки_жетекчи = [[Рахматулла Эгембердиев]] | сыйлыктары = [[Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Ардак грамотасы]] }} '''Чубак ажы Тажибай уулу Жалилов''' (21-январь 1975, Бай-Мундуз, Базар-Коргон району, Жалал-Абад облусу, Кыргыз ССРи — 11-июль 2020, Бишкек, Кыргызстан) — Кыргызстандык диний жана коомдук ишмер, аалым, Кыргызстан Мусулмандарынын Азирети Муфтийи (2010—2012). == Өмүр баяны == === Балалыгы жана билими === Чубак Тажибайевич Жалилов 1975-жылы 21-январда Жалал-Абад облусуна караштуу Базар-Коргон районунун Бай-Мундуз айылында мугалимдердин үй-бүлөсүндө туулган. Атасы Тажибай Жалилов математика, апасы Гүлжамал Сакыева англис тили мугалими болгон. Үй-бүлөдө алты бир туугандын экинчиси болгон<ref name="sputnik_bio">{{cite web |url=https://ru.sputnik.kg/spravka/20171203/1036645176/zhalilov-chubak-azhy-tazhibaevich-biografiya.html |title=Жалилов Чубак ажы Тажибаевич — биография |website=Sputnik.kg |access-date=2018-03-17 |archive-date=2018-05-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180524080812/https://ru.sputnik.kg/spravka/20171203/1036645176/zhalilov-chubak-azhy-tazhibaevich-biografiya.html }}</ref>. Орто мектепти алтын медаль менен аяктаган. 1992-1996-жылдары Бишкектеги Азирети Умар атындагы Кыргызстан Ислам университетинде билим алган. 2000-2002-жылдары Сауд Арабиясындагы "Умм аль-Куро" эл аралык университетинин алдындагы араб тили институтунда, ал эми 2002-2006-жылдары ошол эле университетте фикх боюнча билим алып, жогорку окуу жайларды кызыл диплом менен бүтүргөн. == Эмгек жолу == === Алгачкы карьерасы === Эмгек жолун жогорку окуу жайда окуп жүргөн кезинде эле баштаган. 1995-1998-жылдары Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин Чыгыш таануу факультетинде араб тилинен сабак берген. 2005-2007-жылдары Бүткүл дүйнөлүк ислам лигасынын Орто Азия боюнча эксперти болуп иштеген. 2008-2010-жылдары Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгында (КМДБ) фатва бөлүмүнүн жетекчиси, ошол эле учурда Азирети Умар атындагы Кыргызстан Ислам университетинде мугалим болуп эмгектенген<ref name="sputnik_bio"/>. === Кыргызстан Муфтийи (2010—2012) === 2010-жылдын апрель айындагы [[Кыргызстандагы революция (2010)|революциядан]] кийинки туруксуз мезгилде, муфтияттагы ар кандай топторго кошулбаган «компромисстүү фигура» катары 2010-жылы июль айында Кыргызстан Мусулмандарынын Азирети Муфтийи болуп шайланган. Муфтийлик кызматта турган эки жыл ичинде бир катар маанилүү реформаларды жүргүзгөн: * '''Имамдардын билимин жогорулатуу:''' Имамдардын квалификациясын жогорулатуу боюнча иш-чараларды уюштуруп, алардын курамын жарым-жартылай жаңылаган. * '''Хутбаларды тартипке салуу:''' Мечиттерде айтылуучу жума баяндарына көзөмөлдү күчөтүп, КМДБ тарабынан жактырылган хутбалар «Ак Башак» журналына жарыяланып турган. * '''Ажылыкты уюштуруу:''' Ажылык сапарды уюштуруу укугун буга чейин тейлеп келген Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиядан толугу менен Муфтияттын карамагына өткөргөн. 2011-жылы Муфтият уюштурган алгачкы ажылык сапарды Кыргызстандын Сауд Арабиясындагы элчиси жогорку деңгээлде өттү деп баалаган<ref name="islamsng">{{cite web |url=http://www.islamsng.com/kgz/analytics/5338 |title=Итоги руководства экс-муфтия Кыргызстана Чубак ажы Жалилова |website=islamsng.com |access-date=2018-03-17 |archive-date=2018-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180311111950/http://www.islamsng.com/kgz/analytics/5338 |deadlink=no }}</ref>. 2012-жылы ден соолугуна байланыштуу жана өз дарегине айтылган сындардан улам өз каалоосу менен муфтийлик кызматтан кеткен<ref name="azattyk_obit">{{cite web |url=https://www.azattyk.org/a/religion_chubak-ajy_jalilov_11-7-2020_obit_tch_kyrgyz/30720425.html |title=Таанымал диний аалым Чубак ажы Жалилов дүйнөдөн кайтты |website=Азаттык Υналгысы |date=2020-07-11 |access-date=2024-06-18}}</ref>. === Кийинки ишмердиги === Муфтийликтен кеткенден кийин ал илимий-агартуучулук иштерин жигердүү уланткан. "Чубак ажы Жалилов" атындагы кайрымдуулук фондун негиздеп, коомдук иштерге аралашкан. Ал заманбап технологияларды колдонуп, социалдык тармактарда (YouTube, Instagram) баяндарын, лекцияларын жана суроо-жоопторун тынымсыз жарыялап турган. Анын сабактары, өзгөчө жаштар жана эмгек мигранттары арасында кеңири тарап, Кыргызстандагы эң таанымал диний ишмерлердин бирине айланган<ref name="azattyk_obit"/>. == Коомдук көз караштары жана сын-пикирлер == Чубак ажы Жалилов коомдо кызуу талкуу жараткан бир катар билдирүүлөрү менен да белгилүү. 2017-жылы декабрда ал экинчи жолу үйлөнгөнүн ачык жарыялап, коомчулукта чоң резонанс жараткан. Анткени Кыргызстанда көп аялдуулукка мыйзам тарабынан тыюу салынган. Аялдардын укугун коргоочу активисттер аны жоопко тартууну талап кылышкан<ref name="azattyk_obit"/>. Чубак ажы экинчи жубайына шарият боюнча нике кыйганын билдирген<ref>{{cite web |url=http://www.gezitter.org/society/65998_muftiyat_sdelal_obraschenie_v_svyazi_s_chubakom_ajyi_/ |title=Муфтият сделал обращение в связи с Чубаком ажы |website=Gezitter.org |access-date=2018-03-17 |archive-date=2018-03-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180318004442/http://www.gezitter.org/society/65998_muftiyat_sdelal_obraschenie_v_svyazi_s_chubakom_ajyi_ |deadlink=no |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2018-03-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180318004442/http://www.gezitter.org/society/65998_muftiyat_sdelal_obraschenie_v_svyazi_s_chubakom_ajyi_ }}</ref><ref>{{cite web |url=https://ru.sputnik.kg/society/20171128/1036552990/chubak-azhy-zhalilov-obyavil-o-dvoezhenstve.html |title=Чубак ажы Жалилов объявил о двоеженстве. Что об этом думают кыргызстанцы |website=Sputnik.kg |access-date=2018-03-17}}</ref>. Андан сырткары, кээ бир фатвалары жана көз караштары "радикалдуу" же "чагымчыл" деп сынга алынган учурлар болгон. Мисалы, Жаңы жылды майрамдагандар "каапыр болот" деген сыяктуу билдирүүлөрү коомдо ар кандай пикирлерди жараткан<ref name="azattyk_obit"/>. == Илимий мурасы жана өзгөчөлүктөрү == Чубак ажы Жалилов фикх (шариат укугу), араб тилинин грамматикасы, тафсир (Куранды чечмелөө), хадис терминологиясы жана хадис таануу илимдери боюнча сабак берүүгө жана фатва чыгарууга уруксааты (ижазасы) болгон. Анын өзгөчөлүгү катары 5 тоннага жакын китептен турган жеке китепканасын айтууга болот. Ал бир күндө 500 бетке чейин китеп окуганын, убактысынын көп бөлүгүн китеп окууга жана илимий маселелерди изилдөөгө арнаганын айтчу. == Жеке жашоосу == Үй-бүлөлүү, үч уул, үч кыздын атасы. Эне тилинен сырткары, араб жана орус тилдеринде эркин сүйлөгөн<ref>{{cite web |url=http://knews.kg/2011/08/jalilov-chubak-ajyi/ |title=Жалилов Чубак ажы |website=K-News |access-date=2018-03-17 |archive-date=2018-03-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180313120533/http://knews.kg/2011/08/jalilov-chubak-ajyi/ |deadlink=no }}</ref>. == Өлүмү == 2020-жылы 10-июлда пневмония диагнозу менен оор абалда ооруканага жаткырылган. 11-июлга караган түнү саат 2:50дө дарыгерлердин аракетине карабай каза болгон. Алдын ала маалыматтар боюнча, өлүмүнө эки тараптуу пневмония себеп болгон<ref name="death_sputnik">{{cite web | url=https://m.sputnik.kg/society/20200711/1048976375/chubak-azhy-kaza-boldu.html |title=Белгилүү дин аалымы Чубак ажы дүйнөдөн өттү |website=Sputnik.kg| access-date=2020-07-11}}</ref>. Коронавирус пандемиясына байланыштуу киргизилген чектөөлөрдөн улам, маркумдун сөөгү өзү туулуп-өскөн айылына эмес, Бишкекке жакын жайгашкан Чүй облусунун Аламүдүн районундагы "Дөң-Арык" көрүстөнүнө коюлган<ref name="azattyk_obit"/>. == Сыйлыктары == * Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Ардак грамотасы (29-февраль, 2012-жыл) — ''«2011-жылдагы Ажылык сапарды ийгиликтүү уюштургандыгы үчүн»''<ref>{{cite web |url=https://cbd.minjust.gov.kg/57-9705/edition/527864/ru |title=Распоряжение Правительства Кыргызской Республики от 29 февраля 2012 года № 64-р (О награждении Почётной грамотой Правительства Кыргызской Республики) |access-date=2024-07-13 |archive-date=2024-07-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240713200129/https://cbd.minjust.gov.kg/57-9705/edition/527864/ru |url-status=live }}</ref>. == Колдонулган адабияттар == {{reflist}} == Шилтемелер == * [https://web.archive.org/web/20200721183805/https://ru24.net/other/252778425/ Чубак ажы Жалилов] [[Категория:Кыргызстандын диний ишмерлери]] [[Категория:Кыргызстан муфтийлери]] [[Категория:Умм аль-Куро университетинин бүтүрүүчүлөрү]] [[Категория:КУУнун окутуучулары]] [[Категория:1975-жылы туулгандар]] [[Категория:2020-жылы каза болгондор]] 35nob7i4fhf0xr9ev93if0o6xkygd15 0 83748 515296 253368 2025-06-23T15:02:41Z Artelow 2286 515296 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} '''Африка Биримдиги Уюму''' - Африка континентинде негроид жана негроид болбогон расалар жашашат. Бул расалар көпчүлүк учурларда өз ара кызматташтык алакада болот. Өзгөчө ушул убакка чейин бул континенттин күчтүү [[мамлекет]]тердин колониясы болуп келгендиги баарыбызга маалым. Анткени бул континентте табигый кендердин мол болушу анын колонияга айланышынын бирден бир себеби болгон. II Дүйнөлүк согуштан кийин бул континентте көптөгөн эгемендүү [[мамлекет]]тер пайда болду. Ошентсе да бул [[мамлекет]]тер жаңыдан өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн катарына киргендиктен, бул жерде түрдүү проблемалардын болбой коюшу мүмкүн эмес. Ушундан улам кайсы бир тармак боюнча окшош иштерди жүргүзгөн бул континенттеги [[мамлекет]]тер кандайдыр бир биримдик же шериктештик курууга муктаж болушкан. 1963-жылы бул өлкөлөр Эфиопиянын борбору Аддис-Абебада уюм куруу жөнүндө чечим чыгарышкан. Бул келишимдеги негизги максат Африка өлкөлөрүнүн ортосундагы достук жана биримдикти өнүктүрүү, өзгөчө Африка континентиндеги колониализмдин изин жоготуу болгон. Алгачкы уюштуруучулар 30дан ашык Африка [[мамлекет]]тери болуп, кийинчерээк убакыттын өтүшү менен бул уюмга жаңы [[мамлекет]]тер кошулган. Учурда уюмга 49 [[мамлекет]] мүчө жана ар бир мүчө [[мамлекет]]тин президенти кезек менен 2 жылга уюмдун жетекчиси болуп шайланат. Уюмдун туруктуу катчылыгы Аддис-Абебада жайгашкан. Өлкө башчыларынын ортосунда саммиттер уюштурулат. Өзгөчө Тышкы иштер министрликтеринин ортосунда тез-тез жыйналыштар болуп, мында түрдүү континенталдык жана дүйнөлүк проблемалар каралат. Бул уюмдун болгондугуна карабастан, континентте бир канча коңшу өлкөлөр өз ара келишпөөчүлүккө барышууда. Айрыкча уюмга мүчө [[мамлекет]]тер да өз ара топторго бөлүнүп алышкан. Бул топтордун арасында Монровия тобу, Касабланка тобу сыяктуу топтор белгилүү. Кийинчереек булар чогулуп, жогорудагы уюмду түзүшкөн. ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] t3zbbwv4y1vc2jrvgy5ja91dkm24apg 515297 515296 2025-06-23T15:05:11Z Artelow 2286 515297 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]}} '''Африка Биримдиги Уюму''' - Африка континентинде негроид жана негроид болбогон расалар жашашат. Бул расалар көпчүлүк учурларда өз ара кызматташтык алакада болот. Өзгөчө ушул убакка чейин бул континенттин күчтүү [[мамлекет]]тердин колониясы болуп келгендиги баарыбызга маалым. Анткени бул континентте табигый кендердин мол болушу анын колонияга айланышынын бирден бир себеби болгон. II Дүйнөлүк согуштан кийин бул континентте көптөгөн эгемендүү [[мамлекет]]тер пайда болду. Ошентсе да бул [[мамлекет]]тер жаңыдан өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн катарына киргендиктен, бул жерде түрдүү проблемалардын болбой коюшу мүмкүн эмес. Ушундан улам кайсы бир тармак боюнча окшош иштерди жүргүзгөн бул континенттеги [[мамлекет]]тер кандайдыр бир биримдик же шериктештик курууга муктаж болушкан. 1963-жылы бул өлкөлөр Эфиопиянын борбору Аддис-Абебада уюм куруу жөнүндө чечим чыгарышкан. Бул келишимдеги негизги максат Африка өлкөлөрүнүн ортосундагы достук жана биримдикти өнүктүрүү, өзгөчө Африка континентиндеги колониализмдин изин жоготуу болгон. Алгачкы уюштуруучулар 30дан ашык Африка [[мамлекет]]тери болуп, кийинчерээк убакыттын өтүшү менен бул уюмга жаңы [[мамлекет]]тер кошулган. Учурда уюмга 49 [[мамлекет]] мүчө жана ар бир мүчө [[мамлекет]]тин президенти кезек менен 2 жылга уюмдун жетекчиси болуп шайланат. Уюмдун туруктуу катчылыгы Аддис-Абебада жайгашкан. Өлкө башчыларынын ортосунда саммиттер уюштурулат. Өзгөчө Тышкы иштер министрликтеринин ортосунда тез-тез жыйналыштар болуп, мында түрдүү континенталдык жана дүйнөлүк проблемалар каралат. Бул уюмдун болгондугуна карабастан, континентте бир канча коңшу өлкөлөр өз ара келишпөөчүлүккө барышууда. Айрыкча уюмга мүчө [[мамлекет]]тер да өз ара топторго бөлүнүп алышкан. Бул топтордун арасында Монровия тобу, Касабланка тобу сыяктуу топтор белгилүү. Кийинчереек булар чогулуп, жогорудагы уюмду түзүшкөн. ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] cm2hoeonfeqmq6i0qyt8h4dzycnrz8t 515298 515297 2025-06-23T15:10:10Z Artelow 2286 515298 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка Биримдиги Уюму''' - Африка континентинде негроид жана негроид болбогон расалар жашашат. Бул расалар көпчүлүк учурларда өз ара кызматташтык алакада болот. Өзгөчө ушул убакка чейин бул континенттин күчтүү [[мамлекет]]тердин колониясы болуп келгендиги баарыбызга маалым. Анткени бул континентте табигый кендердин мол болушу анын колонияга айланышынын бирден бир себеби болгон. II Дүйнөлүк согуштан кийин бул континентте көптөгөн эгемендүү [[мамлекет]]тер пайда болду. Ошентсе да бул [[мамлекет]]тер жаңыдан өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн катарына киргендиктен, бул жерде түрдүү проблемалардын болбой коюшу мүмкүн эмес. Ушундан улам кайсы бир тармак боюнча окшош иштерди жүргүзгөн бул континенттеги [[мамлекет]]тер кандайдыр бир биримдик же шериктештик курууга муктаж болушкан. 1963-жылы бул өлкөлөр Эфиопиянын борбору Аддис-Абебада уюм куруу жөнүндө чечим чыгарышкан. Бул келишимдеги негизги максат Африка өлкөлөрүнүн ортосундагы достук жана биримдикти өнүктүрүү, өзгөчө Африка континентиндеги колониализмдин изин жоготуу болгон. Алгачкы уюштуруучулар 30дан ашык Африка [[мамлекет]]тери болуп, кийинчерээк убакыттын өтүшү менен бул уюмга жаңы [[мамлекет]]тер кошулган. Учурда уюмга 49 [[мамлекет]] мүчө жана ар бир мүчө [[мамлекет]]тин президенти кезек менен 2 жылга уюмдун жетекчиси болуп шайланат. Уюмдун туруктуу катчылыгы Аддис-Абебада жайгашкан. Өлкө башчыларынын ортосунда саммиттер уюштурулат. Өзгөчө Тышкы иштер министрликтеринин ортосунда тез-тез жыйналыштар болуп, мында түрдүү континенталдык жана дүйнөлүк проблемалар каралат. Бул уюмдун болгондугуна карабастан, континентте бир канча коңшу өлкөлөр өз ара келишпөөчүлүккө барышууда. Айрыкча уюмга мүчө [[мамлекет]]тер да өз ара топторго бөлүнүп алышкан. Бул топтордун арасында Монровия тобу, Касабланка тобу сыяктуу топтор белгилүү. Кийинчереек булар чогулуп, жогорудагы уюмду түзүшкөн. ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] 8hznkh6subpt4rvc731ytlk6k4zw9gg 515319 515298 2025-06-24T09:01:46Z Artelow 2286 515319 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка Биримдиги Уюму''' - Африка континентинде негроид жана негроид болбогон расалар жашашат. Бул расалар көпчүлүк учурларда өз ара кызматташтык алакада болот. Өзгөчө ушул убакка чейин бул континенттин күчтүү [[мамлекет]]тердин колониясы болуп келгендиги баарыбызга маалым. Анткени бул континентте табигый кендердин мол болушу анын колонияга айланышынын бирден бир себеби болгон. II Дүйнөлүк согуштан кийин бул континентте көптөгөн эгемендүү [[мамлекет]]тер пайда болду. Ошентсе да бул [[мамлекет]]тер жаңыдан өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн катарына киргендиктен, бул жерде түрдүү проблемалардын болбой коюшу мүмкүн эмес. Ушундан улам кайсы бир тармак боюнча окшош иштерди жүргүзгөн бул континенттеги [[мамлекет]]тер кандайдыр бир биримдик же шериктештик курууга муктаж болушкан. 1963-жылы бул өлкөлөр Эфиопиянын борбору Аддис-Абебада уюм куруу жөнүндө чечим чыгарышкан. Бул келишимдеги негизги максат Африка өлкөлөрүнүн ортосундагы достук жана биримдикти өнүктүрүү, өзгөчө Африка континентиндеги колониализмдин изин жоготуу болгон. Алгачкы уюштуруучулар 30дан ашык Африка [[мамлекет]]тери болуп, кийинчерээк убакыттын өтүшү менен бул уюмга жаңы [[мамлекет]]тер кошулган. Учурда уюмга 49 [[мамлекет]] мүчө жана ар бир мүчө [[мамлекет]]тин президенти кезек менен 2 жылга уюмдун жетекчиси болуп шайланат. Уюмдун туруктуу катчылыгы Аддис-Абебада жайгашкан. Өлкө башчыларынын ортосунда саммиттер уюштурулат. Өзгөчө Тышкы иштер министрликтеринин ортосунда тез-тез жыйналыштар болуп, мында түрдүү континенталдык жана дүйнөлүк проблемалар каралат. Бул уюмдун болгондугуна карабастан, континентте бир канча коңшу өлкөлөр өз ара келишпөөчүлүккө барышууда. Айрыкча уюмга мүчө [[мамлекет]]тер да өз ара топторго бөлүнүп алышкан. Бул топтордун арасында Монровия тобу, Касабланка тобу сыяктуу топтор белгилүү. Кийинчереек булар чогулуп, жогорудагы уюмду түзүшкөн. ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] rprt2878yutnex2jf9bh3w4bmwbgfbd 515320 515319 2025-06-24T09:04:16Z Artelow 2286 515320 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка биримдиги уюму''' — Африка өлкөлөрүнүн уюму. Африка мамлекеттеринин биримдигин жана тилектештигин бекемдөө, алардын эгемендүүлүгүн, аймактык бүтүндүгүн жана көз карандысыздыгын коргоо жана эл аралык кызматташтыкты бекемдөө максатында 1963-жылы Африка биримдигинин Хартиясынын негизинде түзүлгөн. ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] foprv4boj0ip334h33vbuu5eum4y7xu 515321 515320 2025-06-24T09:06:09Z Artelow 2286 515321 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка биримдиги уюму''' — Африка өлкөлөрүнүн уюму. Африка мамлекеттеринин биримдигин жана тилектештигин бекемдөө, алардын эгемендүүлүгүн, аймактык бүтүндүгүн жана көз карандысыздыгын коргоо жана эл аралык кызматташтыкты бекемдөө максатында 1963-жылы Африка биримдигинин Хартиясынын негизинде түзүлгөн. 2002-жылы уюм расмий түрдө [[Африка бирлиги]] ({{lang-en|African Union}}, AU) деп кайра аталып, заманбап уюмдун формасын алган. ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] 1d9znt78kbbdmaxz0eu1q5budyczycy 515322 515321 2025-06-24T09:06:57Z Artelow 2286 515322 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка биримдиги уюму''' — Африка өлкөлөрүнүн уюму. Африка мамлекеттеринин биримдигин жана тилектештигин бекемдөө, алардын эгемендүүлүгүн, аймактык бүтүндүгүн жана көз карандысыздыгын коргоо жана эл аралык кызматташтыкты бекемдөө максатында 1963-жылы Африка биримдигинин Хартиясынын негизинде түзүлгөн. 2002-жылы уюм расмий түрдө [[Африка бирлиги]] ({{lang-en|African Union}}, AU) деп кайра аталып, заманбап уюмдун формасын алган. Уюмдун штаб-квартирасы Эфиопиянын борбору Аддис-Абеба шаарында жайгашкан. ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] tan13n9po0qyuv3dhzzvr1ukq2fxqbk 515323 515322 2025-06-24T09:11:53Z Artelow 2286 515323 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка биримдиги уюму''' — Африка өлкөлөрүнүн уюму. Африка мамлекеттеринин биримдигин жана тилектештигин бекемдөө, алардын эгемендүүлүгүн, аймактык бүтүндүгүн жана көз карандысыздыгын коргоо жана эл аралык кызматташтыкты бекемдөө максатында 1963-жылы Африка биримдигинин Хартиясынын негизинде түзүлгөн. 2002-жылы уюм расмий түрдө [[Африка бирлиги]] ({{lang-en|African Union}}, AU) деп кайра аталып, заманбап уюмдун формасын алган. Уюмдун штаб-квартирасы Эфиопиянын борбору Аддис-Абеба шаарында жайгашкан. == Тарыхы == === Максаттары === == Курамы == === Мүчө болуу шарттары === === Толук мүчө мамлекеттер === ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] o14lozr2to6t2ufma9g7x07izoq3haz 515324 515323 2025-06-24T09:15:24Z Artelow 2286 /* Максаттары */ 515324 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка биримдиги уюму''' — Африка өлкөлөрүнүн уюму. Африка мамлекеттеринин биримдигин жана тилектештигин бекемдөө, алардын эгемендүүлүгүн, аймактык бүтүндүгүн жана көз карандысыздыгын коргоо жана эл аралык кызматташтыкты бекемдөө максатында 1963-жылы Африка биримдигинин Хартиясынын негизинде түзүлгөн. 2002-жылы уюм расмий түрдө [[Африка бирлиги]] ({{lang-en|African Union}}, AU) деп кайра аталып, заманбап уюмдун формасын алган. Уюмдун штаб-квартирасы Эфиопиянын борбору Аддис-Абеба шаарында жайгашкан. == Тарыхы == === Максаттары === * Мүчө мамлекеттердин ортосунда саясий жана экономикалык интеграцияны өнүктүрүү. * Колониализм менен неоколониализмди жоюу. * Аймактык чыр-чатактарды, талаш-тартыштарды жана мамлекеттердин ортосундагы пикир келишпестиктерди жөнгө салуу. * Социалдык-экономикалык жана саясий чөйрөлөрдө кызматташуу. * Африканын көз карандысыздыгын жана биримдигин чыңдоо болгон. == Курамы == === Мүчө болуу шарттары === === Толук мүчө мамлекеттер === ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] 4dbrj4kac63eddluhfyoll8ink1vard 515325 515324 2025-06-24T09:56:42Z Artelow 2286 /* Тарыхы */ 515325 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка биримдиги уюму''' — Африка өлкөлөрүнүн уюму. Африка мамлекеттеринин биримдигин жана тилектештигин бекемдөө, алардын эгемендүүлүгүн, аймактык бүтүндүгүн жана көз карандысыздыгын коргоо жана эл аралык кызматташтыкты бекемдөө максатында 1963-жылы Африка биримдигинин Хартиясынын негизинде түзүлгөн. 2002-жылы уюм расмий түрдө [[Африка бирлиги]] ({{lang-en|African Union}}, AU) деп кайра аталып, заманбап уюмдун формасын алган. Уюмдун штаб-квартирасы Эфиопиянын борбору Аддис-Абеба шаарында жайгашкан. == Тарыхы == Уюм 1963-жылы 25-майда Аддис-Абебада (Эфиопия) Африкада жайгашкан 32 мамлекет тарабынан түзүлгөн<ref>[https://web.archive.org/web/20120204035937/http://www.dfa.gov.za/foreign/Multilateral/africa/oau.htm African Union (AU). Organization of African Unity (OAU)]</ref>. Негизги максаты Африка элдерин бириктирүү жана континенттеги көйгөйлөрдү чечүү болгон<ref>[https://web.archive.org/web/20180718234602/https://books.google.co.uk/books?id=eV45DQAAQBAJ&pg=PT672#v=onepage&q&f=false Encyclopedia of African American Society]</ref>. === Максаттары === * Мүчө мамлекеттердин ортосунда саясий жана экономикалык интеграцияны өнүктүрүү. * Колониализм менен неоколониализмди жоюу. * Аймактык чыр-чатактарды, талаш-тартыштарды жана мамлекеттердин ортосундагы пикир келишпестиктерди жөнгө салуу. * Социалдык-экономикалык жана саясий чөйрөлөрдө кызматташуу. * Африканын көз карандысыздыгын жана биримдигин чыңдоо болгон. == Курамы == === Мүчө болуу шарттары === === Толук мүчө мамлекеттер === ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] gtuk5i2q2de9ieetbiovy2ybkudjeg9 515326 515325 2025-06-24T10:24:04Z Artelow 2286 /* Тарыхы */ 515326 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка биримдиги уюму''' — Африка өлкөлөрүнүн уюму. Африка мамлекеттеринин биримдигин жана тилектештигин бекемдөө, алардын эгемендүүлүгүн, аймактык бүтүндүгүн жана көз карандысыздыгын коргоо жана эл аралык кызматташтыкты бекемдөө максатында 1963-жылы Африка биримдигинин Хартиясынын негизинде түзүлгөн. 2002-жылы уюм расмий түрдө [[Африка бирлиги]] ({{lang-en|African Union}}, AU) деп кайра аталып, заманбап уюмдун формасын алган. Уюмдун штаб-квартирасы Эфиопиянын борбору Аддис-Абеба шаарында жайгашкан. == Тарыхы == Уюм 1963-жылы 25-майда Аддис-Абебада (Эфиопия) Африкада жайгашкан 32 мамлекет тарабынан түзүлгөн<ref>[https://web.archive.org/web/20120204035937/http://www.dfa.gov.za/foreign/Multilateral/africa/oau.htm African Union (AU). Organization of African Unity (OAU)]</ref>. Негизги максаты Африка элдерин бириктирүү жана континенттеги көйгөйлөрдү чечүү болгон<ref>[https://web.archive.org/web/20180718234602/https://books.google.co.uk/books?id=eV45DQAAQBAJ&pg=PT672#v=onepage&q&f=false Encyclopedia of African American Society]</ref>. Африка биримдиги уюмунун түзүүнүн негизги демилгечилеринин бири көз карандысыз Гананын биринчи президенти Кваме Нкрума (1960-1966) болгон. Уюм 2022-жылдын 9-июлунда жоюлуп, [[Африка бирлиги]] менен алмаштырылган. === Максаттары === * Мүчө мамлекеттердин ортосунда саясий жана экономикалык интеграцияны өнүктүрүү. * Колониализм менен неоколониализмди жоюу. * Аймактык чыр-чатактарды, талаш-тартыштарды жана мамлекеттердин ортосундагы пикир келишпестиктерди жөнгө салуу. * Социалдык-экономикалык жана саясий чөйрөлөрдө кызматташуу. * Африканын көз карандысыздыгын жана биримдигин чыңдоо болгон. == Курамы == === Мүчө болуу шарттары === === Толук мүчө мамлекеттер === ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Саясат]] [[Category:Экономика]] 9jrodrz8zktieoglflyvt8go679trk2 515327 515326 2025-06-24T11:20:25Z Baydastann 38267 «[[Категория:Саясат|Саясат]]» категориясы алып салынды ([[ВП:HotCat|HotCat]] куралынын жардамы менен) 515327 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 15:02, 23 июнь 2025 (UTC)}} {{Уюм|аталышы=Африка биримдиги уюму|логотип=Flag of the Organization of African Unity (1970–2002); Flag of the African Union (2004–2010).svg|түзүлгөн_окуясы1=Негизделген|түзүлгөн_датасы1=[[1963-жыл]] [[25-май]]|жоюлган_окуясы=Жоюлган|жоюлган_датасы=[[2002-жыл]] [[9-июль]]|борбору=[[Аддис-Абеба]], [[Эфиопия]]|борбор_түрү=Административдик борбор|түрү=[[эл аралык уюм]], [[эл аралык өкмөттөр аралык уюм]]|Викиказына=Category:Organisation_of_African_Unity}} '''Африка биримдиги уюму''' — Африка өлкөлөрүнүн уюму. Африка мамлекеттеринин биримдигин жана тилектештигин бекемдөө, алардын эгемендүүлүгүн, аймактык бүтүндүгүн жана көз карандысыздыгын коргоо жана эл аралык кызматташтыкты бекемдөө максатында 1963-жылы Африка биримдигинин Хартиясынын негизинде түзүлгөн. 2002-жылы уюм расмий түрдө [[Африка бирлиги]] ({{lang-en|African Union}}, AU) деп кайра аталып, заманбап уюмдун формасын алган. Уюмдун штаб-квартирасы Эфиопиянын борбору Аддис-Абеба шаарында жайгашкан. == Тарыхы == Уюм 1963-жылы 25-майда Аддис-Абебада (Эфиопия) Африкада жайгашкан 32 мамлекет тарабынан түзүлгөн<ref>[https://web.archive.org/web/20120204035937/http://www.dfa.gov.za/foreign/Multilateral/africa/oau.htm African Union (AU). Organization of African Unity (OAU)]</ref>. Негизги максаты Африка элдерин бириктирүү жана континенттеги көйгөйлөрдү чечүү болгон<ref>[https://web.archive.org/web/20180718234602/https://books.google.co.uk/books?id=eV45DQAAQBAJ&pg=PT672#v=onepage&q&f=false Encyclopedia of African American Society]</ref>. Африка биримдиги уюмунун түзүүнүн негизги демилгечилеринин бири көз карандысыз Гананын биринчи президенти Кваме Нкрума (1960-1966) болгон. Уюм 2022-жылдын 9-июлунда жоюлуп, [[Африка бирлиги]] менен алмаштырылган. === Максаттары === * Мүчө мамлекеттердин ортосунда саясий жана экономикалык интеграцияны өнүктүрүү. * Колониализм менен неоколониализмди жоюу. * Аймактык чыр-чатактарды, талаш-тартыштарды жана мамлекеттердин ортосундагы пикир келишпестиктерди жөнгө салуу. * Социалдык-экономикалык жана саясий чөйрөлөрдө кызматташуу. * Африканын көз карандысыздыгын жана биримдигин чыңдоо болгон. == Курамы == === Мүчө болуу шарттары === === Толук мүчө мамлекеттер === ==Колдонулган адабияттар== Эл аралык мамилелер сөздүгү/ Түз. Аббас Караагачлы; котор. Топчугүл Нармаматова, -Б.:КТМУ, 2008.- б. ISBN 978-9967-24-921-9 == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == [[Category:Экономика]] t17ac1gwmlxtdjtptc46lihgt4ksnbk 0 87403 515308 482573 2025-06-23T21:07:54Z Spokiyny 43614 515308 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ulan-Ude Lenina st-2.JPG|thumb|200px|Улан-Удз]] '''Улан-Удэ''' – [[Россия|Россияда]]гы шаар, Бурятиянын адм. борбору. Уда дарыясы Селенга д-на куя бериште жайгашкан пристань. Калкы 430 мин. Машина куруу, металл иштетүү (заводдору: авиа, прибор, кеме куруу, локомотив, вагон, «Теплоприбор-Комплект», «Улан-Удэстальмост» ж. б.), жыгаччылык, жеңил, тамак-аш өнөр жай ишканалары иштейт. РИАнын Сибирь бөлүмүнүн бурят филиалы, ЖОЖ, театрлар (а. и. опера жана балет), музейлер (тарых, сүрөт, бурят таштары, чыгыш искусство, жаратылыш ж. б.) бар. 1666-ж. негизделген. 1698-1730-ж. Удинск, 17301934-ж. Жогорку Удинск, 1923-жылдан Бурятиянын борбору. Собор (18-к.), классицизм стилиндеги конок үйү (19-кылымдын башы) сакталган. == Колдонулган адабияттар == * «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4 [[Категория:Орусия шаарлары‎]] 7k2ugzfbif9ohwf30lvxrd7mezqov7p 0 111518 515286 515031 2025-06-23T14:05:20Z Baydastann 38267 /* Жүк ташуу (карго) */ 515286 wikitext text/x-wiki {{Маанилер|Манас}}{{Infobox Airport | name = "Манас" эл аралык аэропорту | nativename-a = | nativename-r = | IATA = FRU | ICAO = UCFM <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=FRU|position=right |lat_deg=43|lat_min=03|lat_sec=40|lat_dir=N |lon_deg=74|lon_min=28|lon_sec=39|lon_dir=E }}</center> | type = Жарандык | country = {{Өлкө желеги|Кыргызстан}} | owner = "Кыргызстан аэропорттору" ААК | city-served = [[Бишкек]], [[Кыргызстан]] | location = [[Чүй облусу]] | elevation-f = 2090 | elevation-m = 637 | coordinates = {{coord|43|03|40|N|74|28|39|E|type:airport}} | website = [http://www.airport.kg www.airport.kg] | metric-elev = Ооба | metric-rwy = Ооба | r1-number = 08/26 | r1-length-f = 13,793 | r1-length-m = 4,204 | r1-surface = [[Армобетон]] | r2-number = | r2-length-f = | r2-length-m = | r2-surface = | stat-year = 2024 | stat1-header = Жылдык жүргүнчү агымы | stat1-data = {{Өсүү}} 3,000,000 адам | footnotes = |сүрөт=Manas_International_Airport.jpg|аталышы=Манас эл аралык аэропорту|image=Manas International Airport.jpg|image2=}} '''Манас эл аралык аэропорту''' (IATA: FRU, [[Эл аралык жарандык авиация уюму|ICAO]]: UCFM) ― Кыргызстандын башкы эл аралык аэропорту, борбор калаа [[Бишкек|Бишкектен]] 25 километр (16 миль) түндүк-түндүк-батышты карай жайгашкан. ==Тарыхы == Шаардын түштүгүндө жайгашкан эски Бишкек аэропортунун ордуна курулган. Эң атактуу кыргыз жазуучусу жана интеллектуалы Чынгыз Айтматовдун сунушу боюнча, кыргыз эпостук баатыры Манастын атына аталган. Аэропортко учак эң биринчи жолу 1974-жылдын октябрында конгон. Анын бортунда Совет премьер-министри Алексей Косыгин болгон. 1975-жылы 4-майда аэропортто эң биринчи пландалган рейс Москвага (Домодедово) болгон. 1991-жылы Кыргызстан Советтер Союзунан көз карандысыздыкка жетип, аэропорттун инфраструктурасы жай, бирок туруктуу түрдө төмөндөй баштаган. Он жыл бою ал кароосуз калып, аэропорттун чыгыш жагында металлолом толуп кеткен: алардын ичинде Советтик 60тай эски самолеттор, вертолеттор, аба лайнерлери ж.б. керексизделип жатышкан. "Кыйрагыс эркиндик " операциясы башталган соң, АКШ өкмөтү өз коалициясынын өнөктөрү менен Ооганстандагы операцияларды ишке ашыруу максатында аэропортту аскердик база катары колдонууга уруксат сурайт. Коалициялык күчтөр 2001-жылда сентябрдын аягында келишет. Келери менен эле аэропортто операциялар жана жабдуулар иш жүзүнө кеңири ашырыла баштаган. Кароолсуз калган учактар жайытка айланып, алардын ордун коалициялык учактар ээлеп, араң турган ангарлардын ордуна кыйраткыч учактар үйү тургузулган. Жүргүнчүлөр жолу боюнча аскерлер палаталарынан турган шаарча пайда болот. Питер Гансинин урматына америкалык күчтөр ал жерди "Ганси авиабазасы" деп аташат. Ганси, өрт өчүргүчтөр башчысы, 11-сентябрда Нью-Йоркто террористтик чабуулда каза тапкан. Кийинчерээк, Гансинин ордуна Манас абабазасы деген ат коюлган. 2004-жылы, жүргүчүлөр терминалынын астында жаңы автотурук курулуп, транспорттук учактарга кененирээк жер түзүлгөн. Ошол эле учурда, коалициядан келген акчага кыргыз өкмөтү жүргүнчүлөр терминалын кеңейткен жана жаңылаткан. Аскерлер үчүн бир нече ресторандар, сувенирдик дүкөндөр, чачтарачтар пайда болгон. 2007-жылы аэропорт терминалы реконструкциялоого жана жаңылоого кабылган. Азыркы ИАТАнын FRU аттуу коду Бишкектин Советтер убагындагы Фрунзе атынан келип чыккан. === Жаңылоо === 2025-жылдын 7-мартында «Манас» эл аралык аэропортунун реконструкциясы башталып, инфраструктураны жаңыртуу боюнча ири иштерге жол ачты. Терминал комплекси 38 919 чарчы метрден 56 919 чарчы метрге чейин кеңейтилет — бул кошумча 18 000 чарчы метрди түзөт. Жаңылануу алкагында төмөнкү иштер каралган: * каттоо эсептеринин санын көбөйтүү * күтүү залдарын кеңейтүү * заманбап эс алуу жана тамактануу зоналарын түзүү Бул өзгөрүүлөр жүргүнчүлөрдүн ыңгайлуулугун жогорулатууга багытталган. Ошондой эле аэропорттун иштөөсүнүн эффективдүүлүгүн жана тейлөө сапатын жогорулатуу үчүн жаңы технологиялык чечимдер киргизилет. Модернизациянын негизги өзгөчөлүктөрүнүн бири — негизги терминалдарды бириктирген жабык өтмөктүн курулушу болот. Ал аба ырайынан коргоо менен каттамдар ортосунда тез кыймылды камсыз кылат<ref>{{Cite web|title=В международном аэропорту «Манас» начнется масштабная реконструкция|url=https://24.kg/ekonomika/322008_vmejdunarodnom_aeroportu_manas_nachnetsya_masshtabnaya_rekonstruktsiya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-12}}</ref>. Кыргызстандын негизги аэропортунун реконструкциясы China Road and Bridge Corporation компаниясынын жетекчилиги алдында башталды. Компания 2025-жылдын аягына чейин учуп-конуу тилкесин, учак токтотуучу аянтчаны жана жарыктандыруу системаларын жаңыртат<ref>{{Cite web|title=Реконструкцию взлетно-посадочной полосы и перрона проведут в аэропорту «Манас»|url=https://24.kg/obschestvo/322470_rekonstruktsiyu_vzletno-posadochnoy_polosyi_iperrona_provedut_vaeroportu_manas_/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-12}}</ref>. == Авиакомпаниялар жана каттамдар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Avia Traffic Company]] |[[Красноярск эл аралык аэропорту|Красноярск]], [[Толмачёво аэропорту|Новосибирск]], [[Казань эл аралык аэропорту|Казань]], [[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Пулково аэропорту|Санкт-Петербург]], [[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] | |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Aero Nomad Airlines]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]], [[Внуково эл аралык аэропорту|Москва (Внуково)]], [[Индира Ганди эл аралык аэропорту|Дели]], [[Исламабад эл аралык аэропорту|Исламабад]], [[Аллама Икбал эл аралык аэропорту|Лахор]], [[Камрань эл аралык аэропорту|Нячанг]]<ref>{{Cite web|title=Жаңы этап: Бишкек – Нячанг-Бишкек түз рейси (аптасына 3 жолу)|url=https://www.aeronomad.kg/index.php/kg/news/190-zha-y-etap-bishkek-nyachang-bishkek-t-z-rejsi-aptasyna-3-zholu|work=aeronomad.kg|accessdate=2025-06-12}}</ref> (чартер), [[Кашгар аэропорту|Кашгар]]<ref>{{Cite web|title=Кыргызстандын тарыхында биринчи жолу — Кытайдын түштүк-батыш аймагына түз авиабайланыш ачылууда.|url=https://www.aeronomad.kg/index.php/kg/news/197-press-reliz|work=aeronomad.kg|accessdate=2025-06-17}}</ref> |<ref>{{Cite web|title=Наши направления|url=https://www.aeronomad.kg/index.php/nashi-napravleniya|work=aeronomad.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]], [[Баткен (аэропорт)|Баткен]], [[Жалал-Абад (аэропорт)|Жалал-Абад]], [[Раззаков (аэропорт)|Раззаков]], [[Каракол эл аралык аэропорту|Каракол]], [[Талас (аэропорт)|Талас]], [[Кербен (аэропорт)|Кербен]], [[Нарын (аэропорт)|Нарын]], [[Хожанд эл аралык аэропорту|Хожанд]] | |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] | |- |{{желек|Кыргызстан}} [[TezJet]] |[[Баткен (аэропорт)|Баткен]], [[Жалал-Абад (аэропорт)|Жалал-Абад]], [[Каракол эл аралык аэропорту|Каракол]]<ref>{{Cite web|title=Кыргызстандын Каракол шаарын TezJet менен кыдырып көрүңүз|url=https://www.flytezjet.com/kyrgyzstan/karakol-kyrgyzstan.php|work=flytezjet.com|lang=ru|accessdate=2025-06-11}}</ref>, [[Ош эл аралык аэропорту|Ош]], [[Раззаков (аэропорт)|Раззаков]], [[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |<ref>{{Cite web|title=TezБагыттар|url=https://www.flytezjet.com/kyrgyzstan/tezdestinations.php|work=flytezjet.com|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Орусия}}[[Аэрофлот]] |[[Шереметьево эл аралык аэропорту|Москва (Шереметьево)]] | |- |{{желек|Орусия}}[[Nordwind Airlines]] |[[Казань эл аралык аэропорту|Казань]] | |- |{{желек|Орусия}}[[Россия (авиакомпания)|Россия]] |[[Красноярск эл аралык аэропорту|Красноярск]] | |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] | |- |{{желек|Орусия}}[[Red Wings Airlines]] |[[Уйташ аэропорту|Махачкала]] | |- |{{желек|Орусия}}[[Utair]] |[[Cургут (аэропорт)|Cургут]] | |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Жуковский эл аралык аэропорту|Москва (Жуковский)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]], [[Пулково аэропорту|Санкт-Петербург]] | |- |{{желек|Түркия}}[[AJet]] |[[Анкара Эсенбога аэропорту|Анкара]]<ref>{{Cite web|url=https://www.aeroroutes.com/eng/240313-vfns24|title=AJet NS24 New Flight Number Designations – 12MAR24|work=aeroroutes.com|lang=en|accessdate=2025-06-11}}</ref>, [[Сабиха Гөкчен эл аралык аэропорту|Стамбул (Сабиха Гөкчен)]]<ref>{{Cite web|title=AJet Adds Istanbul – Bishkek Service in NS25|url=https://www.aeroroutes.com/eng/250131-vfns25fru|lang=en|work=AeroRoutes|accessdate=2025-06-12}}</ref> | |- |{{желек|Түркия}}[[Pegasus Airlines]] |[[Анталия эл аралык аэропорту|Анталия]], [[Сабиха Гөкчен эл аралык аэропорту|Стамбул (Сабиха Гөкчен)]] | |- |{{желек|Түркия}}[[Turkish Airlines]] |[[Стамбул (аэропорт)|Стамбул]] | |- |{{желек|Казакстан}}[[Air Astana]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] | |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Нурсултан Назарбаев эл аралык аэропорту|Астана]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Flights Astana - Bishkek!|url=https://flyarystan.com/en/directions/astana/astana-bishkek|work=flyarystan.com|lang=en|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Uzbekistan Airways]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] | |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Centrum Air]] |[[Наманган эл аралык аэропорту|Наманган]]<ref name=":0" /> (28-июнь 2025-ж), [[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]]<ref name=":0">{{Cite web|title=Centrum Air June 2025 Regional Network Expansion|url=https://www.aeroroutes.com/eng/250610-c6jun25|work=aeroroutes.com|lang=ru|accessdate=2025-06-11}}</ref> (24-июнь 2025-ж) | |- |{{желек|Кытай}}[[China Southern Airlines]] |[[Пекин-Дасин (аэропорт)|Пекин]], Урумчи |<ref>{{Cite web|title=Kyrgyzstan’s international airport welcomes first flight from Beijing|url=https://en.trend.az/casia/kyrgyzstan/3853858.html|work=Trend.Az|lang=en|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Кытай}}[[Loong Air]] |[[Чэнду Тяньфу эл аралык аэропорту|Чэнду]], Сиань |<ref>{{Cite web|title=Loong Air Adds Chengdu – Bishkek From Dec 2023|url=https://www.aeroroutes.com/eng/231115-gjdec23xiyfru|work=AeroRoutes|lang=en|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Бириккен Араб Эмирликтери}}[[Air Arabia]] |[[Шаржа эл аралык аэропорту|Шаржа]] |<ref>{{Cite web|title=Best one-way flight deals from Bishkek|url=https://flights.airarabia.com/en/flights-from-bishkek|work=airarabia.com|lang=en|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Бириккен Араб Эмирликтери}}[[Flydubai]] |[[Дубай эл аралык аэропорту|Дубай]] | |- |{{желек|Азербайжан}}[[Azerbaijan Airlines]] |[[Гейдар Алиев эл аралык аэропорту|Баку]] |<ref>{{Cite web|title=Azerbaijan Airlines Begins Bishkek Service From late-July 2023|url=https://www.aeroroutes.com/eng/230727-j2jul23fru|work=aeroroutes.com|lang=en|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Тажикстан}}[[Somon Air]] |[[Душанбе эл аралык аэропорту|Душанбе]] |<ref>{{Cite web|title=Бишкек и Душанбе возобновили авиасообщение: в «Манасе» приземлился самолет Somon Air|url=https://economist.kg/transport/2025/03/14/bishkiek-i-dushanbie-vozobnovili-aviasoobshchieniie-v-manasie-priziemlilsia-samoliet-somon-air/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Түштүк Корея}}[[T'way Air]] |[[Инчхон эл аралык аэропорту|Cеул-Инчхон]] |<ref>{{Cite web|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/04/18/business/industry/Korea-Kyrgyzstan-flight/20230418174212947.html|title=T'way to begin regular flights to Kyrgyzstan|work=Korea JoongAng Daily|lang=en|accessdate=2025-06-11}}</ref> |- |{{желек|Сауд Арабиясы}}[[Flynas]] |[[Падыша Абдулазиз эл аралык аэропорту|Жидда]] | |- |{{желек|Кувейт}}[[Jazeera Airways]] |[[Кувейт эл аралык аэропорту|Кувейт]] | |- |{{желек|Мажарстан}}[[Wizz Air]] |[[Зайд эл аралык аэропорту|Абу-Даби]] |<ref>{{Cite web|title=Wizz Air Abu Dhabi Growth Continues with the Addition of a New Aircraft, Expanding its Ever Growing Network|url=https://www.airline-suppliers.com/wizz-air-abu-dhabi-growth-continues-with-the-addition-of-a-new-aircraft-expanding-its-ever-growing-network/|work=Airport Suppliers|lang=en|accessdate=2025-06-11}}</ref> |} ===Жүк ташуу (карго)=== {{Бүтө элек-stub}} == Кырсыктар жана окуялар == * 2002-жылы 23-октябрда таңга жуук, Третьяково Аба Транспорттук компаниясы жетектеген IL-62 авиалайнери учуп чыгуу маалында учуп-конуу тилкесинин жээгинен чыгып кетип, аварияга туш болгон. Бортто жүргүнчүлөр жок болгон. Ал эми экипаждын бардык 11 мүчөсү тең жеңил гана жарадар болуп, качып чыккан. Аларды АКШнын биргелешкен аба күчтөрү жана Манас аэробазасындагы Түштүк Кореялык аскер клиникасы кабыл алган. Кыргыз персоналы ал самолеттун калдыктарын майдалап, ошол жерге калтырып коюшкан. Кыйроонун калдыктары дагы деле быкшып күйүп жатканда, аэропорттук операциялар кайра калыбына келген. * 2004-жылдын ноябрында, жарандык жүк ташуучу Боинг 747 тескери жакка ― жаңы Марсден Маттинг аттуу кыйраткыч учактардын туругуна багыт алган. Самолет аябагандай оор болгондуктан, ошол жерде такалып, учак жолун тосуп туруп калган. Аэропорттук операциялар бир нече саатка токтолгон. Кийинчерээк, трактор менен самолетту ордунан тартып чыгышкан. * 2006-жылы 26-сентябрда, Москва-Домодедового багыт алган Туполев ТУ-154 учар маалында жерге жаң конгон АКШ аскердик танкер менен урунушкан. Туполевдун бортунда 52 жүргүнчү жана тогуз кишилик экипаж бар болчу. Туполевдун бортунда 52 жүргүнчү жана тогуз кишилик экипаж бар болчу. Бир канаты сынса да, аны өз жерине кайра айдап баруу колдон келди. Ал эми танкер үч киши бар, ошондой эле суюк отун менен толук эле. Ал отун тез күйүп кетип, танкер толук бойдон кыйратлган. Эки самолетто тең эч ким жарадар болгон жок. * 2008-жылы 24-августта Тегеранга багыт алган Итек Эйр боинги аэропорттон 3 км алыстыкта жерге кулап түшүп, талкаланган. Анда 68 адам каза тапкан. 22 адам, анын ичинде экипаж мүчөлөрү тирүү калган. Аэропорттун өкүлүн айтымы боюнча, экипаж борттогу техникалык көйгөйлөр жөнүндө билдиришип, аэропортко кайтып баратканда, учак жерге кулаган. * 2011-жылы 28-декабрында Бишкектен учуп чыккан Кыргызстан авиялиниялары ТУ-134 Ошто конууга аракет кылган. 80 жүргүнчүдөн жана алты экипаж мүчөлөрүнөн турган самолет учуучу жолдун тышына чыгып кетип, айланып барып, от алынып кеткен. 31 адам жарадар болуп, 17 адам госпиталдаштырылган. * 2017-жылдын 16-январында [[Turkish Airlines]] компаниясына таандык 6491-рейс, ACT Airlines тарабынан Turkish Cargo үчүн ижарага алынган Boeing 747-400F учагы, Гонконгдон Стамбулга Бишкек аркылуу бара жатып, калың тумандын айынан конууга аракет кылган учурда учуп-конуу тилкесине жете албай, жакын жайгашкан айылга кулап түшкөн. Кырсыктын кесепетинен төрт учкуч жана жердеги 34 адам каза болуп, жалпысы 38 адамдын өмүрү кыйылган<ref>{{Cite web|url=https://asn.flightsafety.org/asndb/319938|title="ASN Aircraft accident Boeing 747-412F TC-MCL Bishkek-Manas International Airport (FRU)"|work=Aviation Safety Network|lang=en|accessdate=2025-06-12}}</ref>. == Дагы караңыз == *[[Кыргызстандагы аэропорттордун тизмеси]] ==Булактар== [[Категория:Авиация]] [[Категория:Бишкек]] [[Категория:1974-жыл]] [[Категория:Авиация]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/ Расмий сайты] {{ref-ky}}, {{ref-ru}}, {{ref-en}} {{Кыргызстандын аэропорттору}}{{Бишкек транспорту}} gkakwhnvhqqhlf641hqev8yhv803pte 3 123640 515309 514569 2025-06-23T23:21:39Z MediaWiki message delivery 8554 /* Tech News: 2025-26 */ жаңы бөлүм 515309 wikitext text/x-wiki {{Архив|1}} == Эркюль Пуаро == Саламатсызбы! Эркюль Пуаро барагы эмне үчүн өчүрүлдү? [[Колдонуучу:Aiyanakk|Aiyanakk]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Aiyanakk|баарлашуу]]) 20:52, 11 ноябрь 2024 (UTC) :@[[Колдонуучу:Aiyanakk|Aiyanakk]] саламатчылык. Мазмуну жок болгону үчүн. [[Колдонуучу:Bosogo|Bosogo]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Bosogo|баарлашуу]]) 20:53, 11 ноябрь 2024 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-46</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W46"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/46|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * On wikis with the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Translate|Translate extension]] enabled, users will notice that the FuzzyBot will now automatically create translated versions of categories used on translated pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T285463] * View all {{formatnum:29}} community-submitted {{PLURAL:29|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the submitted task to use the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SecurePoll|SecurePoll extension]] for English Wikipedia's special [[w:en:Wikipedia:Administrator elections|administrator election]] was resolved on time. [https://phabricator.wikimedia.org/T371454] '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] In <code dir="ltr">[[mw:MediaWiki_1.44/wmf.2|1.44.0-wmf-2]]</code>, the logic of Wikibase function <code>getAllStatements</code> changed to behave like <code>getBestStatements</code>. Invoking the function now returns a copy of values which are immutable. [https://phabricator.wikimedia.org/T270851] * [https://en.wikipedia.org/api/rest_v1/ Wikimedia REST API] users, such as bot operators and tool maintainers, may be affected by ongoing upgrades. The API will be rerouting some page content endpoints from RESTbase to the newer [[mw:Special:MyLanguage/API:REST API|MediaWiki REST API]] endpoints. The [[phab:T374683|impacted endpoints]] include getting page/revision metadata and rendered HTML content. These changes will be available on testwiki later this week, with other projects to follow. This change should not affect existing functionality, but active users of the impacted endpoints should verify behavior on testwiki, and raise any concerns on the related [[phab:T374683|Phabricator ticket]]. '''In depth''' * Admins and users of the Wikimedia projects [[mw:Special:MyLanguage/Moderator_Tools/Automoderator#Usage|where Automoderator is enabled]] can now monitor and evaluate important metrics related to Automoderator's actions. [https://superset.wmcloud.org/superset/dashboard/unified-automoderator-activity-dashboard/ This Superset dashboard] calculates and aggregates metrics about Automoderator's behaviour on the projects in which it is deployed. Thanks to the Moderator Tools team for this Dashboard; you can visit [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools/Automoderator/Unified Activity Dashboard|the documentation page]] for more information about this work. [https://phabricator.wikimedia.org/T369488] '''Meetings and events''' * 21 November 2024 ([[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 21 November 2024 8:00 UTC|8:00 UTC]] & [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 21 November 2024 16:00 UTC|16:00 UTC]]) - [[c:Commons:WMF support for Commons/Commons community calls|Community call]] with Wikimedia Commons volunteers and stakeholders to help prioritize support efforts for 2025-2026 Fiscal Year. The theme of this call is how content should be organised on Wikimedia Commons. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/46|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W46"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:07, 12 ноябрь 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27732268 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-47</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W47"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/47|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Users of Wikimedia sites will now be warned when they create a [[mw:Special:MyLanguage/Help:Redirects|redirect]] to a page that doesn't exist. This will reduce the number of broken redirects to red links in our projects. [https://phabricator.wikimedia.org/T326057] * View all {{formatnum:42}} community-submitted {{PLURAL:42|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot/Overview|Pywikibot]], which automates work on MediaWiki sites, was upgraded to 9.5.0 on Toolforge. [https://phabricator.wikimedia.org/T378676] '''Updates for technical contributors''' * On wikis that use the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]], pages created or moved by users with the appropriate permissions are marked as flagged automatically. This feature has not been working recently, and changes fixing it should be deployed this week. Thanks to Daniel and Wargo for working on this. [https://phabricator.wikimedia.org/T379218][https://phabricator.wikimedia.org/T368380] '''In depth''' * There is a new [https://diff.wikimedia.org/2024/11/05/say-hi-to-temporary-accounts-easier-collaboration-with-logged-out-editors-with-better-privacy-protection Diff post] about Temporary Accounts, available in more than 15 languages. Read it to learn about what Temporary Accounts are, their impact on different groups of users, and the plan to introduce the change on all wikis. '''Meetings and events''' * Technical volunteers can now register for the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2025|2025 Wikimedia Hackathon]], which will take place in Istanbul, Turkey. [https://pretix.eu/wikimedia/hackathon2025/ Application for travel and accommodation scholarships] is open from '''November 12 to December 10 2024'''. The registration for the event will close in mid-April 2025. The Wikimedia Hackathon is an annual gathering that unites the global technical community to collaborate on existing projects and explore new ideas. * Join the [[C:Special:MyLanguage/Commons:WMF%20support%20for%20Commons/Commons%20community%20calls|Wikimedia Commons community calls]] this week to help prioritize support for Commons which will be planned for 2025–2026. The theme will be how content should be organised on Wikimedia Commons. This is an opportunity for volunteers who work on different things to come together and talk about what matters for the future of the project. The calls will take place '''November 21, 2024, [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 21 November 2024 8:00 UTC|8:00 UTC]] and [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 21 November 2024 16:00 UTC|16:00 UTC]]'''. * A [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community meetings#29 November 2024|Language community meeting]] will take place '''November 29, 16:00 UTC''' to discuss updates and technical problem-solving. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/47|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W47"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 02:01, 19 ноябрь 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27806858 --> == Викидеги саясат == # Кыргыз Википедиясы кыргыз тилинин негизги куралдарынын бири. Сиздин саясатыңызга таң калып алып жатам же сиз жекечиликке өтүп мага "асылып" жатасызбы? "Көз жыргасын деп, кооздоо гана максатында жалган тууларды (жалган маалыматты) кошуп койгонуңуз — жол берилгис аракет" деп сиз эмне себептен мен үчүн жыйынтык чыгарып жатасыз же менин "Көз жыргасын" деген оюмду окуй алып жаткандай сезилип жатат. # [[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow#Эскертме|Экинчи дүйнөлүк согуш]] барагы боюнча кайра-кайрадан эле жаза берүүнүн себеби эмнеде? Мен сизге чынын түшүндүрүп жаздым, желектердин тарыхый варианттын калыптарга кошууга камданып жатканымды. Дагы бир баса белгилей кеткен жери 5 сааттын ичинде мага сиз эскертме бердиңиз, башкаларга андай мамилеңизди тапкан жокмун! (Балким мен адашып жаткандырмын). Же баштаар замат аякта деген эреже барбы? # Дагы мир мисал мен [https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%BE%D1%80%D0%BA%D1%83%D1%82%D0%B0&action=history Воркута] барагын толуктап жаткан учурда, сиз 23 минуттун ичинде мен кошуп жаткан маалыматтарды жокко чыгырып койдуңуз. Мен бул учурда ал шаардын тарыхы боюнча маалыматтарды чогултуп жатканмын же кошуп жаткан маалыматтарды ар бир минут сайын сактоо керекпи? # Эскертмелерде [[Википедия:Негизги принциптер|Викинин принциптерине]] таянасыз, бирок ал жакта убакыт боюнча чектер коюлган эмес. Жада калса [[Википедия:Википедиянын негизги эрежелери|эрежелерде]] 23 минут ичинде баарын толуктап сал деген маалымат да жок! # Түштүк океаны деп атоонун себеби. Мен бул океандын аталышын Викидеги башка океандырдын аталышына окшотуруп бир стандартка келтирейин деген максатта кылганмын, себеби башка окендардын аталыштарын текшерип көрсөңуз: Атлантика океаны, Инди океаны, Түндүк Муз океаны. Мен эрежелердин "арал, жарым арал, кырка тоо, жер, деңиз, океан, кысык, дарыя, канал, булуң, көчө, аянт, айыл ж.б.у.с. сөздөр географиялык энчилүү аттарга айкаша келсе, кичине тамга менен бөлөк жазылат: Арал деңизи, Балкаш көлү, Суусамыр өрөөнү, Жазы дарыясы, Курил аралдары" пунктуна таянып жасадым, "Түштүк" деген термин бул океанга энчиленген аталыш эмеспи (дагы баса айтып коёюн мен суроо катары жазып жатам). # Мен азыр Викинин принциптериндеги "Википедияда бюракратизм жок" деген пункта таянып бул суроолорду берип жатам. Себиби сиздин кээ бир текстердин жекечилике шек келтирген деп кабыл алып жатам жана эмне себептен "[[Португалиянын Педро III]]" ушул сыктуу мааниси жок, аталышы туура эмес, булагы жок барактар сизде суроо туудурбай эле менин кошкондорум эле 23 минуттан баштап эле суроо туудуруп калат дегендей. # Чынын айтсам мен Викиге кошкон салымдарымды анализдедим жана жалпысынан жаман эмес, принциптерге жооп берген маалыматтарды кошуп жатам деген тыянакка келдим. # Эгер Викиде жарыяланган эрежелерди мен таппай жатсам шилтемелерди берип, багыттка салып коёт деген ниеттемин. [[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 21:41, 24 ноябрь 2024 (UTC) :@[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] :1. "Сиздин саясатыңыз" дегенди кантип түшүнсө болот? Анда бул жазганыңыз менен мага асылып жатасызбы ошондо? Википедияда талаш маселе талкуу аркылуу чечилет. '''Билип туруп, жалган маалыматты''' жайгаштыруу — жол берилгис аракет, туура эле жаздым.<br>Жазганыңыз: ''[https://w.wiki/CBeH "'''<u>Бул туралуу маалыматтым бар болчу</u>''' жана желектердин тарыхый варианттарын кошууга камданып жаткам..."]''. <br> :2. Биринчи жолу жазганымда: "[[Колдонуучунун_баарлашуулары:Artelow#Жалган_туулар|''Маалыматты текшерип кошуу керек!'']]" деп турат. Ал учурда билип туруп, жалган маалымат кошконуңузду билген эмесмин. '''Аракетиңизди ачыктап бергениңизден кийин''', анын '''жол берилгистиги''' анык болду, ошондо эскертме калтырдым. Эгеде "<u>''бул тууралуу маалыматым бар болчу''</u>" деп жазбасаңыз, жооп башкача болмок. Ошондуктан "<u>5 сааттын ичинде эскертме бердиңиз</u>" деп жазбай эле койсоңуз болот, эгер жалган маалыматты, анын жалган экендигин '''билип туруп''' ({{lang-ru|заведомо зная}}) жайгаштырганыңызды эртерээк билип калсам, эртерээк бермекмин 5 саат күтпөй. Башка жагдайда берилмек эмес. '''Же жалган маалыматты атайын жайгаштыр деген эреже барбы?''' :<br> :3. Жокко чыгарылганын көргөн жокмун. Туура эмес маалыматты көрдүм — түзөттүм. Маалыматты жоготконуңуз — '''өз күнөөңүз'''. Мен түзөтүп жаткан учурда да башка бирөө баракты түзөтүп, сактап койгон учурлар болгон, бирок '''маалыматым эч өчкөн эмес'''. Кунт койсоңуз, балким өчмөк эмес.<br>Дагы бир мисал: балким макаланын аталышын гана карабай, мазмунун окусаңыз, мындай болмок эмес: https://w.wiki/CBL$. :<br> :4. '''1, 2-пункттарды караңыз.''' :<br> :5. '''Энчилүү ат''' деген эмне экенин окусаңыз. Сиздики оп-оңой экен: "бир стандартка келтирүү". Башка факторлорду эске албайт экенсиз. Анда "Түндүк Америка" дегенди "Түндүк Америкасы" деп өзгөртмөк экенсиз. "Түштүк Кыргызстан" → "түштүк Кыргызстаны"? Кыргыз Википедиясы кыргыз тилинин грамматикасына ылайык жазылат. Грамматикага ылайык ар кандай варианттар болот: "Түштүк океан", "Атлантика океаны". "Түштүк океан" — энчилүү ат, "түштүк" — катардагы сөз. "Түштүк океан" деген энчилүү атта "түштүк" — зат атооч. "Атлантика океаны" деген энчилүү атта "Атлантика" зат атооч эмес. '''Бул элементардуу грамматика'''. Мындан тышкары сиз булактарга таянышыңыз керек болчу, урдура бербей. :<br> :6. "Португалиянын Педро III" макаласын өз убагында көргөнүмдү '''далилдей аласызбы''' же жөн эле тийшип жатасызбы? Же Википедиянын админдери робот, жеке жашоосу жок, түзөткөн сайын, соңку түзөтүүлөрдү текшеришет же Википедиядагы ар бир макаланы карап чыгышкан деген ойдосузбу? Эмнеге сиз башкаларга караганда көбүрөөк түзөтүп жатасыз деп сураган жокмунго. Жанагы "Түштүк океан" же каталары көп домендер тууралуу дароо жазмакмын анда 1 жыл күтпөй.<br> :'''Кошумча:''' "Португалиянын Педро III" макаласы качан түзүлгөн? Жооп: '''2022-ж. 3-июлунда'''. Эми ошол маалдагы салымымды карап чыгыңыз (мен карап чыктым), сурооңуз өзү чечилет. Муну да алдын ала '''бир текшерип койгон жоксуз'''... :<br> :7. Сыр ачайын: Википедияда 20 жыл салым кошуп жүргөндөргө да жазышат, сындашат ж.б. нерселерди кылышат. Негизи салымыңыз жакшы болгону үчүн сизге эми эч ким эч бир маселе боюнча жаза албайт бекен? [[Колдонуучу:Bosogo|Bosogo]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Bosogo|баарлашуу]]) 23:36, 24 ноябрь 2024 (UTC) ::Бул текстеги баардык сындарды кабыл алдым. ::Маселенин баары сиздин нейтралдуу эмес жазганыңыздан келип чыгып жатат, бир нерсе десе эле беттен алып "Көз жыргасын деп", "урдура бербей" деген терминдерди колдонууну мен мазактоо деп кабыл алам жана ага жараша жооп бериш керек деп ойлоймун. Анан башканын жазганын бурмалоо дагы туура эмес "Чынын айтсам мен Викиге кошкон салымдарымды анализдедим жана жалпысынан жаман эмес, принциптерге жооп берген маалыматтарды кошуп жатам деген тыянакка келдим." десем, дагы бурмалап "Негизи салымыңыз жакшы болгону үчүн сизге эми эч ким эч бир маселе боюнча жаза албайт бекен?" деп жатасыз. Мен, мага жазбасын же эскертме бербесин деп жаздымбы же кайрылдымбы? Жок, баардыгы сылык негизде болуусу зарыл. Тескерисинче мен адам баласы болгондугумдан мени туура жолго салып, каталарымды айтып туурса кубанычта боломун жана келечекте андай каталарды кайталабашка болгон аракетимди жумшаймын. ::Сиздин аргументтүү берген эскертмелериңизди туура кабыл алып, эске алып, суроолор болсо сизге кайрылып эле жүрөмүн. Болочокто да суроо туулса кайрыламын жана жазамын. ::Сизден дагы бир жолу өтүнүч, ката кетирсем ток этер жерин белгилеңиз жана жекечиликке өтүп "урдура бербей" деген сымал терминдерди колдонуудан алыс болушуңузду суранам. ""Сиздин саясатыңыз" дегенди кантип түшүнсө болот?" деген текст сиздин кыжырыңызга кандай тийсе, мага менин кылгандарымды бир нерсе менен байланыштырып сыпаттоо, ошондой эле кыжырыма тийет. [[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 09:04, 25 ноябрь 2024 (UTC) ::::@[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] :::1. "<u>''Сиздин саясатыңыз''</u>" дегениңиз кыжырыма тийген жок. Болгону, жазганыңызды кандай түшүнсө болот деп сурап жатам. Сизге грамматика ж.б. белгилүү бир нерселер боюнча жазылган болсо, сиз "''<u>сиздин саясатыңызга таң калып алып жатам</u>''" деп жатасыз. Бул жердин каеринде саясатты көрдүңүз — түшүнүксүз. Мен гана эмес, каалаган ошол маселелер боюнча жаза алмак сизге. :::<br> :::2. Жок, маселе аракеттериңизден чыгып жатат. Википедиянын негизги иш принциптери сизге бир нече жолу жакшы түшүндүрүлүп берилген. Википедия энциклопедия экенин унутпашыңыз керек.<br> :::Ошондо '''жалган маалыматты кошконуңузду''' кантип түшүнүш керек? Жалган маалыматты кошуу '''максатын''' өзүңүз түшүндүрүп берген жоксуз. Тескеринче ак ниетиңизди болжолдоп, "желектердин тарыхый варианттарын кошууга камданып жаткам..." дегениңиздин негизинде: '''"туулар жалган болсо да, калыптарым даяр болгуча макаланы кооздоп турсун"''' десе керек дегенге келдим. Же "''<u>адаштыруу максатында</u>''" десем туура болмокпу? :::<br>Ар кандай кылсаңыз болмок, аларды талкуу барагыңызга жазгам:<br>1) мамлекеттердин өзүн гана кошсо болмок;<br>2) мамлекеттердин жанына тарыхый тууларды гана кошсо болмок;<br>3) тийбесе болмок.<br> :::Жогорудагы варианттарынын бирин кылсаңыз эмне болот эле? '''Жооп:''' 1, 3-варантта калыптын/макаланын көркү бузулмак эмес, 1-варантта болгону туулар кошулмак эмес. '''1-жыйынтык: тууларды кошууну көздөгөнсүз'''. 2-вариантта калыптын/макаланын көркү бузулмак (туусу коюлбаган мамлекеттердин аталыштары калыптын чектери боюнча тегизделмек, туусу барлар туу боюнча тезизделмек). '''2-жыйынтык: көрктү көздөгөсүз'''. Баарын (жообуңузду да) эске алганда '''эскертмеде жазганыма келебиз.''' :::<br> :::3. ''<u>"Негизи салымыңыз жакшы болгону үчүн сизге эми эч ким эч бир маселе боюнча жаза албайт бекен?"</u>''. Ал '''сүйлөмдүн маңызы — кандай гана, качантан бери салым кошпоңуз, сизге баары бир жазышат.''' Ошондо бурмалоо эмнеде? Түшүндүрө бере аласызбы? Муну '''негизсиз айыптоо''' деп эсептесе болот. :::<br>"''<u>Чынын айтсам мен Викиге кошкон салымдарымды анализдедим жана жалпысынан жаман эмес, принциптерге жооп берген маалыматтарды кошуп жатам деген тыянакка келдим</u>''" — муну кандай максатта жаздыңыз? Туура эмес түшүнүп калышыңыз мүмкүн деп, ушул жазганыңызга жооп бербешим керек беле? Ошол жазганыңыз боюнча эмне дешим керек эле? Жазганымдын баары "бурмалоо", "мазактоо" экен. :::<br> :::4. Жазганыңызды окуп чыксаңыз биринчиден: "нейтралдуу эмес" (негизсиз айыптоо), "бурмалоо" (негизсиз айыптоо), "мазактоо" (негизсиз айыптоо), "жекечиликке өтүп мага "асылып" жатасызбы" (негизсиз айыптоо), "ага жараша жооп бериш керек деп ойлоймун" (бул сөз кыжырыма тийди дегендин ордуна эскалация), "сизде суроо туудурбай" (тастыкталган жок), "кошуп жаткан маалыматтарды жокко чыгырып койдуңуз" (тастыкталган жок). :::<br> :::5. "''<u>Тескерисинче мен адам баласы болгондугумдан мени туура жолго салып, каталарымды айтып туурса кубанычта боломун жана келечекте андай каталарды кайталабашка болгон аракетимди жумшаймын.</u>''" Артыңыздан эч ким текшерүүгө милдеттүү эмес. Википедиянын негизги принциптери сизге белгилүү. Катышып жатканыңызга салыштырмалуу көп болду. Салымыңызды ошол принциптерге ылайык келтирсеңиз кемчиликтер азаймак. Ошол негизги ката. Иш принцибин өзгөртүү керек деп бир жолу эмес айтылган. Мисал: макалалар [https://w.wiki/CBhr булактар менен коштолушу керек деп 2023-ж. 6-майында жазгам], анан [https://w.wiki/CBht 2023-ж. 26-декабрында бир да булагы жок "‎Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин VII чакырылышынын депутаттары" макаласы сыяктуу бир нече макала түзгөнсүз], машиналык котормо аркылуу көптөгөн макала түздүңүз. Муну кантип түшүнүү керек?<br>'''Өзүңүздү биринчи кезекте өзүңүз текшеришиңиз керек!''' [[Колдонуучу:Bosogo|Bosogo]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Bosogo|баарлашуу]]) 12:25, 25 ноябрь 2024 (UTC) ::::1. Кабыл алдым. ::::2. Жалган менен туура эместин айырмасы ар башкача го. Туунун туура эмес вариантын кошуптурмун аны моюнга алышым зарыл жана алам. Жалган деген тыянак туура эмес, мен Тывага Гондурастын же Кениянын желегин кошкон жерим жок да. ::::Дагы бир жолу тактоо максатында жооп берип койсоңуз эмне үчүн кээ бир макалалар ушундай суроолорду жана талаш-тартыштарды жаратпайт? Мисалы Улуу Ата-Мекендик согуш барагында сиз жазгандай "жалган" туулар узак убакыт бою колбашчылардын жанында туруп суроо жараткан эмес (Герман империясынын желеги турган) ::::3. ''"Чынын айтсам мен Викиге кошкон салымдарымды анализдедим жана жалпысынан жаман эмес, принциптерге жооп берген маалыматтарды кошуп жатам деген тыянакка келдим."'' бул ой толгоо, сиз аны буруп туруп ''"бул мага жазбаш керек"'' дептир деген жыйынтыкка келип, анысы аз келгенсип ''"Муну негизсиз айыптоо"'' деп эсептеп жатасыз. Негизсиз айыптоо, деги эле айыктоо экенинин бир дагы изи жок. Сиз ''Шашып эптеп-септеп түзөтпөңүз!'' деп жатсаңыз анан жасам да жооп катары, себеби мен эптеп-септеп деген мен такыр макул эмесмин, кандай сапаттагы барактарды кошуп жатканымды да билем! ::::Дагы деле сиз мен үчүн ''"Туура эмес түшүнөсүз деп"'' жазган деп жыйынтык чыгарып жатасыз. Бул менин оюмда дагы жок нерсе эле. Сиз башка бирөө үчүн жыйынтык чыгаруудан алыс болсоңуз. ::::''"Көз жыргасын деп", "урдура бербей" деген терминдерди колдонууну мен мазактоо деп кабыл алам жана ага жараша жооп бериш керек деп ойлоймун'' деп так жазып жатсам, кайрадан "''Жазганымдын баары "бурмалоо", "мазактоо" экен"'' деп дагы буруп койдуңуз же мен калп айтып жатамбы? Качан мен администратордун жазганынын баары мазактоо же бурмалоо деп кайрылдым эле? Сиз теманын нугун такыр башка жакка буруп салып жатасыз! Бул маалыматтын контекстинен чымчып алып, аны бурмалоо деп эсептелет. Бакырайып эле көрүнүп турат го, адамдын жекечилигин сыпаттоо экени. ::::4. ''"нейтралдуу эмес", "бурмалоо", "мазактоо", "асылып жатасызбы", "ага жараша жооп бериш керек деп ойлоймун", "сизде суроо туудурбай"'' - так эле ушундай, ''"Көз жыргасын деп", "урдура бербей"'' деген сиздин кайрылууңуз адамгерчиликке жатабы же мени сиз урдура берген алдамчы катары кабыл алып жатасызбы? Мен сизге кайрылганда бир дагы жолу жекечиликке өткөн жерим жок жана сиздин ар бир кадамга баа же сыпаттоо берген жерим жок. ::::Так жана нейтралдуу болуш керек! ''Даги бир жолу Википедия жеке баракчаңыз'' эмес деп ороңдогонуңуз эмнеси же сиздикиби? Бул басмырлоо же мен калп айтып жатамбы? ::::5. Дагы деле сиз башка нукка салып кетип жатасыз, эч ким менин артыман текшерүүгө милдеттүү эмес, сиз айтпасаңыз деле мен аны билем же сураныч катары кайрылуу Викинин негизги принциптерине каршы келип калды беле? ::::Химба макаласын булагы жок түзгөн да мен, сиз айткан сынды кабыл алып ага булак кошуп оңдогон да мен. Депуттар туралуу барактарга булак кошпогон мен, алар ушул себептен башка мейкиндике которулган. Мен тараптан булагы жок экенин билип, сиздин [[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow#КР ЖКнын чакырылыштарынын депутаттары тууралуу|сынды кабыл алдым го]]. [[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 14:12, 25 ноябрь 2024 (UTC) :::::@[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] :::::2. Бул контекстте айырмасы жок. Маалыматтын жалган экенин билип туруп аны тараттыңыз. Сөздөр менен ойносо болот, бирок бул аракетиңизди өзгөртпөйт. '''Жообуңуз менен ынанган жокмун, жол берилгис аракеттериңизди актап эле жатасыз'''. Сиз өз кылганыңыз үчүн жооп бериңиз биринчи кезекте.<br /> :::::3.Жазганыңыздын максаты эмнеде деген суроо берилген. Жооп берген жоксуз. '''Жооп берсеңиз же жооптон качып жатасызбы?''' :::::Өз түшүнүгүм боюнча жооп бердим репликага. Бирөөнүн түшүнүгү бурмалоо эмес, билип алыңыз. Эч бир жаман жери жок репликаларга таарына бересизби? Бирок, таарындым деп, башкаларды негизсиз айыптабашыңыз керек.<br /> <u>'''Шашып эптеп-септеп түзөткөн болсоңуз'''</u> (жетим тоолор, домендер, Түштүк океан ж.б.), ошону жазам да. Эч ким антип жазбашы үчүн өзүңүздү жөнгө салыңыз, '''жоопкерчиликти башкаларга жүктөбөй''. Факт менен жооп берген жоксуз. ''"Аргументтериңиз" жеке оюңуз менен чектелип жатат,''' бир да шилтеме келтирип, сөзүңүздү далилдей алган жоксуз'''. Тескеринче''' негизсиз айыптооңуз аныкталды (Воркута макаласында түзөтүүмдү жокко чыгардыңыз деген, "Португалиянын Педро III" макаласы боюнча). Шилтеме келтирип айптарыңызды жокко чыгардым. Дагы бир жолу мындай көрүнүш кайталанса, чаралар көрүлөт. Өз сөзүңүздү далилдешиңиз керек, '''далилдей албасаңыз жазбай койгонуңуз оң.'''<br /> :::::4. Ынанган жокмун, сөздөрдү далилдегенди үйрөнүңүз. Конкреттүү шилтемелерди келтирдим, аларга комментарий берген жоксуз, жооптон качып жатасыз. Бир да жарактуу аргумент уккан жокмун.<br /> :::::5. Википедия бул эксперименттер үчүн аянтчаңыз эмес, эгерде грамматиканы жакшы түшүнө элек болсоңуз, булактарга таянбасаңыз массалык түрдө макалаларды кайра атабаңыз. '''Мындай көрүнүш боюнча эскертме бердим.'''<br /> :::::6. Демек туура эмес/жалган маалыматты кошуп жатканыңызды билип туруп, аны кошуп жатасызбы ошондо? Билсеңиз кошпоңуз, дагы бир жолу атайлап жалган маалымат кошулса чаралар көрүлөт. Кабыл алдым деп улам айта берет экенсиз, бирок бир нече айдан кийин кайра эле башталат экен. [[Колдонуучу:Bosogo|Bosogo]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Bosogo|баарлашуу]]) 16:33, 25 ноябрь 2024 (UTC) ::::::Мына эми сиздин репликаңыз эми репликага окшоп келе жатат. Бул тексте мен дагы кичине сыпаттоо терминдерин колдондум. Бирок дагы бир жолу кайталап жатам сиз бөйрөктөн шыйрак чыгарып башка адамдардын сөздөрүн бурмалоодон алыс болушуңузду суранам. Дагы башка адамдын акыбалын сыпаттоого такыр эле укук берилген эмес. Мага кайрадан дагы таарынды деп диагноз коюп жатасыз. Мен таарынгандай Вики менин мурасым эмес. Сиз ток этер жерин жазышыңыз керек. Мен сизден айырмаланып, сиздин кылган иштериңизге эптеп-септеп деп баа берген жерим жок, бирок администратордун кылып жатканы нукуралуктун үлгүсү дегендей эреже да, принцип да жок. ::::::Сиз айткан шилтемелердин баарына жооп берип, туура эмес деп табылган пункттар менен макул болсом ал дагы сизге жакпай жатат. Кабыл алам деп айтып кайра кайталана берет деп, кабыл албаймын деп анан сизге окшоп айтышып жатып калышым туура эмес деп мен моюнга алып жатсам, дагы сизде суроо туудуруп жатат. ::::::Ката болгон, азыр дагы каталар Викиде толтура, келечекте да боло берет же идеалдуу түптөлгөн Вики бар бекен. ::::::Туура эмес кылган нерсени мен моюнга алгандан кийин сиз так ошолорго жармашып улам-улам баса белгилей беришиңиз мен үчүн такыр түшүнүксүз болуп турат. ::::::Мен стандарт боюнча суроо берсем аларды буйтап өтүп көз жаздымда калтырып коюп жатасыз жана өзүңүзгө ыңгайлуу жерлерин гана билгилеп. Мисал катары экинчи дүйнөлүк согуштун ажыртылгыс бөлүгү болгон Ата Мекендик согуштагы кол башчылардын жалган туулары, башка тилдеги текстер эмнеге сизде суроо жаратпаган жана жаратпайт, бул дагы мен үчүн түшүнүксүз. ::::::Же мен тарыхый тууларды кошуп жатканда чындыкты айтпай, ий мен билбей калыптырмын десем туура болот беле? Мен сизге ката кетиргенимди так айтсам, туулар калыбы боюнча пландалып жаткан иштерим менен бөлүшкөндү так айтсам ошого жармаштыңыз да калдыңыз. Калп айттып, мен билген эмесмин десем бали дегендей эле көз карашта болуп жатасыз. ::::::Менин кайрылууларымдын эң негизги себеби сиз басмырлап сыпаттоо менен эскертүү калтырууңуз болуп жатат. ::::::Баланча баракта баланча маалыматты туура эмес же жалган деген форматтоо берүү зарыл, сиздин формат баланча баракта баланча маалыматты эптеп-септеп көзгө жакшы көрүнсүн деп жалгандарды кошуп коюптурсуз дегендей болуп жатат. ::::::Сиз башка адам катасын мойнуна алып жатса аны алсыздык деп балабаңыз, мен деле сизге окшоп сөз жедирбей, менин кылганым нукуралуктун эталону дегендей көз карашты кармана алам. ::::::Домендер, жетим тоолор, туулар, океан ж.б. кабыл алдым, туура эмес маалыматтарды оңдодум, келечекте мындай каталарды кетирбегенге аракет кылам деген маанидеги жоопту жазып жатсам эмнеси сизге жакпай жатат. Кайра кайра аргументсиз жооп катары белгилөөнүн себеби түшүнүксүз. Катаны моюнга алуу аргумент эмей анан эмне? ::::::Мен макалаларды кошкондо толук категориясы менен кошууга аракет кылам. Мисалы домендер, сиз аны массалык кошуу дегениңиз менен макулмун. Бул Викинин тереңдик статистикасына терс таасирин тийгизерин түшүнүп турам. Бирок түптөлү этабындагы Викилерде мындай көрүнүштөр болуп келет. ::::::Кептин баары, сиз жекечиликке өтүп, адамдын психологиялык кабыл алуусун божомолдоп жана анын ниетин билбей туруп, билгендей жазганыңызда болуп жатат. Орусча айтканда: вы не должны переходить на личность, не должны оценивать намерение и внутреннее состояние участника в негативном ключе, не зная реальное намерение участника. [[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 18:22, 25 ноябрь 2024 (UTC) :::::::@[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] :::::::1) '''"Бурмалоо" боюнча суроого жооп берген жоксуз'''. Кайра-кайра эле бир репликаны кайтала бергениңиз сизге жардам бербейт. :::::::2) Тоо этер жерин жаздым, өз кемчиликтериңизди моюнга албай, шылтоолорду ойлоп табып жатасыз. Бир да сөзүңүздү шилтеме, талдоо менен негиздей албадыңыз. Ошондуктан бул талкуудан жыйынтык чыгара албай жатасыз. '''Айтканыңызды негиздегенди үйрөнүшүңүз керек.''' :::::::3) Дагы бир жолу жазганымды окуп чыгып, суроолорума жооп бериңиз жакшы болмок. Жообуңузду алмайынча, суроолорума жооп алдым деп эсептей албайм. Жообуңузда '''конкретика жок, баарын аралыштырып, суроомду келтирип жооп бере албай жатасыз/жооп бергиңиз келбей жатат'''. :::::::4) Жабылган темаларды өзүңүз кайра-кайра демилгелеп жатпайсызбы. '''Жазып жатпайсызбы:''' ''<u>"Көз жыргасын" деген оюмду окуй алып жаткандай сезилип жатат."</u>'' :::::::'''Жообум:''' :::::::<blockquote>Ошондо жалган маалыматты кошконуңузду кантип түшүнүш керек? Жалган маалыматты кошуу максатын өзүңүз түшүндүрүп берген жоксуз. Тескеринче ак ниетиңизди болжолдоп, "желектердин тарыхый варианттарын кошууга камданып жаткам..." дегениңиздин негизинде: "туулар жалган болсо да, калыптарым даяр болгуча макаланы кооздоп турсун" десе керек дегенге келдим. Же "адаштыруу максатында" десем туура болмокпу? :::::::: Ар кандай кылсаңыз болмок, аларды талкуу барагыңызга жазгам: :::::::: 1) мамлекеттердин өзүн гана кошсо болмок; :::::::: 2) мамлекеттердин жанына тарыхый тууларды гана кошсо болмок; :::::::: 3) тийбесе болмок. :::::::<blockquote>Жогорудагы варианттарынын бирин кылсаңыз эмне болот эле? Жооп: 1, 3-варантта калыптын/макаланын көркү бузулмак эмес, 1-варантта болгону туулар кошулмак эмес. 1-жыйынтык: тууларды кошууну көздөгөнсүз. 2-вариантта калыптын/макаланын көркү бузулмак (туусу коюлбаган мамлекеттердин аталыштары калыптын чектери боюнча тегизделмек, туусу барлар туу боюнча тезизделмек). 2-жыйынтык: көрктү көздөгөсүз. Баарын (жообуңузду да) эске алганда эскертмеде жазганыма келебиз."Көз жыргасын" деген оюмду окуй алып жаткандай сезилип жатат."</u>''</blockquote> :::::::'''Демек, жыйынтыгым туура чыгыптыр да. Анткени сиз "жок андай эмес", "жок башкача болгон" дегендин ордуна конкретикадан качып, актанып баштадыңыз.'''<br> :::::::5) Тескеринче, '''ар бир''' сурооңузга жооп бердим.''' Сиз болсо болбогон нерселерди ойлоп чыгып, анын далилдей албай, кайтарым суроолордон баш тартып жатасыз'''. Бир темадан экинчи темага секирип, берилген суроолорго жооп бергендин ордуна, '''кайра-кайра эле шилтемесиз, негиздемесиз айыптап жатасыз'''.<br> :::::::6) Улуу Ата Мекендик согушту жөн коюп, '''эмне үчүн жалган маалыматты атайын жайгаштырдыңыз''', мына ушул суроого жооп бериңиз биринчи, жооптон качпай. '''Мектепте эмеспиз''', "Ваняны карыңыз эмнеге аныкы мындай эмнеге мага болбойт" дегенге жеттиңиз.<br> :::::::7) Эскертме боюнча репликаңызга жооп: 4-пунктта. Негиздеменин пункттары боюнча комментарий бере алган жоксуз, аны менен сөздөрүмдү ырастап жатасыз. Демек эскертме туура берилди, "басмырлоо" дегениңиз эскертмени жактырбай жатканыңыздан чыгып жатат, ошол эле.<br> :::::::8) Ар бир катаңызды чыгара баштасам, таарынасыз кайра. + унутуп калсаңыз талкуу барагыңызды кайрадан окуп чыгыңыз. Баары жазылуу, канча баракта ката, кандай ката ж.б. Домендерден баштап, жетим тоолор менен бүтүп. Кунт коюп түзөтпөгөнүңүздүн кесепети, бул жерден да аны далилдеп жатасыз. :::::::9) Сөз жедирбегенге аргументтериңиз жок, аргументтерди келтиргенди билбей жатасыз. Сөз жедирбегениңиз кайра-кайра кайталоо менен бүтүп жатат. Мындай учурда сиз менен эч ким талкууну улантпайт. Википедия тууралуу түшүнүгүңүз төмөн экен: "эталон", "стандарт". Аргумент келтириңиз деп жатышса, сөз жедирбейм деп жатасыз. Бул мектептин деңгээли.<br> :::::::10) Википедиянын негизги принциптери бар, калганы өзүңүздү актоо. Машиналык котормо, машиналык тормо бойдон кала берет.<br> :::::::11) Акыркы сөздөрүңүздү өзүңүзгө айтыңыз. Мен сизге караганда сөздөрүмдү шилтеме, анализ менен негиздеп бергем, сизде эч нерсе жок. '''Кеңеш: берилген суроолорго дароо жооп берсеңиз, баш тартпай, ошондо талкуу натыйжалуу болот.''' [[Колдонуучу:Bosogo|Bosogo]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Bosogo|баарлашуу]]) 19:23, 25 ноябрь 2024 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-48</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W48"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/48|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] A new version of the standard wikitext editor-mode [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|syntax highlighter]] will be available as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta feature]] later this week. This brings many new features and bug fixes, including right-to-left support, [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CodeMirror#Template folding|template folding]], [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CodeMirror#Autocompletion|autocompletion]], and an improved search panel. You can learn more on the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CodeMirror|help page]]. * The 2010 wikitext editor now supports common keyboard shortcuts such <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Ctrl</code>+<code>B</code></bdi> for bold and <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Ctrl</code>+<code>I</code></bdi> for italics. A full [[mw:Help:Extension:WikiEditor#Keyboard shortcuts|list of all six shortcuts]] is available. Thanks to SD0001 for this improvement. [https://phabricator.wikimedia.org/T62928] * Starting November 28, Flow/Structured Discussions pages will be automatically archived and set to read-only at the following wikis: <bdi>bswiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>elwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>euwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>fawiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>fiwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwikiquote</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwikisource</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwikiversity</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwikivoyage</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>idwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>lvwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>plwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>ptwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>urwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>viwikisource</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>zhwikisource</bdi>. This is done as part of [[mw:Special:MyLanguage/Structured_Discussions/Deprecation|StructuredDiscussions deprecation work]]. If you need any assistance to archive your page in advance, please contact [[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]]. * View all {{formatnum:25}} community-submitted {{PLURAL:25|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a user creating a new AbuseFilter can now only set the filter to "protected" [[phab:T377765|if it includes a protected variable]]. '''Updates for technical contributors''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeEditor|CodeEditor]], which can be used in JavaScript, CSS, JSON, and Lua pages, [[phab:T377663|now offers]] live autocompletion. Thanks to SD0001 for this improvement. The feature can be temporarily disabled on a page by pressing <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Ctrl</code>+<code>,</code></bdi> and un-selecting "<bdi lang="en" dir="ltr">Live Autocompletion</bdi>". * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Tool-maintainers who use the Graphite system for tracking metrics, need to migrate to the newer Prometheus system. They can check [https://grafana.wikimedia.org/d/K6DEOo5Ik/grafana-graphite-datasource-utilization?orgId=1 this dashboard] and the list in the Description of the [[phab:T350592|task T350592]] to see if their tools are listed, and they should claim metrics and dashboards connected to their tools. They can then disable or migrate all existing metrics by following the instructions in the task. The Graphite service will become read-only in April. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/KLUV4IOLRYXPQFWD6WKKJUHMWE77BMSZ/] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The [[mw:Special:MyLanguage/NewPP parser report|New PreProcessor parser performance report]] has been fixed to give an accurate count for the number of Wikibase entities accessed. It had previously been resetting after 400 entities. [https://phabricator.wikimedia.org/T279069] '''Meetings and events''' * A [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community meetings#29 November 2024|Language community meeting]] will take place November 29 at [https://zonestamp.toolforge.org/1732896000 16:00 UTC]. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Mooré Wikipedia, the language support track at [[m:Wiki Indaba|Wiki Indaba]], and a report from the Wayuunaiki community on their experiences with the Incubator and as a new community over the last 3 years. This meeting will be in English and will also have Spanish interpretation. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/48|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W48"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:42, 25 ноябрь 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27847039 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-49</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W49"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/49|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Two new parser functions were added this week. The <code dir="ltr"><nowiki>{{</nowiki>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#interwikilink|#interwikilink]]<nowiki>}}</nowiki></code> function adds an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Links#Interwiki links|interwiki link]] and the <code dir="ltr"><nowiki>{{</nowiki>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#interlanguagelink|#interlanguagelink]]<nowiki>}}</nowiki></code> function adds an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Links#Interlanguage links|interlanguage link]]. These parser functions are useful on wikis where namespaces conflict with interwiki prefixes. For example, links beginning with <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>MOS:</code></bdi> on English Wikipedia [[phab:T363538|conflict with the <code>mos</code> language code prefix of Mooré Wikipedia]]. * Starting this week, Wikimedia wikis no longer support connections using old RSA-based HTTPS certificates, specifically rsa-2048. This change is to improve security for all users. Some older, unsupported browser or smartphone devices will be unable to connect; Instead, they will display a connectivity error. See the [[wikitech:HTTPS/Browser_Recommendations|HTTPS Browser Recommendations page]] for more-detailed information. All modern operating systems and browsers are always able to reach Wikimedia projects. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/CTYEHVNSXUD3NFAAMG3BLZVTVQWJXJAH/] * Starting December 16, Flow/Structured Discussions pages will be automatically archived and set to read-only at the following wikis: <bdi>arwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>cawiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>mediawikiwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>orwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>wawiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>wawiktionary</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>wikidatawiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>zhwiki</bdi>. This is done as part of [[mw:Special:MyLanguage/Structured_Discussions/Deprecation|StructuredDiscussions deprecation work]]. If you need any assistance to archive your page in advance, please contact [[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T380910] * This month the Chart extension was deployed to production and is now available on Commons and Testwiki. With the security review complete, pilot wiki deployment is expected to start in the first week of December. You can see a working version [[testwiki:Charts|on Testwiki]] and read [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|the November project update]] for more details. * View all {{formatnum:23}} community-submitted {{PLURAL:23|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug with the "Download as PDF" system was fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T376438] '''Updates for technical contributors''' * In late February, temporary accounts will be rolled out on at least 10 large wikis. This deployment will have a significant effect on the community-maintained code. This is about Toolforge tools, bots, gadgets, and user scripts that use IP address data or that are available for logged-out users. The Trust and Safety Product team wants to identify this code, monitor it, and assist in updating it ahead of the deployment to minimize disruption to workflows. The team asks technical editors and volunteer developers to help identify such tools by adding them to [[mw:Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers/Impacted tools|this list]]. In addition, review the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|updated documentation]] to learn how to adjust the tools. Join the discussions on the [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|project talk page]] or in the [[discord:channels/221049808784326656/1227616742340034722|dedicated thread]] on the [[w:Wikipedia:Discord|Wikimedia Community Discord server (in English)]] for support and to share feedback. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/49|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W49"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:23, 2 декабрь 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27873992 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-50</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W50"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/50|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Technical documentation contributors can find updated resources, and new ways to connect with each other and the Wikimedia Technical Documentation Team, at the [[mw:Special:MyLanguage/Documentation|Documentation hub]] on MediaWiki.org. This page links to: resources for writing and improving documentation, a new <bdi lang="zxx" dir="ltr">#wikimedia-techdocs</bdi> IRC channel on libera.chat, a listing of past and upcoming documentation events, and ways to request a documentation consultation or review. If you have any feedback or ideas for improvements to the documentation ecosystem, please [[mw:Wikimedia Technical Documentation Team#Contact us|contact the Technical Documentation Team]]. '''Updates for editors''' [[File:Edit Check on Desktop.png|thumb|Layout change for the Edit Check feature]] * Later this week, [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|Edit Check]] will be relocated to a sidebar on desktop. Edit check is the feature for new editors to help them follow policies and guidelines. This layout change creates space to present people with [[mw:Edit check#1 November 2024|new Checks]] that appear ''while'' they are typing. The [[mw:Special:MyLanguage/Edit check#Reference Check A/B Test|initial results]] show newcomers encountering Edit Check are 2.2 times more likely to publish a new content edit that includes a reference and is not reverted. * The Chart extension, which enables editors to create data visualizations, was successfully made available on MediaWiki.org and three pilot wikis (Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedias). You can see a working examples [[testwiki:Charts|on Testwiki]] and read [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|the November project update]] for more details. * Translators in wikis where the [[mw:Special:MyLanguage/Content translation/Section translation#Try the tool|mobile experience of Content Translation is available]], can now discover articles in Wikiproject campaigns of their interest from the "[https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=specialcx&filter-type=automatic&filter-id=collections&active-list=suggestions&from=es&to=en All collection]" category in the articles suggestion feature. Wikiproject Campaign organizers can use this feature, to help translators to discover articles of interest, by adding the <code dir=ltr><nowiki><page-collection> </page-collection></nowiki></code> tag to their campaign article list page on Meta-wiki. This will make those articles discoverable in the Content Translation tool. For more detailed information on how to use the tool and tag, please refer to [[mw:Special:MyLanguage/Translation suggestions: Topic-based & Community-defined lists/How to use the features|the step-by-step guide]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T378958] * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Nuke|Nuke]] feature, which enables administrators to mass delete pages, now has a [[phab:T376379#10310998|multiselect filter for namespace selection]]. This enables users to select multiple specific namespaces, instead of only one or all, when fetching pages for deletion. * The Nuke feature also now [[phab:T364225#10371365|provides links]] to the userpage of the user whose pages were deleted, and to the pages which were not selected for deletion, after page deletions are queued. This enables easier follow-up admin-actions. Thanks to Chlod and the Moderator Tools team for both of these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T364225#10371365] * The Editing Team is working on making it easier to populate citations from archive.org using the [[mw:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling Citoid on your wiki|Citoid]] tool, the auto-filled citation generator. They are asking communities to add two parameters preemptively, <code dir=ltr>archiveUrl</code> and <code dir=ltr>archiveDate</code>, within the TemplateData for each citation template using Citoid. You can see an [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template%3ACite_web%2Fdoc&diff=1261320172&oldid=1260788022 example of a change in a template], and a [https://global-search.toolforge.org/?namespaces=10&q=%5C%22citoid%5C%22%3A%20%5C%7B&regex=1&title= list of all relevant templates]. [https://phabricator.wikimedia.org/T374831] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikivoyage}} in [[d:Q9240|Indonesian]] ([[voy:id:|<code>voy:id:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T380726] * Last week, all wikis had problems serving pages to logged-in users and some logged-out users for 30–45 minutes. This was caused by a database problem, and investigation is ongoing. [https://www.wikimediastatus.net/incidents/3g2ckc7bp6l9] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:19}} community-submitted {{PLURAL:19|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug in the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add Link]] feature has been fixed. Previously, the list of sections which are excluded from Add Link was partially ignored in certain cases. [https://phabricator.wikimedia.org/T380455][https://phabricator.wikimedia.org/T380329] '''Updates for technical contributors''' * [[mw:Special:MyLanguage/Codex|Codex]], the design system for Wikimedia, now has an early-stage [[git:design/codex-php|implementation in PHP]]. It is available for general use in MediaWiki extensions and Toolforge apps through [https://packagist.org/packages/wikimedia/codex Composer], with use in MediaWiki core coming soon. More information is available in [[wmdoc:design-codex-php/main/index.html|the documentation]]. Thanks to Doğu for the inspiration and many contributions to the library. [https://phabricator.wikimedia.org/T379662] * [https://en.wikipedia.org/api/rest_v1/ Wikimedia REST API] users, such as bot operators and tool maintainers, may be affected by ongoing upgrades. On December 4, the MediaWiki Interfaces team began rerouting page/revision metadata and rendered HTML content endpoints on [[testwiki:|testwiki]] from RESTbase to comparable MediaWiki REST API endpoints. The team encourages active users of these endpoints to verify their tool's behavior on testwiki and raise any concerns on the related [[phab:T374683|Phabricator ticket]] before the end of the year, as they intend to roll out the same change across all Wikimedia projects in early January. These changes are part of the work to replace the outdated [[mw:RESTBase/deprecation|RESTBase]] system. * The [https://wikimediafoundation.limesurvey.net/986172 2024 Developer Satisfaction Survey] is seeking the opinions of the Wikimedia developer community. Please take the survey if you have any role in developing software for the Wikimedia ecosystem. The survey is open until 3 January 2025, and has an associated [[foundation:Legal:Developer Satisfaction Survey 2024 Privacy Statement|privacy statement]]. * There is no new MediaWiki version this week. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Deployments/Yearly_calendar] '''Meetings and events''' * The next meeting in the series of [[c:Commons:WMF support for Commons/Commons community calls|Wikimedia Foundation discussions with the Wikimedia Commons community]] will take place on [[m:Event:Commons community discussion - 12 December 2024 08:00 UTC|December 12 at 8:00 UTC]] and [[m:Event:Commons community discussion - 12_December 2024 16:00 UTC|at 16:00 UTC]]. The topic of this call is new media and new contributors. Contributors from all wikis are welcome to attend. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/50|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W50"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:16, 9 декабрь 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27919424 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-51</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W51"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/51|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Interested in improving event management on your home wiki? The [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents|CampaignEvents extension]] offers organizers features like event registration management, event/wikiproject promotion, finding potential participants, and more - all directly on-wiki. If you are an organizer or think your community would benefit from this extension, start a discussion to enable it on your wiki today. To learn more about how to enable this extension on your wiki, visit the [[m:CampaignEvents/Deployment status#How to Request the CampaignEvents Extension for your wiki|deployment status page]]. '''Updates for editors''' * Users of the iOS Wikipedia App in Italy and Mexico on the Italian, Spanish, and English Wikipedias, can see a [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Personalized Wikipedia Year in Review|personalized Year in Review]] with insights based on their reading and editing history. * Users of the Android Wikipedia App in Sub-Saharan Africa and South Asia can see the new [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Rabbit Holes|Rabbit Holes]] feature. This feature shows a suggested search term in the Search bar based on the current article being viewed, and a suggested reading list generated from the user’s last two visited articles. * The [[m:Special:MyLanguage/Global reminder bot|global reminder bot]] is now active and running on nearly 800 wikis. This service reminds most users holding temporary rights when they are about to expire, so that they can renew should they want to. See [[m:Global reminder bot/Technical details|the technical details page]] for more information. * The next issue of Tech News will be sent out on 13 January 2025 because of the end of year holidays. Thank you to all of the translators, and people who submitted content or feedback, this year. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was [[phab:T374988|fixed]] in the Android Wikipedia App which had caused translatable SVG images to show the wrong language when they were tapped. '''Updates for technical contributors''' * There is no new MediaWiki version next week. The next deployments will start on 14 January. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Deployments/Yearly_calendar/2025] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/51|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W51"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:25, 16 декабрь 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27942374 --> == Қарақалпақстан == досым, Каракалпакстан туралы макалада менин редактировкамды артка кайтарган себебин билсем болама [[Колдонуучу:Qaraqalpaq patriyotı|Qaraqalpaq patriyotı]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Qaraqalpaq patriyotı|баарлашуу]]) 05:18, 5 январь 2025 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-03</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W03"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/03|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Single User Login system is being updated over the next few months. This is the system which allows users to fill out the login form on one Wikimedia site and get logged in on all others at the same time. It needs to be updated because of the ways that browsers are increasingly restricting cross-domain cookies. To accommodate these restrictions, login and account creation pages will move to a central domain, but it will still appear to the user as if they are on the originating wiki. The updated code will be enabled this week for users on test wikis. This change is planned to roll out to all users during February and March. See [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3#Deployment|the SUL3 project page]] for more details and a timeline. '''Updates for editors''' * On wikis with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:PageAssessments|PageAssessments]] installed, you can now [[mw:Special:MyLanguage/Extension:PageAssessments#Search|filter search results]] to pages in a given WikiProject by using the <code dir=ltr>inproject:</code> keyword. (These wikis: {{int:project-localized-name-arwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-enwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-enwikivoyage/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-frwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-huwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-newiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-trwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-zhwiki/en}}) [https://phabricator.wikimedia.org/T378868] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q34129|Tigre]] ([[w:tig:|<code>w:tig:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T381377] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:35}} community-submitted {{PLURAL:35|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, there was a bug with updating a user's edit-count after making a rollback edit, which is now fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T382592] '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Wikimedia REST API users, such as bot operators and tool maintainers, may be affected by ongoing upgrades. Starting the week of January 13, we will begin rerouting [[phab:T374683|some page content endpoints]] from RESTbase to the newer MediaWiki REST API endpoints for all wiki projects. This change was previously available on testwiki and should not affect existing functionality, but active users of the impacted endpoints may raise issues directly to the [[phab:project/view/6931/|MediaWiki Interfaces Team]] in Phabricator if they arise. * Toolforge tool maintainers can now share their feedback on Toolforge UI, an initiative to provide a web platform that allows creating and managing Toolforge tools through a graphic interface, in addition to existing command-line workflows. This project aims to streamline active maintainers’ tasks, as well as make registration and deployment processes more accessible for new tool creators. The initiative is still at a very early stage, and the Cloud Services team is in the process of collecting feedback from the Toolforge community to help shape the solution to their needs. [[wikitech:Wikimedia Cloud Services team/EnhancementProposals/Toolforge UI|Read more and share your thoughts about Toolforge UI]]. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] For tool and library developers who use the OAuth system: The identity endpoint used for [[mw:Special:MyLanguage/OAuth/For Developers#Identifying the user|OAuth 1]] and [[mw:Special:MyLanguage/OAuth/For Developers#Identifying the user 2|OAuth 2]] returned a JSON object with an integer in its <code>sub</code> field, which was incorrect (the field must always be a string). This has been fixed; the fix will be deployed to Wikimedia wikis on the week of January 13. [https://phabricator.wikimedia.org/T382139] * Many wikis currently use [[:mw:Parsoid/Parser Unification/Cite CSS|Cite CSS]] to render custom footnote markers in Parsoid output. Starting January 20 these rules will be disabled, but the developers ask you to ''not'' clean up your <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Common.css]]</bdi> until February 20 to avoid issues during the migration. Your wikis might experience some small changes to footnote markers in Visual Editor and when using experimental Parsoid read mode, but if there are changes these are expected to bring the rendering in line with the legacy parser output. [https://phabricator.wikimedia.org/T370027] '''Meetings and events''' * The next meeting in the series of [[c:Special:MyLanguage/Commons:WMF support for Commons/Commons community calls|Wikimedia Foundation Community Conversations with the Wikimedia Commons community]] will take place on [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 15 January 2025 08:00 UTC|January 15 at 8:00 UTC]] and [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 15 January 2025 16:00 UTC|at 16:00 UTC]]. The topic of this call is defining the priorities in tool investment for Commons. Contributors from all wikis, especially users who are maintaining tools for Commons, are welcome to attend. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/03|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W03"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:42, 14 январь 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28048614 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-04</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W04"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/04|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Administrators can mass-delete multiple pages created by a user or IP address using [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Nuke|Extension:Nuke]]. It previously only allowed deletion of pages created in the last 30 days. It can now delete pages from the last 90 days, provided it is targeting a specific user or IP address. [https://phabricator.wikimedia.org/T380846] * On [[phab:P72148|wikis that use]] the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Patrolled edits|Patrolled edits]] feature, when the rollback feature is used to revert an unpatrolled page revision, that revision will now be marked as "manually patrolled" instead of "autopatrolled", which is more accurate. Some editors that use [[mw:Special:MyLanguage/Help:New filters for edit review/Filtering|filters]] on Recent Changes may need to update their filter settings. [https://phabricator.wikimedia.org/T302140] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:31}} community-submitted {{PLURAL:31|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the Visual Editor's "Insert link" feature did not always suggest existing pages properly when an editor started typing, which has now been [[phab:T383497|fixed]]. '''Updates for technical contributors''' * The Structured Discussion extension (also known as Flow) is being progressively removed from the wikis. This extension is unmaintained and causes issues. It will be replaced by [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]], which is used on any regular talk page. [[mw:Special:MyLanguage/Structured Discussions/Deprecation#Deprecation timeline|The last group of wikis]] ({{int:project-localized-name-cawikiquote/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-fiwikimedia/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-gomwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kabwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwikibooks/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-sewikimedia/en}}) will soon be contacted. If you have questions about this process, please ping [[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] at your wiki. [https://phabricator.wikimedia.org/T380912] * The latest quarterly [[mw:Technical_Community_Newsletter/2025/January|Technical Community Newsletter]] is now available. This edition includes: updates about services from the Data Platform Engineering teams, information about Codex from the Design System team, and more. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/04|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W04"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:37, 21 январь 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28129769 --> == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 06:24, 26 январь 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Doc James@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-05</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W05"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/05|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Patrollers and admins - what information or context about edits or users could help you to make patroller or admin decisions more quickly or easily? The Wikimedia Foundation wants to hear from you to help guide its upcoming annual plan. Please consider sharing your thoughts on this and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Product & Technology OKRs|13 other questions]] to shape the technical direction for next year. '''Updates for editors''' * iOS Wikipedia App users worldwide can now access a [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Personalized Wikipedia Year in Review/How your data is used|personalized Year in Review]] feature, which provides insights based on their reading and editing history on Wikipedia. This project is part of a broader effort to help welcome new readers as they discover and interact with encyclopedic content. * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] Edit patrollers now have a new feature available that can highlight potentially problematic new pages. When a page is created with the same title as a page which was previously deleted, a tag ('Recreated') will now be added, which users can filter for in [[{{#special:RecentChanges}}]] and [[{{#special:NewPages}}]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T56145] * Later this week, there will be a new warning for editors if they attempt to create a redirect that links to another redirect (a [[mw:Special:MyLanguage/Help:Redirects#Double redirects|double redirect]]). The feature will recommend that they link directly to the second redirect's target page. Thanks to the user SomeRandomDeveloper for this improvement. [https://phabricator.wikimedia.org/T326056] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Wikimedia wikis allow [[w:en:WebAuthn|WebAuthn]]-based second factor checks (such as hardware tokens) during login, but the feature is [[m:Community Wishlist Survey 2023/Miscellaneous/Fix security key (WebAuthn) support|fragile]] and has very few users. The MediaWiki Platform team is temporarily disabling adding new WebAuthn keys, to avoid interfering with the rollout of [[mw:MediaWiki Platform Team/SUL3|SUL3]] (single user login version 3). Existing keys are unaffected. [https://phabricator.wikimedia.org/T378402] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:30}} community-submitted {{PLURAL:30|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * For developers that use the [[wikitech:Data Platform/Data Lake/Edits/MediaWiki history dumps|MediaWiki History dumps]]: The Data Platform Engineering team has added a couple of new fields to these dumps, to support the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|Temporary Accounts]] initiative. If you maintain software that reads those dumps, please review your code and the updated documentation, since the order of the fields in the row will change. There will also be one field rename: in the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mediawiki_user_history</code></bdi> dump, the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>anonymous</code></bdi> field will be renamed to <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>is_anonymous</code></bdi>. The changes will take effect with the next release of the dumps in February. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/LKMFDS62TXGDN6L56F4ABXYLN7CSCQDI/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/05|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W05"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:15, 27 январь 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28149374 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-06</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W06"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/06|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Editors who use the "Special characters" editing-toolbar menu can now see the 32 special characters you have used most recently, across editing sessions on that wiki. This change should help make it easier to find the characters you use most often. The feature is in both the 2010 wikitext editor and VisualEditor. [https://phabricator.wikimedia.org/T110722] * Editors using the 2010 wikitext editor can now create sublists with correct indentation by selecting the line(s) you want to indent and then clicking the toolbar buttons.[https://phabricator.wikimedia.org/T380438] You can now also insert <code><nowiki><code></nowiki></code> tags using a new toolbar button.[https://phabricator.wikimedia.org/T383010] Thanks to user stjn for these improvements. * Help is needed to ensure the [[mw:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling Citoid on your wiki|citation generator]] works properly on each wiki. ** (1) Administrators should update the local versions of the page <code dir=ltr>MediaWiki:Citoid-template-type-map.json</code> to include entries for <code dir=ltr>preprint</code>, <code dir=ltr>standard</code>, and <code dir=ltr>dataset</code>; Here are example diffs to replicate [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki%3ACitoid-template-type-map.json&diff=1189164774&oldid=1165783565 for 'preprint'] and [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki%3ACitoid-template-type-map.json&diff=1270832208&oldid=1270828390 for 'standard' and 'dataset']. ** (2.1) If the citoid map in the citation template used for these types of references is missing, [[mediawikiwiki:Citoid/Enabling Citoid on your wiki#Step 2.a: Create a 'citoid' maps value for each citation template|one will need to be added]]. (2.2) If the citoid map does exist, the TemplateData will need to be updated to include new field names. Here are example updates [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template%3ACitation%2Fdoc&diff=1270829051&oldid=1262470053 for 'preprint'] and [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template%3ACitation%2Fdoc&diff=1270831369&oldid=1270829480 for 'standard' and 'dataset']. The new fields that may need to be supported are <code dir=ltr>archiveID</code>, <code dir=ltr>identifier</code>, <code dir=ltr>repository</code>, <code dir=ltr>organization</code>, <code dir=ltr>repositoryLocation</code>, <code dir=ltr>committee</code>, and <code dir=ltr>versionNumber</code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T383666] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikipedia/en}} in [[d:Q15637215|Central Kanuri]] ([[w:knc:|<code>w:knc:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T385181] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Help:Extension:Wikisource/Wikimedia OCR|OCR (optical character recognition) tool]] used for Wikisource now supports a new language, Church Slavonic. [https://phabricator.wikimedia.org/T384782] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/06|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W06"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:09, 4 февраль 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28203495 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-07</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W07"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/07|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Product and Technology Advisory Council (PTAC) has published [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council/February 2025 draft PTAC recommendation for feedback|a draft of their recommendations]] for the Wikimedia Foundation's Product and Technology department. They have recommended focusing on [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council/February 2025 draft PTAC recommendation for feedback/Mobile experiences|mobile experiences]], particularly contributions. They request community [[m:Talk:Product and Technology Advisory Council/February 2025 draft PTAC recommendation for feedback|feedback at the talk page]] by 21 February. '''Updates for editors''' * The "Special pages" portlet link will be moved from the "Toolbox" into the "Navigation" section of the main menu's sidebar by default. This change is because the Toolbox is intended for tools relating to the current page, not tools relating to the site, so the link will be more logically and consistently located. To modify this behavior and update CSS styling, administrators can follow the instructions at [[phab:T385346|T385346]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T333211] * As part of this year's work around improving the ways readers discover content on the wikis, the Web team will be running an experiment with a small number of readers that displays some suggestions for related or interesting articles within the search bar. Please check out [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Content Discovery Experiments#Experiment 1: Display article recommendations in more prominent locations, search|the project page]] for more information. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Template editors who use TemplateStyles can now customize output for users with specific accessibility needs by using accessibility related media queries (<code dir=ltr>[https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/CSS/@media/prefers-reduced-motion prefers-reduced-motion]</code>, <code dir=ltr>[https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/CSS/@media/prefers-reduced-transparency prefers-reduced-transparency]</code>, <code dir=ltr>[https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/CSS/@media/prefers-contrast prefers-contrast]</code>, and <code dir=ltr>[https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/CSS/@media/forced-colors forced-colors]</code>). Thanks to user Bawolff for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T384175] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:22}} community-submitted {{PLURAL:22|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the global blocks log will now be shown directly on the {{#special:CentralAuth}} page, similarly to global locks, to simplify the workflows for stewards. [https://phabricator.wikimedia.org/T377024] '''Updates for technical contributors''' * Wikidata [[d:Special:MyLanguage/Help:Default values for labels and aliases|now supports a special language as a "default for all languages"]] for labels and aliases. This is to avoid excessive duplication of the same information across many languages. If your Wikidata queries use labels, you may need to update them as some existing labels are getting removed. [https://phabricator.wikimedia.org/T312511] * The function <code dir="ltr">getDescription</code> was invoked on every Wiki page read and accounts for ~2.5% of a page's total load time. The calculated value will now be cached, reducing load on Wikimedia servers. [https://phabricator.wikimedia.org/T383660] * As part of the RESTBase deprecation [[mw:RESTBase/deprecation|effort]], the <code dir="ltr">/page/related</code> endpoint has been blocked as of February 6, 2025, and will be removed soon. This timeline was chosen to align with the deprecation schedules for older Android and iOS versions. The stable alternative is the "<code dir="ltr">morelike</code>" action API in MediaWiki, and [[gerrit:c/mediawiki/services/mobileapps/+/982154/13/pagelib/src/transform/FooterReadMore.js|a migration example]] is available. The MediaWiki Interfaces team [[phab:T376297|can be contacted]] for any questions. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/GFC2IJO7L4BWO3YTM7C5HF4MCCBE2RJ2/] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Language and Internationalization newsletter]] is available. It includes: Updates about the "Contribute" menu; details on some of the newest language editions of Wikipedia; details on new languages supported by the MediaWiki interface; updates on the Community-defined lists feature; and more. * The latest [[mw:Extension:Chart/Project/Updates#January 2025: Better visibility into charts and tabular data usage|Chart Project newsletter]] is available. It includes updates on the progress towards bringing better visibility into global charts usage and support for categorizing pages in the Data namespace on Commons. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/07|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W07"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:12, 11 февраль 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28231022 --> == Википедиялар макалаларындагы “Логотип” сөзү маселеси. == Саламатсызбы! Мен темага тиешелүү макалаларды жазып жатып, “''логотип''” сөзүн колдонгонмун. Кийин кимдир бирөө “''логотип''” сөзүн “''эн белги''” деп өзгөртүрдү. Буга мен булак таба албадым. Бирок ошол убакта [[Кыргыз Википедиясы]] барагында “''Эн белги''” деп жазылып турганын көрдүм. Кыргыз Википедиясынын Телеграм тайпасына ушул маселе боюнча жазып сурадым, “''логотип''” сөзү “''эн белги''” деп аталышын алар жазышты. Соңунда бардык жазган макалалардагы “''логотип''” сөзүн “эн белги” деп өзгөртүрүп чыктым. Эми сиз болсо кайра “''логотип''” деп атап жатыптырсыз. Эртең бирөө келип “''эмблема''” деп өзгөртүрүп койсо таң калбайм. [[Колдонуучу:Baydastann|Baydastann]] 23:11, 11 февраль 2025 (UTC) :@[[Колдонуучу:Baydastann|Baydastann]] Википедия '''сурамжылоо боюнча жазылбайт'''. Википедияны ар ким түзөтө берет, кимдир бирөө бирдеме десе эле аныкы туура боло бербейт. Макалаларды жазганда да, кайра атаганда да '''булактарга гана таянуу керек!''' :[[Логотип]] менен эн белгинин (эмблеманын; [https://cbd.minjust.gov.kg/158777/edition/1113366/kg башка мааниде да колдонулат, мисалы :"ички өндүрүштө жасалган, ошондой эле сатуу үчүн сырттан алынып келинген баалуу металлдардын эритиндилеринен жасалган зергердик жана башка буюмдарды мамлекеттик '''эн белги''' менен эн тамгалоону, анализдөөнү жана пробалоону жүргүзөт"]) деген түшүнүктөрдүн айырмасы бар. [https://www.bbc.com/kyrgyz/news/story/2011/01/110114_dordoi "Мейдин Кыргызстан” деген эн белги чапталып..."] – мына дагы бир мисал. Ошондуктан, биринчиден сөздүн '''маанисин түшүнүп''', түзөтүү керек. :[[Талкуу:Кыргыз Википедиясы|Кыргыз Википедиясынын талкуу барагында]] кеңири маалымат бердим. [[Колдонуучу:Bosogo|Bosogo]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Bosogo|баарлашуу]]) 23:52, 11 февраль 2025 (UTC) == Википедиялар макалаларындагы тышкы шилтемелер == @[[Колдонуучу:Bosogo|Bosogo]] Сиз айткандай баарын “логотип” деп өзгөртүрүп чыктым. Бул маселе түшүнүктүү. Мен башка маселе боюнча. Кыргыз Википедиясы барагы түшүнүктүү. Бирок башка википедияларга байланыштуу макалаларда калыптын ичинде башкы баракка шилтеме бар деп, макаланын шилтемелер бөлүмүндөгү башкы баракка шилтемени өчүрбөй эле койгон жакшы деп ойлойм. Себеби мен башка википедияларды да карап чыктым. Алар дагы шилтемелер бөлүмүндө башкы баракка шилтеме беришкен, түркчө айтканда zaten калыптын ичинде шилтеме бар болсо да. Жадакалса [[Англис Википедиясы]] дагы берген. [[Колдонуучу:Baydastann|Baydastann]] 13:49, 12 февраль 2025 (UTC) :Анда кала берсин. [[Колдонуучу:Bosogo|Bosogo]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Bosogo|баарлашуу]]) 12:27, 13 февраль 2025 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-08</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W08"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/08|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Communities using growth tools can now showcase one event on the <code>{{#special:Homepage}}</code> for newcomers. This feature will help newcomers to be informed about editing activities they can participate in. Administrators can create a new event to showcase at <code>{{#special:CommunityConfiguration}}</code>. To learn more about this feature, please read [[diffblog:2025/02/12/community-updates-module-connecting-newcomers-to-your-initiatives/|the Diff post]], have a look [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Community updates module|at the documentation]], or contact [[mw:Talk:Growth|the Growth team]]. '''Updates for editors''' [[File:Page Frame Features on desktop.png|thumb|Highlighted talk pages improvements]] * Starting next week, talk pages at these wikis – {{int:project-localized-name-eswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-frwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-itwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-jawiki/en}} – will get [[diffblog:2024/05/02/making-talk-pages-better-for-everyone/|a new design]]. This change was extensively tested as a Beta feature and is the last step of [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Feature summary|talk pages improvements]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T379102] * You can now navigate to view a redirect page directly from its action pages, such as the history page. Previously, you were forced to first go to the redirect target. This change should help editors who work with redirects a lot. Thanks to user stjn for this improvement. [https://phabricator.wikimedia.org/T5324] * When a Cite reference is reused many times, wikis currently show either numbers like "1.23" or localized alphabetic markers like "a b c" in the reference list. Previously, if there were so many reuses that the alphabetic markers were all used, [[MediaWiki:Cite error references no backlink label|an error message]] was displayed. As part of the work to [[phab:T383036|modernize Cite customization]], these errors will no longer be shown and instead the backlinks will fall back to showing numeric markers like "1.23" once the alphabetic markers are all used. * The log entries for each change to an editor's user-groups are now clearer by specifying exactly what has changed, instead of the plain before and after listings. Translators can [[phab:T369466|help to update the localized versions]]. Thanks to user Msz2001 for these improvements. * A new filter has been added to the [[{{#special:Nuke}}]] tool, which allows administrators to mass delete pages, to enable users to filter for pages in a range of page sizes (in bytes). This allows, for example, deleting pages only of a certain size or below. [https://phabricator.wikimedia.org/T378488] * Non-administrators can now check which pages are able to be deleted using the [[{{#special:Nuke}}]] tool. Thanks to user MolecularPilot for this and the previous improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T376378] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:25}} community-submitted {{PLURAL:25|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed in the configuration for the AV1 video file format, which enables these files to play again. [https://phabricator.wikimedia.org/T382193] '''Updates for technical contributors''' * Parsoid Read Views is going to be rolling out to most Wiktionaries over the next few weeks, following the successful transition of Wikivoyage to Parsoid Read Views last year. For more information, see the [[mw:Special:MyLanguage/Parsoid/Parser Unification|Parsoid/Parser Unification]] project page. [https://phabricator.wikimedia.org/T385923][https://phabricator.wikimedia.org/T371640] * Developers of tools that run on-wiki should note that <code dir=ltr>mw.Uri</code> is deprecated. Tools requiring <code dir=ltr>mw.Uri</code> must explicitly declare <code dir=ltr>mediawiki.Uri</code> as a ResourceLoader dependency, and should migrate to the browser native <code dir=ltr>URL</code> API soon. [https://phabricator.wikimedia.org/T384515] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/08|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W08"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 21:17, 17 февраль 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28275610 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-09</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W09"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/09|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Administrators can now customize how the [[m:Special:MyLanguage/User language|Babel feature]] creates categories using [[{{#special:CommunityConfiguration/Babel}}]]. They can rename language categories, choose whether they should be auto-created, and adjust other settings. [https://phabricator.wikimedia.org/T374348] * The <bdi lang="en" dir="ltr">[https://www.wikimedia.org/ wikimedia.org]</bdi> portal has been updated – and is receiving some ongoing improvements – to modernize and improve the accessibility of our portal pages. It now has better support for mobile layouts, updated wording and links, and better language support. Additionally, all of the Wikimedia project portals, such as <bdi lang="en" dir="ltr">[https://wikibooks.org wikibooks.org]</bdi>, now support dark mode when a reader is using that system setting. [https://phabricator.wikimedia.org/T373204][https://phabricator.wikimedia.org/T368221][https://meta.wikimedia.org/wiki/Project_portals] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wiktionary/en}} in [[d:Q33965|Santali]] ([[wikt:sat:|<code>wikt:sat:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T386619] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:30}} community-submitted {{PLURAL:30|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed that prevented clicking on search results in the web-interface for some Firefox for Android phone configurations. [https://phabricator.wikimedia.org/T381289] '''Meetings and events''' * The next Language Community Meeting is happening soon, February 28th at [https://zonestamp.toolforge.org/1740751200 14:00 UTC]. This week's meeting will cover: highlights and technical updates on keyboard and tools for the Sámi languages, Translatewiki.net contributions from the Bahasa Lampung community in Indonesia, and technical Q&A. If you'd like to join, simply [[mw:Wikimedia Language and Product Localization/Community meetings#28 February 2025|sign up on the wiki page]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/09|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W09"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:41, 25 февраль 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28296129 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-10</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W10"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/10|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * All logged-in editors using the mobile view can now edit a full page. The "{{int:Minerva-page-actions-editfull}}" link is accessible from the "{{int:minerva-page-actions-overflow}}" menu in the toolbar. This was previously only available to editors using the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Advanced mobile contributions|Advanced mobile contributions]] setting. [https://phabricator.wikimedia.org/T387180] * Interface administrators can now help to remove the deprecated Cite CSS code matching "<code dir="ltr">mw-ref</code>" from their local <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Common.css]]</bdi>. The list of wikis in need of cleanup, and the code to remove, [https://global-search.toolforge.org/?q=mw-ref%5B%5E-a-z%5D&regex=1&namespaces=8&title=.*css can be found with this global search] and in [https://ace.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Common.css&oldid=145662#L-139--L-144 this example], and you can learn more about how to help on the [[mw:Parsoid/Parser Unification/Cite CSS|CSS migration project page]]. The Cite footnote markers ("<code dir="ltr">[1]</code>") are now rendered by [[mw:Special:MyLanguage/Parsoid|Parsoid]], and the deprecated CSS is no longer needed. The CSS for backlinks ("<code dir="ltr">mw:referencedBy</code>") should remain in place for now. This cleanup is expected to cause no visible changes for readers. Please help to remove this code before March 20, after which the development team will do it for you. * When editors embed a file (e.g. <code><nowiki>[[File:MediaWiki.png]]</nowiki></code>) on a page that is protected with cascading protection, the software will no longer restrict edits to the file description page, only to new file uploads.[https://phabricator.wikimedia.org/T24521] In contrast, transcluding a file description page (e.g. <code><nowiki>{{:File:MediaWiki.png}}</nowiki></code>) will now restrict edits to the page.[https://phabricator.wikimedia.org/T62109] * When editors revert a file to an earlier version it will now require the same permissions as ordinarily uploading a new version of the file. The software now checks for 'reupload' or 'reupload-own' rights,[https://phabricator.wikimedia.org/T304474] and respects cascading protection.[https://phabricator.wikimedia.org/T140010] * When administrators are listing pages for deletion with the Nuke tool, they can now also list associated talk pages and redirects for deletion, alongside pages created by the target, rather than needing to manually delete these pages afterwards. [https://phabricator.wikimedia.org/T95797] * The [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/03|previously noted]] update to Single User Login, which will accommodate browser restrictions on cross-domain cookies by moving login and account creation to a central domain, will now roll out to all users during March and April. The team plans to enable it for all new account creation on [[wikitech:Deployments/Train#Tuesday|Group0]] wikis this week. See [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3#Deployment|the SUL3 project page]] for more details and an updated timeline. * Since last week there has been a bug that shows some interface icons as black squares until the page has fully loaded. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T387351] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikipedia/en}} in [[d:Q2044560|Sylheti]] ([[w:syl:|<code>w:syl:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T386441] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:23}} community-submitted {{PLURAL:23|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed with loading images in very old versions of the Firefox browser on mobile. [https://phabricator.wikimedia.org/T386400] '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.19|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/10|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W10"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 02:31, 4 март 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28334563 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-11</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W11"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/11|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Editors who use password managers at multiple wikis may notice changes in the future. The way that our wikis provide information to password managers about reusing passwords across domains has recently been updated, so some password managers might now offer you login credentials that you saved for a different Wikimedia site. Some password managers already did this, and are now doing it for more Wikimedia domains. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3|SUL3 project]] which aims to improve how our unified login works, and to keep it compatible with ongoing changes to the web-browsers we use. [https://phabricator.wikimedia.org/T385520][https://phabricator.wikimedia.org/T384844] * The Wikipedia Apps Team is inviting interested users to help improve Wikipedia’s offline and limited internet use. After discussions in [[m:Afrika Baraza|Afrika Baraza]] and the last [[m:Special:MyLanguage/ESEAP Hub/Meetings|ESEAP call]], key challenges like search, editing, and offline access are being explored, with upcoming focus groups to dive deeper into these topics. All languages are welcome, and interpretation will be available. Want to share your thoughts? [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Improving Wikipedia Mobile Apps for Offline & Limited Internet Use|Join the discussion]] or email <bdi lang="en" dir="ltr">aramadan@wikimedia.org</bdi>! * All wikis will be read-only for a few minutes on March 19. This is planned at [https://zonestamp.toolforge.org/1742392800 14:00 UTC]. More information will be published in Tech News and will also be posted on individual wikis in the coming weeks. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.20|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/33|Growth newsletter]] is available. It includes: the launch of the Community Updates module, the most recent changes in Community Configuration, and the upcoming test of in-article suggestions for first-time editors. * An old API that was previously used in the Android Wikipedia app is being removed at the end of March. There are no current software uses, but users of the app with a version that is older than 6 months by the time of removal (2025-03-31), will no longer have access to the Suggested Edits feature, until they update their app. You can [[diffblog:2025/02/24/sunset-of-wikimedia-recommendation-api/|read more details about this change]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/11|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W11"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:09, 10 март 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28372257 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-12</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W12"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/12|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Twice a year, around the equinoxes, the Wikimedia Foundation's Site Reliability Engineering (SRE) team performs [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|a datacenter server switchover]], redirecting all traffic from one primary server to its backup. This provides reliability in case of a crisis, as we can always fall back on the other datacenter. [http://listen.hatnote.com/ Thanks to the Listen to Wikipedia] tool, you can hear the switchover take place: Before it begins, you'll hear the steady stream of edits; Then, as the system enters a brief read-only phase, the sound stops for a couple of minutes, before resuming after the switchover. You can [[diffblog:2025/03/12/hear-that-the-wikis-go-silent-twice-a-year/|read more about the background and details of this process on the Diff blog]]. If you want to keep an ear out for the next server switchover, listen to the wikis on [https://zonestamp.toolforge.org/1742392800 March 19 at 14:00 UTC]. '''Updates for editors''' * The [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es improved Content Translation tool dashboard] is now available in [[phab:T387820|10 Wikipedias]] and will be available for all Wikipedias [[phab:T387821|soon]]. With [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|the unified dashboard]], desktop users can now: Translate new sections of an article; Discover and access topic-based [https://ig.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&active-list=suggestions&from=en&to=ig&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits article suggestion filters] (initially available only for mobile device users); Discover and access the [[mw:Special:MyLanguage/Translation suggestions: Topic-based & Community-defined lists|Community-defined lists]] filter, also known as "Collections", from wiki-projects and campaigns. * On Wikimedia Commons, a [[c:Commons:WMF support for Commons/Upload Wizard Improvements#Improve category selection|new system to select the appropriate file categories]] has been introduced: if a category has one or more subcategories, users will be able to click on an arrow that will open the subcategories directly within the form, and choose the correct one. The parent category name will always be shown on top, and it will always be possible to come back to it. This should decrease the amount of work for volunteers in fixing/creating new categories. The change is also available on mobile. These changes are part of planned improvements to the UploadWizard. * The Community Tech team is seeking wikis to join a pilot for the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|Multiblocks]] feature and a refreshed Special:Block page in late March. Multiblocks enables administrators to impose multiple different types of blocks on the same user at the same time. If you are an admin or steward and would like us to discuss joining the pilot with your community, please leave a message on the [[m:Talk:Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|project talk page]]. * Starting March 25, the Editing team will test a new feature for Edit Check at [[phab:T384372|12 Wikipedias]]: [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Multi-check|Multi-Check]]. Half of the newcomers on these wikis will see all [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#ref|Reference Checks]] during their edit session, while the other half will continue seeing only one. The goal of this test is to see if users are confused or discouraged when shown multiple Reference Checks (when relevant) within a single editing session. At these wikis, the tags used on edits that show References Check will be simplified, as multiple tags could be shown within a single edit. Changes to the tags are documented [[phab:T373949|on Phabricator]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T379131] * The [[m:Special:MyLanguage/Global reminder bot|Global reminder bot]], which is a service for notifying users that their temporary user-rights are about to expire, now supports using the localized name of the user-rights group in the message heading. Translators can see the [[m:Global reminder bot/Translation|listing of existing translations and documentation]] to check if their language needs updating or creation. * The [[Special:GlobalPreferences|GlobalPreferences]] gender setting, which is used for how the software should refer to you in interface messages, now works as expected by overriding the local defaults. [https://phabricator.wikimedia.org/T386584] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:26}} community-submitted {{PLURAL:26|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the Wikipedia App for Android had a bug fixed for when a user is browsing and searching in multiple languages. [https://phabricator.wikimedia.org/T379777] '''Updates for technical contributors''' * Later this week, the way that Codex styles are loaded will be changing. There is a small risk that this may result in unstyled interface message boxes on certain pages. User generated content (e.g. templates) is not impacted. Gadgets may be impacted. If you see any issues [[phab:T388847|please report them]]. See the linked task for details, screenshots, and documentation on how to fix any affected gadgets. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.21|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/12|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W12"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:48, 17 март 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28412594 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-13</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W13"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/13|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Wikimedia Foundation is seeking your feedback on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Product & Technology OKRs|drafts of the objectives and key results that will shape the Foundation's Product and Technology priorities]] for the next fiscal year (starting in July). The objectives are broad high-level areas, and the key-results are measurable ways to track the success of their objectives. Please share your feedback on the talkpage, in any language, ideally before the end of April. '''Updates for editors''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] will be released to multiple wikis (see [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status#Global Deployment Plan|deployment plan]] for details) in April 2025, and the team has begun the process of engaging communities on the identified wikis. The extension provides tools to organize, manage, and promote collaborative activities (like events, edit-a-thons, and WikiProjects) on the wikis. The extension has three tools: [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|Event Registration]], [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Collaboration list|Collaboration List]], and [[m:Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation Product Team/Invitation list|Invitation Lists]]. It is currently on 13 Wikipedias, including English Wikipedia, French Wikipedia, and Spanish Wikipedia, as well as Wikidata. Questions or requests can be directed to the [[mw:Help talk:Extension:CampaignEvents|extension talk page]] or in Phabricator (with <bdi lang="en" dir="ltr" style="white-space: nowrap;">#campaigns-product-team</bdi> tag). * Starting the week of March 31st, wikis will be able to set which user groups can view private registrants in [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|Event Registration]], as part of the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents]] extension. By default, event organizers and the local wiki admins will be able to see private registrants. This is a change from the current behavior, in which only event organizers can see private registrants. Wikis can change the default setup by [[m:Special:MyLanguage/Requesting wiki configuration changes|requesting a configuration change]] in Phabricator (and adding the <bdi lang="en" dir="ltr" style="white-space: nowrap;">#campaigns-product-team</bdi> tag). Participants of past events can cancel their registration at any time. * Administrators at wikis that have a customized <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Sidebar]]</bdi> should check that it contains an entry for the {{int:specialpages}} listing. If it does not, they should add it using <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">* specialpages-url|specialpages</code>. Wikis with a default sidebar will see the link moved from the page toolbox into the sidebar menu in April. [https://phabricator.wikimedia.org/T388927] * The Minerva skin (mobile web) combines both Notice and Alert notifications within the bell icon ([[File:OOjs UI icon bell.svg|16px|link=|class=skin-invert]]). There was a long-standing bug where an indication for new notifications was only shown if you had unseen Alerts. This bug is now fixed. In the future, Minerva users will notice a counter atop the bell icon when you have 1 or more unseen Notices and/or Alerts. [https://phabricator.wikimedia.org/T344029] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:23}} community-submitted {{PLURAL:23|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * VisualEditor has introduced a [[mw:VisualEditor/Hooks|new client-side hook]] for developers to use when integrating with the VisualEditor target lifecycle. This hook should replace the existing lifecycle-related hooks, and be more consistent between different platforms. In addition, the new hook will apply to uses of VisualEditor outside of just full article editing, allowing gadgets to interact with the editor in DiscussionTools as well. The Editing Team intends to deprecate and eventually remove the old lifecycle hooks, so any use cases that this new hook does not cover would be of interest to them and can be [[phab:T355555|shared in the task]]. * Developers who use the <code dir=ltr>mw.Api</code> JavaScript library, can now identify the tool using it with the <code dir=ltr>userAgent</code> parameter: <code dir=ltr>var api = new mw.Api( { userAgent: 'GadgetNameHere/1.0.1' } );</code>. If you maintain a gadget or user script, please set a user agent, because it helps with library and server maintenance and with differentiating between legitimate and illegitimate traffic. [https://phabricator.wikimedia.org/T373874][https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Wikimedia_Foundation_User-Agent_Policy] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.22|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/13|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W13"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:43, 24 март 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28443127 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-14</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W14"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/14|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * The Editing team is working on a new [[mw:Special:MyLanguage/Edit Check|Edit check]]: [[mw:Special:MyLanguage/Edit check#26 March 2025|Peacock check]]. This check's goal is to identify non-neutral terms while a user is editing a wikipage, so that they can be informed that their edit should perhaps be changed before they publish it. This project is at the early stages, and the team is looking for communities' input: [[phab:T389445|in this Phabricator task]], they are gathering on-wiki policies, templates used to tag non-neutral articles, and the terms (jargon and keywords) used in edit summaries for the languages they are currently researching. You can participate by editing the table on Phabricator, commenting on the task, or directly messaging [[m:user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]]. * [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3|Single User Login]] has now been updated on all wikis to move login and account creation to a central domain. This makes user login compatible with browser restrictions on cross-domain cookies, which have prevented users of some browsers from staying logged in. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:35}} community-submitted {{PLURAL:35|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Starting on March 31st, the MediaWiki Interfaces team will begin a limited release of generated OpenAPI specs and a SwaggerUI-based sandbox experience for [[mw:Special:MyLanguage/API:REST API|MediaWiki REST APIs]]. They invite developers from a limited group of non-English Wikipedia communities (Arabic, German, French, Hebrew, Interlingua, Dutch, Chinese) to review the documentation and experiment with the sandbox in their preferred language. In addition to these specific Wikipedia projects, the sandbox and OpenAPI spec will be available on the [[testwiki:Special:RestSandbox|on the test wiki REST Sandbox special page]] for developers with English as their preferred language. During the preview period, the MediaWiki Interfaces Team also invites developers to [[mw:MediaWiki Interfaces Team/Feature Feedback/REST Sandbox|share feedback about your experience]]. The preview will last for approximately 2 weeks, after which the sandbox and OpenAPI specs will be made available across all wiki projects. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.23|MediaWiki]] '''In depth''' * Sometimes a small, [[gerrit:c/operations/cookbooks/+/1129184|one line code change]] can have great significance: in this case, it means that for the first time in years we're able to run all of the stack serving <bdi lang="en" dir="ltr">[http://maps.wikimedia.org/ maps.wikimedia.org]</bdi> - a host dedicated to serving our wikis and their multi-lingual maps needs - from a single core datacenter, something we test every time we perform a [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|datacenter switchover]]. This is important because it means that in case one of our datacenters is affected by a catastrophe, we'll still be able to serve the site. This change is the result of [[phab:T216826|extensive work]] by two developers on porting the last component of the maps stack over to [[w:en:Kubernetes|kubernetes]], where we can allocate resources more efficiently than before, thus we're able to withstand more traffic in a single datacenter. This work involved a lot of complicated steps because this software, and the software libraries it uses, required many long overdue upgrades. This type of work makes the Wikimedia infrastructure more sustainable. '''Meetings and events''' * [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Users and Developers Workshop Spring 2025|MediaWiki Users and Developers Workshop Spring 2025]] is happening in Sandusky, USA, and online, from 14–16 May 2025. The workshop will feature discussions around the usage of MediaWiki software by and within companies in different industries and will inspire and onboard new users. Registration and presentation signup is now available at the workshop's website. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/14|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W14"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:05, 1 апрель 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28473566 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-15</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W15"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/15|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * From now on, [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface admins]] and [[m:Special:MyLanguage/Central notice administrators|centralnotice admins]] are technically required to enable [[m:Special:MyLanguage/Help:Two-factor authentication|two-factor authentication]] before they can use their privileges. In the future this might be expanded to more groups with advanced user-rights. [https://phabricator.wikimedia.org/T150898] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The Design System Team is preparing to release the next major version of Codex (v2.0.0) on April 29. Editors and developers who use CSS from Codex should see the [[mw:Codex/Release Timeline/2.0|2.0 overview documentation]], which includes guidance related to a few of the breaking changes such as <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">font-size</code>, <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">line-height</code>, and <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">size-icon</code>. * The results of the [[mw:Developer Satisfaction Survey/2025|Developer Satisfaction Survey (2025)]]  are now available. Thank you to all participants. These results help the Foundation decide what to work on next and to review what they recently worked on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.24|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2025|2025 Wikimedia Hackathon]] will take place in Istanbul, Turkey, between 2–4 May. Registration for attending the in-person event will close on 13 April. Before registering, please note the potential need for a [https://www.mfa.gov.tr/turkish-representations.en.mfa visa] or [https://www.mfa.gov.tr/visa-information-for-foreigners.en.mfa e-visa] to enter the country. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/15|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W15"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 18:53, 7 апрель 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28507470 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-16</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W16"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Later this week, the default thumbnail size will be increased from 220px to 250px. This changes how pages are shown in all wikis and has been requested by some communities for many years, but wasn't previously possible due to technical limitations. [https://phabricator.wikimedia.org/T355914] * File thumbnails are now stored in discrete sizes. If a page specifies a thumbnail size that's not among the standard sizes (20, 40, 60, 120, 250, 330, 500, 960), then MediaWiki will pick the closest larger thumbnail size but will tell the browser to downscale it to the requested size. In these cases, nothing will change visually but users might load slightly larger images. If it doesn't matter which thumbnail size is used in a page, please pick one of the standard sizes to avoid the extra in-browser down-scaling step. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Images#Thumbnail_sizes][https://phabricator.wikimedia.org/T355914] '''Updates for editors''' * The Wikimedia Foundation are working on a system called [[m:Edge Uniques|Edge Uniques]] which will enable [[:w:en:A/B testing|A/B testing]], help protect against [[:w:en:Denial-of-service attack|Distributed denial-of-service attacks]] (DDoS attacks), and make it easier to understand how many visitors the Wikimedia sites have. This is so that they can more efficiently build tools which help readers, and make it easier for readers to find what they are looking for. * To improve security for users, a small percentage of logins will now require that the account owner input a one-time password [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:EmailAuth|emailed to their account]]. It is recommended that you [[Special:Preferences#mw-prefsection-personal-email|check]] that the email address on your account is set correctly, and that it has been confirmed, and that you have an email set for this purpose. [https://phabricator.wikimedia.org/T390662] * "Are you interested in taking a short survey to improve tools used for reviewing or reverting edits on your Wiki?" This question will be [[phab:T389401|asked at 7 wikis starting next week]], on Recent Changes and Watchlist pages. The [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools|Moderator Tools team]] wants to know more about activities that involve looking at new edits made to your Wikimedia project, and determining whether they adhere to your project's policies. * On April 15, the full Wikidata graph will no longer be supported on <bdi lang="zxx" dir="ltr">[https://query.wikidata.org/ query.wikidata.org]</bdi>. After this date, scholarly articles will be available through <bdi lang="zxx" dir="ltr" style="white-space:nowrap;">[https://query-scholarly.wikidata.org/ query-scholarly.wikidata.org]</bdi>, while the rest of the data hosted on Wikidata will be available through the <bdi lang="zxx" dir="ltr">[https://query.wikidata.org/ query.wikidata.org]</bdi> endpoint. This is part of the scheduled split of the Wikidata Graph, which was [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS backend update/September 2024 scaling update|announced in September 2024]]. More information is [[d:Wikidata:SPARQL query service/WDQS graph split|available on Wikidata]]. * The latest quarterly [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Newsletter/First quarter of 2025|Wikimedia Apps Newsletter]] is now available. It covers updates, experiments, and improvements made to the Wikipedia mobile apps. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:30}} community-submitted {{PLURAL:30|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The latest quarterly [[mw:Technical Community Newsletter/2025/April|Technical Community Newsletter]] is now available. This edition includes: an invitation for tool maintainers to attend the Toolforge UI Community Feedback Session on April 15th; recent community metrics; and recent technical blog posts. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.25|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W16"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:25, 15 апрель 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28540654 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-17</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/17|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Main Page|Wikifunctions]] is now integrated with [[w:dag:Solɔɣu|Dagbani Wikipedia]] since April 15. It is the first project that will be able to call [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Introduction|functions from Wikifunctions]] and integrate them in articles. A function is something that takes one or more inputs and transforms them into a desired output, such as adding up two numbers, converting miles into metres, calculating how much time has passed since an event, or declining a word into a case. Wikifunctions will allow users to do that through a simple call of [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Catalogue|a stable and global function]], rather than via a local template. [https://www.wikifunctions.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status_updates/2025-04-16] * A new type of lint error has been created: [[Special:LintErrors/empty-heading|{{int:linter-category-empty-heading}}]] ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Lint errors/empty-heading|documentation]]). The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Linter|Linter extension]]'s purpose is to identify wikitext patterns that must or can be fixed in pages and provide some guidance about what the problems are with those patterns and how to fix them. [https://phabricator.wikimedia.org/T368722] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:37}} community-submitted {{PLURAL:37|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Following its publication on HuggingFace, the "Structured Contents" dataset, developed by Wikimedia Enterprise, is [https://enterprise.wikimedia.com/blog/kaggle-dataset/ now also available on Kaggle]. This Beta initiative is focused on making Wikimedia data more machine-readable for high-volume reusers. They are releasing this beta version in a location that open dataset communities already use, in order to seek feedback, to help improve the product for a future wider release. You can read more about the overall [https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-snapshot-api/#open-datasets Structured Contents project], and about the [https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-wikipedia-infobox/ first release that's freely usable]. * There is no new MediaWiki version this week. '''Meetings and events''' * The Editing and Machine Learning Teams invite interested volunteers to a video meeting to discuss [[mw:Special:MyLanguage/Edit check/Peacock check|Peacock check]], which is the latest [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|Edit check]] that will detect "peacock" or "overly-promotional" or "non-neutral" language whilst an editor is typing. Editors who work with newcomers, or help to fix this kind of writing, or are interested in how we use artificial intelligence in our projects are encouraged to attend. The [[mw:Special:MyLanguage/Editing team/Community Conversations#Next Conversation|meeting will be on April 28, 2025]] at [https://zonestamp.toolforge.org/1745863200 18:00–19:00 UTC] and hosted on Zoom. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W17"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 21:00, 21 апрель 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28578245 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-18</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/18|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Event organizers who host collaborative activities on [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status#Global Deployment Plan|multiple wikis]], including Bengali, Japanese, and Korean Wikipedias, will have access to the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] this week. Also, admins in the Wikipedia where the extension is enabled will automatically be granted the event organizer right soon. They won't have to manually grant themselves the right before they can manage events as [[phab:T386861|requested by a community]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:19}} community-submitted {{PLURAL:19|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The release of the next major version of [[mw:Special:MyLanguage/Codex|Codex]], the design system for Wikimedia, is scheduled for 29 April 2025. Technical editors will have access to the release by the week of 5 May 2025. This update will include a number of [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release_Timeline/2.0#Breaking_changes|breaking changes]] and minor [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release_Timeline/2.0#Visual_changes|visual changes]]. Instructions on handling the breaking and visual changes are documented on [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release Timeline/2.0#|this page]]. Pre-release testing is reported in [[phab:T386298|T386298]], with post-release issues tracked in [[phab:T392379|T392379]] and [[phab:T392390|T392390]]. * Users of [[wikitech:Special:MyLanguage/Help:Wiki_Replicas|Wiki Replicas]] will notice that the database views of <code dir="ltr">ipblocks</code>, <code dir="ltr">ipblocks_ipindex</code>, and <code dir="ltr">ipblocks_compat</code> are [[phab:T390767|now deprecated]]. Users can query the <code dir="ltr">[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block_table|block]]</code> and <code dir="ltr">[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block_target_table|block_target]]</code> new views that mirror the new tables in the production database instead. The deprecated views will be removed entirely from Wiki Replicas in June, 2025. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.27|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April|Language and Internationalization Newsletter]] is now available. This edition includes an overview of the improved [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=contributionsmenu&to=es&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en#/ Content Translation Dashboard Tool], [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April#Language Support for New and Existing Languages|support for new languages]], [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April#Wiki Loves Ramadan Articles Made In Content Translation Mobile Workflow|highlights from the Wiki Loves Ramadan campaign]], [[m:Special:MyLanguage/Research:Languages Onboarding Experiment 2024 - Executive Summary|results from the Language Onboarding Experiment]], an analysis of topic diversity in articles, and information on upcoming community meetings and events. '''Meetings and events''' * The [[Special:MyLanguage/Grants:Knowledge_Sharing/Connect/Calendar|Let's Connect Learning Clinic]] will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1745937000 April 29 at 14:30 UTC]. This edition will focus on "Understanding and Navigating Conflict in Wikimedia Projects". You can [[m:Special:MyLanguage/Event:Learning Clinic %E2%80%93 Understanding and Navigating Conflict in Wikimedia Projects (Part_1)|register now]] to attend. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2025|2025 Wikimedia Hackathon]], which brings the global technical community together to connect, brainstorm, and hack existing projects, will take place from May 2 to 4th, 2025, at Istanbul, Turkey. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W18"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 19:32, 28 апрель 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28585685 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-19</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W19"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/19|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Wikimedia Foundation has shared the latest draft update to their [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|annual plan]] for next year (July 2025–June 2026). This includes an [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|executive summary]] (also on [[diffblog:2025/04/25/sharing-the-wikimedia-foundations-2025-2026-draft-annual-plan/|Diff]]), details about the three main [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals|goals]] ([[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Product & Technology OKRs|Infrastructure]], [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals/Volunteer Support|Volunteer Support]], and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals/Effectiveness|Effectiveness]]), [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Global Trends|global trends]], and the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Budget Overview|budget]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Financial Model|financial model]]. Feedback and questions are welcome on the [[m:Talk:Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|talk page]] until the end of May. '''Updates for editors''' * For wikis that have the [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status|CampaignEvents extension enabled]], two new feature improvements have been released: ** Admins can now choose which namespaces are permitted for [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|Event Registration]] via [[mw:Special:MyLanguage/Community Configuration|Community Configuration]] ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents/Registration/Permitted namespaces|documentation]]). The default setup is for event registration to be permitted in the Event namespace, but other namespaces (such as the project namespace or WikiProject namespace) can now be added. With this change, communities like WikiProjects can now more easily use Event Registration for their collaborative activities. ** Editors can now [[mw:Special:MyLanguage/Transclusion|transclude]] the Collaboration List on a wiki page ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents/Collaboration list/Transclusion|documentation]]). The Collaboration List is an automated list of events and WikiProjects on the wikis, accessed via {{#special:AllEvents}} ([[w:en:Special:AllEvents|example]]). Now, the Collaboration List can be added to all sorts of wiki pages, such as: a wiki mainpage, a WikiProject page, an affiliate page, an event page, or even a user page. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Developers who use the <code dir=ltr>moment</code> library in gadgets and user scripts should revise their code to use alternatives like the <code dir=ltr>Intl</code> library or the new <code dir=ltr>mediawiki.DateFormatter</code> library. The <code dir=ltr>moment</code> library has been deprecated and will begin to log messages in the developer console. You can see a global search for current uses, and [[phab:T392532|ask related questions in this Phabricator task]]. * Developers who maintain a tool that queries the Wikidata term store tables (<code dir=ltr style="white-space: nowrap;">wbt_*</code>) need to update their code to connect to a separate database cluster. These tables are being split into a separate database cluster. Tools that query those tables via the wiki replicas must be adapted to connect to the new cluster instead. [[wikitech:News/2025 Wikidata term store database split|Documentation and related links are available]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T390954] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.28|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|Chart Project newsletter]] is available. It includes updates on preparing to expand the deployment to additional wikis as soon as this week (starting May 6) and scaling up over the following weeks, plus exploring filtering and transforming source data. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/19|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W19"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:15, 6 май 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28665011 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-20</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/20|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia URL Shortener|"Get shortened URL"]] link on the sidebar now includes a [[phab:T393309|QR code]]. Wikimedia site users can now use it by scanning or downloading it to quickly share and access shared content from Wikimedia sites, conveniently. '''Updates for editors''' * The Wikimedia Foundation is working on a system called [[m:Edge Uniques|Edge Uniques]], which will enable [[w:en:A/B testing|A/B testing]], help protect against [[w:en:Denial-of-service attack|distributed denial-of-service attacks]] (DDoS attacks), and make it easier to understand how many visitors the Wikimedia sites have. This is to help more efficiently build tools which help readers, and make it easier for readers to find what they are looking for. Tech News has [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|previously written about this]]. The deployment will be gradual. Some might see the Edge Uniques cookie the week of 19 May. You can discuss this on the [[m:Talk:Edge Uniques|talk page]]. * Starting May 19, 2025, Event organisers in wikis with the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] enabled can use [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|Event Registration]] in the project namespace (e.g., Wikipedia namespace, Wikidata namespace). With this change, communities don't need admins to use the feature. However, wikis that don't want this change can remove and add the permitted namespaces at [[Special:CommunityConfiguration/CampaignEvents]]. * The Wikipedia project now has a {{int:project-localized-name-group-wikipedia/en}} in [[d:Q36720|Nupe]] ([[w:nup:|<code>w:nup:</code>]]). This is a language primarily spoken in the North Central region of Nigeria. Speakers of this language are invited to contribute to [[w:nup:Tatacin feregi|new Wikipedia]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Developers can now access pre-parsed Dutch Wikipedia, amongst others (English, German, French, Spanish, Italian, and Portuguese) through the [https://enterprise.wikimedia.com/docs/snapshot/#structured-contents-snapshot-bundle-info-beta Structured Contents snapshots (beta)]. The content includes parsed Wikipedia abstracts, descriptions, main images, infoboxes, article sections, and references. * The <code dir="ltr">/page/data-parsoid</code> REST API endpoint is no longer in use and will be deprecated. It is [[phab:T393557|scheduled to be turned off]] on June 7, 2025. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.1|MediaWiki]] '''In depth''' * The [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/News/2025_Cloud_VPS_VXLAN_IPv6_migration IPv6 support] is a newly introduced Cloud virtual network that significantly boosts Wikimedia platforms' scalability, security, and readiness for the future. If you are a technical contributor eager to learn more, check out [https://techblog.wikimedia.org/2025/05/06/wikimedia-cloud-vps-ipv6-support/ this blog post] for an in-depth look at the journey to IPv6. '''Meetings and events''' * The 2nd edition of 2025 of [[m:Special:MyLanguage/Afrika Baraza|Afrika Baraza]], a virtual platform for African Wikimedians to connect, will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1747328400 May 15 at 17:00 UTC]. This edition will focus on discussions regarding [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|Wikimedia Annual planning and progress]]. * The [[m:Special:MyLanguage/MENA Connect Community Call|MENA Connect Community Call]], a virtual meeting for [[w:en:Middle East and North Africa|MENA]] Wikimedians to connect, will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1747501200 May 17 at 17:00 UTC]. You can [[m:Event:MENA Connect (Wiki_Diwan) APP Call|register now]] to attend. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W20"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:38, 12 май 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28714188 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-21</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/21|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Editing Team and the Machine Learning Team are working on a new check for newcomers: [[mw:Edit check/Peacock check|Peacock check]]. Using a prediction model, this check will encourage editors to improve the tone of their edits, using artificial intelligence. We invite volunteers to review the first version of the Peacock language model for the following languages: Arabic, Spanish, Portuguese, English, and Japanese. Users from these wikis interested in reviewing this model are [[mw:Edit check/Peacock check/model test|invited to sign up at MediaWiki.org]]. The deadline to sign up is on May 23, which will be the start date of the test. '''Updates for editors''' * From May 20, 2025, [[m:Special:MyLanguage/Oversight policy|oversighters]] and [[m:Special:MyLanguage/Meta:CheckUsers|checkusers]] will need to have their accounts secured with two-factor authentication (2FA) to be able to use their advanced rights. All users who belong to these two groups and do not have 2FA enabled have been informed. In the future, this requirement may be extended to other users with advanced rights. [[m:Special:MyLanguage/Mandatory two-factor authentication for users with some extended rights|Learn more]]. * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|Multiblocks]] will begin mass deployment by the end of the month: all non-Wikipedia projects plus Catalan Wikipedia will adopt Multiblocks in the week of May 26, while all other Wikipedias will adopt it in the week of June 2. Please [[m:Talk:Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|contact the team]] if you have concerns. Administrators can test the new user interface now on your own wiki by browsing to [{{fullurl:Special:Block|usecodex=1}} {{#special:Block}}?usecodex=1], and can test the full multiblocks functionality [[testwiki:Special:Block|on testwiki]]. Multiblocks is the feature that makes it possible for administrators to impose different types of blocks on the same user at the same time. See the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Manage blocks|help page]] for more information. [https://phabricator.wikimedia.org/T377121] * Later this week, the [[{{#special:SpecialPages}}]] listing of almost all special pages will be updated with a new design. This page has been [[phab:T219543|redesigned]] to improve the user experience in a few ways, including: The ability to search for names and aliases of the special pages, sorting, more visible marking of restricted special pages, and a more mobile-friendly look. The new version can be [https://meta.wikimedia.beta.wmflabs.org/wiki/Special:SpecialPages previewed] at Beta Cluster now, and feedback shared in the task. [https://phabricator.wikimedia.org/T219543] * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Chart extension]] is being enabled on more wikis. For a detailed list of when the extension will be enabled on your wiki, please read the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|deployment timeline]]. * [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Main Page|Wikifunctions]] will be deployed on May 27 on five Wiktionaries: [[wikt:ha:|Hausa]], [[wikt:ig:|Igbo]], [[wikt:bn:|Bengali]], [[wikt:ml:|Malayalam]], and [[wikt:dv:|Dhivehi/Maldivian]]. This is the second batch of deployment planned for the project. After deployment, the projects will be able to call [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Introduction|functions from Wikifunctions]] and integrate them in their pages. A function is something that takes one or more inputs and transforms them into a desired output, such as adding up two numbers, converting miles into metres, calculating how much time has passed since an event, or declining a word into a case. Wikifunctions will allow users to do that through a simple call of [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Catalogue|a stable and global function]], rather than via a local template. * Later this week, the Wikimedia Foundation will publish a hub for [[diffblog:2024/07/09/on-the-value-of-experimentation/|experiments]]. This is to showcase and get user feedback on product experiments. The experiments help the Wikimedia movement [[diffblog:2023/07/13/exploring-paths-for-the-future-of-free-knowledge-new-wikipedia-chatgpt-plugin-leveraging-rich-media-social-apps-and-other-experiments/|understand new users]], how they interact with the internet and how it could affect the Wikimedia movement. Some examples are [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Generated Video|generated video]], the [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Roblox game|Wikipedia Roblox speedrun game]] and [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Discord bot|the Discord bot]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:29}} community-submitted {{PLURAL:29|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, there was a bug with creating an account using the API, which has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T390751] '''Updates for technical contributors''' * Gadgets and user scripts that interact with [[{{#special:Block}}]] may need to be updated to work with the new [[mw:Special:MyLanguage/Help:Manage blocks|manage blocks interface]]. Please review the [[mw:Help:Manage blocks/Developers|developer guide]] for more information. If you need help or are unable to adapt your script to the new interface, please let the team know on the [[mw:Help talk:Manage blocks/Developers|talk page]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T377121] * The <code dir=ltr>mw.title</code> object allows you to get information about a specific wiki page in the [[w:en:Wikipedia:Lua|Lua]] programming language. Starting this week, a new property will be added to the object, named <code dir=ltr>isDisambiguationPage</code>. This property allows you to check if a page is a disambiguation page, without the need to write a custom function. [https://phabricator.wikimedia.org/T71441] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] User script developers can use a [[toolforge:gitlab-content|new reverse proxy tool]] to load javascript and css from [[gitlab:|gitlab.wikimedia.org]] with <code dir=ltr>mw.loader.load</code>. The tool's author hopes this will enable collaborative development workflows for user scripts including linting, unit tests, code generation, and code review on <bdi lang="zxx" dir="ltr">gitlab.wikimedia.org</bdi> without a separate copy-and-paste step to publish scripts to a Wikimedia wiki for integration and acceptance testing. See [[wikitech:Tool:Gitlab-content|Tool:Gitlab-content on Wikitech]] for more information. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.2|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * The 12th edition of [[m:Special:MyLanguage/Wiki Workshop 2025|Wiki Workshop 2025]], a forum that brings together researchers that explore all aspects of Wikimedia projects, will be held virtually on 21-22 May. Researchers can [https://pretix.eu/wikimedia/wikiworkshop2025/ register now]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W21"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:13, 19 май 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28724712 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-22</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/22|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * A community-wide discussion about a very delicate issue for the development of [[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]] is now open on Meta: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. The discussion is open until June 12 at [[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]], and every opinion is welcomed. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. '''Updates for editors''' * Since last week, on all wikis except [[phab:T388604|the largest 20]], people using the mobile visual editor will have [[phab:T385851|additional tools in the menu bar]], accessed using the new <code>+</code> toolbar button. To start, the new menu will include options to add: citations, hieroglyphs, and code blocks. Deployment to the remaining wikis is [[phab:T388605|scheduled]] to happen in June. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##ifexist|#ifexist]]</code> parser function will no longer register a link to its target page. This will improve the usefulness of [[{{#special:WantedPages}}]], which will eventually only list pages that are the target of an actual red link. This change will happen gradually as the source pages are updated. [https://phabricator.wikimedia.org/T14019] * This week, the Moderator Tools team will launch [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], starting at Indonesian Wikipedia. This new filter highlights edits that are likely to be reverted. The goal is to help Recent Changes patrollers identify potentially problematic edits. Other wikis will benefit from this filter in the future. * Upon clicking an empty search bar, logged-out users will see suggestions of articles for further reading. The feature will be available on both desktop and mobile. Readers of Catalan, Hebrew, and Italian Wikipedias and some sister projects will receive the change between May 21 and mid-June. Readers of other wikis will receive the change later. The goal is to encourage users to read the wikis more. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Content Discovery Experiments/Search Suggestions|Learn more]]. * Some users of the Wikipedia Android app can use a new feature for readers, [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/TrivaGame|WikiGames]], a daily trivia game based on real historical events. The release has started as an A/B test, available to 50% of users in the following languages: English, French, Portuguese, Russian, Spanish, Arabic, Chinese, and Turkish. * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Newsletter|Newsletter extension]] that is available on MediaWiki.org allows the creation of [[mw:Special:Newsletters|various newsletters]] for global users. The extension can now publish new issues as section links on an existing page, instead of requiring a new page for each issue. [https://phabricator.wikimedia.org/T393844] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:32}} community-submitted {{PLURAL:32|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The previously deprecated <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Ipblocks table|ipblocks]]</code> views in [[wikitech:Help:Wiki Replicas|Wiki Replicas]] will be removed in the beginning of June. Users are encouraged to query the new <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block table|block]]</code> and <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block target table|block_target]]</code> views instead. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.3|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * [[d:Special:MyLanguage/Event:Wikidata and Sister Projects|Wikidata and Sister Projects]] is a multi-day online event that will focus on how Wikidata is integrated to Wikipedia and the other Wikimedia projects. The event runs from May 29 – June 1. You can [[d:Special:MyLanguage/Event:Wikidata and Sister Projects#Sessions|read the Program schedule]] and [[d:Special:RegisterForEvent/1291|register]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W22"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:05, 26 май 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28788673 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-23</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W23"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/23|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Chart extension]] is now available on all Wikimedia wikis. Editors can use this new extension to create interactive data visualizations like bar, line, area, and pie charts. Charts are designed to replace many of the uses of the legacy [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|Graph extension]]. '''Updates for editors''' * It is now easier to configure automatic citations for your wiki within the visual editor's [[mw:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling Citoid on your wiki|citation generator]]. Administrators can now set a default template by using the <code dir=ltr>_default</code> key in the local <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Citoid-template-type-map.json]]</bdi> page ([[mw:Special:Diff/6969653/7646386|example diff]]). Setting this default will also help to future-proof your existing configurations when [[phab:T347823|new item types]] are added in the future. You can still set templates for individual item types as they will be preferred to the default template. [https://phabricator.wikimedia.org/T384709] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Starting the week of June 2, bots logging in using <code dir=ltr>action=login</code> or <code dir=ltr>action=clientlogin</code> will fail more often. This is because of stronger protections against suspicious logins. Bots using [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Bot passwords|bot passwords]] or using a loginless authentication method such as [[mw:Special:MyLanguage/OAuth/Owner-only consumers|OAuth]] are not affected. If your bot is not using one of those, you should update it; using <code dir=ltr>action=login</code> without a bot password was deprecated [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/message/3EEMN7VQX5G7WMQI5K2GP5JC2336DPTD/|in 2016]]. For most bots, this only requires changing what password the bot uses. [https://phabricator.wikimedia.org/T395205] * From this week, Wikimedia wikis will allow ES2017 features in JavaScript code for official code, gadgets, and user scripts. The most visible feature of ES2017 is <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>async</code>/<code>await</code></bdi> syntax, allowing for easier-to-read code. Until this week, the platform only allowed up to ES2016, and a few months before that, up to ES2015. [https://phabricator.wikimedia.org/T381537] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.4|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * Scholarship applications to participate in the [[m:Special:MyLanguage/GLAM Wiki 2025|GLAM Wiki Conference 2025]] are now open. The conference will take place from 30 October to 1 November, in Lisbon, Portugal. GLAM contributors who lack the means to support their participation can [[m:Special:MyLanguage/GLAM Wiki 2025/Scholarships|apply here]]. Scholarship applications close on June 7th. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/23|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W23"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:55, 2 июнь 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28819186 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-24</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/24|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product|Trust and Safety Product team]] is finalizing work needed to roll out [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] on large Wikipedias later this month. The team has worked with stewards and other users with extended rights to predict and address many use cases that may arise on larger wikis, so that community members can continue to effectively moderate and patrol temporary accounts. This will be the second of three phases of deployment – the last one will take place in September at the earliest. For more information about the recent developments on the project, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/Updates|see this update]]. If you have any comments or questions, write on the [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|talk page]], and [[m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|join a CEE Catch Up]] this Tuesday. '''Updates for editors''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Watchlist expiry|watchlist expiry]] feature allows editors to watch pages for a limited period of time. After that period, the page is automatically removed from your watchlist. Starting this week, you can set a preference for the default period of time to watch pages. The [[Special:Preferences#mw-prefsection-watchlist-pageswatchlist|preferences]] also allow you to set different default watch periods for editing existing pages, pages you create, and when using rollback. [https://phabricator.wikimedia.org/T265716] [[File:Talk pages default look (April 2023).jpg|thumb|alt=Screenshot of the visual improvements made on talk pages|Example of a talk page with the new design, in French.]] * The appearance of talk pages will change at almost all Wikipedias ([[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/19|some]] have already received this design change, [[phab:T379264|a few]] will get these changes later). You can read details about the changes [[diffblog:2024/05/02/making-talk-pages-better-for-everyone/|on ''Diff'']]. It is possible to opt out of these changes [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|in user preferences]] ("{{int:discussiontools-preference-visualenhancements}}"). [https://phabricator.wikimedia.org/T319146][https://phabricator.wikimedia.org/T392121] * Users with specific extended rights (including administrators, bureaucrats, checkusers, oversighters, and stewards) can now have IP addresses of all temporary accounts [[phab:T358853|revealed automatically]] during time-limited periods where they need to combat high-speed account-hopping vandalism. This feature was requested by stewards. [https://phabricator.wikimedia.org/T386492] * This week, the Moderator Tools and Machine Learning teams will continue the rollout of [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], releasing it to several more Wikipedias. This filter utilizes the Revert Risk model, which was created by the Research team, to highlight edits that are likely to be reverted and help Recent Changes patrollers identify potentially problematic contributions. The feature will be rolled out to the following Wikipedias: {{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-bewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-bnwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-cywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hawwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-iswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kkwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-trwiki/en}}. The rollout will continue in the coming weeks to include [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|the rest of the Wikipedias in this project]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T391964] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * AbuseFilter editors active on Meta-Wiki and large Wikipedias are kindly asked to update AbuseFilter to make it compatible with temporary accounts. A link to the instructions and the private lists of filters needing verification are [[phab:T369611|available on Phabricator]]. * Lua modules now have access to the name of a page's associated thumbnail image, and on [https://gerrit.wikimedia.org/g/operations/mediawiki-config/+/2e4ab14aa15bb95568f9c07dd777065901eb2126/wmf-config/InitialiseSettings.php#10849 some wikis] to the WikiProject assessment information. This is possible using two new properties on [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Scribunto/Lua reference manual#added-by-extensions|mw.title objects]], named <code dir=ltr>pageImage</code> and <code dir=ltr>pageAssessments</code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T131911][https://phabricator.wikimedia.org/T380122] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.5|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W24"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:17, 10 июнь 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28846858 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-25</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/25|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * You can [https://wikimediafoundation.limesurvey.net/359761?lang=en nominate your favorite tools] for the sixth edition of the [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Coolest Tool Award]]. Nominations are anonymous and will be open until June 25. You can re-use the survey to nominate multiple tools. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:33}} community-submitted {{PLURAL:33|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.6|MediaWiki]] '''In depth''' * Foundation staff and technical volunteers use Wikimedia APIs to build the tools, applications, features, and integrations that enhance user experiences. Over the coming years, the MediaWiki Interfaces team will be investing in Wikimedia web (HTTP) APIs to better serve technical volunteer needs and protect Wikimedia infrastructure from potential abuse. You can [https://techblog.wikimedia.org/2025/06/12/apis-as-a-product-investing-in-the-current-and-next-generation-of-technical-contributors/ read more about their plans to evolve the APIs in this Techblog post]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W25"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:38, 16 июнь 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28870688 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-26</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/26|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * This week, the Moderator Tools and Machine Learning teams will continue the rollout of [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], releasing it to the third and last batch of Wikipedias. This filter utilizes the Revert Risk model, which was created by the Research team, to highlight edits that are likely to be reverted and help Recent Changes patrollers identify potentially problematic contributions. The feature will be rolled out to the following Wikipedias: {{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-lawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mkwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mlwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mrwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nnwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-pawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-swwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-tewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-tlwiki/en}}. The rollout will continue in the coming weeks to include [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|the rest of the Wikipedias in this project]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T391964] '''Updates for editors''' * Last week, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] were rolled out on Czech, Korean, and Turkish Wikipedias. This and next week, deployments on larger Wikipedias will follow. [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|Share your thoughts]] about the project. [https://phabricator.wikimedia.org/T340001] * Later this week, the Editing team will release [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Multi check|Multi Check]] to all Wikipedias (except English Wikipedia). This feature shows multiple [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Reference check|Reference checks]] within the editing experience. This encourages users to add citations when they add multiple new paragraphs to a Wikipedia article. This feature was previously available as an A/B test. [https://analytics.wikimedia.org/published/reports/editing/multi_check_ab_test_report_final.html#summary-of-results The test shows] that users who are shown multiple checks are 1.3 times more likely to add a reference to their edit, and their edit is less likely to be reverted (-34.7%). [https://phabricator.wikimedia.org/T395519] * A few pages need to be renamed due to software updates and to match more recent Unicode standards. All of these changes are related to title-casing changes. Approximately 71 pages and 3 files will be renamed, across 15 wikis; the complete list is in [[phab:T396903|the task]]. The developers will rename these pages next week, and they will fix redirects and embedded file links a few minutes later via a system settings update. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:24}} community-submitted {{PLURAL:24|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed that had caused pages to scroll upwards when text near the top was selected. [https://phabricator.wikimedia.org/T364023] '''Updates for technical contributors''' * Editors can now use Lua modules to filter and transform tabular data for use with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Extension:Chart]]. This can be used for things like selecting a subset of rows or columns from the source data, converting between units, statistical processing, and many other useful transformations. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Transforms|Information on how to use transforms is available]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates] * The <code dir=ltr>all_links</code> variable in [[Special:AbuseFilter|AbuseFilter]] is now renamed to <code dir=ltr>new_links</code> for consistency with other variables. Old usages will still continue to work. [https://phabricator.wikimedia.org/T391811] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.7|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/34|Growth newsletter]] is available. It includes: the recent updates for the "Add a Link" Task, two new Newcomer Engagement Features, and updates to Community Configuration. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W26"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:21, 23 июнь 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28870688 --> ouh9mwy25vzwcck32pwpjbg1s1uhk6c 0 133110 515290 507536 2025-06-23T14:40:24Z Artelow 2286 515290 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]]}} {{Материк |Аталышы = Түштүк Америка |Сүрөт = South America (orthographic projection).svg |Сүрөткө баяндама = Батыш жарым шарынын картасындагы Түштүк Америка |Аянты = 17 840 000 |Калкы = 438 039 139 |Калктын жыштыгы = 21,4 |Этнохороними = түштүк америкалык, түштүк америкалыктар |Курамындагы өлкөлөр = 13 |Көз каранды өлкөлөр = 3 |Таанылбаган аймактар = |Тилдери = [[Индей тилдери|индей тилдеринде]], [[Португал тили|португалча]], [[Испан тили|испанча]], [[Англис тили|англисче]], [[Нидерланд тили|нидерландча]] |Убакыт аралыгы = [[UTC+2:00|UTC-2]] дөн [[UTC−05:00|UTC-5]] |Домени = |Ири шаарлары = {{Желек|Бразилия}} [[Сан-Паулу]] (12,1 млн) <br>{{Желек|Перу}} [[Лима]] (9,6 млн) <br>{{Желек|Колумбия}} [[Богота]] (7,9 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Рио-де-Жанейро]] (6,2 млн) <br>{{Желек|Чили}} [[Сантьяго]] (6,2 млн) <br>{{Желек|Аргентина}} [[Буэнос-Айрес]] (3,1 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Бразилиа]] (3 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Салвадор]] (2,6 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Форталеза]] (2,5 млн) <br>{{Желек|Венесуэла}} [[Каракас]] (2,0 млн) |Викиказына =South America }} '''Түштүк Америка''' — Батыш жарым шардын түштүгүндө жайгашкан Жер планетасынын алты континентинин (материгинин) бири. Батышынан - [[Тынч океан|Тынч океанынын]], чыгышынан - [[Атлантика океаны|Атлантика океанынын]], түндүгүнө - эки Американын ортосундагы табигый чек болгон [[Кариб деңизи|Кариб деңизинин]] суулары менен чулганат. Материктин түндүк-батышындагы Панама моюнчасы Түштүк Американы [[Түндүк Америка]] менен байланыштырат. Эки континент кошулуп Америка дүйнө бөлүгүн түзөт. Түштүк Американын жер аянты 17,840,000 чарчы километр. Түштүк Америка аймагы боюнча төртүнчү орунда (Азия, Африка жана Түндүк Америкадан кийин) жана калкынын саны боюнча бешинчи орунда (Азия, Африка, Европа жана Түндүк Америкадан кийин) турат<ref name=":6">[https://bigenc.ru/c/iuzhnaia-amerika-6f89a7?ysclid=m9tuamn3io60707544 Большая российская энциклопедия. Южная Америка]</ref>. Түндүктөн түштүккө карай 7548 км, батыштан чыгышка карай 5150 км аймакты ээлейт<ref name=":6" />. Материктин орточо бийиктиги — 580 м, эң жогорку чекити 6960 метрге жетип [[Аконкагуа]] тоосунда жайгашкан, эң төмөнкү чекит — Вальдес жарым аралы (-42 м)<ref name=":6" />. ==Этимология== Континенттин аталышында «Америка» сөзүн Мартин Вальдземюллер, Америго Веспуччи атынын латын вариантын картага түшүрүп жатып биринчилерден болуп колдонгон, ал эми Веспуччи жердин Христофор Колумб тарабынан ачылышы Индияга таандыгы жок, жана бул жер Европалыктарга мурда белгисиз болгон Жаңы Дүйнө деп сунуштаган. ==Тарыхы== Түштүк Америкада адамзаттын отурукташуусу болжол менен 15 000 жыл мурда башталган. Континенттеги азыркы учурда белгилүү болгон эң байыркы цивилизация — Перудагы Норте-Чико же Карал-Супе маданияты, ал болжол менен б.з.ч. 3500-жылдары пайда болгон жана Американын эң алгачкы цивилизациясы катары таанылат<ref name=":4">[https://www.britannica.com/place/South-America Encyclopædia Britannica. South America]</ref><ref name=":5">[https://education.nationalgeographic.org/resource/south-america-human-geography/ National Geographic. South America: Human Geography]</ref>. Кийинчерээк, Анд тоолорунун аймагында [[Инк падышачылыгы]] пайда болуп, 1438-жылы Перунун Куско шаарын негиздешкен. Инктер өз доорунда эң ири жана өнүккөн цивилизация болуп, алардын падышачылыгы азыркы [[Перу]], [[Боливия]], [[Эквадор]], [[Чили]], [[Аргентина]] жана [[Колумбия|Колумбиянын]] аймактарын камтыган. Инк падышачылыгы учурунда башкаруу системасы, жол тармагы жана архитектурасы өзгөчө өнүккөн. [[Файл:Johann_Moritz_Rugendas_in_Brazil_2.jpg|left|thumb|250x250px|Кулду эл алдында сабоо. Бразилия, XIX кылым]] 1494-жылы Испания менен Португалиянын ортосунда Тордесильяс келишими түзүлүп, анын негизинде Түштүк Америка эки державанын ортосунда бөлүнгөн. Испания континенттин батыш бөлүгүн, ал эми Португалия чыгыш жээгин, азыркы Бразилияны колониялаштырган. Европалык колонизаторлор жергиликтүү элдерди кулчулукка алып, алардын маданиятын жана жашоо образын өзгөртүшкөн. Ошондой эле, Африкадан кулдар алып келинип, алар плантацияларда жана шахталарда иштетилген. Колониялык доордо католик дини кеңири жайылып, испан жана португал тилдери негизги тилдерге айланган. Бул мезгилде жергиликтүү калктын саны оор шарттар, оорулар жана зордук-зомбулуктун айынан кескин азайган<ref name=":5" />. [[Файл:Soldadosargentinos3.jpg|left|thumb|305x305px|Фолкленд согушу учурундагы аргентиналык жоокерлер]] XIX кылымдын башында Түштүк Америкада көз карандысыздык үчүн күрөш башталып, 1815–1822-жылдары көптөгөн жаңы мамлекеттер пайда болгон. Бул кыймылдардын башында Симон Боливар жана Хосе де Сан-Мартин сыяктуу лидерлер турган. Алардын жетекчилиги астында көптөгөн өлкөлөр испан жана португал бийлигинен бошонуп, өз алдынча мамлекеттерге айланышкан. Мисалы, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу жана Боливиянын көз карандысыздыкка жетишишкен. Бирок, бул күрөштөрдүн натыйжасында экономика начарлап, калктын саны азайган жана коомдо ар түрдүү топторго бөлүнүүлөр пайда болгон<ref name=":4" />. XX кылымда Түштүк Америкада саясий жана экономикалык туруксуздук, аскердик төңкөрүштөр жана авторитардык режимдер кеңири жайылган. АКШнын аймактагы таасири күчөп, айрым учурларда алардын кийлигишүүсү менен өкмөттөр алмашкан. Мисалы, Куба революциясы жана Чилидеги Пиночеттин режими ушул доордун көрүнүктүү мисалдары болуп саналат<ref name=":5" />. 1990-жылдардан кийин көптөгөн өлкөлөр демократиялык жолду тандап, экономикалык реформаларды жүргүзө башташкан. Бирок, социалдык теңсиздик, коррупция жана саясий туруксуздук дагы деле чоң көйгөйлөр бойдон калууда<ref name=":5" /><ref name=":4" />. ==Географиясы== Түштүк Америка үч бурчтук формага ээ, анын негизи экватордук алкакта жайгашкан, ал эми бийиктиктери түштүк уюлду көздөй багытталган. Материк экватор менен анын түндүк бөлүгүндө кесип өтөт. Түштүк Американы түштүк тропик дагы кесип өтөт. Континенттин аянтынын көпчүлүк бөлүгү дал ушул параллелдердин ортосунда жайгашкан. === Географиялык изилдөөлөр === Генуэзиялык деңиз саякатчысы Кристобаль Коломбо, испан падышасынын алдында кызмат кылып, Христофор Колумб деген ат менен тарыхта калган. Эгерде Жер шар формасында болсо, анда батышка сүзүү менен, байлыктардын жана кенчтердин жомоктогудай жери болгон Индия же Кытайга сүзүп барса болот деп божомолдогон. 1492-жылы [[Христофор Колумб|Христофор Колумбдун]] экспедициясы Антил аралдарына жеткен жана батыш жарым шарда жайгашкан материктердин биринчи ачуучусу болуп калган<ref name=":3">[https://bb.edu.gov.kg/index.php/KR:География:_Түштүк_Америка Билим Булагы. География: Түштүк Америка]</ref>. ХV кылымдын аягында флоренциялык саякатчы [[Америго Веспуччи]] Колумб тарабынан ачылган жерлердин жаратылышын кылдат изилдеген. Бул жерлер Евразиянын бир бөлүгү эмес, жаңы материк болуп эсептелет деген жыйынтыкка келген. Кийин бул материкти Америгия же Америка деп атоону сунушташкан<ref name=":3" />. Материктин жаратылышын изилдөөдө немец географы жана табият таануучу Александр Гумбольддун ролу чоң, ал 1799-1804 - жылдары Борбордук жана Түштүк Америка боюнча саякаттаган. ХIХ кылымда материктин кээ бир аймактарынын тереңирээк изилдениши башталган. 1821-1828 - жылдары Григорий Иванович Лангсдорф жетектеген орустардын экспедициясы Бразилиянын ички аймактарын изилдеген. Амазонка ойдуңунун геологиялык түзүлүшү, климаты, өсүмдүктөрү жана жаныбарлары жөнүндө баалуу маалыматтарды англиялык саякатчы Генри Бейтс 1848-1859 - жылдары экспедиция мезгилинде чогулткан<ref name=":3" />. == Гидрографиясы == ==Саясий түзүлүшү== === Эгемендүү мамлекеттер === {| class="wikitable" !Желеги !Аталышы !Расмий аталышы !ISO !Борбору ! colspan="2" |Аянты/Орду ! colspan="2" |Калкы/жыштыгы <small>адам/км²</small> !Тили !Акча бирдиги !Карта |- |[[Файл:Flag_of_Argentina.svg|link=Flag_of_Argentina|border|center|100x100px]] |[[Аргентина]] |''Аргентина Республикасы'' | align="center" |ARG | align="center" |[[Буэнос-Айрес]] |2,780,400 км²<ref name=":0">The World Factbook. [https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/area/country-comparison/ Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары] {{ref-en}}</ref> | align="center" |8²<ref name=":0" /> |45,276,780<ref name=":1">БУУ. Department of Economic and Social Affairs Population Division. [https://population.un.org/wpp/ 2022 Revision of World Population Prospects] {{ref-en}}</ref> |16,8 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Аргентина песосу]] |[[Файл:ARG_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Bolivia_(state).svg|link=Flag_of_Bolivia|border|center|100x100px]] |[[Боливия]] |''Көп улуттуу Боливия мамлекети'' | align="center" |BOL | align="center" |[[Ла-Пас]], [[Сукре]] |1,098,581 км²<ref name=":0" /> | align="center" |27²<ref name=":0" /> |12,079,472<ref name=":1" /> |11,1 |[[Испан тили|Испанча]], [[Кечуа тили|кечуача]], [[Аймара тили|аймарача]], [[Гуарани (тил)|гуараниче]] ж.б. 33 тилде |[[Боливия боливианосу]] |[[Файл:BOL_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Brazil.svg|link=Flag_of_Brazil|border|center|100x100px]] |[[Бразилия]] |''Бразил Федеративдик Республикасы'' | align="center" |BRA | align="center" |[[Бразилиа]] |8,514,877 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |5²<ref name=":0" /> |214,326,223<ref name=":1" /> |25,7 |[[Португал тили|Португалча]] |[[Бразилия реалы]] |[[Файл:BRA_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Chile.svg|link=Flag_of_Chile|border|center|100x100px]] |[[Чили]] |''Чили Республикасы'' | align="center" |CHL | align="center" |[[Сантьяго]] |756,102 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |37²<ref name=":0" /> |19,493,184<ref name=":1" /> |24,5 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Чили песосу]] |[[Файл:CHL_orthographic_(+all_claims).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Colombia.svg|link=Flag_of_Colombia|border|center|100x100px]] |[[Колумбия]] |''Колумбия Республикасы'' | align="center" |COL | align="center" |[[Богота]] |1,138,910 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |25²<ref name=":0" /> |51,516,562<ref name=":1" /> |43,3 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Колумбия песосу]] |[[Файл:COL_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Ecuador.svg|link=Flag_of_Ecuador|border|center|100x100px]] |[[Эквадор]] |''Эквадор Республикасы'' | align="center" |ECU | align="center" |[[Кито]] |283,561 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |73²<ref name=":0" /> |17,797,737<ref name=":1" /> |61,7 |[[Испан тили|Испанча]] |[[АКШ доллары]] |[[Файл:ECU_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Guyana.svg|link=Flag_of_Guyana|border|center|100x100px]] |[[Гайана]] |''Кооперативдик Гайана Республикасы'' | align="center" |GUY | align="center" |[[Жоржтаун]] |214,969 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |85²<ref name=":0" /> |804,567<ref name=":1" /> |3,7 |[[Англис тили|Англисче]] |[[Гайана доллары]] |[[Файл:GUY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Paraguay.svg|link=Flag_of_Paraguay|border|center|100x100px]] |[[Парагвай]] |''Парагвай Республикасы'' | align="center" |PRY | align="center" |[[Асунсьон]] |406,752 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |58²<ref name=":0" /> |6,703,799<ref name=":1" /> |18,3 |[[Испан тили|Испанча]], [[Гуарани (тил)|гуараниче]] |[[Парагвай гуараниси]] |[[Файл:PRY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Peru.svg|link=Flag_of_Peru|border|center|100x100px]] |[[Перу]] |''Перу Республикасы'' | align="center" |PER | align="center" |[[Лима]] |1,285,216 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |19²<ref name=":0" /> |33,715,471<ref name=":1" /> |25,2 |[[Испан тили|Испанча]], [[Кечуа тили|кечуача]], [[Аймара тили|аймарача]] |[[Перу солу]] |[[Файл:PER_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Suriname.svg|link=Flag_of_Suriname|border|center|100x100px]] |[[Суринам]] |''Суринам Республикасы'' | align="center" |SUR | align="center" |[[Парамарибо]] |163,820 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |90²<ref name=":0" /> |612,985<ref name=":1" /> |3,9 |[[Нидерланд тили|Нидерландча]] |[[Суринам доллары]] |[[Файл:SUR_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Uruguay.svg|link=Flag_of_Uruguay|border|center|100x100px]] |[[Уругвай]] |''Чыгыш Уругвай Республикасы'' | align="center" |URY | align="center" |[[Монтевидео]] |176,215 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |88²<ref name=":0" /> |3,426,260<ref name=":1" /> |19,4 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Уругвай песосу]] |[[Файл:URY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Venezuela.svg|link=Flag_of_Venezuela|border|center|100x100px]] |[[Венесуэла]] |''Боливариана Венесуэла Республикасы'' | align="center" |VEN | align="center" |[[Каракас]] |912,050 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |32²<ref name=":0" /> |28,199,867<ref name=":1" /> |33,5 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Венесуэла боливары]] |[[Файл:VEN_orthographic.svg|center|150x150px]] |} === Көз каранды аймактар === {| class="wikitable" !Желеги !Аталышы !ISO !Борбору !Кайсы мамлекетке баш ийет !Аянты !Калкы !Тили !Карта |- |[[Файл:Flag_of_French_Guiana.svg|border|center|100x100px]] |[[Гвиана]] |GUF | align="center" |[[Кайенна]] |{{Өлкө желеги|Франция|өлчөмү=44x20px}} |83,534 км²<ref name=":2">The World Factbook. [https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/area/country-comparison/ Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары] {{ref-en}}</ref> |294,071 |[[Француз тили|Французча]] |[[Файл:French_Guiana_(orthographic_projection).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_the_Falkland_Islands.svg|border|center|100x100px]] |[[Фолкленд (Мальвина) аралдары|Фолкленд аралдары]] |FLK |[[Порт-Стэнли]] |{{Өлкө желеги|Улуу Британия|өлчөмү=44x20px}} |12,173 км²<ref name=":2" /> |3,398 |[[Англис тили|Англисче]] |[[Файл:Falkland_Islands_(orthographic_projection).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_South_Georgia_and_the_South_Sandwich_Islands.svg|border|center|100x100px]] |[[Түштүк Георгия жана Сандвич аралдары]] |SGS |[[Кинг-Эдуард-Пойнт]] |{{Өлкө желеги|Улуу Британия|өлчөмү=44x20px}} |3,903 км²<ref name=":2" /> |Туруктуу жашаган калкы жок<ref>[https://gov.gs/ Түштүк Георгия жана Сандвич аралдарынын Өкмөтү] {{ref-en}}</ref> |[[Англис тили|Англисче]] |[[Файл:South_Georgia_and_the_South_Sandwich_Islands_on_the_globe_(South_America_centered).svg|center|150x150px]] |} == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == * [https://ucblibraries.summon.serialssolutions.com/#!/search?pn=1&ho=t&include.ft.matches=f&l=en&q=South%20America Колорадо университетинин Боулдер китепканасы. Түштүк Америка] * [https://education.nationalgeographic.org/resource/resource-library-ancient-civilizations-south-america/ National Geographic. Байыркы цивилизациялар: Түштүк Америка]<br /> {{Калып:Дүйнө аймактары}} [[Категория:Түштүк Америка]] [[Категория:Дүйнө макроаймактары]] mo03nqlie6b18wepe9rr986glyxwc48 515291 515290 2025-06-23T14:41:33Z Artelow 2286 /* Гидрографиясы */ 515291 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]]}} {{Материк |Аталышы = Түштүк Америка |Сүрөт = South America (orthographic projection).svg |Сүрөткө баяндама = Батыш жарым шарынын картасындагы Түштүк Америка |Аянты = 17 840 000 |Калкы = 438 039 139 |Калктын жыштыгы = 21,4 |Этнохороними = түштүк америкалык, түштүк америкалыктар |Курамындагы өлкөлөр = 13 |Көз каранды өлкөлөр = 3 |Таанылбаган аймактар = |Тилдери = [[Индей тилдери|индей тилдеринде]], [[Португал тили|португалча]], [[Испан тили|испанча]], [[Англис тили|англисче]], [[Нидерланд тили|нидерландча]] |Убакыт аралыгы = [[UTC+2:00|UTC-2]] дөн [[UTC−05:00|UTC-5]] |Домени = |Ири шаарлары = {{Желек|Бразилия}} [[Сан-Паулу]] (12,1 млн) <br>{{Желек|Перу}} [[Лима]] (9,6 млн) <br>{{Желек|Колумбия}} [[Богота]] (7,9 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Рио-де-Жанейро]] (6,2 млн) <br>{{Желек|Чили}} [[Сантьяго]] (6,2 млн) <br>{{Желек|Аргентина}} [[Буэнос-Айрес]] (3,1 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Бразилиа]] (3 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Салвадор]] (2,6 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Форталеза]] (2,5 млн) <br>{{Желек|Венесуэла}} [[Каракас]] (2,0 млн) |Викиказына =South America }} '''Түштүк Америка''' — Батыш жарым шардын түштүгүндө жайгашкан Жер планетасынын алты континентинин (материгинин) бири. Батышынан - [[Тынч океан|Тынч океанынын]], чыгышынан - [[Атлантика океаны|Атлантика океанынын]], түндүгүнө - эки Американын ортосундагы табигый чек болгон [[Кариб деңизи|Кариб деңизинин]] суулары менен чулганат. Материктин түндүк-батышындагы Панама моюнчасы Түштүк Американы [[Түндүк Америка]] менен байланыштырат. Эки континент кошулуп Америка дүйнө бөлүгүн түзөт. Түштүк Американын жер аянты 17,840,000 чарчы километр. Түштүк Америка аймагы боюнча төртүнчү орунда (Азия, Африка жана Түндүк Америкадан кийин) жана калкынын саны боюнча бешинчи орунда (Азия, Африка, Европа жана Түндүк Америкадан кийин) турат<ref name=":6">[https://bigenc.ru/c/iuzhnaia-amerika-6f89a7?ysclid=m9tuamn3io60707544 Большая российская энциклопедия. Южная Америка]</ref>. Түндүктөн түштүккө карай 7548 км, батыштан чыгышка карай 5150 км аймакты ээлейт<ref name=":6" />. Материктин орточо бийиктиги — 580 м, эң жогорку чекити 6960 метрге жетип [[Аконкагуа]] тоосунда жайгашкан, эң төмөнкү чекит — Вальдес жарым аралы (-42 м)<ref name=":6" />. ==Этимология== Континенттин аталышында «Америка» сөзүн Мартин Вальдземюллер, Америго Веспуччи атынын латын вариантын картага түшүрүп жатып биринчилерден болуп колдонгон, ал эми Веспуччи жердин Христофор Колумб тарабынан ачылышы Индияга таандыгы жок, жана бул жер Европалыктарга мурда белгисиз болгон Жаңы Дүйнө деп сунуштаган. ==Тарыхы== Түштүк Америкада адамзаттын отурукташуусу болжол менен 15 000 жыл мурда башталган. Континенттеги азыркы учурда белгилүү болгон эң байыркы цивилизация — Перудагы Норте-Чико же Карал-Супе маданияты, ал болжол менен б.з.ч. 3500-жылдары пайда болгон жана Американын эң алгачкы цивилизациясы катары таанылат<ref name=":4">[https://www.britannica.com/place/South-America Encyclopædia Britannica. South America]</ref><ref name=":5">[https://education.nationalgeographic.org/resource/south-america-human-geography/ National Geographic. South America: Human Geography]</ref>. Кийинчерээк, Анд тоолорунун аймагында [[Инк падышачылыгы]] пайда болуп, 1438-жылы Перунун Куско шаарын негиздешкен. Инктер өз доорунда эң ири жана өнүккөн цивилизация болуп, алардын падышачылыгы азыркы [[Перу]], [[Боливия]], [[Эквадор]], [[Чили]], [[Аргентина]] жана [[Колумбия|Колумбиянын]] аймактарын камтыган. Инк падышачылыгы учурунда башкаруу системасы, жол тармагы жана архитектурасы өзгөчө өнүккөн. [[Файл:Johann_Moritz_Rugendas_in_Brazil_2.jpg|left|thumb|250x250px|Кулду эл алдында сабоо. Бразилия, XIX кылым]] 1494-жылы Испания менен Португалиянын ортосунда Тордесильяс келишими түзүлүп, анын негизинде Түштүк Америка эки державанын ортосунда бөлүнгөн. Испания континенттин батыш бөлүгүн, ал эми Португалия чыгыш жээгин, азыркы Бразилияны колониялаштырган. Европалык колонизаторлор жергиликтүү элдерди кулчулукка алып, алардын маданиятын жана жашоо образын өзгөртүшкөн. Ошондой эле, Африкадан кулдар алып келинип, алар плантацияларда жана шахталарда иштетилген. Колониялык доордо католик дини кеңири жайылып, испан жана португал тилдери негизги тилдерге айланган. Бул мезгилде жергиликтүү калктын саны оор шарттар, оорулар жана зордук-зомбулуктун айынан кескин азайган<ref name=":5" />. [[Файл:Soldadosargentinos3.jpg|left|thumb|305x305px|Фолкленд согушу учурундагы аргентиналык жоокерлер]] XIX кылымдын башында Түштүк Америкада көз карандысыздык үчүн күрөш башталып, 1815–1822-жылдары көптөгөн жаңы мамлекеттер пайда болгон. Бул кыймылдардын башында Симон Боливар жана Хосе де Сан-Мартин сыяктуу лидерлер турган. Алардын жетекчилиги астында көптөгөн өлкөлөр испан жана португал бийлигинен бошонуп, өз алдынча мамлекеттерге айланышкан. Мисалы, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу жана Боливиянын көз карандысыздыкка жетишишкен. Бирок, бул күрөштөрдүн натыйжасында экономика начарлап, калктын саны азайган жана коомдо ар түрдүү топторго бөлүнүүлөр пайда болгон<ref name=":4" />. XX кылымда Түштүк Америкада саясий жана экономикалык туруксуздук, аскердик төңкөрүштөр жана авторитардык режимдер кеңири жайылган. АКШнын аймактагы таасири күчөп, айрым учурларда алардын кийлигишүүсү менен өкмөттөр алмашкан. Мисалы, Куба революциясы жана Чилидеги Пиночеттин режими ушул доордун көрүнүктүү мисалдары болуп саналат<ref name=":5" />. 1990-жылдардан кийин көптөгөн өлкөлөр демократиялык жолду тандап, экономикалык реформаларды жүргүзө башташкан. Бирок, социалдык теңсиздик, коррупция жана саясий туруксуздук дагы деле чоң көйгөйлөр бойдон калууда<ref name=":5" /><ref name=":4" />. ==Географиясы== Түштүк Америка үч бурчтук формага ээ, анын негизи экватордук алкакта жайгашкан, ал эми бийиктиктери түштүк уюлду көздөй багытталган. Материк экватор менен анын түндүк бөлүгүндө кесип өтөт. Түштүк Американы түштүк тропик дагы кесип өтөт. Континенттин аянтынын көпчүлүк бөлүгү дал ушул параллелдердин ортосунда жайгашкан. === Географиялык изилдөөлөр === Генуэзиялык деңиз саякатчысы Кристобаль Коломбо, испан падышасынын алдында кызмат кылып, Христофор Колумб деген ат менен тарыхта калган. Эгерде Жер шар формасында болсо, анда батышка сүзүү менен, байлыктардын жана кенчтердин жомоктогудай жери болгон Индия же Кытайга сүзүп барса болот деп божомолдогон. 1492-жылы [[Христофор Колумб|Христофор Колумбдун]] экспедициясы Антил аралдарына жеткен жана батыш жарым шарда жайгашкан материктердин биринчи ачуучусу болуп калган<ref name=":3">[https://bb.edu.gov.kg/index.php/KR:География:_Түштүк_Америка Билим Булагы. География: Түштүк Америка]</ref>. ХV кылымдын аягында флоренциялык саякатчы [[Америго Веспуччи]] Колумб тарабынан ачылган жерлердин жаратылышын кылдат изилдеген. Бул жерлер Евразиянын бир бөлүгү эмес, жаңы материк болуп эсептелет деген жыйынтыкка келген. Кийин бул материкти Америгия же Америка деп атоону сунушташкан<ref name=":3" />. Материктин жаратылышын изилдөөдө немец географы жана табият таануучу Александр Гумбольддун ролу чоң, ал 1799-1804 - жылдары Борбордук жана Түштүк Америка боюнча саякаттаган. ХIХ кылымда материктин кээ бир аймактарынын тереңирээк изилдениши башталган. 1821-1828 - жылдары Григорий Иванович Лангсдорф жетектеген орустардын экспедициясы Бразилиянын ички аймактарын изилдеген. Амазонка ойдуңунун геологиялык түзүлүшү, климаты, өсүмдүктөрү жана жаныбарлары жөнүндө баалуу маалыматтарды англиялык саякатчы Генри Бейтс 1848-1859 - жылдары экспедиция мезгилинде чогулткан<ref name=":3" />. == Гидрографиясы == === Дарыялары === === Көлдөрү === ==Саясий түзүлүшү== === Эгемендүү мамлекеттер === {| class="wikitable" !Желеги !Аталышы !Расмий аталышы !ISO !Борбору ! colspan="2" |Аянты/Орду ! colspan="2" |Калкы/жыштыгы <small>адам/км²</small> !Тили !Акча бирдиги !Карта |- |[[Файл:Flag_of_Argentina.svg|link=Flag_of_Argentina|border|center|100x100px]] |[[Аргентина]] |''Аргентина Республикасы'' | align="center" |ARG | align="center" |[[Буэнос-Айрес]] |2,780,400 км²<ref name=":0">The World Factbook. [https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/area/country-comparison/ Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары] {{ref-en}}</ref> | align="center" |8²<ref name=":0" /> |45,276,780<ref name=":1">БУУ. Department of Economic and Social Affairs Population Division. [https://population.un.org/wpp/ 2022 Revision of World Population Prospects] {{ref-en}}</ref> |16,8 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Аргентина песосу]] |[[Файл:ARG_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Bolivia_(state).svg|link=Flag_of_Bolivia|border|center|100x100px]] |[[Боливия]] |''Көп улуттуу Боливия мамлекети'' | align="center" |BOL | align="center" |[[Ла-Пас]], [[Сукре]] |1,098,581 км²<ref name=":0" /> | align="center" |27²<ref name=":0" /> |12,079,472<ref name=":1" /> |11,1 |[[Испан тили|Испанча]], [[Кечуа тили|кечуача]], [[Аймара тили|аймарача]], [[Гуарани (тил)|гуараниче]] ж.б. 33 тилде |[[Боливия боливианосу]] |[[Файл:BOL_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Brazil.svg|link=Flag_of_Brazil|border|center|100x100px]] |[[Бразилия]] |''Бразил Федеративдик Республикасы'' | align="center" |BRA | align="center" |[[Бразилиа]] |8,514,877 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |5²<ref name=":0" /> |214,326,223<ref name=":1" /> |25,7 |[[Португал тили|Португалча]] |[[Бразилия реалы]] |[[Файл:BRA_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Chile.svg|link=Flag_of_Chile|border|center|100x100px]] |[[Чили]] |''Чили Республикасы'' | align="center" |CHL | align="center" |[[Сантьяго]] |756,102 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |37²<ref name=":0" /> |19,493,184<ref name=":1" /> |24,5 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Чили песосу]] |[[Файл:CHL_orthographic_(+all_claims).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Colombia.svg|link=Flag_of_Colombia|border|center|100x100px]] |[[Колумбия]] |''Колумбия Республикасы'' | align="center" |COL | align="center" |[[Богота]] |1,138,910 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |25²<ref name=":0" /> |51,516,562<ref name=":1" /> |43,3 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Колумбия песосу]] |[[Файл:COL_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Ecuador.svg|link=Flag_of_Ecuador|border|center|100x100px]] |[[Эквадор]] |''Эквадор Республикасы'' | align="center" |ECU | align="center" |[[Кито]] |283,561 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |73²<ref name=":0" /> |17,797,737<ref name=":1" /> |61,7 |[[Испан тили|Испанча]] |[[АКШ доллары]] |[[Файл:ECU_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Guyana.svg|link=Flag_of_Guyana|border|center|100x100px]] |[[Гайана]] |''Кооперативдик Гайана Республикасы'' | align="center" |GUY | align="center" |[[Жоржтаун]] |214,969 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |85²<ref name=":0" /> |804,567<ref name=":1" /> |3,7 |[[Англис тили|Англисче]] |[[Гайана доллары]] |[[Файл:GUY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Paraguay.svg|link=Flag_of_Paraguay|border|center|100x100px]] |[[Парагвай]] |''Парагвай Республикасы'' | align="center" |PRY | align="center" |[[Асунсьон]] |406,752 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |58²<ref name=":0" /> |6,703,799<ref name=":1" /> |18,3 |[[Испан тили|Испанча]], [[Гуарани (тил)|гуараниче]] |[[Парагвай гуараниси]] |[[Файл:PRY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Peru.svg|link=Flag_of_Peru|border|center|100x100px]] |[[Перу]] |''Перу Республикасы'' | align="center" |PER | align="center" |[[Лима]] |1,285,216 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |19²<ref name=":0" /> |33,715,471<ref name=":1" /> |25,2 |[[Испан тили|Испанча]], [[Кечуа тили|кечуача]], [[Аймара тили|аймарача]] |[[Перу солу]] |[[Файл:PER_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Suriname.svg|link=Flag_of_Suriname|border|center|100x100px]] |[[Суринам]] |''Суринам Республикасы'' | align="center" |SUR | align="center" |[[Парамарибо]] |163,820 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |90²<ref name=":0" /> |612,985<ref name=":1" /> |3,9 |[[Нидерланд тили|Нидерландча]] |[[Суринам доллары]] |[[Файл:SUR_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Uruguay.svg|link=Flag_of_Uruguay|border|center|100x100px]] |[[Уругвай]] |''Чыгыш Уругвай Республикасы'' | align="center" |URY | align="center" |[[Монтевидео]] |176,215 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |88²<ref name=":0" /> |3,426,260<ref name=":1" /> |19,4 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Уругвай песосу]] |[[Файл:URY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Venezuela.svg|link=Flag_of_Venezuela|border|center|100x100px]] |[[Венесуэла]] |''Боливариана Венесуэла Республикасы'' | align="center" |VEN | align="center" |[[Каракас]] |912,050 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |32²<ref name=":0" /> |28,199,867<ref name=":1" /> |33,5 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Венесуэла боливары]] |[[Файл:VEN_orthographic.svg|center|150x150px]] |} === Көз каранды аймактар === {| class="wikitable" !Желеги !Аталышы !ISO !Борбору !Кайсы мамлекетке баш ийет !Аянты !Калкы !Тили !Карта |- |[[Файл:Flag_of_French_Guiana.svg|border|center|100x100px]] |[[Гвиана]] |GUF | align="center" |[[Кайенна]] |{{Өлкө желеги|Франция|өлчөмү=44x20px}} |83,534 км²<ref name=":2">The World Factbook. [https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/area/country-comparison/ Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары] {{ref-en}}</ref> |294,071 |[[Француз тили|Французча]] |[[Файл:French_Guiana_(orthographic_projection).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_the_Falkland_Islands.svg|border|center|100x100px]] |[[Фолкленд (Мальвина) аралдары|Фолкленд аралдары]] |FLK |[[Порт-Стэнли]] |{{Өлкө желеги|Улуу Британия|өлчөмү=44x20px}} |12,173 км²<ref name=":2" /> |3,398 |[[Англис тили|Англисче]] |[[Файл:Falkland_Islands_(orthographic_projection).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_South_Georgia_and_the_South_Sandwich_Islands.svg|border|center|100x100px]] |[[Түштүк Георгия жана Сандвич аралдары]] |SGS |[[Кинг-Эдуард-Пойнт]] |{{Өлкө желеги|Улуу Британия|өлчөмү=44x20px}} |3,903 км²<ref name=":2" /> |Туруктуу жашаган калкы жок<ref>[https://gov.gs/ Түштүк Георгия жана Сандвич аралдарынын Өкмөтү] {{ref-en}}</ref> |[[Англис тили|Англисче]] |[[Файл:South_Georgia_and_the_South_Sandwich_Islands_on_the_globe_(South_America_centered).svg|center|150x150px]] |} == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == * [https://ucblibraries.summon.serialssolutions.com/#!/search?pn=1&ho=t&include.ft.matches=f&l=en&q=South%20America Колорадо университетинин Боулдер китепканасы. Түштүк Америка] * [https://education.nationalgeographic.org/resource/resource-library-ancient-civilizations-south-america/ National Geographic. Байыркы цивилизациялар: Түштүк Америка]<br /> {{Калып:Дүйнө аймактары}} [[Категория:Түштүк Америка]] [[Категория:Дүйнө макроаймактары]] 99aauuwlcjg80hekrv4ek3pcsxqostn 515292 515291 2025-06-23T14:47:46Z Artelow 2286 /* Дарыялары */ 515292 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]]}} {{Материк |Аталышы = Түштүк Америка |Сүрөт = South America (orthographic projection).svg |Сүрөткө баяндама = Батыш жарым шарынын картасындагы Түштүк Америка |Аянты = 17 840 000 |Калкы = 438 039 139 |Калктын жыштыгы = 21,4 |Этнохороними = түштүк америкалык, түштүк америкалыктар |Курамындагы өлкөлөр = 13 |Көз каранды өлкөлөр = 3 |Таанылбаган аймактар = |Тилдери = [[Индей тилдери|индей тилдеринде]], [[Португал тили|португалча]], [[Испан тили|испанча]], [[Англис тили|англисче]], [[Нидерланд тили|нидерландча]] |Убакыт аралыгы = [[UTC+2:00|UTC-2]] дөн [[UTC−05:00|UTC-5]] |Домени = |Ири шаарлары = {{Желек|Бразилия}} [[Сан-Паулу]] (12,1 млн) <br>{{Желек|Перу}} [[Лима]] (9,6 млн) <br>{{Желек|Колумбия}} [[Богота]] (7,9 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Рио-де-Жанейро]] (6,2 млн) <br>{{Желек|Чили}} [[Сантьяго]] (6,2 млн) <br>{{Желек|Аргентина}} [[Буэнос-Айрес]] (3,1 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Бразилиа]] (3 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Салвадор]] (2,6 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Форталеза]] (2,5 млн) <br>{{Желек|Венесуэла}} [[Каракас]] (2,0 млн) |Викиказына =South America }} '''Түштүк Америка''' — Батыш жарым шардын түштүгүндө жайгашкан Жер планетасынын алты континентинин (материгинин) бири. Батышынан - [[Тынч океан|Тынч океанынын]], чыгышынан - [[Атлантика океаны|Атлантика океанынын]], түндүгүнө - эки Американын ортосундагы табигый чек болгон [[Кариб деңизи|Кариб деңизинин]] суулары менен чулганат. Материктин түндүк-батышындагы Панама моюнчасы Түштүк Американы [[Түндүк Америка]] менен байланыштырат. Эки континент кошулуп Америка дүйнө бөлүгүн түзөт. Түштүк Американын жер аянты 17,840,000 чарчы километр. Түштүк Америка аймагы боюнча төртүнчү орунда (Азия, Африка жана Түндүк Америкадан кийин) жана калкынын саны боюнча бешинчи орунда (Азия, Африка, Европа жана Түндүк Америкадан кийин) турат<ref name=":6">[https://bigenc.ru/c/iuzhnaia-amerika-6f89a7?ysclid=m9tuamn3io60707544 Большая российская энциклопедия. Южная Америка]</ref>. Түндүктөн түштүккө карай 7548 км, батыштан чыгышка карай 5150 км аймакты ээлейт<ref name=":6" />. Материктин орточо бийиктиги — 580 м, эң жогорку чекити 6960 метрге жетип [[Аконкагуа]] тоосунда жайгашкан, эң төмөнкү чекит — Вальдес жарым аралы (-42 м)<ref name=":6" />. ==Этимология== Континенттин аталышында «Америка» сөзүн Мартин Вальдземюллер, Америго Веспуччи атынын латын вариантын картага түшүрүп жатып биринчилерден болуп колдонгон, ал эми Веспуччи жердин Христофор Колумб тарабынан ачылышы Индияга таандыгы жок, жана бул жер Европалыктарга мурда белгисиз болгон Жаңы Дүйнө деп сунуштаган. ==Тарыхы== Түштүк Америкада адамзаттын отурукташуусу болжол менен 15 000 жыл мурда башталган. Континенттеги азыркы учурда белгилүү болгон эң байыркы цивилизация — Перудагы Норте-Чико же Карал-Супе маданияты, ал болжол менен б.з.ч. 3500-жылдары пайда болгон жана Американын эң алгачкы цивилизациясы катары таанылат<ref name=":4">[https://www.britannica.com/place/South-America Encyclopædia Britannica. South America]</ref><ref name=":5">[https://education.nationalgeographic.org/resource/south-america-human-geography/ National Geographic. South America: Human Geography]</ref>. Кийинчерээк, Анд тоолорунун аймагында [[Инк падышачылыгы]] пайда болуп, 1438-жылы Перунун Куско шаарын негиздешкен. Инктер өз доорунда эң ири жана өнүккөн цивилизация болуп, алардын падышачылыгы азыркы [[Перу]], [[Боливия]], [[Эквадор]], [[Чили]], [[Аргентина]] жана [[Колумбия|Колумбиянын]] аймактарын камтыган. Инк падышачылыгы учурунда башкаруу системасы, жол тармагы жана архитектурасы өзгөчө өнүккөн. [[Файл:Johann_Moritz_Rugendas_in_Brazil_2.jpg|left|thumb|250x250px|Кулду эл алдында сабоо. Бразилия, XIX кылым]] 1494-жылы Испания менен Португалиянын ортосунда Тордесильяс келишими түзүлүп, анын негизинде Түштүк Америка эки державанын ортосунда бөлүнгөн. Испания континенттин батыш бөлүгүн, ал эми Португалия чыгыш жээгин, азыркы Бразилияны колониялаштырган. Европалык колонизаторлор жергиликтүү элдерди кулчулукка алып, алардын маданиятын жана жашоо образын өзгөртүшкөн. Ошондой эле, Африкадан кулдар алып келинип, алар плантацияларда жана шахталарда иштетилген. Колониялык доордо католик дини кеңири жайылып, испан жана португал тилдери негизги тилдерге айланган. Бул мезгилде жергиликтүү калктын саны оор шарттар, оорулар жана зордук-зомбулуктун айынан кескин азайган<ref name=":5" />. [[Файл:Soldadosargentinos3.jpg|left|thumb|305x305px|Фолкленд согушу учурундагы аргентиналык жоокерлер]] XIX кылымдын башында Түштүк Америкада көз карандысыздык үчүн күрөш башталып, 1815–1822-жылдары көптөгөн жаңы мамлекеттер пайда болгон. Бул кыймылдардын башында Симон Боливар жана Хосе де Сан-Мартин сыяктуу лидерлер турган. Алардын жетекчилиги астында көптөгөн өлкөлөр испан жана португал бийлигинен бошонуп, өз алдынча мамлекеттерге айланышкан. Мисалы, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу жана Боливиянын көз карандысыздыкка жетишишкен. Бирок, бул күрөштөрдүн натыйжасында экономика начарлап, калктын саны азайган жана коомдо ар түрдүү топторго бөлүнүүлөр пайда болгон<ref name=":4" />. XX кылымда Түштүк Америкада саясий жана экономикалык туруксуздук, аскердик төңкөрүштөр жана авторитардык режимдер кеңири жайылган. АКШнын аймактагы таасири күчөп, айрым учурларда алардын кийлигишүүсү менен өкмөттөр алмашкан. Мисалы, Куба революциясы жана Чилидеги Пиночеттин режими ушул доордун көрүнүктүү мисалдары болуп саналат<ref name=":5" />. 1990-жылдардан кийин көптөгөн өлкөлөр демократиялык жолду тандап, экономикалык реформаларды жүргүзө башташкан. Бирок, социалдык теңсиздик, коррупция жана саясий туруксуздук дагы деле чоң көйгөйлөр бойдон калууда<ref name=":5" /><ref name=":4" />. ==Географиясы== Түштүк Америка үч бурчтук формага ээ, анын негизи экватордук алкакта жайгашкан, ал эми бийиктиктери түштүк уюлду көздөй багытталган. Материк экватор менен анын түндүк бөлүгүндө кесип өтөт. Түштүк Американы түштүк тропик дагы кесип өтөт. Континенттин аянтынын көпчүлүк бөлүгү дал ушул параллелдердин ортосунда жайгашкан. === Географиялык изилдөөлөр === Генуэзиялык деңиз саякатчысы Кристобаль Коломбо, испан падышасынын алдында кызмат кылып, Христофор Колумб деген ат менен тарыхта калган. Эгерде Жер шар формасында болсо, анда батышка сүзүү менен, байлыктардын жана кенчтердин жомоктогудай жери болгон Индия же Кытайга сүзүп барса болот деп божомолдогон. 1492-жылы [[Христофор Колумб|Христофор Колумбдун]] экспедициясы Антил аралдарына жеткен жана батыш жарым шарда жайгашкан материктердин биринчи ачуучусу болуп калган<ref name=":3">[https://bb.edu.gov.kg/index.php/KR:География:_Түштүк_Америка Билим Булагы. География: Түштүк Америка]</ref>. ХV кылымдын аягында флоренциялык саякатчы [[Америго Веспуччи]] Колумб тарабынан ачылган жерлердин жаратылышын кылдат изилдеген. Бул жерлер Евразиянын бир бөлүгү эмес, жаңы материк болуп эсептелет деген жыйынтыкка келген. Кийин бул материкти Америгия же Америка деп атоону сунушташкан<ref name=":3" />. Материктин жаратылышын изилдөөдө немец географы жана табият таануучу Александр Гумбольддун ролу чоң, ал 1799-1804 - жылдары Борбордук жана Түштүк Америка боюнча саякаттаган. ХIХ кылымда материктин кээ бир аймактарынын тереңирээк изилдениши башталган. 1821-1828 - жылдары Григорий Иванович Лангсдорф жетектеген орустардын экспедициясы Бразилиянын ички аймактарын изилдеген. Амазонка ойдуңунун геологиялык түзүлүшү, климаты, өсүмдүктөрү жана жаныбарлары жөнүндө баалуу маалыматтарды англиялык саякатчы Генри Бейтс 1848-1859 - жылдары экспедиция мезгилинде чогулткан<ref name=":3" />. == Гидрографиясы == === Дарыялары === [[Файл:Iguazu Décembre 2007 - Panorama 4.jpg|thumb|right|280px|Игуасу шаркыратмалары]] [[Файл:Angel Falls Venezuela.jpg|thumb|right|280px|Анхель шаркыратмасы]] Түштүк Америкадагы эң ири дарыя системаларына [[Амазонка]], [[Ориноко]] жана [[Парана]] кирет. Бул дарыялардын жалпы алабы 9 583 000 км² түзөт. Түштүк Америкада дүйнөдөгү эң бийик шаркыратма — [[Анхель]] (Венесуэлада) жайгашкан. Ошондой эле бул материкте эң кубаттуу шаркыратма — Игуасу да орун алган. Континенттеги негизги дарыялар: * [[Амазонка]] — дүйнөдөгү эң узун жана суусу эң көп дарыялардын бири; * [[Парана]] — түштүктөгү маанилүү дарыя, энергетика жана транспорт үчүн чоң роль ойнойт; * [[Парагвай дарыясы|Парагвай]] — Парана дарыясынын ири куймасы, бир нече мамлекеттер аркылуу агат; * [[Уругвай (дарыя)|Уругвай]] — Бразилия менен Уругвай чек арасынан агып өтүп, Рио-де-ла-Платага куят; * [[Ориноко]] — негизинен Венесуэла аймагында агып, Кариб деңизине жакын жайгашкан. === Көлдөрү === ==Саясий түзүлүшү== === Эгемендүү мамлекеттер === {| class="wikitable" !Желеги !Аталышы !Расмий аталышы !ISO !Борбору ! colspan="2" |Аянты/Орду ! colspan="2" |Калкы/жыштыгы <small>адам/км²</small> !Тили !Акча бирдиги !Карта |- |[[Файл:Flag_of_Argentina.svg|link=Flag_of_Argentina|border|center|100x100px]] |[[Аргентина]] |''Аргентина Республикасы'' | align="center" |ARG | align="center" |[[Буэнос-Айрес]] |2,780,400 км²<ref name=":0">The World Factbook. [https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/area/country-comparison/ Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары] {{ref-en}}</ref> | align="center" |8²<ref name=":0" /> |45,276,780<ref name=":1">БУУ. Department of Economic and Social Affairs Population Division. [https://population.un.org/wpp/ 2022 Revision of World Population Prospects] {{ref-en}}</ref> |16,8 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Аргентина песосу]] |[[Файл:ARG_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Bolivia_(state).svg|link=Flag_of_Bolivia|border|center|100x100px]] |[[Боливия]] |''Көп улуттуу Боливия мамлекети'' | align="center" |BOL | align="center" |[[Ла-Пас]], [[Сукре]] |1,098,581 км²<ref name=":0" /> | align="center" |27²<ref name=":0" /> |12,079,472<ref name=":1" /> |11,1 |[[Испан тили|Испанча]], [[Кечуа тили|кечуача]], [[Аймара тили|аймарача]], [[Гуарани (тил)|гуараниче]] ж.б. 33 тилде |[[Боливия боливианосу]] |[[Файл:BOL_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Brazil.svg|link=Flag_of_Brazil|border|center|100x100px]] |[[Бразилия]] |''Бразил Федеративдик Республикасы'' | align="center" |BRA | align="center" |[[Бразилиа]] |8,514,877 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |5²<ref name=":0" /> |214,326,223<ref name=":1" /> |25,7 |[[Португал тили|Португалча]] |[[Бразилия реалы]] |[[Файл:BRA_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Chile.svg|link=Flag_of_Chile|border|center|100x100px]] |[[Чили]] |''Чили Республикасы'' | align="center" |CHL | align="center" |[[Сантьяго]] |756,102 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |37²<ref name=":0" /> |19,493,184<ref name=":1" /> |24,5 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Чили песосу]] |[[Файл:CHL_orthographic_(+all_claims).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Colombia.svg|link=Flag_of_Colombia|border|center|100x100px]] |[[Колумбия]] |''Колумбия Республикасы'' | align="center" |COL | align="center" |[[Богота]] |1,138,910 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |25²<ref name=":0" /> |51,516,562<ref name=":1" /> |43,3 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Колумбия песосу]] |[[Файл:COL_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Ecuador.svg|link=Flag_of_Ecuador|border|center|100x100px]] |[[Эквадор]] |''Эквадор Республикасы'' | align="center" |ECU | align="center" |[[Кито]] |283,561 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |73²<ref name=":0" /> |17,797,737<ref name=":1" /> |61,7 |[[Испан тили|Испанча]] |[[АКШ доллары]] |[[Файл:ECU_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Guyana.svg|link=Flag_of_Guyana|border|center|100x100px]] |[[Гайана]] |''Кооперативдик Гайана Республикасы'' | align="center" |GUY | align="center" |[[Жоржтаун]] |214,969 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |85²<ref name=":0" /> |804,567<ref name=":1" /> |3,7 |[[Англис тили|Англисче]] |[[Гайана доллары]] |[[Файл:GUY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Paraguay.svg|link=Flag_of_Paraguay|border|center|100x100px]] |[[Парагвай]] |''Парагвай Республикасы'' | align="center" |PRY | align="center" |[[Асунсьон]] |406,752 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |58²<ref name=":0" /> |6,703,799<ref name=":1" /> |18,3 |[[Испан тили|Испанча]], [[Гуарани (тил)|гуараниче]] |[[Парагвай гуараниси]] |[[Файл:PRY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Peru.svg|link=Flag_of_Peru|border|center|100x100px]] |[[Перу]] |''Перу Республикасы'' | align="center" |PER | align="center" |[[Лима]] |1,285,216 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |19²<ref name=":0" /> |33,715,471<ref name=":1" /> |25,2 |[[Испан тили|Испанча]], [[Кечуа тили|кечуача]], [[Аймара тили|аймарача]] |[[Перу солу]] |[[Файл:PER_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Suriname.svg|link=Flag_of_Suriname|border|center|100x100px]] |[[Суринам]] |''Суринам Республикасы'' | align="center" |SUR | align="center" |[[Парамарибо]] |163,820 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |90²<ref name=":0" /> |612,985<ref name=":1" /> |3,9 |[[Нидерланд тили|Нидерландча]] |[[Суринам доллары]] |[[Файл:SUR_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Uruguay.svg|link=Flag_of_Uruguay|border|center|100x100px]] |[[Уругвай]] |''Чыгыш Уругвай Республикасы'' | align="center" |URY | align="center" |[[Монтевидео]] |176,215 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |88²<ref name=":0" /> |3,426,260<ref name=":1" /> |19,4 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Уругвай песосу]] |[[Файл:URY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Venezuela.svg|link=Flag_of_Venezuela|border|center|100x100px]] |[[Венесуэла]] |''Боливариана Венесуэла Республикасы'' | align="center" |VEN | align="center" |[[Каракас]] |912,050 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |32²<ref name=":0" /> |28,199,867<ref name=":1" /> |33,5 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Венесуэла боливары]] |[[Файл:VEN_orthographic.svg|center|150x150px]] |} === Көз каранды аймактар === {| class="wikitable" !Желеги !Аталышы !ISO !Борбору !Кайсы мамлекетке баш ийет !Аянты !Калкы !Тили !Карта |- |[[Файл:Flag_of_French_Guiana.svg|border|center|100x100px]] |[[Гвиана]] |GUF | align="center" |[[Кайенна]] |{{Өлкө желеги|Франция|өлчөмү=44x20px}} |83,534 км²<ref name=":2">The World Factbook. [https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/area/country-comparison/ Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары] {{ref-en}}</ref> |294,071 |[[Француз тили|Французча]] |[[Файл:French_Guiana_(orthographic_projection).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_the_Falkland_Islands.svg|border|center|100x100px]] |[[Фолкленд (Мальвина) аралдары|Фолкленд аралдары]] |FLK |[[Порт-Стэнли]] |{{Өлкө желеги|Улуу Британия|өлчөмү=44x20px}} |12,173 км²<ref name=":2" /> |3,398 |[[Англис тили|Англисче]] |[[Файл:Falkland_Islands_(orthographic_projection).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_South_Georgia_and_the_South_Sandwich_Islands.svg|border|center|100x100px]] |[[Түштүк Георгия жана Сандвич аралдары]] |SGS |[[Кинг-Эдуард-Пойнт]] |{{Өлкө желеги|Улуу Британия|өлчөмү=44x20px}} |3,903 км²<ref name=":2" /> |Туруктуу жашаган калкы жок<ref>[https://gov.gs/ Түштүк Георгия жана Сандвич аралдарынын Өкмөтү] {{ref-en}}</ref> |[[Англис тили|Англисче]] |[[Файл:South_Georgia_and_the_South_Sandwich_Islands_on_the_globe_(South_America_centered).svg|center|150x150px]] |} == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == * [https://ucblibraries.summon.serialssolutions.com/#!/search?pn=1&ho=t&include.ft.matches=f&l=en&q=South%20America Колорадо университетинин Боулдер китепканасы. Түштүк Америка] * [https://education.nationalgeographic.org/resource/resource-library-ancient-civilizations-south-america/ National Geographic. Байыркы цивилизациялар: Түштүк Америка]<br /> {{Калып:Дүйнө аймактары}} [[Категория:Түштүк Америка]] [[Категория:Дүйнө макроаймактары]] 96e1s7rbzuv6sbdmr2oflbe8if9pqx3 515293 515292 2025-06-23T14:50:31Z Artelow 2286 515293 wikitext text/x-wiki {{Материк |Аталышы = Түштүк Америка |Сүрөт = South America (orthographic projection).svg |Сүрөткө баяндама = Батыш жарым шарынын картасындагы Түштүк Америка |Аянты = 17 840 000 |Калкы = 438 039 139 |Калктын жыштыгы = 21,4 |Этнохороними = түштүк америкалык, түштүк америкалыктар |Курамындагы өлкөлөр = 13 |Көз каранды өлкөлөр = 3 |Таанылбаган аймактар = |Тилдери = [[Индей тилдери|индей тилдеринде]], [[Португал тили|португалча]], [[Испан тили|испанча]], [[Англис тили|англисче]], [[Нидерланд тили|нидерландча]] |Убакыт аралыгы = [[UTC+2:00|UTC-2]] дөн [[UTC−05:00|UTC-5]] |Домени = |Ири шаарлары = {{Желек|Бразилия}} [[Сан-Паулу]] (12,1 млн) <br>{{Желек|Перу}} [[Лима]] (9,6 млн) <br>{{Желек|Колумбия}} [[Богота]] (7,9 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Рио-де-Жанейро]] (6,2 млн) <br>{{Желек|Чили}} [[Сантьяго]] (6,2 млн) <br>{{Желек|Аргентина}} [[Буэнос-Айрес]] (3,1 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Бразилиа]] (3 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Салвадор]] (2,6 млн) <br>{{Желек|Бразилия}} [[Форталеза]] (2,5 млн) <br>{{Желек|Венесуэла}} [[Каракас]] (2,0 млн) |Викиказына =South America }} '''Түштүк Америка''' — Батыш жарым шардын түштүгүндө жайгашкан Жер планетасынын алты континентинин (материгинин) бири. Батышынан - [[Тынч океан|Тынч океанынын]], чыгышынан - [[Атлантика океаны|Атлантика океанынын]], түндүгүнө - эки Американын ортосундагы табигый чек болгон [[Кариб деңизи|Кариб деңизинин]] суулары менен чулганат. Материктин түндүк-батышындагы Панама моюнчасы Түштүк Американы [[Түндүк Америка]] менен байланыштырат. Эки континент кошулуп Америка дүйнө бөлүгүн түзөт. Түштүк Американын жер аянты 17,840,000 чарчы километр. Түштүк Америка аймагы боюнча төртүнчү орунда (Азия, Африка жана Түндүк Америкадан кийин) жана калкынын саны боюнча бешинчи орунда (Азия, Африка, Европа жана Түндүк Америкадан кийин) турат<ref name=":6">[https://bigenc.ru/c/iuzhnaia-amerika-6f89a7?ysclid=m9tuamn3io60707544 Большая российская энциклопедия. Южная Америка]</ref>. Түндүктөн түштүккө карай 7548 км, батыштан чыгышка карай 5150 км аймакты ээлейт<ref name=":6" />. Материктин орточо бийиктиги — 580 м, эң жогорку чекити 6960 метрге жетип [[Аконкагуа]] тоосунда жайгашкан, эң төмөнкү чекит — Вальдес жарым аралы (-42 м)<ref name=":6" />. ==Этимология== Континенттин аталышында «Америка» сөзүн Мартин Вальдземюллер, Америго Веспуччи атынын латын вариантын картага түшүрүп жатып биринчилерден болуп колдонгон, ал эми Веспуччи жердин Христофор Колумб тарабынан ачылышы Индияга таандыгы жок, жана бул жер Европалыктарга мурда белгисиз болгон Жаңы Дүйнө деп сунуштаган. ==Тарыхы== Түштүк Америкада адамзаттын отурукташуусу болжол менен 15 000 жыл мурда башталган. Континенттеги азыркы учурда белгилүү болгон эң байыркы цивилизация — Перудагы Норте-Чико же Карал-Супе маданияты, ал болжол менен б.з.ч. 3500-жылдары пайда болгон жана Американын эң алгачкы цивилизациясы катары таанылат<ref name=":4">[https://www.britannica.com/place/South-America Encyclopædia Britannica. South America]</ref><ref name=":5">[https://education.nationalgeographic.org/resource/south-america-human-geography/ National Geographic. South America: Human Geography]</ref>. Кийинчерээк, Анд тоолорунун аймагында [[Инк падышачылыгы]] пайда болуп, 1438-жылы Перунун Куско шаарын негиздешкен. Инктер өз доорунда эң ири жана өнүккөн цивилизация болуп, алардын падышачылыгы азыркы [[Перу]], [[Боливия]], [[Эквадор]], [[Чили]], [[Аргентина]] жана [[Колумбия|Колумбиянын]] аймактарын камтыган. Инк падышачылыгы учурунда башкаруу системасы, жол тармагы жана архитектурасы өзгөчө өнүккөн. [[Файл:Johann_Moritz_Rugendas_in_Brazil_2.jpg|left|thumb|250x250px|Кулду эл алдында сабоо. Бразилия, XIX кылым]] 1494-жылы Испания менен Португалиянын ортосунда Тордесильяс келишими түзүлүп, анын негизинде Түштүк Америка эки державанын ортосунда бөлүнгөн. Испания континенттин батыш бөлүгүн, ал эми Португалия чыгыш жээгин, азыркы Бразилияны колониялаштырган. Европалык колонизаторлор жергиликтүү элдерди кулчулукка алып, алардын маданиятын жана жашоо образын өзгөртүшкөн. Ошондой эле, Африкадан кулдар алып келинип, алар плантацияларда жана шахталарда иштетилген. Колониялык доордо католик дини кеңири жайылып, испан жана португал тилдери негизги тилдерге айланган. Бул мезгилде жергиликтүү калктын саны оор шарттар, оорулар жана зордук-зомбулуктун айынан кескин азайган<ref name=":5" />. [[Файл:Soldadosargentinos3.jpg|left|thumb|305x305px|Фолкленд согушу учурундагы аргентиналык жоокерлер]] XIX кылымдын башында Түштүк Америкада көз карандысыздык үчүн күрөш башталып, 1815–1822-жылдары көптөгөн жаңы мамлекеттер пайда болгон. Бул кыймылдардын башында Симон Боливар жана Хосе де Сан-Мартин сыяктуу лидерлер турган. Алардын жетекчилиги астында көптөгөн өлкөлөр испан жана португал бийлигинен бошонуп, өз алдынча мамлекеттерге айланышкан. Мисалы, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу жана Боливиянын көз карандысыздыкка жетишишкен. Бирок, бул күрөштөрдүн натыйжасында экономика начарлап, калктын саны азайган жана коомдо ар түрдүү топторго бөлүнүүлөр пайда болгон<ref name=":4" />. XX кылымда Түштүк Америкада саясий жана экономикалык туруксуздук, аскердик төңкөрүштөр жана авторитардык режимдер кеңири жайылган. АКШнын аймактагы таасири күчөп, айрым учурларда алардын кийлигишүүсү менен өкмөттөр алмашкан. Мисалы, Куба революциясы жана Чилидеги Пиночеттин режими ушул доордун көрүнүктүү мисалдары болуп саналат<ref name=":5" />. 1990-жылдардан кийин көптөгөн өлкөлөр демократиялык жолду тандап, экономикалык реформаларды жүргүзө башташкан. Бирок, социалдык теңсиздик, коррупция жана саясий туруксуздук дагы деле чоң көйгөйлөр бойдон калууда<ref name=":5" /><ref name=":4" />. ==Географиясы== Түштүк Америка үч бурчтук формага ээ, анын негизи экватордук алкакта жайгашкан, ал эми бийиктиктери түштүк уюлду көздөй багытталган. Материк экватор менен анын түндүк бөлүгүндө кесип өтөт. Түштүк Американы түштүк тропик дагы кесип өтөт. Континенттин аянтынын көпчүлүк бөлүгү дал ушул параллелдердин ортосунда жайгашкан. === Географиялык изилдөөлөр === Генуэзиялык деңиз саякатчысы Кристобаль Коломбо, испан падышасынын алдында кызмат кылып, Христофор Колумб деген ат менен тарыхта калган. Эгерде Жер шар формасында болсо, анда батышка сүзүү менен, байлыктардын жана кенчтердин жомоктогудай жери болгон Индия же Кытайга сүзүп барса болот деп божомолдогон. 1492-жылы [[Христофор Колумб|Христофор Колумбдун]] экспедициясы Антил аралдарына жеткен жана батыш жарым шарда жайгашкан материктердин биринчи ачуучусу болуп калган<ref name=":3">[https://bb.edu.gov.kg/index.php/KR:География:_Түштүк_Америка Билим Булагы. География: Түштүк Америка]</ref>. ХV кылымдын аягында флоренциялык саякатчы [[Америго Веспуччи]] Колумб тарабынан ачылган жерлердин жаратылышын кылдат изилдеген. Бул жерлер Евразиянын бир бөлүгү эмес, жаңы материк болуп эсептелет деген жыйынтыкка келген. Кийин бул материкти Америгия же Америка деп атоону сунушташкан<ref name=":3" />. Материктин жаратылышын изилдөөдө немец географы жана табият таануучу Александр Гумбольддун ролу чоң, ал 1799-1804 - жылдары Борбордук жана Түштүк Америка боюнча саякаттаган. ХIХ кылымда материктин кээ бир аймактарынын тереңирээк изилдениши башталган. 1821-1828 - жылдары Григорий Иванович Лангсдорф жетектеген орустардын экспедициясы Бразилиянын ички аймактарын изилдеген. Амазонка ойдуңунун геологиялык түзүлүшү, климаты, өсүмдүктөрү жана жаныбарлары жөнүндө баалуу маалыматтарды англиялык саякатчы Генри Бейтс 1848-1859 - жылдары экспедиция мезгилинде чогулткан<ref name=":3" />. == Гидрографиясы == === Дарыялары === [[Файл:Iguazu Décembre 2007 - Panorama 4.jpg|thumb|right|280px|Игуасу шаркыратмалары]] [[Файл:Angel Falls Venezuela.jpg|thumb|right|280px|Анхель шаркыратмасы]] Түштүк Америкадагы эң ири дарыя системаларына [[Амазонка]], [[Ориноко]] жана [[Парана]] кирет. Бул дарыялардын жалпы алабы 9 583 000 км² түзөт. Түштүк Америкада дүйнөдөгү эң бийик шаркыратма — [[Анхель]] (Венесуэлада) жайгашкан. Ошондой эле бул материкте эң кубаттуу шаркыратма — Игуасу да орун алган. Континенттеги негизги дарыялар: * [[Амазонка]] — дүйнөдөгү эң узун жана суусу эң көп дарыялардын бири; * [[Парана]] — түштүктөгү маанилүү дарыя, энергетика жана транспорт үчүн чоң роль ойнойт; * [[Парагвай дарыясы|Парагвай]] — Парана дарыясынын ири куймасы, бир нече мамлекеттер аркылуу агат; * [[Уругвай (дарыя)|Уругвай]] — Бразилия менен Уругвай чек арасынан агып өтүп, Рио-де-ла-Платага куят; * [[Ориноко]] — негизинен Венесуэла аймагында агып, Кариб деңизине жакын жайгашкан. === Көлдөрү === Түштүк Американын көпчүлүк көлдөрү Анд тоолорунда жайгашкан. Алардын эң ириси жана дүйнөдөгү эң бийик суу транспорту жүрүүчү көл — [[Титикака]], ал [[Боливия]] менен [[Перу|Перунун]] чек арасында орун алган. Континенттеги аянты боюнча эң чоң көл болуп Маракайбо көлү эсептелет. Ал Венесуэлада жайгашкан жана Жер планетасындагы эң байыркы көлдөрдүн бири болуп саналат. ==Саясий түзүлүшү== === Эгемендүү мамлекеттер === {| class="wikitable" !Желеги !Аталышы !Расмий аталышы !ISO !Борбору ! colspan="2" |Аянты/Орду ! colspan="2" |Калкы/жыштыгы <small>адам/км²</small> !Тили !Акча бирдиги !Карта |- |[[Файл:Flag_of_Argentina.svg|link=Flag_of_Argentina|border|center|100x100px]] |[[Аргентина]] |''Аргентина Республикасы'' | align="center" |ARG | align="center" |[[Буэнос-Айрес]] |2,780,400 км²<ref name=":0">The World Factbook. [https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/area/country-comparison/ Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары] {{ref-en}}</ref> | align="center" |8²<ref name=":0" /> |45,276,780<ref name=":1">БУУ. Department of Economic and Social Affairs Population Division. [https://population.un.org/wpp/ 2022 Revision of World Population Prospects] {{ref-en}}</ref> |16,8 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Аргентина песосу]] |[[Файл:ARG_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Bolivia_(state).svg|link=Flag_of_Bolivia|border|center|100x100px]] |[[Боливия]] |''Көп улуттуу Боливия мамлекети'' | align="center" |BOL | align="center" |[[Ла-Пас]], [[Сукре]] |1,098,581 км²<ref name=":0" /> | align="center" |27²<ref name=":0" /> |12,079,472<ref name=":1" /> |11,1 |[[Испан тили|Испанча]], [[Кечуа тили|кечуача]], [[Аймара тили|аймарача]], [[Гуарани (тил)|гуараниче]] ж.б. 33 тилде |[[Боливия боливианосу]] |[[Файл:BOL_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Brazil.svg|link=Flag_of_Brazil|border|center|100x100px]] |[[Бразилия]] |''Бразил Федеративдик Республикасы'' | align="center" |BRA | align="center" |[[Бразилиа]] |8,514,877 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |5²<ref name=":0" /> |214,326,223<ref name=":1" /> |25,7 |[[Португал тили|Португалча]] |[[Бразилия реалы]] |[[Файл:BRA_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Chile.svg|link=Flag_of_Chile|border|center|100x100px]] |[[Чили]] |''Чили Республикасы'' | align="center" |CHL | align="center" |[[Сантьяго]] |756,102 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |37²<ref name=":0" /> |19,493,184<ref name=":1" /> |24,5 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Чили песосу]] |[[Файл:CHL_orthographic_(+all_claims).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Colombia.svg|link=Flag_of_Colombia|border|center|100x100px]] |[[Колумбия]] |''Колумбия Республикасы'' | align="center" |COL | align="center" |[[Богота]] |1,138,910 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |25²<ref name=":0" /> |51,516,562<ref name=":1" /> |43,3 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Колумбия песосу]] |[[Файл:COL_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Ecuador.svg|link=Flag_of_Ecuador|border|center|100x100px]] |[[Эквадор]] |''Эквадор Республикасы'' | align="center" |ECU | align="center" |[[Кито]] |283,561 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |73²<ref name=":0" /> |17,797,737<ref name=":1" /> |61,7 |[[Испан тили|Испанча]] |[[АКШ доллары]] |[[Файл:ECU_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Guyana.svg|link=Flag_of_Guyana|border|center|100x100px]] |[[Гайана]] |''Кооперативдик Гайана Республикасы'' | align="center" |GUY | align="center" |[[Жоржтаун]] |214,969 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |85²<ref name=":0" /> |804,567<ref name=":1" /> |3,7 |[[Англис тили|Англисче]] |[[Гайана доллары]] |[[Файл:GUY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Paraguay.svg|link=Flag_of_Paraguay|border|center|100x100px]] |[[Парагвай]] |''Парагвай Республикасы'' | align="center" |PRY | align="center" |[[Асунсьон]] |406,752 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |58²<ref name=":0" /> |6,703,799<ref name=":1" /> |18,3 |[[Испан тили|Испанча]], [[Гуарани (тил)|гуараниче]] |[[Парагвай гуараниси]] |[[Файл:PRY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Peru.svg|link=Flag_of_Peru|border|center|100x100px]] |[[Перу]] |''Перу Республикасы'' | align="center" |PER | align="center" |[[Лима]] |1,285,216 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |19²<ref name=":0" /> |33,715,471<ref name=":1" /> |25,2 |[[Испан тили|Испанча]], [[Кечуа тили|кечуача]], [[Аймара тили|аймарача]] |[[Перу солу]] |[[Файл:PER_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Suriname.svg|link=Flag_of_Suriname|border|center|100x100px]] |[[Суринам]] |''Суринам Республикасы'' | align="center" |SUR | align="center" |[[Парамарибо]] |163,820 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |90²<ref name=":0" /> |612,985<ref name=":1" /> |3,9 |[[Нидерланд тили|Нидерландча]] |[[Суринам доллары]] |[[Файл:SUR_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Uruguay.svg|link=Flag_of_Uruguay|border|center|100x100px]] |[[Уругвай]] |''Чыгыш Уругвай Республикасы'' | align="center" |URY | align="center" |[[Монтевидео]] |176,215 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |88²<ref name=":0" /> |3,426,260<ref name=":1" /> |19,4 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Уругвай песосу]] |[[Файл:URY_orthographic.svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_Venezuela.svg|link=Flag_of_Venezuela|border|center|100x100px]] |[[Венесуэла]] |''Боливариана Венесуэла Республикасы'' | align="center" |VEN | align="center" |[[Каракас]] |912,050 км²²<ref name=":0" /> | align="center" |32²<ref name=":0" /> |28,199,867<ref name=":1" /> |33,5 |[[Испан тили|Испанча]] |[[Венесуэла боливары]] |[[Файл:VEN_orthographic.svg|center|150x150px]] |} === Көз каранды аймактар === {| class="wikitable" !Желеги !Аталышы !ISO !Борбору !Кайсы мамлекетке баш ийет !Аянты !Калкы !Тили !Карта |- |[[Файл:Flag_of_French_Guiana.svg|border|center|100x100px]] |[[Гвиана]] |GUF | align="center" |[[Кайенна]] |{{Өлкө желеги|Франция|өлчөмү=44x20px}} |83,534 км²<ref name=":2">The World Factbook. [https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/area/country-comparison/ Мамлекеттер, жер жана суу аянттарынын маалыматтары] {{ref-en}}</ref> |294,071 |[[Француз тили|Французча]] |[[Файл:French_Guiana_(orthographic_projection).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_the_Falkland_Islands.svg|border|center|100x100px]] |[[Фолкленд (Мальвина) аралдары|Фолкленд аралдары]] |FLK |[[Порт-Стэнли]] |{{Өлкө желеги|Улуу Британия|өлчөмү=44x20px}} |12,173 км²<ref name=":2" /> |3,398 |[[Англис тили|Англисче]] |[[Файл:Falkland_Islands_(orthographic_projection).svg|center|150x150px]] |- |[[Файл:Flag_of_South_Georgia_and_the_South_Sandwich_Islands.svg|border|center|100x100px]] |[[Түштүк Георгия жана Сандвич аралдары]] |SGS |[[Кинг-Эдуард-Пойнт]] |{{Өлкө желеги|Улуу Британия|өлчөмү=44x20px}} |3,903 км²<ref name=":2" /> |Туруктуу жашаган калкы жок<ref>[https://gov.gs/ Түштүк Георгия жана Сандвич аралдарынын Өкмөтү] {{ref-en}}</ref> |[[Англис тили|Англисче]] |[[Файл:South_Georgia_and_the_South_Sandwich_Islands_on_the_globe_(South_America_centered).svg|center|150x150px]] |} == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == * [https://ucblibraries.summon.serialssolutions.com/#!/search?pn=1&ho=t&include.ft.matches=f&l=en&q=South%20America Колорадо университетинин Боулдер китепканасы. Түштүк Америка] * [https://education.nationalgeographic.org/resource/resource-library-ancient-civilizations-south-america/ National Geographic. Байыркы цивилизациялар: Түштүк Америка]<br /> {{Калып:Дүйнө аймактары}} [[Категория:Түштүк Америка]] [[Категория:Дүйнө макроаймактары]] 5aoi6nt43urapw5xddd5s08rnl8a4nz 0 134160 515318 472977 2025-06-24T08:07:10Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 0 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515318 wikitext text/x-wiki {{Жазуучу|Ысымы=Шатманова Шайиста Рахманбердиевна|Сүрөт=Башкы сурот.jpg|Туулган датасы=16-октябрь 1981-жыл|Туулган жери=Жалал-Абад облусунун Ала-Бука районунун Биринчи Май айылы|Жарандыгы=Кыргызстан|Ишмердүүлүгү=Журналистика, Маалыматтык продюсерлик|Чыгармачылык жылдары=2003-жылдан бери|Сыйлыктары=“Маданияттын мыкты кызматкери” төш белгиси, Кыргыз Республикасынын Ардак грамотасы}} Шатманова Шайиста Рахманбердиевна – [[журналист]], [[“Маданияттын мыкты кызматкери” төш белгисинин]] жана [[Кыргыз Республикасынын Ардак грамотасы|Кыргыз Республикасынын Ардак грамотасынын]] ээси. == Өмүр баяны == Шайиста Шатманова 1981-жылы 16-октябрда [[Жалал-Абад облусу|Жалал-Абад облусунун]] [[Ала-Бука району|Ала-Бука районунун]] [[Биринчи Май айылы|Биринчи Май айылында]] туулган. Үй-бүлөдө 11 бир туугандын онунчусу. 1987-жылы орто мектептин босогосун аттап, [[Мадан Алымбеков]] атындагы мектеп гимназиясын 1998-жылы аяктаган. 1998-жылы Бишкек шаарындагы [[Ишеналы Арабаев]] атындагы [[Кыргыз мамлекеттик педагогикалык университетинин]] Кыргыз тили жана адабияты кошумча журналистика адистиги боюнча тапшырып, 2003-жылы артыкчылык диплому менен аяктаган. == Ишмердүүлүгү == 2003-жылдын сентябрь айында [[Кылмыш жана Жаза|“Кылмыш жана жаза”]] гезитине кабарчылык кызматына кабыл алынып, эки жылдан соң аталган гезитке жооптуу [[редактор]] болуп дайындалып, 2007-жылдын февраль айына чейин эмгектенген. 2007-жылдын март айында [[Супер-Инфо (гезит)|“Супер-Инфо”]] гезитине кабарчылык кызматка кабыл алынган. [[Файл:Ш.Шатманова_Маданияттын_мыкты_кызматкери.jpg|thumb|"Маданияттын мыкты кызматкери" төш белгиси]] 2008-жылдын июнь айынан тартып аталган гезитке башкы редактор болуп бекитилип, кийинчерек “Компьютер-Пресс” жоопкерчилиги чектелген коомунун ([[Супер-Инфо (гезит)|“Супер-Инфо”]] гезитинин редакциясы) директору кызматына дайындалган. Аталган кызматта 2020-жылдын августуна чейин иштеген. 2020-жылдын октябрь-ноябрь айларында Кыргыз Республикасынын премьер-министри Садыр Жапаровдун жарлыгы менен [[ЭлТР мамлекеттик телерадиокомпаниясы|ЭлТР мамлекеттик телерадиокомпаниясынын]] башкы директорлук кызматында иштеген. 2020-2021-жылдары [[“Сереп Медиа” маалымат агенттиги|“Сереп Медиа” маалымат агенттигинин]] директору кызматында иштеген. 2023-жылдан тартып маалыматтык бизнес тармагында продюсерлик менен алектенет. 2020-жылы өлкөдө Жээнбековдук режимдин адилетсиздигине, коррупциялык көрүнүштөргө нааразычылык, Жогорку Кеӊеш шайлоосуна карата нааразычылык апогейине жетип, жыйынтыгы бийлик алмашуу менен аяктаган. Ошол маалда Сереп Медиа маалымат агенттигинин жетекчиси катары, Супер ТВ телеканалы менен биргеликте “Саясий коктейль” видеоподкастын алып чыккан. Ал подкастка өлкө тарыхындагы 3 президент, экс-президент [https://www.youtube.com/watch?v=Y5w8m2X1UU8 Роза Отунбаева], ал кезде КР президентинин милдетин аткаруучу, ЖК төрагасы [https://www.youtube.com/watch?v=FtGXdKCpBDo Талант Мамытов], КР президенттигине ал кезде талапкер, учурдагы президент [https://www.youtube.com/watch?v=MV6_D9RxwWs&t=3s Садыр Жапаровдор] конок болушкан. Аны менен катар өлкөнүн саясий, коомдук, экономикалык абалына салымы бар – [https://www.youtube.com/watch?v=c_9CvBC_EcI Өмүрбек Текебаев], [https://www.youtube.com/watch?v=f1Gj5qKlVqg&list=PLJWU1HeEVkbo_zeRJ4y2Tmp4Bzb5LH26q&index=82 Алтынбек Сулайманов], [https://www.youtube.com/watch?v=KBqcAPF-puk&list=PLJWU1HeEVkbo_zeRJ4y2Tmp4Bzb5LH26q&index=45 Алманбет Шыкмаматов], [https://www.youtube.com/watch?v=BX7X4csnQnM Равшан Жээнбеков], [https://www.youtube.com/watch?v=BvL0BiJ95m0 Али Токтакунов] өндүү саясатчылар, укук коргоочулар, адвокаттар, жарандык активисттер, бизнес өкүлдөрү болуп 50 дөн ашык маек алып чыккан. == Сыйлыктары == [[Файл:Президенттен_Ардак_грамота.jpg|thumb|[https://nagrada.srs.kg/Site/Awarded/22895 Президенттен Ардак грамота]]] 2011-жылы Маданият жана маалымат министрлиги тарабынан [[“Маданияттын мыкты кызматкери”]] [[Төш белги|төш белгиси]]; [[Кыргыз Республикасынын Президентинин Ардак грамотасы]] менен сыйланган. == Интернеттеги шилтемелер == https://nagrada.srs.kg/Site/Awarded/22895 https://www.super.kg/article/show/15901 - “Супер-Инфонун” башкы редактору Шаиста Шатманова: “7 миӊ сом берип жумушка орношом дегем” https://24.kg/obschestvo/112246_shaista_shatmanova_zakryit_gazetu_super_info_hotyat_polojnomu_obvineniyu_/ - Шаиста Шатманова: Закрыть газету «Супер инфо» хотят по ложному обвинению https://pk.kg/news/inner/19992/ - Шаиста Шатманова ЭлТР каналынын башкы директору болуп дайындалды https://kloop.kg/blog/2020/10/19/sadyr-zhaparov-smenil-rukovodstvo-eltr-i-gazety-erkin-too/ - Садыр Жапаров сменил руководство «ЭлТР» и газеты «Эркин-Тоо» https://kaktus.media/doc/423906_eltr_vozglavila_shaista_shatmanova.html - ЭлТР возглавила Шаиста Шатманова https://www.azattyk.org/a/30910048.html - ЭлТРге жетекчи болгон Шаиста Шатманова коркутууга кабылганын айтты https://www.azattyk.org/a/30826633.html - «Социал-демократтар» партиясынан депутаттыкка көрсөтүлгөн талапкерлердин тизмеси https://pk.kg/news/inner/20780/ - Журналист Шаиста Шатманова: Депутат Матраимов басым жасады https://kaktus.media/doc/430294_drygih_tem_krome_nas_net_shaista_shatmanova_rasskazala_o_zvonke_iskendera_matraimova.html - "Других тем, кроме нас, нет?" Шаиста Шатманова рассказала о звонке Искендера Матраимова https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan-matraimov-maalymat/31053769.html - Маалыматты жашыруунун мандеми https://www.azattyk.org/a/31052153.html - Журналист Шаиста Шатманова: Депутат Матраимов басым жасады https://uz.kloop.asia/2021/01/20/matraimov-mavzusini-uz-ama-zhurnalist-shaista-shatmanova-unga-bosim-utkazilganini-ajtdi/ - «Матраимов мавзусини қўзғама». Журналист Шаиста Шатманова унга босим ўтказилганини айтди https://vesti.kg/politika/item/93706-baktybek-kalmamatov-segodnya-v-13-00-vozle-zdaniya-tsik-sostoitsya-miting.html - «Власть, как и раньше, свалила вину на других» https://vesti.kg/politika/item/78866-abdil-segizbaev-mne-izvestno-pochemu-i-po-chej-ukazke-sadyr-zhaparov-vernulsya-v-kyrgyzstan.html - Абдиль Сегизбаев: Мне известно, почему и по чьей указке Садыр Жапаров вернулся в Кыргызстан https://knews.kg/2020/11/24/abdil-segizbaev-mne-izvestno-pochemu-i-po-chej-ukazke-sadyr-zhaparov-vernulsya-v-kyrgyzstan/ - Абдиль Сегизбаев: Мне известно, почему и по чьей указке Садыр Жапаров вернулся в Кыргызстан https://ehokg.info/eks-glava-gknb-ya-znayu-pochemu-i-po-chej-ukazke-zhaparov-vernulsya-v-kyrgyzstan/ - Экс-глава ГКНБ: я знаю, почему и по чьей указке Жапаров вернулся в Кыргызстан https://kloop.kg/blog/2020/12/23/za-poryadkom-vo-vremya-oktyabrskih-sobytij-sledila-moya-komanda-sadyr-zhaparov/ - «За порядком во время октябрьских событий следила моя команда» — Садыр Жапаров https://elgezit.kg/2020/12/25/odin-den-upravlyala-gosudarstvom-kasymalieva-rasskazala-o-situatsii-v-strane-posle-vyborov/ - «Один день управляла государством». Касымалиева рассказала о ситуации в стране после выборов https://today.kg/news/399573/{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} - Президенттикке талапкер Садыр Жапаров “SuperTV” каналынын “Саясий коктейль” телеберүүсүнө интервью берип, КТРКда өткөн теледебатка катышпаганынын себебин түшүндүрдү https://www.azattyk.org/a/31093181.html - Мырзакматов: Министрликтерди бириктирип коюу реформа эмес https://today.kg/news/395994{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} - «Сожжем дом и изнасилуем». Касымалиева рассказала об угрозах после выборов https://kloop.kg/blog/2020/12/09/atambaev-tesno-svyazan-s-zhaparovym-temirlan-sultanbekov-zayavil-chto-podderzhivaet-konstitutsionnuyu-reformu - «Атамбаев тесно связан с Жапаровым». Темирлан Султанбеков заявил, что поддерживает Конституционную реформу https://ky.kloop.asia/2020/12/10/temirlan-sultanbekov-konstitutsiyalyk-reformany-koldoj-turganyn-ajtty/ - Темирлан Султанбеков Конституциялык реформаны колдой турганын айтты https://nazarnews.org/ru/posts/ikramov-asylbek-sharipovich-zheenbekovdun-ishine-takyr-aralashkan-emes - Икрамов: «Асылбек Шарипович Жээнбековдун ишине такыр аралашкан эмес» https://govori.tv/tekebaev-zhaparov-inauguratsiyaga-chejin-premerlikten-ketpese-myjzam-buzgandyk-bolup-kalat/ - Текебаев: Жапаров инаугурацияга чейин премьерликтен кетпесе мыйзам бузгандык болуп калат [[Категория:Инсандар]] [[Категория:Кыргыз журналисттери]] [[Категория:Кыргызстандын журналисттери]] [[Категория:Маданияттын мыкты кызматкерлери]] o4cxw86sktts2i1u97nidkhb0d3k73l 0 134521 515314 514353 2025-06-24T05:32:36Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515314 wikitext text/x-wiki {{Мамлекет |Негизделген = |Макамы = |Кыргызча аталышы = Тонга Королдугу |Расмий аталышы = {{lang-ton|Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga}}<br>{{lang-en|Kingdom of Tonga}} |Мамлекеттик дини = [[Динден тышкары мамлекет]] |Герб = Coat of arms of Tonga.svg |Желек = Flag of Tonga.svg |Гимн аталышы = {{lang|to|Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga»}} —<br><small>«Тонга аралдарынын падышасынын ыры</small> |Аудио = |Урааны = ''Ko e ʻOtua mo Tonga ko hoku tofiʻa''<br>(Кудай жана Тонга — менин мурасым) |Башкаруу формасы = [[Конституциялык монархия]] |Картада = Tonga_on_the_globe_(Polynesia_centered).svg | lat_dir = S | lat_deg = 19 | lat_min = 46 | lat_sec = 8 | lon_dir = W | lon_deg = 174 | lon_min = 37 | lon_sec = 25 | region = TO | CoordScale = 2000000 |Тили = [[тонга тили]], [[англис тили]] |Эгемендүүлүк күнү = [[4-июнь]] [[1970-жыл]] |Эгемендүүлүгүн алды = [[Улуу Британия|Улуу Британиядан]] |Борбор шаары = [[Нукуалофа]] |Ири шаарлар = Нукуалофа, [[Неиафу]] |Башчыларынын милдеттери = [[Король]]<br>[[Премьер-министр]] |Башчылары = Тупоу VI<br>Сиаоси Офакивахафолау Совалени |Аянты = 748 |Суу пайызы = 4 |Аянты боюнча орду = 172-орун |Калкы = 108,603 |Калкы боюнча орду = 199-орун |Калкты каттоо жылы = 2024 |Калктын жыштыгы = 139 |ИДӨ (САМ) = 655 млн | ИДӨнү эсептөө жылы (ППС) = 2019 | ИДӨ (САМ) боюнча = 188-орун | ИДӨнүн ар бир жанга = 6,496 | ИДӨнүн ар бир жанга боюнча = 128-орун | ИДӨ (номинал) = 493 млн | ИДӨ (номинал) эсептөө жылы = 2019 | ИДӨ (номинал) боюнча = 179-орун | ИДӨ (номинал) ар бир жанга = 4,888 |Акча бирдиги = [[Паанга]] (TOP, коду 776) | АДӨИ = {{Өсүү}} 0,739 | АДӨИ деңгээли = <span style="color:#00сс33;">'''жогору'''</span> | АДӨИ боюнча орду = 98-орун |ЭОК = TGA |Этнохороним = тонгалык, тонгалыктар |Домени = [[.to]] |Телефон коду = 676 |Убакыт аралыгы = [[UTC+13:00|+13:00]] |Штрих коду = |Түшүнүктөр = <div class="center">[[commons:Tonga|'''Викиказынадагы медиафайлдар''']]</div> }} '''Тонга''' ({{lang-en|Tonga}}), расмий аталышы '''Тонга Падышачылыгы''' ({{lang-ton|Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga}}, {{lang-en|Kingdom of Tonga}}) — [[Полинезия|Полинезиядагы]] мамлекет. Түндүгүнөн [[Самоа]], чыгышынан [[Ниуэ аралы|Ниуэнин]] аймактык суулары, батышынан [[Фижи|Фижинин]] суулары менен чектешет. Жээк тилкесинин узундугу 419 км. Тонга архипелагынын 177 аралында жайгашкан. Жалпы аянты — 748 км². Калкынын саны — 108,603 адам (2024)<ref>[https://worldpopulationreview.com/countries/tonga-population Тонганын калкынын саны.]</ref>. Борбору — [[Нукуалофа]] шаары. Тонга аралдарын [[1616-жыл|1616-жылы]] голландиялык Виллем Схаутен жана Якоб Лемер саякатчылары ачышкан. [[1900-жыл|1900-жылы]] архипелаг Британиянын алдындагы мамлекетке айланган. Бирок, Тонга өзүн-өзү башкаруунун бардык укуктарын сактап калган. Аралдын, [[Улуу Британия|Улуу Британиядан]] көз карандысыздыгы [[1970-жыл|1970-жылы]] жарыяланган. Тонга [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]]<ref>[https://www.un.org/ru/about-us/member-states#goto%D0%A2 БУУ мүчө мамлекеттер. Тонга.]</ref>, Түштүк Тынч океан комиссиясынын жана Тынч океан аралдары форумунун мүчөсү. == Этимология == Полинезиянын көптөгөн тилдеринен которгондо Tonga cөзү «түштүк» дегенди маанини билдирет<ref name=":0">US Department of State. [https://www.state.gov/u-s-relations-with-tonga/ Тонга.]</ref>. Архипелаг бул аталышты Полинезияны биринчи колониялаштыруу процесстери башталган Самоа аралдарынын түштүгүндө жайгашкандыктан алган деген божомолдор бар. Тонгалыктары өздөрү өлкөсүнүн атылышын «бакча» деп которушат<ref>[https://web.archive.org/web/20130603223812/http://www.janesoceania.com:80/tonga_aspects/index.htm Тонга падышалыгы.]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070913072347/http://www.globaleducation.edna.edu.au/archives/primary/casestud/tonga.html Тонганы зыянкеч флорадан жана фаунандан сактоо.]</ref>. Бул аралдарды, [[1773-жыл|1773-жылы]] англиялык саякатчы [[Жеймс Кук]] «Достук аралдары» ({{lang-en|Friendly Islands}}) деп атаган<ref name=":0" />. == Тарыхы == Болжол менен X кылымда. биринчи мамлекеттик. түзүмү пайда болгон. 1643-жылы Тонга аралдарын голландиялык деңизчи А. Тасман ачкан. 1773-жылы капитан Д. Кук аралдарга келип, жергиликтүү калктын жылуу кабыл алуусун көрүп, аларды жакшы ниет аралдары деп атаган. 18-кылымдын аягы-19-кылымдын башы. миссионерлер келе баштады. 1845-жылы узакка созулган жарандык согуштан кийин аралдар бирдиктүү мамлекетке, көз карандысыз падышалыкка айланган. 1900-жылы т.ж. Англиянын протектораты орнотулган. Өлкө Англиянын консулунун көзөмөлүндө болгон. 1958-жылы Тонгдун автономиясы бир аз кеңейтилген. Тонга Өкмөтү башка өлкөлөр менен соода келишимдерин түзүүгө укуктуу болчу. Британиянын көзөмөлү 1968-жылдагы келишимде бир аз кыскарган. 1970-жылы Тонга Британ шериктештигинин курамында көз карандысыздыгын жарыялаган. Тонга-агрардык өлкө. == География == === Географиялык абалы === [[Полинезия|Полинезияда]] жайгашкан Тонга мамлекети — [[Тынч океан|Тынч океанынын]] түштүгүндө жайгашкан, жанар тоо жана кораллдардан турган аралдардын тобунан турат. Өлкөнүн борбору Нукуалофа шаары, [[Жаңы Зеландия|Жаңы Зеландиянын]] эң чоң шаары болгон [[Окленд|Оклендден]] түндүк-чыгышында 1770 чакырым алыстыкта жана [[Фижи|Фижинин]] борбору [[Сува|Суванын]] түштүк-чыгышында 690 чакырым алыстыкта жайгашкан<ref name=":1">[https://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Tonga-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html Тонганын жайгашкан жери жана аянты.]</ref>. Тонганын жалпы аянты 748 км². Анын ичинен кургактыктар — 718 км², суу бети — 30 км²<ref name=":2">CIA. The World Fact Book. [https://web.archive.org/web/20190511141903/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tn.html Тонга]</ref>. Өлкө 172 аралда жайгашкан, алардын 36 аралында гана эл жашайт (калк жашаган аралдардын аянты болжол менен 650 км²)<ref name=":12">Ms Lu’isa Tupou Veihola Tu’i’afitu. [https://unfccc.int/resource/docs/natc/tonnc1.pdf National Circumstances // The Kingdom of Tonga’s Initial National Communication. In response to its commitments under the United Nations Framework Convention on Climate Change.]</ref>. Падышалыкты түзгөн эң ири арал топтору: Вавау аралдары, Тонгатапуаралдары жана Хаапай аралдары. Аянты жагынан орточо келген Ниуас аралдары — Ниуафоу, Тафахи жана Ниуатопутапу үч кичинекей аралдардан турат жана бул аралдар өлкөнүн эң түндүккү аралдары болуп саналат. Тонга архипелагы түндүк-чыгыштан түштүк-чыгышка болжол менен 631 км, ал эми түштүк-чыгыштан түндүк-батышка болжол менен 209 км созулуп жатат<ref name=":1" />. Эң маанилүү аралдары болуп Тонгатапу (борбор шаары жайгашкан), Вавау, Ниуатопутапу, Ниуафоу, Тафахи, Хаапай жана Эуа аралдары саналат. 1033 метрге жеткен өлкөнүн эң бийик чекити Као аралында жайгашкан<ref name=":2" />. Тонга Падышалыгынын эң түндүккү аралы — Ниуафоу аралы, эң чыгышкы аралы — Тафахи аралы. Эң түштүккү жана ошол эле учурда эң батышкы аралы — Ата аралы. [[1972-жыл|1972-жылы]] [[24 Январь (Үчтүн айы)|24-январда]] Тонга Падышалыгы түштүгүндө жайгашкан Минерва рифтерине өз дооматтарын коюп, ушул эле жылдын [[15-июнь|15-июнда]] өз курамына кошуп алган (аннексия). Бул аннексиянын натыйжасында өлкөнүн аймактык сууларынын аянты кыйла кеңейген. Тонганын мындай кадамы Түштүк Тынч океан форуму тарабынан таанылган. Ошого карабастан, Минерва рифтери Фижи тарабынан азыркыга чейин талашууда. === Геология === [[Файл:Home reef.jpg|thumb|2006-жылдын ноябрында жанар тоонун активдүүлүгүнөн жаңы түптөлгөн аралдын космостон тартылган сүрөтү.]] [[Файл:Coastline in Tonga.jpg|thumb|Айрым Тонга аралдарынын жээктери абдан тик жана жарлуу.]] [[Файл:Tonga - Nuku and Fukave islands, Tongatapu group.jpg|thumb|Архипелагдагы көптөгөн аралдар коралл рифтери менен курчалган.]] Тонга архипелагы Тынч океанынын жана Австралиянын литосфералык плиталарынын чек арасында, терең деңиз кобулунун батышында жайгашкан жана бири-бирине параллель жаткан суу астындагы эки кырка тоолордун чокуларында жайгашкан вулкандык, көтөрүлгөн кораллдык аралдарын жана рифтердин жыйындысы<ref name=":3">Edward R. Lovell, Asipeli Palaki. Introduction // [https://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/Countries/Tonga/5.pdf National coral reef status report Tonga.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200920020601/https://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/Countries/Tonga/5.pdf |date=2020-09-20 }}</ref>. Эуа аралында табылган эң байыркы тоо тектеринин үлгүлөрү [[эоцен]] дооруна таандык. Бул аралдар көп жылдар бою суу астында болушкан. Тонга аралдарынын пайда болуушунун так убактысы белгисиз. Эуа сыяктуу байыркы аралдар болжол менен 5 миллион жыл мурун же андан аз убакыт мурун пайда болгон деген да окумуштуулардын божомолдору бар. Ошондой эле кээ бир аралдар кеч [[Миоцен|миоценде]], атүгүл [[Неоген мезгили|неогенде]] пайда болгон деп божомолдоого болот<ref>David W. Steadman. [[iarchive:extinctionbiogeo0000stea/page/20/mode/2up|Extinction & Biogeography of Tropical Pacific Birds]]. — University of Chicago Press, 2006. — С. 21. — 594 с. — <nowiki>ISBN 0226771423</nowiki>.</ref>. Жанар тоолук аралдарга Хаапай арарлдар тобундагы Ата, Хунга-Хаапай, Хунга-Тонга, Хао жана Тофуа аралдары кирет; Вавау арарлдар тобундагы Латте жана Фонуалей аралдары кирет жана Ниуас тобундагы эки аралы дагы жанар тоонун активдүүлүгүнөн пайда болушкан. Алар түштүктөн түштүк-чыгышка жана түндүк-батышка созулган жанар тоо тоо кыркаларында пайда болгон. Бул тоо кыркалардын аймагында жанар тоолордун атылышынын натыйжасында, азыркы учурда активдүү геологиялык процесстер байкалууда<ref name=":3" />. [[2015-жыл|2015-жылдын]] [[Январь|январында]] Хунга-Тонга-Хунга-Хаапай жанар тоосунун атылышынын натыйжасында жаңы жанар тоо аралын пайда болгон<ref>Lenta.ru. [https://lenta.ru/news/2015/03/13/tonga/ Тынч океанында жаңы арал пайда болду.]</ref>. [[2015-жыл|2015-жылдын]] [[март]] айынын башына карата алынган маалыматтар боюнча, аралдын узундугу — 1,8 км, туурасы — 1,2 км түзгөн. Жаңы аралдын пайда болуу процессин геологдор, деңиз кызматтары жана жергиликтүү тургундар кемелерден, жеке кайыктардан жана космостон, спутниктердин жардамы менен байкап турушкан. Жаңы арал Хунга-Хаапай аралына кошулган<ref>Окумуштуулар: [https://ria.ru/20150313/1052352243.html Тынч океанындагы жанар тоо атылып, жаңы арал пайда болду.]</ref>. Архипелагдын кээ бир аралдары, мисалы, Ниуас аралдары сыяктуу тосмо жана жээк рифтери менен курчалган. Вавау аралдар тобу негизинен бийик жанар тоолук аралдардан турат, ошондой эле рифтер менен курчалган. Хаапай тобундагы аралдардарда негизинен бийик жанар тоолук же жапыз акиташ тоо тектеринен турган аралдар кездешет. Тонгатапу жана Эуа аралдары акиташ тоо тектүү<ref name=":3" />. Тонгатапу аралына тегиз рельеф мүнөздүү, аралдары адырлар жана дөңсөлөр болжол менен 30 м бийиктикке жетет. Аралдын кораллдар турган негизин 3 м тереңдикке чейин жанар тоо күлү менен капталган<ref name=":5">[https://web.archive.org/web/20110623170633/http://www.fao.org/ag/AGP/agpc/doc/Counprof/southpacific/Tonga.htm Жайыт жана тоют ресурстары боюнча малыматтар. Тонга.]</ref>. Акыркы эки жүз жылдын ичинде аралдарда 35тен ашык жанар тоо атылышы катталган<ref>Smithsonian National Museum of Natural History. [https://volcano.si.edu/volcano.cfm?vn=243060 Global Volcanism Program. Tofua.] </ref>. Бийиктиги 515 метр болгон Тонгадагы ири жанар тоолордун бири Тофуа аралында жайгашкан, ал суу астындагы стратовулканын чокусу болуп саналат. Жанар тоонун [[Кальдира|кальдирасынын]] туурасы 5 км, ошондой эле [[Кальдира|кальдирада]] тузсуз көл орун алган<ref>U.S. Geological Survey. [https://volcano.si.edu/volcano.cfm?vn=243060 Tonga Volcanoes and Volcanics.]</ref>. Акыркы катталган жанар тоо атылуусу [[1960-жыл|1960-жылы]] болгон. Өлкөнүн эң бийик жанар тоосу Хао аралында жайгашкан, ал деңиз деңгээлинен 1030 метр бийиктикке чейин жетет<ref>Smithsonian National Museum of Natural History. [https://volcano.si.edu/volcano.cfm?vn=243061 Global Volcanism Program. Kao.]</ref>. Башка ири жанар тоолор Фонуалеи, Лате, Ниуафооу аралдарында кездешет. аймактагы жанар тоолук активдүүлүктүн уланышы көбүнчө кичинекей эфемердик аралдардын пайда болушу менен коштолот. Мисалы, [[2006 жыл|2006-жылы]] жанар тоо атылгандан кийин кичинекей арал жана Метис рифи пайда болгон. [[1995-жылы]] жанар тоо атылгандан кийин диаметри 280 метр жана бийиктиги 43 метр болгон арал пайда болгон<ref>Smithsonian National Museum of Natural History. [https://volcano.si.edu/volcano.cfm?vn=243070 Global Volcanism Program. Metis Shoal.]</ref>. Тонга аралдарында ири минералдык жана тоо кендери жок. [[Кум]] жана [[акиташ теги]] аз көлөмдө казылып алынат<ref name=":4">Robert Thistlethwaite, David Sheppard, Netatua Prescott. 2.1.6 Mineral resources // [https://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/Countries/Tonga/11.pdf The Kingdom of Tonga: action strategy for managing the environment.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200920005019/https://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/Countries/Tonga/11.pdf |date=2020-09-20 }}</ref>. Бирок [[2008 жыл|2008-жылы]] өлкөнүн аймактык сууларынан [[цинк]], [[жез]], [[күмүш]] жана [[Алтын|алтындын]] ири кендери табылган<ref>[https://www.webcitation.org/60rD0BrwD?url=http://www.nautilusminerals.com/s/Media-NewsReleases.asp?reportid=319379 Teck Cominco Discovers Four High-grade Copper-Gold-Zinc SMS Systems in Tonga.]</ref>. === Климат === Тонганын климаты ысык, тропикалык жана түштүк-чыгыштан соккон пассаттардын таасири астында. === Топурак === Тонга аралдарындагы топурактардын көбү негизинен жанар тоо тектеринен туруп, түшүмдүү келет. Курамында коралл жана башка тектердин бөлүктөрүн камтыйт<ref name=":4" />. Бул топурактар эң жагымдуу физикалык касиеттерге ээ: алар майда, жакшы структураланган, сууну сиңирүүсү жакшы. Топурактын түрлөрү кычкылдан щелочтукка чейин, курамында кальций менен магнийдин көрсөткүчтөрү жогору, катион алмашуу сыйымдуулугу жогору жана негиздер менен каныккан. Тонга аралынын топурактары түшүмдүүлүгү жогору болгондуктан, эгин өстүрүүгө да, жайыттарды уюштурууга да ылайыктуу. Айрым жээк аймактарындагы топурактар туздуу (шор) келет<ref name=":5" />. === Суу ресурстары (гидрология) === [[Файл:Vaipūua_bridge.jpg|thumb|Вавау аралдарындагы [[лагуна]]]] Арарлдарда таза суунун чектелген гана туруктуу булактары бар. Суу топуракта көпкө сакталбагандыктан жана бат эле жерге сиңип кетишинен, жашоочулар негизинен чатырдан бетон цистерналарга топтолгон жамгыр суусун же кичинекей кудуктардагы сууну колдонушат. Жер астындагы суу катмарлары, кичинекей көлдөр жана сайлар жанар тоолук аралдарда жайгашкан<ref name=":4" />. Көлдөрдү Вавау, Ниуафооу, Номука аралдарынанан, ал эми кичинекей дарыяларды Эуа жана Ниуатопутапу аралдарынын кездештирсе болот<ref>Калктардын энциклопедиясы. [https://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Tonga-TOPOGRAPHY.html Тонга. Топография.]</ref>. === Флора жана фауна === [[Файл:Eua National Park, Tonga.jpg|thumb|Нымдуу тропикалык климаттын аркасында көптөгөн Тонга аралдары жыш өсүмдүктөр менен капталган (Эуа аралынын сүрөтү)]] Тонга коралл аралдарынынын бетин калофилл өсүмдүктөрү басымдуулук кылган тропикалык токойлору ээлейт. Токойлорунун кыйла бөлүгү айыл чарба муктаждыктары үчүн тазаланган, ошондуктан азыркы учурда бул аймактардын бир бөлүгүндө лантан жана псидиум бадалдары, ошондой эле сорго жана таруу чөптөрү басымдуулук кылат. Аралдардын жээк аймактарында баррингтония жана сцеволдор өсөт. Жанар тоолордун кратерлеринин аймагында чөптүү өсүмдүктөр басымдуулук кылат, ал эми Хао жана Тафахи жанар тоолорунун чокуларында тумандуу тропикалык токойлор же нефелогилеялар орун алган<ref name=":6">[https://web.archive.org/web/20120416065222/http://ramsar.wetlands.org/Portals/15/Kingdom_of_Tonga.pdf Тонга]. RAMSAR Program.</ref>. Кең тропикалык токойлор туруктуу калк жашабаган жана жанар тоо аралдарында гана сакталып калган<ref name=":7">[https://www.worldwildlife.org/biomes Tongan tropical moist forests (OC0114)]. World Wildlife Fund.</ref>. Жалпысынан Тонгада тамырлуу өсүмдүктөрдүн 770ке жакын түрү катталган. Аралдарда өсүмдүктөрдүн ар түрдүүлүгү айырмаланат. Мисалы, Тонгатапу аралында өсүмдүктөрдүн 340ка жакын түрү, ал эми Вавауда 107 түрү бар<ref name=":7" />. Өлкөнүн жаныбарлар дүйнөсү өтө аз түрлүү жана негизинен интродукцияланган түрлөрдөн турат. Архипелагда сойлоп жүрүүчүлөрдүн 12 түрү (бир түрү эндемикалык) жана жарганаттардын 2 түрү байырлашат, алар аралдардын жалгыз жергиликтүү сүт эмүүчүлөрү болуп саналат. Тонганын сууларында [[Деңиз таш бакасы|деңиз таш бакаларын]], [[Моллюск|моллюскаларды]], [[Балык|балыктардын]] түрлөрүн кездештирүүгө болот<ref name=":6" />. Архипелагда көптөгөн канаттуулар уялайт. Аралдар полинезиялыктар отурукташканга чейин, кыйла ар түрдүү болгон. Адамдардын келиши менен Тонгада канаттуулардын кеминде 23 түрү жок болгон<ref name=":7" />. Архипелагда жалпысынан канаттуулардын 73 түрү катталган, алардын эки түрү эндемикалык канаттуулар. Кээ бир аралдарда деңиз канаттуулары уялаган «канаттуулар базарлары» жайгашкан. Тонга аймагында эки [[улуттук парк]] (Эуа аралында жана Вавау аралынынын Талау тоосунда) жана алты корук жайгашкан<ref>[https://www.jasons.com/Tonga/tonga-parks-and-marine-reserves/ Tonga — Parks & Marine Reserves]. Jasons Travel Media.</ref>. == Административдик-аймактык түзүлүшү == [[Файл:Tonga-CIA WFB Mapa en Español.png|thumb|left|250px|Тонганын картасы]] Аймактык жактан Тонга Падышалыгы беш административдик округдарга бөлүнөт: Вавау, Ниуас, Тонгатапу, Хаапай жана Эуа<ref>[http://www.statoids.com/uto.html Тонганын аймактык бирдиктери.]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20100824191616/https://www.pmo.gov.to/Local-Government/ Тонгадагы жергиликтүү бийликтер.]</ref>. Округдар өз кезегинде райондорго жана айылдарга бөлүнөт<ref>[https://web.archive.org/web/20081118161223/http://www.spc.int/prism/Country/TO/stats/Census06/Selecttables/popn_change.pdf Populationfor distribution by division, district, village by population change, Tonga: 1996 & 2006]</ref>: * Вавау округунун курамына Неиафу, Леиматуа, Хахаке, Пангаимоту, Хихифо жана Моту атылышындагы 6 район кирет<ref>[https://web.archive.org/web/20100824191632/https://www.pmo.gov.to/divisions-vavau.html Вавау округунун административдик-аймактык жактан бөлүнүшү.]</ref>. * Ниуас округунун курамына Ниуатопутапу и Ниуафооу атылышындагы 2 район кирет<ref>[https://web.archive.org/web/20100824191639/https://www.pmo.gov.to/divisions-niuas.html Ниуас округунун административдик-аймактык жактан бөлүнүшү.]</ref>. * Тонгатапу округунун курамына Колофооу, Коломотуа, Ваини, Татакамотонга, Лапаха, Нукунуку жана Коловаи атылышындагы 7 район кирет<ref>[https://web.archive.org/web/20100824191628/https://www.pmo.gov.to/divisions-tongatapu.html Тонгатапу округунун административдик-аймактык жактан бөлүнүшү.]</ref>. * Хаапай округунун курамына Лифука, Фоа, Уиха, Лулунга, Кауваи-Хаано жана Муомуа атылышындагы 7 район кирет<ref>[https://web.archive.org/web/20100824191635/https://www.pmo.gov.to/divisions-haapai.html Хаапай округунун административдик-аймактык жактан бөлүнүшү.]</ref>. * Эуа округунун курамына Эуа-Мотуа жана Эуа-Фооу атылышындагы 2 район кирет<ref>[https://web.archive.org/web/20100824191642/https://www.pmo.gov.to/divisions-eua.html Эуа округунун административдик-аймактык жактан бөлүнүшү.]</ref>. {| class="standard sortable" align="center" |+ !№ !Округ !Англисче аталышы !Административдик борбору !Жалпы аянты, км² !Калк жашаган аралдардын аянты, км² !Калкы,<ref name="cen20162">{{cite web|url=https://tongastats.gov.to/download/60/2016/1161/2016-census-report-volume-1.pdf|title=Census of Population and Housing (2016)|access-date=2021-09-26|archive-date=2022-01-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20220115065224/https://tongastats.gov.to/download/60/2016/1161/2016-census-report-volume-1.pdf|url-status=live}}</ref> адам (2016) !Жыштыгы, адам/км² |- |1 |Вавау |''Vava’u'' |Неиафу | align="right" |194 | align="right" |119 | align="right" |13 738 | align="right" |114 |- |2 |Ниуас |''Niuas'' |Хихифо | align="right" |75 | align="right" |72 | align="right" |1232 | align="right" |17 |- |3 |Тонгатапу |''Tongatapu'' |[[Нукуалофа]] | align="right" |266 | align="right" |261 | align="right" |74 611 | align="right" |286 |- |4 |Хаапай |''Ha’apai'' |Пангаи | align="right" |126 | align="right" |110 | align="right" |6125 | align="right" |56 |- |5 |Эуа |'''Eua'' |Охонуа | align="right" |87 | align="right" |87 | align="right" |4945 | align="right" |57 |- style="background: #CCC;" | |Жалпы | | | align="right" |748 | align="right" |649 | align="right" |100 651 | align="right" |155 |+ |} == Саясий түзүлүшү == === Мамлекеттик түзүлүшү === Тонга — тупоу династиясынын өкүлдөрүнүн арасында, бийлик атадан балага өтүүчү конституциялык монархия жана [[Океания|Океанияда]] орун алган жалгыз падышалык. Өлкөнүн азыркы Конституциясын [[1875-жыл|1875-жылы]] [[4-ноябрь|4-ноябрда]] падыша Жорж Тупоу I тарабынан сунушталган жана кабыл алынган. Конституциянын кабыл алынышы бул Падышалыктын мамлекеттик өнүгүүсүн, коомунуну модернизациялоосун, өлкөнүн ички туруктуулугун жана биримдигин камсыз кылууда маанилүү орунду ээлеген. Ушул Конституциянын негизинде, XIX кылым баю Тонга Падышалыгы көз карандысыздыгын сактап келген деп айтса да болот<ref>[https://archive.ph/20100106172931/https://www.pmo.gov.to/history-of-the-tongan-constitution.html Sione Latukefu]. The History of the Tongan Constitution.</ref>. Тонганын Конституциясы 3 бөлүмдөн, 115 беренеден турат жана «катаал» конституциялардын катарына кирет, башкача айтканда, аны өзгөртүү үчүн бир катар мыйзамдык шарттарды сактоон талап кылынат. Өлкөнүн негизги мыйзамына өзгөртүүлөрдү киргизүү укугу Мыйзам чыгаруу Ассамблеясына берилген. Түзөтүүлөр ассамблеядагы үч окуудан өтүп, андан кийин падышага тапшырылышы керек. Эгерде Тонганын Жашыруун Кеңеши жана Министрлер кабинети конституциялык түзөтүүнү бир добуштан колдосо, анда ал падыша тарабынан бекитилиши керек. Падыша кол койгондон кийин, түзөтүү күчүнө кирет<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 79-берене.</ref>. Учурда Тонгада этап-этабы менен саясий реформа жүрүп жатат. Ушул максатта 2008-жылы 5 адамдан турган конституциялык жана шайлоо комиссиясы түзүлгөн<ref>Тонга Өкмөтүнүн расмий сайты. [https://web.archive.org/web/20100824193557/https://www.pmo.gov.to/parliament-approves-constitution-a-electoral-commission-bills.html Parliament Approves Constitution & Electoral Commission Bills.]</ref>, анын негизги максаты Конституциянын беренелерин аткаруу, шайлоо органдарынын жана алардын ортосундагы өз ара мамилелердин принциптерин, ошондой эле Тонга шайлоо мыйзамына өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча сунуштарды иштеп чыгуу болгон<ref>Тонга Өкмөтүнүн расмий сайты. [https://web.archive.org/web/20100824200550/https://www.pmo.gov.to/commission-to-consider-political-reform.html Commission to consider political reform.]</ref>. 2010-жылдын апрелинде комиссиянын сунуштарынын негизинде өлкөнүн парламенти шайлоо системасына өзгөртүүлөрдү киргизген. Мыйзам чыгаруу органында эл тарабынан шайланган өкүлдөрдүн саны көбөйгө (9дан 17ге чейин). Натыйжада Тонганын тарыхында биринчи жолу эл өкүлдөрүнүн саны пэр депутаттарынын санын ашкан<ref>Radio New Zealand International. [https://www.rnz.co.nz/international Tonga Parliament enacts political reforms.]</ref>, айрым шайлоо округдарынан шайланган депутаттардын саны да көбөйгөн: Тонгатапудан — он (мурун үч орун) жана Ваваудан — үч (мурун эки орун). Жаңы система боюнча биринчи парламенттик шайлоо 2010-жылдын ноябрында өткөн. ==== Падыша ==== [[Файл:TongaRoyalPalace.jpg|thumb|Падышанын сарайы]] Падыша мамлекет башчысы болуп саналат. Мураскерлик принциптери учурдагы Конституциянын 32-беренесинде бекитилген. Мураскер мыйзамдуу никеде төрөлүшү керек. Так (бийлик) падышанын тун уулуна өтөт, ал эми тун уулу каза болгон учурда анын мураскерлерине берилет. Эгерде падышанын тун уулунун балдары жок болсо, анда так (бийлик) экинчи уулуна же анын мураскерлерине өтөт. Бийлик ата тарабынан гана эркек уулдарына берилет. Эгерде падышалык тукумда эркектер жок болсо, так падышанын тун кызы жана анын мураскерлерине берилет. Эгерде падышанын мураскерлери калбаса, анда так Уильям Тунгинин урпактарына жана мыйзамдуу мураскерине өтөт. Эгерде падышанын мыйзамдуу мураскорлору жок болсо, анда падыша өз алдынча (пэр депутаттарынын палатасынын макулдугу менен) өзүнүн мураскорун тирүү кезинде дайындай алат. Эгерде мындай чечимдер падыша тарабынан кабыл алынгабаган болсо, анда премьер-министр же министрлер кабинети, Мыйзам чыгаруу Ассамблеясынын чакырууга милдеттүү жана пэрлер палатасынын жыйынында добуш берүү аркылуу уруу башчыларынын бирин падыша кылып тандап, жаңы падышалык династияны түзүшү керек<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 32-берене.</ref>. Конституцияга ылайык, падышанын инсандыгы ыйык жана ал бардык уруу башчылардын жана бүткүл Тонга элинин башчысы. Ал өлкөнү башкарат, бирок жоопкерчиликти министрлер тартышат. Мыйзам чыгаруу Ассамблеясы аркылуу өткөн бардык мыйзам долбоорлоруна күчүнө киргенге чейин падыша кол коюшу керек<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 41-берене.</ref>. Падыша Тонганын кургактык жана аскер-деңиз күчтөрүнүн жогорку башчысы. Ал бардык офицерлерди дайындайт, аскердик даярдыкты жана көзөмөлдү жөнгө салат, Мыйзам чыгаруу Ассамблеясынын макулдугу менен согуш жарыялоо укугуна ээ<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 36-берене.</ref>. Падыша ырайым берүү укугуна ээ, Мыйзам чыгаруу Ассамблеясынын өз чечими боюнча чакыра жана тарката алат<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 38-берене.</ref>, чет мамлекеттер менен келишимдерге кол коёт, башка мамлекеттердеги Тонга дипломатиялык өкүлдөрүн дайындайт<ref name=":8">Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 39-берене.</ref>, ардак наамдар менен сыйлайт<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 44-берене.</ref>. Падыша мыйзам чыгаруу жыйынынын макулдугусуз бажы алымдарынынын наркын өзгөртө албайт<ref name=":8" />. ==== Мыйзам чыгаруу бийлиги ==== Пэрлер өкүлдөрү менен эл өкүлдөрү бир палатада отурушу керек. Мыйзам чыгаруу Ассамблеясы Жашыруун Кеңештин жана министрлер кабинетинин мүчөлөрүнөн, пэрлер палатасынын өкүлдөрүнөн жана өлкөдөгү эл өкүлдөрүнөн турат. Пэрлердин өкүлдөрү (Ассамблеядагы жалпы саны 9 адам) падышалык пэрлер тарабынан үч жылда бир шайланат. Эл өкүлдөрүн (жалпы саны 17 адам) калк үч жылда бир шайлайт. Шайлоо укугуна ээ болгон активдүү жарандар талапкер боло алышат. Ассамблеянын төрөгасын падыша дайындайт<ref>Тонганын Конституциясы.</ref>. Тонганын Конституциясына ылайык, падыша жана Мыйзам чыгаруу Ассамблеясы мыйзамдарды кабыл алуу укугуна ээ<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 56-берене.</ref>. ==== Аткаруу бийлиги ==== [[Файл:Parliament_Nuku'alofa.jpg|thumb|Тонганын премьер-министринин кеңсеси ]] Тонгада премьер-министр, тышкы иштер министри, жерди пайдалануу министри, тартип коргоо министри жана башка министрлерден турган Министрлер кабинети аткаруу бийлиги болуп саналат. Министирлер кабинентинин мүчөлөрүн падыша дайындайт. Падыша Министрлер Кабинетинин макулдугу менен Хаапай жана Вавау округдарынын губернаторлорун дайындайт<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 55-берене.</ref>. Падышанын астында Жашыруун Кеңеш иш алып барат жана монрахка анын бир катар функцияларын аткарууга көмөктөшөт. Ал министрлер кабинетинин мүчөлөрүнөн, губернаторлордон жана падыша дайындаган башка адамдардан турат. Падышанын жана Жашыруун Кеңештин буйруктарынын бири да буйрук үчүн жооптуу болгон тиешелүү министрлердин кол тамгасысыз күчүнө кирбейт<ref>Тонганын Конституциясы. 2-бөлүм, 50-берене.</ref>. ==== Сот бийлиги ==== Тонганын сот системасы өз курамына Жашыруун Кеңешти ({{lang-en|Privy Council}}), [[Апелляциялык сот|апелляциялык сотту]] ({{lang-en2|Court of Appeal}}), [[Жогорку сот|Жогорку сотту]] ({{lang-en2|Supreme Court}}), магистрат сотторун ({{lang-en2|magistrates court}}) жана жер маселелери боюнча сотту ({{lang-en2|Land court}}) камтыйт<ref>University of the South Pacific. [http://www.paclii.org/to/courts.html Tonga Courts System Information.]</ref>. ==== Шайлоо округдары ==== Мыйзам чыгаруу Ассамблеясына талапкерлерди шайлоо үчүн өлкө 5 шайлоо округуна бөлүнөт<ref>[https://web.archive.org/web/20130208200008/http://legislation.to/Tonga/DATA/PRIN/1988-004/LegislativeAssemblyAct.pdf Мыйзам чыгаруу Ассамблеясы жөнүндө мыйзам.]</ref>: * Тонгатапу * Хаапай * Вавау * Эуа * Ниуафооу-Ниуатопутапу ==== Жергиликтүү башкаруу жана өз алдынча башкаруу системасы ==== Тонгадагы жергиликтүү өз алдынча башкаруу системасы мыйзамдуу түрдө бекитилген эмес. Өлкөдө айылдарды башкарган айылдык кеңештер жок<ref>Kerry James, Taniela Tufui. [https://web.archive.org/web/20110217134504/http://transparency.org.au/documents/tonga.pdf National Integrity Systems Transparency International Country Study Report. Tonga 2004]</ref>. Бардык бийлик борбордук өкмөттүн колунда, анда жалпы коомду, айрыкча шаарларды жана айылдарды жөнгө салуу маселелери боюнча ар кандай эрежелер жана регламенттер иштелип чыгат. Башкарууну жүзөгө ашыруу үчүн өлкө округдарга жана шаарларга бөлүнөт<ref>[https://web.archive.org/web/20130208200004/http://legislation.to/Tonga/DATA/PRIN/1988-043/DistrictandTownOfficersAct.pdf Округдук жана шаардык чиновниктер жөнүндө мыйзам.]</ref>. === Саясий партиялар === Тонгада катталган саясий партиялар жок, бирок айрым саясий топтор жана бирикмелер «партия» деген сөздү колдонушат<ref>[https://www.idea.int/sites/default/files/publications/tonga-in-a-new-political-order.pdf Tonga in a new political order – Analysing the 2014 general election results.]</ref>. === Куралдуу күчтөр === [[Файл:RoyalTonganMarines2004.JPG|thumb|250x250px|Тонганын аскерлери Иракта.]] Тонганын коргонуу күчтөрү ({{lang-en|Tonga Defence Services}}) деп аталган туруктуу куралдуу күчтөр бар. Алардын негизги функциялары болуп Падышалыкты коргоо, жарандык бийликти колдоо, ага тартипти сактоого жардам берүү жана падыша тарабынан жүктөлгөн башка функциялар жана милдеттерди аткаруу болуп саналат<ref name=":9">[https://web.archive.org/web/20130208200024/http://legislation.to/Tonga/DATA/PRIN/1992-017/TongaDefenceServicesAct1992.pdf Тонганын коргонуу күчтөрү жөнүндөгү мыйзам.]</ref>. Куралдуу күчтөр регулярдык армиядан ({{lang-en|Regular Force}}), аймактык армиядан ({{lang-en|Territorial Force}}) жана резервдик армиядан ({{lang-en|Reserve}}) турат<ref name=":9" />. === Укук коргоо органдары === Тонгада полиция күчтөрү бар ({{lang-en|Tonga Police Force}}). 2000-жылга карата полиция кызматкерлеринин саны 420 адамды түзгөн. Штаб-квартирасы Нукуалофада жайгашкан жана курамында төмөнкү бөлүмдөр бар: * аймактык 4 полиция бөлүмү * окуу борбору * атайын топ Полициянын негизги милдети мыйзамды жана тартипти сактоо, тынчтыкты сактоо, өмүрдү жана мүлктү коргоо, кылмыштардын алдын алуу жана аныктоо жана мыйзамдарда каралган башка функциялар<ref>[https://web.archive.org/web/20130208200032/http://legislation.to/Tonga/DATA/PRIN/1988-035/PoliceAct.pdf Полиция жөнүндө мыйзам.]</ref>. === Тышкы саясат жана эл аралык мамилелер === [[Кыргызстан]] менен Тонга Падышачылыгынын ортосунда дипломатиялык мамилелер 2022-жылдын 7-декабрында орнотулган<ref>[https://reporter.kg/kyrgyzstan-menen-tonga-diplomatiyalyk-mamilelerdi-tyzdy/?ysclid=lxsuplunuj218316302 Кыргызстан менен Тонга дипломатиялык мамилелерди түздү.]</ref>. Тонга Королдугу — БУУнун, Дүйнөлүк Соода Уюмунун, Тынч океан коомчулугунун катчылыгынын, Тынч океан аралдары форумунун, Африка мамлекеттеринин, Кариб деңизинин жана Тынч океанынын улуттар шериктештигинин жана башка эл аралык уюмдардын мүчөсү. [[Файл:Diplomatic_relations_of_Tonga.svg|center|thumb|765x765px|Тонга менен дипломатиялык мамилелердин орноткон өлкөлөрдүн картасы]] ==Калкы== {| class="wikitable" |+Калкынын саны !1960 !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 |- |61 600 |{{Өсүү}}63 740 |{{Өсүү}}66 255 |{{Өсүү}}69 000 |{{Өсүү}}71 757 |{{Өсүү}}74 363 |{{Өсүү}}76 787 |{{Өсүү}}79 048 |{{Өсүү}}81 096 |{{Өсүү}}82 879 |{{Өсүү}}84 370 |{{Өсүү}}85 520 |- !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 !1983 |- |{{Өсүү}}86 349 |{{Өсүү}}86 985 |{{Өсүү}}87 609 |{{Өсүү}}88 347 |{{Өсүү}}89 258 |{{Өсүү}}90 296 |{{Өсүү}}91 361 |{{Өсүү}}92 300 |{{Өсүү}}93 007 |{{Өсүү}}93 451 |{{Өсүү}}93 682 |{{Өсүү}}93 774 |- !1984 !1985 !1986 !1987 !1988 !1989 !1990 !1991 !1992 !1993 !1994 !1995 |- |{{Өсүү}}93 838 |{{Өсүү}}93 953 |{{Өсүү}}94 149 |{{Өсүү}}94 403 |{{Өсүү}}94 687 |{{Өсүү}}94 952 |{{Өсүү}}95 165 |{{Өсүү}}95 321 |{{Өсүү}}95 443 |{{Өсүү}}95 560 |{{Өсүү}}95 712 |{{Өсүү}}95 928 |- !1996 !1997 !1998 !1999 !2000 !2001 !2002 !2003 !2004 !2005 !2006 !2007 |- |{{Өсүү}}96 218 |{{Өсүү}}96 574 |{{Өсүү}}96 991 |{{Өсүү}}97 457 |{{Өсүү}}97 962 |{{Өсүү}}98 504 |{{Өсүү}}99 083 |{{Өсүү}}99 691 |{{Өсүү}}100319 |{{Өсүү}}100960 |{{Өсүү}}101617 |{{Өсүү}}102289 |- !2008 !2009 !2010 !2011 !2012 !2013 !2017 !2020 ! ! ! ! |- |{{Өсүү}}102 947 |{{Өсүү}}103 557 |{{Өсүү}}104 098 |{{Өсүү}}104 554 |{{Өсүү}}104 941 |{{Өсүү}}105 323 |{{Өсүү}}108020 |{{Төмөндөө}}105697 | | | | |} {| border=1 cellspacing=0 cellpadding=4 width=300 style="float:right; border:1px solid gray; border-collapse:collapse; font-size:90%; margin:0 0 .5em 1em;" ! colspan="2" align="center" bgcolor="grey" |<big>Тонганын калкы</big> |- ! colspan="2" align="center" bgcolor="white" |[[Файл:Tonga demography.png|thumb|centre|300px|Тонганын калкынын өсүү динамикасы. 1961-2003 жж.]] |- ! colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue" |Калктын структурасы |- !valign="top"|Калктын саны | valign="top" |103 252 адам (2011) |- !valign="top"|Калктын жыштыгы | valign="top" |138,04 адам/км² (2011) |- !valign="top"|Орточо курагы | valign="top" |жалпы: 21 (2011)<br>эркектер: 20 (2011)<br>аялдар: 22 (2011) |- !valign="top"|Курак структурасы | valign="top" |0—14: 37,3 % (2011)<br>15—59: 8,3 % (2009)<br>59 жогору: 8,3 % (2009) |- !valign="top"|Шаардык калктын үлүшү | valign="top" |23,47 % (2011) |- ! colspan="2" align="center" bgcolor="white" |[[Файл:Tonga single age population pyramid 2020.png|thumb|centre|300px|2000-жылга карата жыныстык жана курактык түзүм]] |- ! colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue" |Төрөлүүнүн деңгээли |- ! valign="top" |Фертилдүүлүктүн жалпы коэффициенти | valign="top" |2,5 ‰ (2008) |- ! valign="top" |Төрөттүн жалпы коэффициенти | valign="top" |1,236 ‰ (2011) |- ! colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue" |Өлүмдүн деңгээли |- ! valign="top" |Ымыркайлардын өлүмү (1 жашка чейинки 1000 төрөлгөндөргө) | valign="top" |жалпы: 11,88 ‰ (2008) эркек балдар: 13,07 ‰ (2008) кыз балдар: 10,63 ‰ (2008) |- ! valign="top" |Адамдардын өлүмү (1000 адамга) | valign="top" | жалпы: 5,12 ‰ (2008) |} Улуттук эл каттоо Тонгада 1921-жылдан бери үзгүлтүксүз жүргүзүлүп келет. Бирок, расмий эл каттоо башталган жылдан да мурунку жылдардан алынган статистика маалыматтары бар. 1956-жылдан бери эл каттоо он жылда бир өткөрүлүп келет<ref>[https://web.archive.org/web/20101205134807/http://www.spc.int/prism/country/to/stats/pdfs/census96/admin.pdf Tonga Department of Statistics. Population Census]</ref>. === Этникалык курамы === [[Файл:Kiekie4.jpg|left|thumb|Тонгалар — аралдардын түпкүлүктүү эли]] [[Файл:Startfires.jpg|left|thumb|2006-жылы Нукуалофа шаарындагы «Нукуалофадагы толкундоолор» аталышы менен белгилүү болгон козголоң учурундагы чыккан өрт]] Тонганын калкы бир тектүү: 2011-жылдагы эл каттоого ылайык, калктын 96,5% жергиликтүү полинезиялыктар тонгалар,1,04% тонганлыктар жана башка улуттардын ортосундагы никеден төрөлгөндөр. Чет элдиктердин (европалыктар, Тынч океанынын башка аралдарынан келгендер жана азиялыктар) үлүшү минималдуу. 1996-жылга карата маалыматтарды кытайлыктардын, индиялыктардын, ошондой эле фижиликтердин санынын өсүшү белгиленген<ref>[https://web.archive.org/web/20140205070928/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php/component/docman/doc_download/247-census-report-2011-vol-1-rev?Itemid=111 Tonga 2011. Census of population and housing]</ref>. === Тили === [[Англис тили|Англис тилинен]] тышкары, өлкөнүн расмий тили болуп [[тонга тили]] саналат. Гавай тили, маори тили, самоа тили, таити тили сыяктуу, тонга тили полинезиялык тилдеринин тобунун көптөгөн тилдеринин бири. Ниуэ тили менен бирге тонга тили полинезия тилдер тобунун тонга уячасын түзөт. Тилдин жазуусу XIX кылымдын биринчи жарымында европалык миссионерлер тарабынан түзүлгөн. [[1998-жыл|1998-жылы]] тонга тилинде сүйлөгөндөрдүн жалпы саны 96 334 адамды түзгөн<ref>[[ethnologue:ton/|Ethnologue. Tongan]]</ref>. Тонга тилинин жазуусунуда латын алфавитин колдонулат. Ал болгону 16 тамгадан турат: 5 үндүү жана 11 үнсүз. Оозеки тилде үндүү тыбыштардын созулганы чоң маанини ойнойт, ошондуктан созуулган үндөрдөн сөздүн мааниси өзгөрүшү мүмкүн. Өлкөдө [[1981-жыл|1981-жылы]] Тынч океан тилдеринин бири болгон ниуафооу тилинде сүйлөгөн 690 адам болгон<ref>[[ethnologue:num/|Ethnologue. Niuafo’ou]]</ref>. XIX кылымга чейин Ниуатопутапу аралында өзүнүн жергиликтүү тили болгон, бирок [[1862-жыл|1862-жылы]] июнда Жордж Тупоу I тарабынан бул арал аннексиялангандан кийин, бул тил толугу менен тонга тилине алмаштырылган<ref>[[ethnologue:nkp/|Ethnologue. Niuatoputapu]]</ref>. [[1998-жыл|1998-жылдагы]] статистикалык маалыматтар боюнча, өлкөнүн калкынын 98,9% тонга же англис тилдеринде окуп жана жаза алган<ref name=":2" />. === Диний курамы === [[Файл:Saione.jpg|thumb|left|Коломотуадагы Эркин Уэслиан чиркөөсүнүн имараты]] Тонга аралдарында үстөмдүк кылган дин [[Христиан дини|христиан]] дини болуп саналат. Христиан миссионерлери аралдардагы биринчи иш-аракеттерин биринчи аракетин 1797-жылы Лондон миссионердик коомунун миссионерлери тарабынан жасалган. Бирок ийгиликсиз болгон. Биринчи туруктуу христиан миссиясы Тонга аралдарында 1826-жылы гана негизделген<ref>[https://web.archive.org/web/20110709042048/http://www.tongatapu.net.to/tonga/convictions/christianity/fwc/fwc.html Free Wesleyan Church of Tonga]</ref>. Өлкөнүн конституциясы ар бир жаранга дин тутуу эркиндигин кепилдейт<ref>[https://web.archive.org/web/20110805050119/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90156.htm Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. U.S. State Department. Tonga]</ref>. ==Экономикасы== Тонгадагы экономикалык кырдаалды аныктоочу мүнөздөмөлөр [[Океания|Океаниянын]] башка өлкөлөрүнөн эч айырмаланбайт: эбегейсиз өзгөчө экономикалык аймак, чектелген жаратылыш байлыгы, негизги дүйнөлүк рыноктордон алыстыгы, жогорку квалификациялуу адистердин тартыштыгы. Аралдардагы экономикалык туруктуулукка зыян келтире турган негизги факторлордын бири болуп табигый кырсыктар саналат<ref name=":10">{{Cite web |title=National Assessment Report. Tonga |url=https://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/Countries/Tonga/6.pdf |accessdate=2024-08-01 |archivedate=2020-09-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200920002555/https://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/Countries/Tonga/6.pdf }}</ref>. Тонга экспортунун негизин табигый процесстерге өтө сезгич товарлар (цуккини, ваниль, балык, кава) түзөт<ref name=":10" />. Негизги сатуу рынокторунан алыстыгы транспорттук чыгымдардын жогору болушуна гана алып келбестен, өндүрүш факторлорунун эл аралык мобилдүүлүгүнө тоскоолдук кылат, ошондой эле өлкөгө ар кандай коммерциялык жана техникалык технологиялардын киришине жолтоо болот<ref name=":10" />. === Айыл чарба === [[Файл:Kiekie yams.jpg|thumb|left|Тонгалыктар өздөрү өстүргөн ямс менен]] Тонганын экономикасынын маанилүү тармактарынын бири-айыл чарбасы. Ошого карабастан, акыркы жылдары өлкөнүн ИДӨ бул сектордун үлүшүнүн төмөндөшү байкалууда. Мисалы, 1994-1995 жж. айыл чарбасынын ИДӨ үлүшү 34% түзсө, 2005-2006 жж. бул көрсөткүч 25% чейин төмөндөгөн. Бул жергиликтүү экономиканын диверсификациясы менен шартталган жана акыркы жылдары кызмат көрсөтүү секторунун ролу кыйла жогорулашы байкалууда. Бул процесстин негизги максаты — келечектеги тышкы таасирлер болгон учурда экономиканы чыңдоо максатында Тонга экономикалык базасын кеңейтүү болуп саналат. Айыл чарбасы өлкөнү азык-түлүк, жумуш орундары, курулуш жана кол өнөрчүлүк үчүн материалдар менен камсыз кылат, чет мамлекеттик валюталардын Тонгага болгон агымын стимулдаштырат. Негизги айыл чарба өсүмдүктөрү болуп кокос пальмасы (бул өсүмдүктүн жаңгактарынын майлуу эндосперминен копра өндүрүлөт), [[банан]], [[ванилин]], [[цуккини]], [[какао]], [[кофе]], имбирь, кара мурч эсептелет. === Балык улоо === Балык — Тонганын улуттук байлыктарынын бири, ал өлкөнүн экономикасында жана турмушунда өтө маанилүү ролду ойнойт. Ички колдонуу үчүн балыктар негизинен рифтерде жана лагуналарда кармалып, жергиликтүү калк үчүн белоктордун негизги булагы болуп кызмат кылат<ref name=":11">{{Cite web |title=Fisheries Resources Profiles Kingdom of Tonga |url=https://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/Countries/Tonga/7.pdf |accessdate=2024-08-01 |archivedate=2020-09-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200920004554/https://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/Countries/Tonga/7.pdf }}</ref>. Өлкө ири өзгөчө экономикалык аймакка ээ, анын аянты болжол менен 700 миң км². Мамлекеттик бюджетти толтуруу ошондой эле чет өлкөлүк кемелерге ушул экономикалык аймакта балык уулоо укугуна лицензия берүүнүн эсебинен жүргүзүлөт, мында лицензиялоодон түшкөн киреше көбүнчө аба ырайынын шарттарына жараша болот<ref name=":11" />. === Транспорт === [[Файл:Talamahu.jpg|thumb|Нукуалофадагы базарлардын бири]] Өлкөдө жол тармагын өнүктүрүү үчүн тоскоолдуктардын бири болуп жер ресурстарынын тартыштыгы, ошондой эле жерди пайдалануунун учурдагы режими саналат. Тонгадагы жолдордун көбү чет мамлекеттерден түшкөн каражатка курулган<ref name=":12" />. [[2000-жыл|2000-жылы]] Тонгадагы жолдордун узундугу болгону 680 чакырымды түзгөн, анын 184 чакырымы асфальтталган жолдор болгон<ref name=":2" />. Өлкөдө темир жол транспорту жок, бирок мурун Тонгатапу аралында Нукуалофанын борбору аркылуу портко өткөн жана копраны алып чыгууга кызмат кылган тар темир жол болгон. Тонга аралдарынын ортосунда авиа каттамдарды [[2013-жыл|2013-жылы]] негизделген REAL tonga жеке менчик авиакомпаниясы жүргүзөт<ref>[https://www.realtonga.to/ REAL tonga]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20150410051859/http://www.tongaairports.com/flight-schedules/ Flight schedules]</ref>. Учурда өлкөгө каттамдарды аткарып турган негизги эл аралык авиакомпаниялар «Air Pacific», «Air New Zealand», «Pacific Blue» болуп саналышат<ref>[https://web.archive.org/web/20110629065203/http://www.tongaairports.com:80/flight-schedules/international/ Tonga Airports Limited. International]</ref>. Көпчүлүк аралдарда коомдук транспорт жана таксилер иштешет<ref>[https://web.archive.org/web/20130702090603/http://www.lonelyplanet.com/tonga/transport/getting-there-around Lonely Planet Publications. Getting there & around]</ref>. Өлкөнүн эң ири порту — Нукуалофа порту<ref name=":2" />. === МКК жана байланыш === [[Файл:TBCstudios.JPG|thumb|Тонга телерадиоберүү комиссиясынын имараты]] Тонганын басма ММК үч, жумасына бир жолу чыгып турган гезиттерден турат: * ''Tonga Chronicle'' гезити өлкөнүн өкмөтүнө таандык жана жума сайын эки тилде (танга жини англис тилдеринде) басылып чыгат<ref>[http://www.pressreference.com/Sw-Ur/Tonga.html Press Reference. Tonga]</ref>. * ''Times of Tonga'' жеке менчик гезит, жумасына эки жолу Тонга аралдары үчүн атайын чыгарылышы басылып чыгып турат<ref name=":13">BBC. [https://web.archive.org/web/20110811173046/http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/country_profiles/1300742.stm Tonga country profile]</ref>. * «Matangi Tonga» жеке менчик журналы дагы мезгил-мезгили менен жарык көрүп турат<ref name=":13" />. Аралдарда бир AM-станция («''Radio Tonga 1''») жана төрт FM-станция («''Kool 90FM''», «''Radio 2000''», «''Radio Nuku’alofa''» жана «93FM») уктурууларын радио аркылуу берип турат<ref name=":13" />. 2004-жылы Тонгада үч компания телекөрсөтүү кызматтарын көрсөткөн<ref name=":13" />: * Тонга телерадиоберүү комиссиясы («''Television Tonga''» жана «''TV Tonga 2''» телеканалдары). * «''Tonfon''» — акы төлөнүүчү кабелдик телекөрсөтүү. * «''Friendly Island Broadcasting Network''» — Ваваудагы телеберүү багытындагы кызматтарды көрсөткөн жеке менчик компания. Аралдарда телекоммуникациялык кызматтардын ар кандай түрлөрү бар, анын ичинде телефония жана интернет. 2007-жылы өлкөдө 21 миңден ашык үйлөрдө стационардык телефондор орнотулган, 46 500 уюлдук телефондор колдонуда болгон жана 8400 адам интернет менен колдонгон<ref name=":2" />. === Туризм === [[Файл:Neiafu.jpg|thumb|Неиафу шаары]] Узак убакыт бою Тонга экономикасынын туризм сектору салыштырмалуу начар өнүккөн тармактардын бири болгон. 1966-жылы гана Тонганын Өкмөтү тарабынан архипелагда туризмди өнүктүрүү жолунда биринчи ири кадам жасалып өлкөдөгү эң ири «International Dateline Hotel» мейманканасы курулган<ref>[https://web.archive.org/web/20131104221440/http://www.tim.hawaii.edu/ctps/tonga1990_executivesummary.pdf Tourism Development in the Kingdom of Tonga]</ref>. Азыркы учурда туризм Тонга экономикасында маанилүү ролду ойнойт, жана чет өлкөлүк валютанын агымынын негизги булактарынын бири болуп саналат<ref>[https://web.archive.org/web/20101113154955/http://www.spc.int/prism/Country/TO/stats/Tourism/touresi.htm Visitors by Country of Residence]</ref>. === Тышкы экономикалык байланыштар === Тонганын негизги экспортоолучу товарлар: жашылчалар, балык, мөмө-жемиштер, жаңгактар, маниок, коон, жыгачтын түрлөрү. Негизги импорттолучу товарлар: азык-түлүк (негизинен эт жана сүт товарлары), машиналар, жабдуулар, транспорт каражаттары жана химиялык продукция болуп саналат<ref name=":14">[https://oec.world/en/profile/country/ton Тонганын тышкы экономикалык байланыштары броюнча статистикалык маалыматтар]</ref>. Негизги өнөктөштөрү — [[Америка Кошмо Штаттары|АКШ]], [[Түштүк Корея]], [[Жаңы Зеландия]], [[Австралия]], [[Жапония]], [[Кытай|КЭР]]<ref name=":14" />. === Акча жана каржы тутуму === Тонганын паанга аталышындагы улуттук акча бирдиги 1967-жылы 3-апрелде жүгүртүүгө киргизилген (мурун тонга фунту колдонулган). Бул өз алдынча конвертирленүүчү валюта эмес жана анын курсу австралия долларынан, жаңы зеландия долларынан, АКШ долларынан жана жапон иенасынан турган валюталардын курсуна байланган. 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 сенити номиналындагы монеталара, 1, 2, 5, 10, 20, 50 жана 100 паанга номиналындагы банкноттор жүгүртүүдө<ref>[https://web.archive.org/web/20130831013525/http://www.reservebank.to/cir.htm# National Reserve Bank of Tonga. Circulation Coins Set]</ref>. Тонганын ички банк тутуму үч чет өлкөлүк банктардан (Westpac Bank of Tonga, ANZ Bank, Malaysian Banking finance) жана бир жергиликтүү банктан (Tonga Development Bank) турат. Бул банктарга көзөмөлдү өлкөнүн борбордук банкы болгон Тонга Улуттук резервдик банкы жүргүзөт<ref>[https://web.archive.org/web/20130830220937/http://www.reservebank.to/banksssss.htm National Reserve Bank of Tonga. BANKS IN TONGA]</ref>. ==Маданияты== Азыркы тонганын коому, салттуу коомдор сыяктуу эле, калктын жогорку стратификациясы жана иерархиясы менен мүнөздөлөт. Ошого карабастан, бир нече кылымдар бою коомдун рангдарга бөлүнүшүндө олуттуу өзгөрүүлөр болуп, коомдо ар кандай социалдык топтордун өкүлдөрүнүн ортосундагы айырмачылыктар негизинен жоголуп барууда<ref>Helen Morton, Helen Morton Lee. Becoming Tongan: an ethnography of childhood. — University of Hawaii Press, 1996. — С. 23. — 343 с. — ISBN 0824817958</ref>. Тонганын коомунда үч негизги социалдык топ бар: падышалык үй-бүлөнүн өкүлдөрү же ха’а ту’и, уруу башчылары же хоу’эи жана карапайым эл же кау ту’а<ref name=":19">[https://www.everyculture.com/To-Z/Tonga.html Culture of Tonga]</ref>. Бардык наамдар жана даржалар эркектерге тукумдан тукумга өтүп турат<ref name=":19" />. === Ашканасы === [[Файл:Otai.jpg|thumb|220x220px|Дарбыздан жасалган 'отаи суусундугу]] Байыркы тонгалыктардын тамагынын негизин таро, ямс, банан, кокос сыяктуу айыл чарба өсүмдүктөрү түзгөн. Жер астында жайгаштырылган мештерде атайын жалбырактарда бышырылган балыктар тамак-аш катары көп желген. Чүйгүн тамак катары чийки желген түрдүү моллюскалар эсептелген. Кокос сүтүнөн жасалган суусундуктар кеңири ичилген. Арарлдардын байыркы тургундары чочколорду да багышкан, бирок чочколор чоң же өзгөчө майрамдар учурунда гана союлган. XIX-XX кылымдарда европалыктар аралдарга көптөгөн азыктардын жана өсүмдүктөрдүн түрлөрүн алып келишкен жана жергиликтүү калктын тамак-аш рационунда жаңы азыктар пайда болгон. Мисалы, [[пияз]], [[Керем|капуста]], [[сабиз]], [[помидор]], [[апельсин]], [[лимон]] жана маниок ж.б. Бул аралдарга салттуу ямска караганда алып келинген өсүмдүктөрдү өстүрүү оңой болгон. Дарбыздар тонганын аралдарында чоң популярдуулукка ээ болгон, алардан алкоголсуз муздак 'отаи деп аталган суусундук жасай башташкан<ref name=":20">[https://web.archive.org/web/20110806142959/http://www.polynesia.com:80/tonga/houses-and-village-life.html Tonga: Houses & Village Life]</ref>. Тонганын салттуу тамактарынын кээ бир түрлөрү<ref name=":20" />: * Лу-пулу (lu pulu) — пияз жана кокос сүтү кошулуп таро жалбырактарында бышырылган туздалган уй эти. * Лу-сипи (lu sipi) — пияз жана кокос сүтү кошулуп таро жалбырактарында бышырылган туздалган кой эти. * Ваи-сиаине (vai siaine) — банандан жана кокостон жасалган шорпо сымал тамак. Полинезияда кеңири таралган алкоголду кава суусундугу тонгалыктардын жашоосунда өзгөчө орунду ээлейт, ал Piper methysticum өсүмдүгүнүн тамырынан жасалат. Кава суусундугун [[баш оору]], [[диарея]], [[безгек]], [[кургак учук]], [[лепра]], [[рак]], [[астма]], ашказан жана уйкусуздукка каршы дары катары дагы колдонушат<ref name=":20" />. === Музыка === [[Файл:Lali-Suva-Fiji.jpg|thumb|220x220px|left|Лали барабаны]] [[Файл:Ula fu.jpg|thumb|220px|Ула бийи]] [[Файл:Lakalaka.jpg|thumb|220px|Лакалака бийи]] Аралдарда европалыктар келгенге чейинки колдонулган тонганын музыкасы жана музыкалык аспаптары жөнүндө маалыматтар дээрлик сакталып калган эмес. Аралдарга алгачкылардан болуп келген европалык саякатчылардын бири [[Жеймс Кук]] жана Уильям Маринер тонга элдик аспаптарынын арасында идиофондор, хордофондор, аэрофондор колдонулат деп бергилешкен<ref>[https://web.archive.org/web/20101205212356/http://www.scu.edu.au/schools/sass/music/musicarchive/TonganInstruments.html Tongan Musical Instruments]</ref>. === Бий === Мурда кеңири таралган жана азыркы убакта сакталып калган расмий салтанаттуу бийи — бул эркектер билеген меэтуупаки бийи<ref name=":21">Elizabeth May, Mantle Hood. [[iarchive:musicsofmanycult00hood_0|Musics of many cultures]]</ref>. Азыркы учурда бул бий туи-тонга уруусунун урпактары жашаган айылдарда аткарылып келет<ref name=":21" />. Эркектердин бийлери адатта күндүзү гана бийленет. Эркектердин бийлеринен айырмаланып, аялдардын бийлери азыраак формалдуулукка ээ жана күнү-түнү аткарылышы мүмкүн. Аялдардын эң белгилүү бийлери — отуруп алып бийлеген отухака жана туруп алып бийлеген ула. 2003-жылы ЮНЕСКО тарабынан «адамзаттын оозеки жана материалдык эмес мурастарынын шедеврлери» деп жарыяланган дагы бир белгилүү тонгалыйтардын бийи лакалака деп аталат<ref>[https://web.archive.org/web/20110807113900/http://www.unesco.org:80/culture/ich/index.php? Proclamation 2003: The Lakalaka, Dances and Sung Speeches of Tonga]</ref>. Маулуулу ( māʻuluʻulu), ула жана лакалака бийлериндеги кыймылдарды колдонгон, отуруп алып бийлөөчү эркектер жана аялдар үчүн бий. Бул бий Тонга аралдарына Самоадан XIX кылымдын аягында келген деген божомолдор бар<ref>Mervyn McLean. Weavers of Song: Polynesian Music and Dance. — Auckland University Press, 1999. — С. 136. — 556 с. — ISBN 186940212X</ref>. [[Файл:Māʻuluʻulu lahi taha.jpg|thumb|centre|900px|2008-жылы Жордж Тупоу V тактыга көтөрүү учурунда 9000 окуучу аткарган маулулу бийи]] === Салттуу оюндары === Тонгада да популярдуу болгон дүйнө жүзү боюнча кеңири таралган оюндардан тышкары, өлкөдө көптөгөн салттуу оюндар бар . Алардын эң көрүнүктүүлөрү пани (pani), хико (hico) жана Ланита (lanita)<ref>{{Cite web |title=The Tongan People |url=http://www.brookvaleps.nsw.edu.au/PROJECTS/tongan/people.html |accessdate=2024-08-12 |archivedate=2023-11-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20231120130235/https://www.webcitation.org/5maLvow1f }}</ref>. === Кийими === Тонгандыктардын салттуу кийими — «тупену» саронгу, расмий учурларда кийилүүчү өрүлгөн пандандан «таовала», белди курчаган «кафа». Аялдары киэкиэ деп аталган юбка кийишкен. XXI кылымдан тартып тонганын калкы азыркы заманбап кийимдерди эле кийишет<ref>[https://books.google.kg/books?id=Q-_gKFv7-zEC&redir_esc=y On the Edge of the Global: Modern Anxieties in a Pacific Island Nation]</ref>. === Археологиялык эстеликтер === [[Файл:Langi-Namoala.jpg|thumb|220x220px|Ланги Намоала]] [[Файл:Haʻamonga.jpg|thumb|220x220px|Хаамонга-а-Мауи]] Тонга аралдары археология жагынан начар изилденгенине карабастан, бир катар аралдарда лапита маданиятына таандык баалуу археологиялык эстеликтер сакталып калган. Саймон Фрейзер атындагы Канада университеттин профессору Дэвид Бурглинин изилдөөлөрүнө ылайык, Тонгатапунун чыгышында жайгашкан Нукулека айылында тонгалыктардын жана полинезиялыктардын эң байыркы конушу сакталып калган<ref>[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5168/ Lapita Pottery Archaeological Sites (A National Serial Site for consideration as the Kingdom of Tonga’s contribution to a transnational serial site listing)]</ref>. Тарых жана археология жагынан Муа шаары окумуштууларга өзгөчө кызыгууну жаратат<ref>[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5167/ The Ancient Capitals of the Kingdom of Tonga]</ref>. === Спорт === [[Файл:Tonga_rugby_league_2.jpg|left|thumb|220x220px|Тонганын регбилиг боюнча улуттук курама командасы (кызыл түстө)]] Регби — Тонга аралдарындагы улуттук спорту жана улуттук регби командасы эл аралык аренада абдан ийгиликтүү оюндарды өткөрүп турат. Өлкөнүн Улуттук олимпиада комитети [[1963-жыл|1963-жылы]] түзүлүп, [[1984-жыл|1984-жылы]] [[ЭОК]] тарабынан расмий таанылган<ref>[https://olympics.com/ioc/olympic-solidarity-commission Olympic Solidarity Commission]</ref>. Тонганын улуттук курама командасы биринчи жолу 1984-жылы Жайкы Олимпиада оюндарына катышкан. Бирок, биринчи жана азырынча жалгыз күмүш медалды [[1996-жыл|1996-жылы]] Тонганын боксёру Паэа Вольфграмм Атлантада өткөн оюндара жеңип алган. === Майрамдары === ==== Мамлекеттик майрамдар ==== {| class="wikitable" align="center" !Дата !Аталышы !Англисче аталышы<ref>{{cite web|url=http://legislation.to/Tonga/DATA/PRIN/1988-051/PublicHolidaysAct.pdf|title=Public Holydays Act|publisher=Legislation of Tonga|access-date=2008-12-09|lang=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20111116022734/http://legislation.to/Tonga/DATA/PRIN/1988-051/PublicHolidaysAct.pdf|archive-date=2011-11-16|url-status=dead|accessdate=2024-08-12|archivedate=2011-11-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111116022734/http://legislation.to/Tonga/DATA/PRIN/1988-051/PublicHolidaysAct.pdf}}</ref>. |- |[[1-январь]] |[[Жаңы жыл]] |New Year’s Day |- |— |Тонганы башкаруучу монархтын туулган күнү |Birthday of the reigning Sovereign of Tonga; |- |— |Тонганын тактысынын мураскорунун туулган күнү |Birthday of the Heir to the Crown of Tonga; |- |[[25-апрель]] |АНЗАК күнү |Anzac Day |- |пятница перед [[Пасха|Пасхой]] |Улуу жума |Good Friday |- |варьируется |Жаркын дүйшөмбү |Easter Monday |- |[[4-июнь]] |Эмансипация күнү |Emancipation Day |- |— |Тонганы башкаруучу монархтын такка отурган мааракеси |the Anniversary of the Coronation Day of the reigning Sovereign of Tonga |- |[[4-ноябрь]] |Конституция күнү |Constitution Day |- |[[4-декабрь]] |Улуу даражалуу Жордж Тупоу I такка отурган мааракеси |the Anniversary of the Coronation of H.M. King George Tubou I |- |[[25-декабрь|25]][[26-декабрь|-декабрь]]—[[26-декабрь]] |Рождество жана Рождестводон кийинки күн |Christmas Day and the day immediately succeeding Christmas Day |} ==== Башка майрамдар жана фестивалдар ==== * 1-7 январь — Уике Лот жумалыгы. Сыйынуу жумалыгы, чиркөө кызматтары өткөрүлөт<ref>[https://web.archive.org/web/20081120003058/http://parliament.gov.to/annual_events.htm Annual events in Tonga. Uike Lotu (Prayer Week)]</ref>. * 2-9 февраль — Вавауда «Pacific Blue Airlines» фестивалы. Вавау аралдарында авиакомпания тарабынан жыл сайын өткөрүлүүчү «Pacific Blue Airlines» фестивалы көптөгөн мелдештер жана жарманкелер менен коштолот<ref>[https://www.vavau.to/vavau_fest.pdf Pacific Blue Airlines Vava’u Festival]</ref>. * [[Март]] — Нукуалофадагы триатлон боюнча мелдеш жана музыка фестивалы. * Июнь айынын башы — Хаапай аралдарында майрам жана эгемендүүлүк күнү. * Июнь айынын аягы — Эуа паркынын майрамы жана Мисс Эуа сынагы. * Июль — Калиа яхта клубунун мелдеши жана Хейлал гольф турнири. * 4-июль — Хеилала фестивалы жана Тупоу IV падышанын туулган күнү. * Августтан октябрга чейин — айыл чарба жарманкелери. * Сентябрдын аягы — эл аралык балыкчылар турнири жана «''Miss Galaxy Pageant''» мелдеши<ref>[https://web.archive.org/web/20101205135802/http://trans.ilga.org:80/trans/welcome_to_the_ilga_trans_secretariat/library/articles/status_report_of_lgbt_in_tonga Status Report of LGBT in Tonga]</ref>. ==Социалдык тармагы== === Саламаттык сактоо === Тонгада Океаниянын башка өлкөлөрүнө салыштырмалуу жетиштүү деңгээлде өнүккөн саламаттык сактоо тутуму бар<ref name=":15">[https://web.archive.org/web/20111116022716/https://www.unicef.org/pacificislands/TONGAN_REPORT.pdf Tonga. A Situation Analysis of Children, Women and Youth]</ref>. Өлкөдө салттуу медицинанын позициясы дагы деле күчтүү байдан калууда, бирок тонгалык көпчүлүгү квалификациялуу медициналык жардамдан баш тартышпайт жана саламаттыкты сактоо мекемелеринен кызматтарды алышат. Мамлекеттик саламаттыкты сактоо мекемелеринде медициналык жардам мыйзам тарабынан акысыз деп көрсөтүлгөн, бирок тургундар көбүнчө медициналык жардамдын түрлөрү үчүн акы төлөшү керек<ref name=":16">[https://web.archive.org/web/20100823094757/http://www.wpro.who.int/countries/2008/ton/national_health_priorities.htm World Health Organization. Tonga. Health system]</ref>. Саламаттыкты сактоо чөйрөсүндөгү жеке сектор дээрлик өнүккөн эмес жана негизги жумушунан кийин иштеген дарыгерлер жана өкмөттүк дарыгерлер тарабынан көрсөтүлөт. Тонгада медициналык камсыздандыруу тутуму бар, бирок ал мамлекеттик кызматкерлерди гана камтыйт<ref name=":16" />. Саламаттыкты сактоо тутумун жакшыртуу багытында жана калкка сапаттуу медициналык кызмат көрсөтүү максатында Тонга Падышалыгы төрт медициналык райондорго бөлүнөт<ref name=":15" />. Нукуалофада жайгашкан 199 орундуу бир жалпы типтеги оорукана бар жана ар кандай түрдөгү оорулар менен ооругандарды дарылоону камсыз кылат. Эуа, Хаапай жана Вавау аралдарында 16, 28 жана 61 орундуу үч округдук борбордук ооруканалар бар<ref name=":16" />. Мындан тышкары, өлкөдө 14 баштапкы медициналык жардам берүү борборлору, 34 эненин жана баланын ден соолугун коргоо борборлору ишин алып барышат<ref name=":17">[https://web.archive.org/web/20100823094824/http://www.wpro.who.int/NR/rdonlyres/48911BD2-B49E-4BB6-AF0F-85F7A3873C2C/0/37finalTONtab08.pdf Country Health Information Profile]</ref>. 2003-жылы Тонгада 32 терапевт, 23 стоматолог, 342 медайым, 21 акушер катталган<ref name=":17" />. Тонгада жайылган оорулардын негизги түрлөрү болуп курч респиратордук инфекциялар, [[сасык тумоо]], [[пневмония]], [[диарея]] саналат<ref name=":12" />. Акыркы он жылда Тонгада [[кант диабети]], [[семирүү]], жүрөк-кан тамыр оорулары сыяктуу жугуштуу эмес оорулардын жана [[Жыныстык жол менен жугуучу инфекциялар|жыныстык жол менен жугуучу оорулардын]] кеңири жайылуусуу өзгөчө коркунуч жаратууда<ref>[https://web.archive.org/web/20100823094740/http://www.wpro.who.int/countries/2008/ton/health_situation.htm World Health Organization. Tonga. Health situation and trend]</ref>. [[Тамеки чегүү|Тамеки тартуу]] дагы калктын арасында кеңири таралган: 2006-жылдагы эл каттоонун маалыматтарына ылайык, Тонганын калкынын 6 жаштан жогору болжол менен 21% (эркектер 33% жана аялдар 9%) күнүгө тамеки тартышат<ref>[https://web.archive.org/web/20101205135758/http://www.spc.int/prism/country/to/stats/pdfs/Census_2006/TONGA%202006%20Analytical%20Census%20Report%20Vol2.pdf Secretariat of the Pacific Community. Tonga 2006 Census of Population and Housing, Volume 2: Analytical report]</ref>. === Билим берүү === Тонга аралдарындагы билим берүү системасы протестанттык миссионерлердин аралдарда диний иштерин башталышы менен негизделген. Башка христиан дининин агымдарынын өкүлдөрү билим берүү системасына чоң таасирин тийгизген. [[1876-жыл|1876-жылы]] эле Тонга аралдарында жалпы башталгыч билим берүү киргизилген<ref>[https://education.stateuniversity.com/pages/1540/Tonga.html Education Encyclopedia. Tonga]</ref>. [[1882-жыл|1882-жылы]] билим берүү системасы Өкмөттүн көзөмөлүнө өткөн, бирок [[1906-жыл|1906-жылы]] көптөгөн диний агымдарга өз мектептерин ачууга кайрдан уруксат берилген<ref>[https://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Tonga-EDUCATION.html Encyclopedia of the Nations. Tonga - Education]</ref>. Тонгада билим берүү 6 жаштан 14 жашка чейинки балдар үчүн милдеттүү жана акысыз. Өлкөнүн билим берүү системасы бир нече этаптарды камтыйт: алты жылдык башталгыч билим берүү, жети жылдык орто билим берүү жана жогорку билим берүү (алты айдан үч жылга чейин)<ref name=":18">[https://web.archive.org/web/20120124233108/http://www.unesco.org/education/wef/countryreports/tonga/rapport_1.html The EFA 2000 Assessment. Tonga. — UNESCO]</ref>. Көптөгөн мамлекеттер, айрыкча [[Австралия]], [[Жаңы Зеландия]] жана [[Жапония]], өлкөнүн ар кандай билим берүү долбоорлорун каржылап, Тонганын билим берүү системасына олуттуу жардам көрсөтүп келишет<ref name=":18" />. == Булактар == {{Булактар|2}} == Тышкы шилтемелер == * [https://www.parliament.gov.to/ Тонганын парламентинин расмий сайты] * [https://ago.gov.to/cms/ Тонганын мыйзамдарынын базасы] * [https://www.gov.to/ Тонга Өкмөтү] {{Калып:Океания өлкөлөрү}} [[Категория:Австралия жана Океания өлкөлөрү]] [[Категория:Тонга]] so53ak1w1docjig65mqsjimzb0tkfj4 0 134701 515316 483236 2025-06-24T06:37:17Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515316 wikitext text/x-wiki '''Хадзапи''' — [[Танзания|Танзаниянын]] түндүгүндө жашаган [[хадзапи]] элинин эне тили. Ал тил Эяси көлүнүн түштүк жээгинде таралган. {{Тил картасы |түсү = |ысымы = |расмий аталышы = '''Хадзапи''' |өлкөлөр = {{Флагификация|Танзания}} |аймактар = Аруша, Сингида, Шиньянга провинциялары |расмий тил болуп = |көзөмөлдөөчү уюм = |колдонгондордун саны = 1000 (2015ж.) |рейтинги = |статусу = жоголуп кетүү коркунучу бар |жоголгон = |түрмөгү = Африка тилдери<!-- Указывать обязательно!--> |классификациясы = [[Койсан тилдери|Койсан макроүй-бүлөсү]]<br> <!-- Указывать обязательно! Каждый таксон с новой строчки и перед ним :, ::, ::: и т.д.--> |жазуу = |ГОСТ 7.75–97 = |ISO1 = — |ISO2 = — |ISO3 = https://iso639-3.sil.org/code/hts }} == Классификация == Изоляцияланган тил. Башка африкалык тилдер менен байланышы жок. Бирок тилде чыкылдаган үнсүздөр болгон үчүн, ал тил [[койсан тилдери|койсан]] тилдерине гипотетикалык түрдө киргизилген. [[Сандаве тили|Сандаве]] тили жана жалпысынан койсан тилдери менен генетикалык байланыш азырынча талаштуу деп эсептелет. Айрым тилчилер сандаве жана хадзапи тилдердин ортосунда анча-мынча окшоштуктарын эки тилде [[кушит тилдери|кушит]] лексемаларынын болушу менен түшүндүрүшөт, ал эми Түштүк Африканын койсан тилдери менен алыскы окшоштуктарды кокустук деп эсептешет.<br> Америкалык окумуштуу А. Найт тилди бардык тилдер үчүн жалпы тил атасынан бөлүнгөн биринчи тил бутагынын жалгыз тукуму деп гипотеза сунуштаган. == Структура == Грамматикалык түзүлүш жалпысынан агглютинативдик флексия менен мүнөздөлөт. Этиш суффиксалдык жакталышка мүнөздүү. Сөз формасынын курамында түрдүн же убакыттын, субъекттин жана объекттин көрсөткүчтөрү өзүнчө белгилениши мүмкүн. Негизги сөз тартиби: «предикат+ предмет+объект». '''ФОНЕТИКА''' Чыкылдатуу системасында 9 эки фокустуу фонема бар, алар 3 типтеги негиздердин 3 баштапкы түрү менен айкалышкан. Түштүк Африканын койсан тилдерине караганда, хадзапи тилинде тиешелүү фонемалар баштапкы абалында гана эмес, сөздүн ортосунда да пайда болушу мүмкүн. Вокализмдин базалык негизи 5 негизги тембрден турат. '''Үндүлөр''' Хадза тилинде беш негизги үндүү [i e a o u] берилген. Үндүү тыбыштар каткалаң үнсүздөрдөн кийин сөздүн аягында үнсүз болуп угулушу мүмкүн. Узун үндүүлөр интервокал [ɦ] түшүрүлгөндө жолугат. Мисалы [kʰaɦa] же [kʰaː], ''чыгуу''. Лексикалык мурун үндүүлөрүн [ĩ ũ] камтыган эки гана сөз белгилүү. Назализация мурундун үнсүз чыкылдатуулардын алдында болот. '''Үнсүздөр''' Лабиалдык абруптив [p’] бир нече сөздөн гана кездешет. Аппроксимант [ɾ] үндүүлөрдүн ортосунда кездешет. Сандаведей эле, хадза тилинде постальвеолярдык жана палаталдык кликтер айырмаланбайт. Постальвеолярдык кликтерди айтууда тил ооз көңдөйүнүн түбүн катуу кагат жана бул сокку катуураак болушу мүмкүн кликтин негизине караганда. '''Просодия''' Тон системасы жогорку жана төмөнкү регистрлердин карама-каршылыгы менен чектелет. Тилде музыкалык басым системасы бар, бирок ал азырынча начар изилденген. == Лексика == Лексика (Старостин Г.С. 2013): мен — o=no<br> сен — te<br> биз — u-<br> эмне — ʔakwaʒa<br> ким — ta- ; ʔaku<br> бир — ʔičáme<br> эки— piye<br> куш — tʰítʰí<br> ит — ǁáʔano<br> дарак — cˀiti<br> жалбырак— hacˀape<br> эт — mana<br> жумуртка — uɬe<br> мүйүз — loʔo<br> куйрук — cˀahó<br> баш — ƛˀóma<br> чач — haƛˀe<br> көз — ʔakʰwa<br> кулак— hačˀapičˀi<br> мурун — ʔintʰawe<br> тиш — ʔáhà<br> тил — ǀ̃átʰâ<br> ооз — ʔawanika<br> кол — ʔukʰwa<br> тырмак — baɬu<br> бут — ʔapukwa<br> жүрөк — ʔasači<br> кан — átʰaʔmá<br> сөөк — miƛˀa<br> ичүү — fá<br> тамактануу — séme<br> угуу — ǁ̃aʔe<br> өлүү— misi; taǁˀi<br> өлтүрүү — ǁó<br> күн — ʔišo<br> ай — sétʰa<br> жылдыз — ncʰa<br> суу — ʔatʰi<br> жаан — ʔatʰi<br> таш — ha(n)!ˀa<br> түтүн— cˀikˀo<br> от — cˀokˀo<br> күл — hocˀo<br> кара — tičˀi<br> түн — cˀifi<br> жаңы — ʒana<br> кургак — ǁˀape<br> ысым — ʔakana<br> Лексиканын бир бөлүгү кушит, нилот жана банту тилдеринен келген сөздөрдөн турат. == Орфография == Тилдин жазуусу жок. 2013-жылы латын алфавитинин негизинде орфографиянын расмий долбоору иштелип чыккан. Бирок ал кеңири колдонулган эмес. == Булактар == *https://old.bigenc.ru/linguistics/text/4727485 *https://www.livelib.ru/book/1001042269-hadza-yazyk{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} *https://www.academia.edu/36533860 *https://iso639-3.sil.org/code/hts [[Категория:Койсан тилдери]] [[Койсан тилдери]] iczdzuapryh10j8zfnfkymsuq28e120 8 134770 515299 483150 2025-06-23T16:43:17Z Maintenance script 10891 Adding version data 515299 json application/json { "$version": "1.0.0", "GEInfoboxTemplates": [], "copyedit": { "disabled": false, "templates": [ "Каталар" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "expand": { "disabled": false, "templates": [ "Stub", "Бүтө элек-stub" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "Wikipedia:Perfect stub article" }, "image_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maxTasksPerDay": 25, "templates": [] }, "link_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maximumLinksToShowPerTask": 3, "excludedSections": [ "external links", "references", "адабият", "адабият тизмеси", "адабияттар", "адабияты", "булактар", "дагы караңыз", "дагы көрүү", "жазуулар", "интернеттеги шилтемелер", "интернеттик шилтемелер", "колдонулган булактар", "маалыматтын булагы", "сырткы шилтемелер", "тышкы шилтемелер", "шилтеме", "шилтемелер", "эскермелер", "эскертмелер", "эскертүүлөр" ], "maxTasksPerDay": 25, "underlinkedWeight": 0.5, "minimumLinkScore": 0.6, "maximumEditsTaskIsAvailable": "no" }, "links": { "disabled": false, "templates": [ "Wikify", "Dead end" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User_guide#Editing_links" }, "references": { "disabled": false, "templates": [], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "section_image_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maxTasksPerDay": 25 }, "update": { "disabled": false, "templates": [], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" } } qbjgw18cp5b6pxpdpg3phvccehkxyql 515300 515299 2025-06-23T17:08:19Z Maintenance script 10891 Migrating data to new format 515300 json application/json { "$version": "2.0.0", "GEInfoboxTemplates": [], "copyedit": { "disabled": false, "templates": [ "Каталар" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "expand": { "disabled": false, "templates": [ "Stub", "Бүтө элек-stub" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "Wikipedia:Perfect stub article" }, "image_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maxTasksPerDay": 25, "templates": [] }, "link_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maximumLinksToShowPerTask": 3, "excludedSections": [ "external links", "references", "адабият", "адабият тизмеси", "адабияттар", "адабияты", "булактар", "дагы караңыз", "дагы көрүү", "жазуулар", "интернеттеги шилтемелер", "интернеттик шилтемелер", "колдонулган булактар", "маалыматтын булагы", "сырткы шилтемелер", "тышкы шилтемелер", "шилтеме", "шилтемелер", "эскермелер", "эскертмелер", "эскертүүлөр" ], "maxTasksPerDay": 25, "underlinkedWeight": 0.5, "minimumLinkScore": 0.6, "maximumEditsTaskIsAvailable": "no" }, "links": { "disabled": false, "templates": [ "Wikify", "Dead end" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User_guide#Editing_links" }, "references": { "disabled": false, "templates": [], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "section_image_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maxTasksPerDay": 25 }, "update": { "disabled": false, "templates": [], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" } } 2u9lnfrb8qh69z1hnta7h4x5180jgal 0 135384 515315 512205 2025-06-24T05:37:29Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515315 wikitext text/x-wiki {{Мамлекет |Кыргызча аталышы = Тринидад жана Тобаго |Расмий аталышы = {{lang-en|Republic of Trinidad and Tobago}} |Мамлекеттик дини = [[динден тышкары мамлекет]] |Герб = Coat of arms of Trinidad and Tobago (2025).svg |Желек = Flag of Trinidad and Tobago.svg |Гимн аталышы = Forged From The Love of Liberty |Аудио = Forged from the Love of Liberty (instrumental).ogg |Башкаруу формасы = [[унитардык мамлекет]] |Картада = Trinidad and Tobago (orthographic projection).svg | lat_dir = N | lat_deg = 10 | lat_min = 36 | lat_sec = 0 | lon_dir = W | lon_deg = 61 | lon_min = 9 | lon_sec = 0 | region = TT | CoordScale = 1000000 |Тили = [[англис тили]] |Эгемендүүлүк күнү = 31-август 1962-жылы |Эгемендүүлүгүн алды = [[Улуу Британия|Улуу Британиядан]] |Борбор шаары = [[Порт-оф-Спейн]] |Ири шаарлар = [[Чагуанас]], [[Сан-Фернандо]], [[Сан-Хуан]] |Башчыларынын милдеттери = [[Президент]]<br>[[Премьер-министр]] |Башчылары = [[Кристин Кангалу]]<br>Кит Роули |Аянты = 5131 |Суу пайызы = |Аянты боюнча орду = 164-орун |Калкы = 1 508 635 |Калкы боюнча орду = 154-орун |Калкты каттоо жылы = 2024 |Калктын жыштыгы = 294 |ИДӨ (САМ) = 43,658 млрд | ИДӨнү эсептөө жылы (ППС) = 2023 | ИДӨ (САМ) боюнча = 126-орун | ИДӨнүн ар бир жанга = 30 718 | ИДӨнүн ар бир жанга боюнча = 58-орун | ИДӨ (номинал) = 27,887 млрд | ИДӨ (номинал) эсептөө жылы = 2023 | ИДӨ (номинал) боюнча = 107-орун | ИДӨ (номинал) ар бир жанга = 19 621 | Акча бирдиги = [[Тринидад жана Тобаго доллары]] (TTD) | АДӨИ = {{Өсүү}} 0,814 | АДӨИ деңгээли = <span style="color:#00сс33;">'''жогору'''</span> | АДӨИ боюнча орду = 60-орун |ЭОК = TTO |Этнохороним = тринидад жана тобаголук, тринидад жана тобаголуктар |Домени = [[.tt]] |Телефон коду = 1-868 |Убакыт аралыгы = [[UTC-04:00|-04:00]] |Штрих коду = |Түшүнүктөр = <div class="center">[[commons:Category:Trinidad and Tobago|'''Викиказынадагы медиафайлдар''']]</div> }} '''Тринидад жана Тобаго''' ({{lang-en|Trinidad and Tobago}}), расмий аталышы — '''Тринидад жана Тобаго Республикасы''' ({{lang-en|Republic of Trinidad and Tobago}}) — [[Кариб деңизи|Кариб деңизинин]] түштүгүндө , [[Венесуэла|Венесуэланын]] жээгинен алыс эмес жайгашкан, арал мамлекети. Мамлекет эки ири [[Тринидад аралы|Тринидад]] жана [[Тобаго аралы|Тобаго]] жана көптөгөн майда аралдардан турат. Өлкө Венесуэланын чегинен 10,6 километр түндүгүндө жана [[Гренада|Гренаданын]] түштүгүндө, түндүк кеңдиктин 10°2′ — 11°12′ жана батыш узундуктун 60°30′ — 61°56′ ортосунда жайгашкан. Өлкө 1962-жылга чейин [[Улуу Британия|Улуу Британиянын колониясы]] болгон, эгемендүүлүк алгандан бери [[Улуттар Шериктештиги|Улуттар Шериктештигине]] мүчө<ref name=":0">[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/trinidad-and-tobago/ CIA. The World Factbook. Trinidad and Tobago]</ref>. == Этимология == Эки аралды тең [[Христофор Колумб]] [[1498-жыл|1498-жылы]] өзүнүн үчүнчү экспедициясы учурунда ачкан. Е. М. Поспеловдун ою боюнча, аралдардын бири «Тринидад» ({{lang-es|Trinidad}}) аталышын алыстан үч чөптүн үймөгүнө окшоштугунан алган<ref>Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь: <abbr>М.</abbr>: Русские словари, 1998. — 503 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 5-89216-029-7</nowiki>.</ref>. «Тобаго» экинчи аралдын аталышы жергиликтүү тургундар тарабынан коюлган, анын этимологиясы белгисиз. Е. М. Поспеловдун ою боюнча, топоним жергиликтүү калк тамеки тарткан түтүктөрдүн «тамбактын» аталышынан келип чыгышы мүмкүн. == Тарыхы == === Жергиликтүү калк === Тринидад менен Тобагого алгачкылардан болуп Түштүк Америкадан келген калк отурукташкан<ref name=":1" />. Тринидад аралынабайыркы адамдар, кеминде 7000 жыл мурун келип отурукташкан, бул Кариб деңизинин аралдарынын эң алгачкы отурукташкан бөлүгү болуп саналат<ref name=":2">[https://books.google.ru/books?id=0nawpAVSwjIC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s The Rough Guide to Trinidad & Tobago]</ref>. Тринидаддын түштүк-батышындагы Банвари Трейс аймагында Кариб деңизиндеги аралдар арасындагы эң байыркы археологиялык эстеликтер табылган. Алар болжол менен б.з. ч. 5000 жылдарга таандык<ref>[https://muse.jhu.edu/book/6625 Archaeology and Geoinformatics: Case Studies from the Caribbean]</ref>. Биринчи европалыктар келген учурда Тринидадта ар кандай аравак тилдүү элдердин топтору жана непоя, супоя, яо сыяктуу кариб тилдүү элдердин топтору отурукташкан. Ал эми Тобаго аралында калина улуттундагы элдер жашашаган<ref name=":3">[https://books.google.ru/books?id=dExnAAAAMAAJ&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Gertrude Carmichael. The History of the West Indian Islands of Trinidad and Tobago, 1498-1900]</ref>. === Европалык колонизация === Христофор Колумб 1498-жылы Америкага болгон үчүнчү сапарында Тринидадды көргөн биринчи европалык адам болгон<ref name=":2" />. Ал ошондой эле Тобагону алыстан көрүп, аны Беллаформа деп атаган, бирок бул аралга түшкөн эмес<ref name=":3" />. [[Файл:Raleigh_at_Trinidad.jpg|left|thumb|Сэр Уолтер Рэлинин 1595-жылы Тринидаддагы испандыктарга кол салышы]] 1530-жылдары Тринидад аралын басып алууну көздөгөн испан жоокери Антонио де Седеньо аралдын түштүк-батыш жээгине чакан аскерлер тобу менен келип, аралдын жергиликтүү калкын багындырууну көздөгөн. Антонио де Седеньо баштаган чакан аскерлер тобу жергиликтүү эл менен көп жолу кагылуушуларды башынан өткөрүшүп, кийинчерээк бул аралга чеп курушкан. 1592-жылы бул аскерлер тобу жергиликтүү калк менен кагылуушулардын натыйжасында аралдын башка бөлүгүнө кетүүгө аргасыз болушкан<ref>[https://books.google.ru/books?id=k084AAAACAAJ&redir_esc=y Arie Boomert. Trinidad, Tobago, and the Lower Orinoco Interaction Sphere: An Archaeological/ethnohistorical Study]</ref>. XVII кылымда Франция Тобагону колониялаштырган жана 1666-жылдын августунан 1667-жылдын мартына чейин бийликти кармап турушкан<ref>[https://web.archive.org/web/20110727094445/http://www.montraykreyol.org/spip.php?article999 Vincent Huyghes-Belrose. The Colonization Of Tobago By France : Bibliographical And Archival Material In France, Martinique And Guadeloupe]</ref>. 1677-жылы 6-декабрда француздар Голландиянын жерлерине кол салып, бүт аралды басып алууга жетишишкен, кийин 1678-жылдын 10-августундагы биринчи Нимвеген келишимине ылайык голландиялыктарга бул аралдын аймагын толугу менен кайтарып беришкен<ref>[https://web.archive.org/web/20090501001735/http://www.tradewinds-co.com/ttpp/history.html A Brief History of Trinidad & Tobago]</ref>. 1751-жылы француз колонизаторлору аралга келе башташкан, бирок 1763-жылы 10-февралда Париж келишимине кол коюлгандан кийин Франция аралды Британияга өткөрүп берген. 1777-жылы генерал-капитан Луис де Унзага Тринидадда эркин соода жүргүзүүгө уруксат берилген жана бул окуя француз улуттундагы адамдарды аралга тартып, аралдын экономикасын кыйла жакшырткан<ref name=":6">[https://trinidad.us/history Trinidad and Tobago. History]</ref>. Аралга отурукташкандардын көбү француз улутундагы адамдар болгондуктан француз маданиятынын таасири үстөмдүк кылган. 1781-жылдын 2-июнунан 1793-жылдын 15-апрелине чейин бул арал кайрадан Франциянын башкаруусунда болгон. 1777-жылы генерал-капитан Луис де Унзага Тринидадда эркин соода жүргүзүүгө уруксат берилген жана бул окуя француз улуттундагы адамдарды аралга тартып, аралдын экономикасын кыйла жакшырткан<ref>[https://books.google.tt/books?id=uNrUU360mzsC Bridget Brereton. An Introduction to the History of Trinidad and Tobago]</ref>. === Британиянын башкаруусу === [[Файл:Trinidad_Ralph_Abercromby_(cropped).JPG|left|thumb|1797-жылы Тринидад жана Тобагону британиялыктар басып алганын чагылдырган медальон]] Испания Тринидадды 1797-жылга чейин көзөмөлдөп турган. Ушул эле жылы Ральф Эберкромбинин жетекчилиги астында британиялык 18 согуштук кемеден турган флотилия аралды айланта курчап алганга чейин жетишкен. Ошол эле жылы 18-февралда Тринидад Британияга багынып берип, 1802-жылы расмий түрдө Британ империясынын аймагына айланган. Конкерабия шаары жаңы бийлик тарабынан Порт-оф-Спейн деп аталып, колониянын административдик борбору макамына ээ болгон<ref name=":6" />. [[Файл:Plan_of_the_Isle_of_Trinidad_from_actual_surveys_made_in_the_year_1797._RMG_K1077.jpg|thumb|Тринидаддын 1797-жылдагы картасы]] Кичирээк Тобаго аралы XVII кылымда дароо төрт державанын — Англия, Франция, Голландия жана Курландиянын ортосундагы талаштын объектиси болуп калган. Европалыктардын мындай кызыгуусуна карабастан, Тобагодо дээрлик калк отурукташпаган. 1704-жылы арал бейтарап аймак деп жарыяланып, деңиз каракчылардын базасына айланган, 1763-жылы Тобаго арылы Улуу Британиянын көзөмөлүнө өткөн<ref name=":6" />. 1850-жылдардын ортосунда Тринидаддан мунай кени табылган<ref name=":6" />. [[Файл:Newly_arrived_coolies_in_Trinidad.jpg|left|thumb|Тринидад жана Тобагого келген индиялык жумушчулар]] 1888-жылы Тринидад жана Тобаго бир колонияга бириктирилген<ref name=":7">[https://localhistories.org/a-brief-history-of-trinidad-and-tobago/ A History of Trinidad and Tobago]</ref>. Улуу Британиянын чет жерлердеги ээлигинин борбору Тринидадда, ал эми Тобаго көз каранды аймакка айланган<ref name=":1" />. [[Файл:Stamps_of_Trinidad_and_Tobago.jpg|thumb|Тринидад жана Тобагонун 1953-жылдагы почта маркалары]] XX кылымдын башында өлкөдө биринчи шайланган бийлик органдары пайда болгон. 1925-жылы мыйзам чыгаруу Ассамблеясына биринчи шайлоо өткөн. Анын 13 мүчөсүнүн ичинен 7 мүчөсү добуш берүү жолу менен шайланган, калган 6 мүчөсү губернатор тарабынан дайындалган. Шайлоого 21 жаштан улуу эркектер жана 30 жаштан улуу аялдар катыша алышкан<ref name=":0" />. 1930-жылдар Тринидад жана Тобаго үчүн өтө оор он жыл болгон<ref name=":7" />. Тринидадда, эки эпифитотиянын жана Улуу депрессиянын натыйжасында какао индустриясы дээрлик толугу талкаланган. Тобагодо калган плантациялар 1963-жылы «Флора» бороонунын жабыркаган. Ошондон бери Тринидад жана Тобагонун экономикасынын негизин табигый чийки зат (кен) иштетүү болуп келет<ref name=":0" />. [[Файл:Flag_of_Trinidad_and_Tobago_(1889–1958).svg|thumb|Тринидад жана Тобагонун колониялык желеги, 1889-1958 жж.]] 1930-жылдардын аягында Тубал Урия Батлердин уюштуруусунун астында болгон, өлкө боюнча иш таштоолордун болгон. Бул окуялардын натыйжасында профсоюздар түзүлгөн. Батлер 1950-жылы шайлоодо көпчүлүк добушка ээ болгон жумушчулар партиясын уюштурган. 1956-жылдагы шайлоодо Эрик Уильямстын жетекчилиги астында консервативдик Элдик улуттук кыймыл партиясы жеңишке жетишкен<ref name=":1" />. [[Файл:Waller_AFB_mess_hall_sign.jpg|left|thumb|1940-жылдары Британия АКШга ижарага берген Уоллер аба күчтөрүнүн базасындагы жоокер]] Экинчи дүйнөлүк согуш учурунда Тринидад жана Тобагодо олуттуу өзгөрүүлөр болгон. Бул мунай өнөр жайынын өсүшүнө түрткү болуп Тринидаддын түндүк-батышында америкалык деңиз базасынын пайда болушуна себеп болгон (Улуу Британия АКШга Чагуарамас аймагын ижарага берген). Бирок, ижара 99 жылдык мөөнөткө түзүлгөнүнө карабастан, 1956-жылы америкалыктар базанын курулушун токтотуп, 1963-жылы Чагуарамасты Тринидад жана Тобагого кайтарып берген<ref name=":1" />. [[Файл:A_tadjah_at_Hosay.jpg|thumb|Хосай карнавалы]] 1958-1962-жылдары Тринидад жана Тобагонун борбору Вест-Индия федерациясынын дагы борбору болгон<ref name=":7" />. Уюштуруучулардын түпкү максаты боюнча кийинчерээк Вест-Индия федерациясы Улуу Британиядан көз карандысыздыкты алып, бир мамлекет болуп калышы керек эле. Бирок, федерация төрт жылдан кийин, 1962-жылы 31-майда жоюлган. Туура үч айдан кийин, 1962-жылы 31-августта Тринидад жана Тобаго көз карандысыздыгын жарыялаган. === Көз карандысыздык === [[Файл:Trinidad_national_museum_2006-23-02.JPG|thumb|Тринидад жана Тобагонун улуттук музейи]] Көз карандысыз мезгилинин алгачкы он төрт жылында Тринидад жана Тобаго, Британия королевасынын өкүлү болгон генерал-губернатордун расмий башкаруусу астында Британиянын [[Доминион|доминиону]] бойдон калган. Мамлекеттин башчысы өкмөт башчы болгон. Өлкөнүн эгемендүүлүк алганга чейин өкмөттүн жетектеген Эрик Уильямс, Тринидад жана Тобагонун биринчи премьер-министри болуп калган<ref name=":1" />. 1970-жылдардын биринчи жарымында кайрадан саясий кризис башталган. 1970-жылы профсоюздар жана негрлердин укуктары үчүн саясий кыймылдар катышкан бир катар иш таштоолор жана демонстрациялар болуп өткөн. Өзгөчө кырдаал киргизилип, 15 териси кара саясий лидерлер камакка алынган. Кийин Тринидад жана Тобаго армиясынын бир бөлүгү козголоң чыгарып, бир нече адамды барымтага алган. Бирок, Улуттук гвардия өкмөткө баш ийген бойдон калып, беш күндүн ичинде козголоңду толугу менен баскан<ref name=":1" />. Бул окуялар жакындап келе жаткан экономикалык кризистин фонунда болгон. Премьер-министр Уильямс кызматтан өз эрки менен кетүүгө даярданып жаткан. Бирок, 1973-жылдагы Араб-Израиль согушу мунайдын баасын көтөрүлүүшүнө алып келип, мамлекеттеги экономикалык кризистен сактап калган. Уильямс дагы өз кызматтында калган. Күйүүчү майдын баасынын кымбатташы Тринидад жана Тобагодо көп өлчөдөгү мунай өндүрүүгө алып келген. Натыйжасында республикада орточо эмгек акы жана жашоо деңгээли кыйла жогорулаган<ref>[https://www.discovertnt.com/history Time capsule: a Trinidad & Tobago historical timeline]</ref>. 1976-жылы 1-август Тринидад жана Тобаго Республикасынын түзүлүшүн жарыяланган жана Улуу Британиянын доминиондуган толугу менен чыккан (бирок Улуттар Шериктештигиндеги ордун сактап калган). Тринидад жана Тобагонун акыркы генерал-губернатору Эллис Кларк республиканын биринчи президенти болуп, Эрик Уильямс премьер-министр бойдон калган<ref name=":0" />. 1981-жылы өкмөттүн башчысы Уильямс көз жумган. Ал түзгөн Улуттук кыймыл партиясы ал өлгөндөн кийин дагы беш жыл бийликте турган жана 1986-жылдагы шайлоодо Улуттук кайра жаралуу альянсына утулуп, альянстын лидери А. Н. Р. Робинсон премьер-министр кызматына келген<ref name=":1" />. 1990-жылдын июлунда «Jamaat al Muslimeen» тобу куралдуу төңкөрүш аракетин жасаган<ref>[https://www.librarything.com/work/254292 The Muslimeen grab for power: Race, religion, and revolution in Trinidad and Tobago]</ref>. Топтун 114 мүчөсү парламент имаратына жана телеборборго чабуул жасоого аракет кылышкан. Террористтер премьер-министрди жана парламенттин бир нече мүчөсүн барымтага алып, беш күн бою кармап турушкан. Өкмөттүк куралдуу күчтөр тарабынан бул топтун катышуучулары толугу кармалган. Учурда Тринидад жана Тобаго региондогу эң бай мамлекеттердин бири (каржынын негизги булагы мунай жана жаратылыш газы), бирок өлкөдө саясий туруктуулук өтө төмөн бойдон калууда. == География == [[Файл:Trinidad and Tobago OnEarth WMS.png|thumb|280px|Тринидад жана Тобагонун спутниктен көрүнүшү]]Тринидад жана Тобаго [[Атлантика океаны]] менен [[Кариб деңизи|Кариб деңизинин]] ортосундагы кичинекей архипелагда жайгашкан. Өлкө эки ири аралды (Тринидад жана Тобаго) жана көптөгөн майда аралдарда ээлейт (алардын арасында Чакачакаре, Монос, Уэвос, Гаспар-Гранде, Кичи Тобаго, Сент-Жайлс ж.б. аралдар). Тринидад жана Тобагонун аянты — 5131 км², жалпы аянттынын 4768 км² же 93% Тринидад аралына туура келет. Тринидад аралынын орточо узундугу 80 км жана туурасы 59 км. Тобаго аралы Тринидаддан 30 чакырым түндүк-чыгышта жайгашкан жана узундугу 41 км, туурасы 12 км, аралдын аянты болжол менен 300 км². === Геология === [[Файл:STAPP 114 La Brea Pitch Lake.jpg|left|thumb|280x280px|Тринидаддын түштүк-батышындагы Пич-Лейк көлү]] Тринидад жана Тобаго [[Антил аралдары|Кичи Антил аралдарынын]] бир бөлүгү деп эсептелгенине карабастан, алардын келип чыгышы бул архипелагдагы башка аралдардан айырмаланып турат. Тринидад алгач [[Түштүк Америка|Түштүк Американын]] бир бөлүгү болгон, Тобаго [[Жанар тоо|жанар тоонун]] атылышынан улам пайда болгон. Эки арал тең Түштүк Американын континенттик [[Шельф|шельфинде]] орун алышкан. Эки аралдагы тоо кыркалары [[Венесуэла|Венесуэланын]] тоо кыркаларынын уландысы болуп саналат<ref>[https://web.archive.org/web/20121119034125/http://www.mapsofworld.com/country-profile/trinidad-tobago-information-geography-history.html Maps of the World. Тринидад жана Тобаго]</ref>. Азыр аралдар континенттен [[Пария булуңу]], Бока-дель-Серпенте жана Бока-дель-Драгон кысыктары менен бөлүнгөн (аталыштары [[Испан тили|испанча]] жыландын оозу жана ажыдаардын оозу деген маанини билдирет). Тринидадда кургактыгынын бетинде жапыз түздүктөр басымдуулук кылат, бирок үч тоо кыркасы бар, алардын экөө бири-бирине параллель жана бийиктиги 325 метрден ашпайт. Түндүктө Венесуэланын Жээк Кордильеринин уландысы болгон дагы бир тоо кыркалары жайгашкан. Анын бийик чекити — Арипо тоосу 940 метр бийиктике жетип, өлкөнүн эң бийик чокусу болуп саналат. Экинчи бийик чекити Эль Тукуче тоосунда жайгашып, бийиктиги 936 метр. Аралдын эки ири дарыялары — Ортойре (узундугу 50 км, Атлантика океанына куят) жана Корони (40 км, Пария булуңуна куят). Тобагодо аралдын көпчүлүк бөлүгүнөн өткөн, узундугу 29 км жана бийиктиги 640 метрге чейин жеткен чоң тоо кыркасы үстөмдүк кылат. Тоо кыркаларынын түндүгүндө жана түштүгүндө түшүмдүү келген түздүктөр жайгашкан. Тобагонун 43% токойлор ээлейт. Аралда көптөгөн дарыялар жана сайлар бар. Тринидаддан айырмаланып, Тобагодо топурактын эрозиясы же суу ташкыны сыяктуу көйгөйлөр көп кездешпейт. === Климат === [[Файл:Beryl 2024-07-01 1150Z.jpg|thumb|188x188px|Берил ураганы 2024-жылдын июль айында Тринидад жана Тобагонун аймагын аралап өткөн]] Тринидад жана Тобагонун климаты тропиктик<ref name=":0" />. Тринидадда жылдык орточо температура — 26°C<ref name=":4">[https://www.myweather2.com/Holiday-Destinations/Trinidad-and-Tobago/Portofspain/climate-profile.aspx?month=1 Country Overview For Trinidad and Tobago]</ref>. Жаанчыл мезгилинде (июндан декабрга чейин) абанын салыштырмалуу нымдуулугу орточо эсеп менен 85-87% чейин жетет, жылына 200 сантиметрден ашык жаан жаайт (орточо 211 см). Тобагонун климаты бир аз салкыныраак, бирок жалпысынан Тринидадтын климаты менен окшош. Жаан-чачындын жылдык орточо деңгээли болжол менен 250 см<ref name=":4" />. Жыл эки мезгилге бөлүнөт — жаанчыл мезгил июндан декабрга чейин, кургакчыл мезгил январдан майга чейин созулат. Аралдар тропикалык циклон зонасынын түштүгүндө жайгашкандыктан көпчүлүк катуу бороондор Тринидад менен Тобагонун аймагынын айланып өтүшөт<ref name=":4" />. === Флора жана фауна === Тринидад жана Тобаго аралдары [[Түштүк Америка|Түштүк Американын]] континенталдык шельфинде жайгашкандыктан жана байыркы убакта Түштүк Америка материги менен байланышта болгондуктан, алардын биологиялык ар түрдүүлүгү [[Кариб деңизи|Кариб деңизиндеги]] башка аралдардын көпчүлүгүнөн айырмаланат жана Венесуэланын биологиялык ар түрдүүлүгүнө көбүрөөк окшош келет<ref>[https://books.google.ru/books?id=0nawpAVSwjIC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Polly Thomas. The Rough Guide to Trinidad & Tobago]</ref>. == Саясий түзүлүшү == Тринидад жана Тобагонун саясий системасы парламенттик демократиянын британиялык моделине негизделген<ref>[https://www.studycountry.com/guide/TT-government.htm#:~:text=Trinidad%20and%20Tobago%20has%20a,the%20heads%20of%20various%20Ministries The Government and Political System in Trinidad and Tobago]</ref>. [[Файл:The_Hon_Christine_Kangaloo.jpg|thumb|229x229px|Кристин Карла Кангалу. 2023-жылдын 20-мартынан тарта президенттин кызматында]] [[Файл:Trinidad_and_Tobago_Prime_Minister_Keith_Rowley_on_6_July_2023_-_(53027345558)_(cropped).jpg|left|thumb|240x240px|Кит Роули. 2015-жылдын 9-сентябрынан тарта премьер-министрдин кызматында]] Тринидад жана Тобаго парламенттик республика болуп саналат. 1976-жылы кабыл алынган конституция боюнча мамлекет башчысы болуп парламенттин эки палатасынын депутаттары кирген шайлоочулар коллегиясы тарабынан беш жылдык мөөнөткө шайланган президент саналат<ref>[https://trinidad.us/government Presidents of Trinidad & Tobago]</ref>. Бир адам катары менен эки мөөнөттөн ашык президенттик кызматты ээлей албайт. Президенттин ыйгарым укуктары өтө чектелген, ошондуктан бийлик премьер-министрде<ref>[https://www.opm.gov.tt/ Office of the Prime Minister Republic of Trinidad and Tobago]</ref>. Өкмөттүн төрагалыгына талапкерди парламент көрсөтөт, аны президент бекитет. Адатта, парламенттик шайлоодо көбүрөөк добуш алган партиянын лидери премьер-министр болот. Министрлер кабинетинин курамын парламент бекитет. Учурда өкмөттө 21 министрлик бар<ref name=":8">[https://globaledge.msu.edu/countries/trinidad-and-tobago/government Trinidad and Tobago: Government]</ref>. Мамлекеттин учурдагы башчылары 2015-жылдын сентябрь айынан бери кызматта турган президент Кит Роули жана премьер-министр Кристин Карла Кангалу. Тринидад жана Тобаго парламенти эки палаталуу<ref name=":9">[https://www.ttparliament.org/about/ Parliament of the Republic of Trinidad and Tobago]</ref>. Төмөнкү палата Өкүлдөр палатасы деп аталат. Ага 36 депутат кирет (кийинки парламенттик шайлоодон бул сан 41ге чейин көбөйтүлөт). Жогорку палата Сенат деп аталып 31 мүчөдөн турат, алардын 16 премьер-министр (өкмөттөн сенаторлор), 6 оппозиция лидери (оппозициядан сенаторлор), калган 9 президент (көз карандысыз сенаторлор) тарабынан дайындалышат<ref name=":9" />. Тобагодо аткаруу бийлигин 15 депутаттан турган жергиликтүү Ассамблея алып барат<ref name=":8" />. Өлкөнүн эң жогорку соту — арбитраждык сот. Жогорку сот Тринидад жана Тобагонун президенти тарабынан премьер-министр жана оппозиция лидери менен кеңешкенден кийин дайындалат. Жогорку сот, Конституцияга ылайык, аткаруу бийлигинен көз каранды эмес. == Административдик-аймактык түзүлүшү == [[Файл:Тринидад и Тобаго АТД.png|300px|thumb|Тринидада жана Тобагонун административдик-аймактык түзүлүшү]] [[Файл:Scarborough1-2005.jpg|thumb|300px|Скарборо, (Тобаго аралы)]] Административдик түзүлүшү боюнча Тринидад жана Тобаго Республикасы унитардык мамлекет. Өлкө административдик жактан 9 аймакка, 3 борого, 2 шаар жана 1 уордго бөлүнөт<ref name=":1">[https://www.britannica.com/place/Trinidad-and-Tobago Encyclopædia Britannica. Trinidad and Tobago]</ref><ref name=":0" />. * Аймактар: ** [[Диего-Мартин]] ** [[Сан-Хуан — Лавентиль]] ** [[Тунапуна — Пиарко]] ** [[Кува-Табаквит-Талпаро|Кува — Табаките — Тальпаро]] ** [[Майаро — Рио-Кларо]] ** [[Сангре-Гранде]] ** [[Принсес-Таун]] ** [[Пенал-Дебе]] ** [[Сипария]] * Боро: ** [[Арима]] ** [[Чагуанас]] ** [[Пойнт-Фортин]] * Шаарлар: ** [[Порт-оф-Спейн]] ** [[Сан-Фернандо]] * Уорд: ** [[Тобаго]] == Калкы == {{bar box|title=Тринидад жана Тобагонун этникалык топтору <ref name="CIAPAPUANEWGUINEA">{{cite web|url= https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/trinidad-and-tobago/|title= Central America and Caribbean :: TRINIDAD AND TOBAGO|publisher= CIA The World Factbook|access-date= 24 January 2021|archive-date= 17 January 2021|archive-url= https://web.archive.org/web/20210117071723/https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/trinidad-and-tobago/|url-status= live}}</ref>|titlebar=#ddd|left1=Этникалык топ|right1=пайызы|float=right|bars={{bar percent|Индиялыктар |Blue|35.4}} {{bar percent|Африкалыктар |Orange| 34.2}} {{bar percent|Аралаш никеден туулгандар |Yellow|15.3}} {{bar percent|Дугластар |Green|7.7}} {{bar percent|Теги белгисиздер |Red|6.2}} {{bar percent|Башка улуттар|Black| 1.3}}}} [[2020-жыл|2020-жылдардын]] ортосунда өлкөнүн калкынын саны 1,4 миллиондон 1,5 миллионго чейин деп бааланган<ref>[https://www.worldometers.info/world-population/trinidad-and-tobago-population/ Worldometer. Trinidad and Tobago Population]</ref>. === Улуттук курамы === Тринидад жана Тобагонун этникалык курамы басып алуулардын жана иммиграциянын тарыхы менен тыгыз байланышкан<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/crossing_continents/1959567.stm Trouble in paradise]</ref>. Эң алгачкы тургундар жергиликтүү түпкү калкы, андан тышкары өлкөдөгү эки басымдуу этникалык топ бар. Алар [[Индия|Индиядан]], [[Түштүк Азия|Түштүк Азиядан]] жана [[Африка|Африкадан]] келген адамдардын урпактары. Кант плантацияларында иштөөнү улантуудан баш тарткан, эркиндикке чыккан африкалык кулдарды алмаштыруу үчүн Индиядан алынып келинген жумушчулардын урпактары өлкөнүн эң ири этникалык тобун түзөт (болжол менен 35,4%)<ref>[https://www.guardian.co.tt/article-6.2.364323.1822635050 Twists and turns in search for ancestry]</ref><ref name=":0" />. Бул жумушчулар маданияттын, ата-бабаларынан калган салттарды азыркы мезгилге чейин сактап келишет жана негизинен Тринидадда жашашат. 2011-жылдагы эл каттоодого маалыматтарга ылайык Тобаго аралынын калкынын 2,5% гана индиялыктар болушкан<ref name=":5">[https://web.archive.org/web/20160305151408/http://www.tt.undp.org/content/dam/trinidad_tobago/docs/DemocraticGovernance/Publications/TandT_Demographic_Report_2011.pdf Trinidad and Tobago Central Statistical Office. Non-Institutional Population by Sex, Age Group, Ethnic Group and Municipality]</ref>. Афркалыктардын урпактары тринидад жана тобаголуктардын калкынын экинчи ири этникалык тобун түзөт, калктын болжол менен 34,2% африкалык тектүү деп эсептешет<ref name=":0" />. Африкалык улуттардын көбү XVI кылымдан тартып аралдарга алынып келинген кулдардын урпактары. Тобагодо бул топ 85,2% көрсөткүчү менен калктын көпчүлүгүн түзөт<ref name=":5" />. Калган калктын басымдуу бөлүгү ар кандай улуттардын ортосундагы никеден туулгандар<ref name=":0" />. Ошондой эле жергиликтүү түпкү калктын урпактарынын, европалыктардын, [[Португалдар|португалдардын]], [[Венесуэлалыктар|венесуэлалыктардын]], жана [[Кытайлар|кытай]], [[Арабдар|араб]] улутундагы адамдардын тобу бар. Тринидад жана Тобагодо ата-бабалары XIX кылымдын аягында XX кылымдын башында Венесуэладан какао чарбаларында иштөө үчүн келген, испандыктардын жана африка калктарынын урпактары болгон паниол коому бар<ref>[https://minorityrights.org/country/trinidad-and-tobago/ Trinidad and Tobago - World Directory of Minorities & Indigenous Peoples]</ref>. === Диний курамы === {{bar box |title = Тринидад жана Тобагодогу дин (2011)<ref>{{cite web|url=https://cso.gov.tt/census/2011-census-data/|title=2011 Census Data|first=Central Statistical Office|last=(CSO)|access-date=18 April 2021|archive-date=25 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210425045611/https://cso.gov.tt/census/2011-census-data/|url-status=live}}</ref> |titlebar = #ddd |left1 = Дин |right1 = Пайыз |float = left |width = 200px |bars = {{bar percent|[[Христианство]]|blue|55.2}} {{bar percent|[[Индуизм]]|darkorange|18.2}} {{bar percent|[[Ислам]]|green|5.0}} {{bar percent|Ориша|crimson|0.9}} {{bar percent|Растафарианство|yellow|0.3}} {{bar percent|Башка диндер|black|7.0}} {{bar percent|Тутунган динин так атабагандар|grey|13.3}} }} [[Файл:TnT Hanuman Statue 1.jpg|left|276x276px|thumb|26 метрлик Ханумандын айкели]] [[2011-жыл|2011-жылдагы]] эл каттоонун маалыматтарына ылайык өлкөнүн диний курамы көп агымду: * [[Католицизм|Католик]] чиркөөсүнүн жолдоочулары — 21,60% * [[Индуизм|Индуизмдин]] жолдоочулары — 18,5% * [[Евангелисттер]] — 12,02% * [[Баптизм|Баптисттер]] — 6,89% * Англикандар — 5,67% * [[Ислам|Мусулмандар]] — 4,97% * Жетинчи күндүн адвентисттери — 4,09% * Конгрегациячылар жана пресвитериандар — 2,49% * Атеисттер жана агностиктер — 2,18% * Жахабанын Күбөлөрү — 1,47% * Оришанын жолдоочулары — 0,9% * Методисттер — 0,65% * Моравиялык бир туугандар жана растамандар — 0,27% Тринидад жана Тобаго калкынын 11,1% диний көз караштарын көрсөткөн эмес. Жогорудагы диндерден тышкары, негизинен өлкөдөгү түштүк азиялыктардын арасында сикхизм, жайнизм, зороастризм жана бахаизмдин жолдоочулары бар. Кытай диаспорасынын арасында буддизм жана даосизм дагы кеңири таралган. Аралдарда кылымдар бою жөттөр жашап келишет<ref>[https://books.google.kg/books?id=XOyYCgAAQBAJ&q=judaism+in+trinidad&pg=PA459&redir_esc=y#v=snippet&q=judaism%20in%20trinidad&f=false The Encyclopedia of Caribbean Religions: Volume 1: A - L; Volume 2: M - Z]</ref>. Бирок алардын саны абдан эле аз, 2007-жылдагы эсептөөлөргө ылайык, жөттөрдүн саны 55 адамды түзгөн<ref>[https://www.jta.org/2007/09/16/global/trinidads-jews-stick-together Trinidad’s Jews stick together]</ref>. === Тил === [[Файл:Roti Shop, Port of Spain, Trinidad & Tobago.jpg|thumb|220px|Англис тилиндеги дүкөндүн кире беришиндеги такта]] Жалгыз расмий тили болуп [[англис тили]] саналат, бирок көптөгөн индотринидаддыктар сүйлөгөн бхожпури индо-арий тили кеңири таралган. Оозеки тилде, негизинен, англис тилинде негизделген тринидад креол тили колдонулат. [[Венесуэла]] жана башка испан тилдүү өлкөлөрдүн жакындыгына карабастан, испан тилинде сүйлөгөндөрдүн пайызы анча деле көп эмес, бирок бул тил биринчи чет тили катары окутулат<ref>[https://web.archive.org/web/20101103080637/http://www.tradeind.gov.tt/SIS/FAQ.htm The Secretariat for The Implementation of Spanish]</ref>. [[Испан тили]] [[1498]]-[[1797]]-жылдары аралдын жалгыз расмий тили болгон, бирок [[1780]]-[[1790]] жылдары ал акырындык менен алгач [[француз тили]] менен, [[1870-жыл|1870-жылдан]] тартып англис тили менен алмаштырылган. == Экономикасы == [[Файл:PoSHarbour.jpg|thumb|220 px|Порт-оф-Спейн гаваны]] [[Файл:Piarco International Airport, 2010.jpg|thumb|Пиарко эл аралык аба майданы]] [[Файл:Refinerypointeapierre.JPG|thumb|Пуэнт-а-Пьер шаарындагы мунай иштетүүчү завод]] Республиканын экономикасынын негизин мунайды, ошондой эле жаратылыш газын өндүрүү жана кайра иштетүү түзөт. Тринидад жана Тобаго суюлтулган жаратылыш газын өндүрүү боюнча дүйнөдөгү алтынчы мамлекет (2005-жылы 14 миллиард м³ суюлтулган жаратылыш газын өндүргөн). АКШга экспортолгон суюлтулган жаратылыш газынын 65% Тринидад жана Тобагодо өндүрүлгөн газ түзөт. Тринидад аралынын түштүк-батыш жээгиндеги Пич-Лейк көлү дүйнөдөгү эң ири табигый асфальт резервуары болуп саналат жана асфальт экспортко чыгарылат. Химиялык продуктулар, айрыкча жер семирткичтер экспорттун негизги товарлары. Тринидад жана Тобагонун эң маанилүү тышкы экономикалык өнөктөшү болуп АКШ саналат, ага республиканын экспортунун 40% жакыны жана импорттун 27% туура келет. Жамайка, Барбадос, Венесуэла, Бразилия өлкөлөрү менен олуттуу экономикалык байланыштары бар. Аз деңгээлде Европа Бирлигинин өлкөлөрү, Канада жана Жапония менен экономикалык байланышы бар. Республиканын экономикалык саясаты — неолибералдык. 1995-жылы экономикалык өсүшкө жана өлкөгө чет элдик капиталды тартууга өбөлгө түзгөн экономикалык реформа болгон. Азыр Тринидад жана Тобаго инвестицияларды жайгаштыруу үчүн жагымдуу мамлекет болуп эсептелет. Эл аралык валюта фондунун маалыматы боюнча Тринидад жана Тобагонун ички дүң өнүмү 2013-жылы 27,703 миллиард АКШ долларын түзгөн (дүйнөдө 99-орунда), жан башына ички дүң өнүмү 20 610 долларды түзгөн (39-орунда). Ички дүң өнүмүнүн 19% чет элдик инвестициядан турат жана анын көлөмү болжол менен 5 миллиард АКШ долларын түзөт. Мамлекеттик акча бирдиги — [[Тринидад жана Тобаго доллары]] (коду TTD)<ref>{{Cite web |title=Country Capital and Currency List 2024 |url=https://www.geeksforgeeks.org/country-capital-and-currency/ |accessdate=2024-10-23 |archivedate=2025-01-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20250123080729/https://www.geeksforgeeks.org/country-capital-and-currency/ }}</ref>. 2024-жылдын 23-октябрына карата анын 1 АКШ долларына карата курсу 6,78 Тринидад менен Тобагонун долларына барабар<ref>[https://www.xe.com/currencyconverter/convert/?Amount=1&From=USD&To=TTD XE.com Inc. 1 USD to TTD - Convert US Dollars to Trinidadian Dollars]</ref>. == Маданияты == [[Файл:Orange_Carnival_Masqueraders_in_Trinidad.jpg|left|thumb|220x220px|Карнавал]] Тринидад жана Тобагонун маданияты, мамлекеттин калкынын көп улуттуу курамы менен шартталган бир нече маданияттардын аралашмасы. Республиканын маданиятына Улуу Британия жана АКШ күчтүү таасир этет. Өлкөнүн эң маанилүү маданий окуясы жыл сайын өтүүчү карнавал болуп саналат. Бул салттын тарыхы Чыгыш Африкадан Тринидад жана Тобагого кулдардын алып келинген мезгиленен башталат. Карнавал февралдын аягында жана марттын башында болуп, маскарад, бий, көчөлөрдө майрамдык жүрүш менен коштолот. Жергиликтүү музыкалык топтордун мелдештери дагы өткөрүлөт. === Майрамдары === {| class="wikitable" align="center" !Дата !Аталышы !Англисче название !Кошумча маалымат |- |1-январь |[[Жаңы жыл]]<ref name=":10">{{Cite web |title=Public Holidays. Office of the Prime Minister Republic of Trinidad and Tobago |url=https://www.opm.gov.tt/faq/public-holidays/ |accessdate=2024-10-24 |archivedate=2024-09-19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240919171522/https://www.opm.gov.tt/faq/public-holidays/ }}</ref> |New Year’s Day | |- |Өзгөрүлмө |[[Карнавал]]<ref name=":10" /> |Carnival | |- |Өзгөрүлмө |Орозо айт<ref name=":10" /> |Eid-ul-Fitr |Рамазан айынын аягы, мусулмандын эң маанилүү майрамы. Тринидад жана Тобагодо мамлекеттик деп жарыяланган жалгыз мусулман майрамы. |- |Өзгөрүлмө |[[Пасха]] |Easter |Улуу жума жана пасха жумалыгынын дүйшөмбү күндөрү. |- |30-март |Баптисттердин Боштондук күнү<ref name=":10" /> |Spiritual Baptist Shouter Liberation Day | |- |Өзгөрүлмө |Ыйсанын денеси жана каны майрамы<ref name=":10" /> |Corpus Christi | |- |30-май |Индиялыктардын келген күнү<ref name=":10" /> |Indian Arrival Day |Мындай майрамды белгилеген дүйнөдөгү биринчи өлкө. |- |19-июнь |Эмгек күнү<ref name=":10" /> |Labour Day | |- |1-август |Эмансипация күнү<ref name=":10" /> |Emancipation Day | |- |31-август |Эгемендүүлүк күнү<ref name=":10" /> |Independence Day | |- |24-сентябрь |Республики күнү<ref name=":10" /> |Republic Day | |- |Өзгөрүлмө |Дивали<ref name=":10" /> |Divali | |- |25-декабрь |Рождество<ref name=":10" /> |Christmas | |- |26-декабрь |Белектер күнү<ref name=":10" /> |Boxing Day |Белек берүү ырымы салтка айланган майрам. |} == Социалдык тармагы == === Билим берүү === Тринидад жана Тобаго Республикасында билим берүү 5 жаштан 16 жашка чейинки балдар үчүн акысыз жана милдеттүү болуп саналат. Билим берүү тармагын өнүктүрүүнү Энтони Гарсиа жетектеген Билим берүү министрлиги алып барат. Тринидад жана Тобагодо 2015-жылга карата алынган маалыматтарга ылайык, сабаттуулуктун көрсөткү 95% (эркектердин арасында 99,2% жана аялдарарасында 98,7%)<ref>[https://www.researchgate.net/publication/274875691_Ideology_and_Politics_in_English-Language_Education_in_Trinidad_and_Tobago_The_Colonial_Experience_and_a_Postcolonial_Critique Ideology and Politics in English‐Language Education in Trinidad and Tobago: The Colonial Experience and a Postcolonial Critique]</ref>. Бала бакчаларда жана башка даярдоочу мектептерде акысыз билим берүү орнотулган. === Саламаттыкты сактоо === Тринидад жана Тобагодо эки түрдү саламаттыкты сактоо системасы иштейт. Башкача айтканда, жеке жана мамлекеттик медициналык мекемелер бар. Саламаттык сактоо министрлиги Саламаттык сактоо тармагын жетектейт. Саламаттык сактоо министрлиги түздөн-түз саламаттык сактоо мекемелерин иштетпесе дагы, алардын туура иштешин камсыз кылууда негизги ролду ойношу керек, реалдуу саламаттык сактоо муктаждыктарын баалоонун негизинде аймактар үчүн саясатты, максаттарды жана иштердин планын орнотот<ref>[https://www.expatfocus.com/trinidad-and-tobago/articles/an-expat-guide-to-healthcare-in-trinidad-tobago-4551 An Expat Guide To Healthcare In Trinidad & Tobago]</ref>. == Булактар == {{Булактар|2}} == Тышкы шилтемелер == * [https://www.ttconnect.gov.tt/ Тринидад жана Тобаго Республикасынын Өкмөтү] * [https://www.patnt.com/ Тринидад жана Тобагонун порт башкармалыгы] * [https://www.ttparliament.org/ Тринидад жана Тобаго Республикасынын парламенти] * [https://www.opm.gov.tt/ Тринидад жана Тобаго Республикасынын премьер министринин кеңсеси] * [https://visittobago.gov.tt/ Тринидад жана Тобаго Республикасынын туризм порталы] {{Түндүк Америка өлкөлөрү}} {{Улуттар Шериктештиги}} [[Категория:Тринидад жана Тобаго]] [[Категория:Аралдагы мамлекеттер]] [[Категория:Бириккен Улуттар Уюмуна мүчө мамлекеттер]] mvvki0gilmrpo99bzkv7ezk6qkbvv3n 4 136776 515275 515216 2025-06-23T12:18:39Z Jembot 9565 Bot: Маалыматтар жаңыланды 515275 wikitext text/x-wiki {{/begin|100}} |- | 1 || [[User:Chaoborus|<span style="color:gray">Chaoborus</span>]] || [[Special:Contributions/Chaoborus|{{formatnum:25685}}]] || {{Permissions|Chaoborus}} |- | 2 || [[User:Bosogo|<span style="color:gray">Bosogo</span>]] || [[Special:Contributions/Bosogo|{{formatnum:18408}}]] || {{Permissions|Bosogo}} |- | 3 || [[User:Chorobek|<span style="color:gray">Chorobek</span>]] || [[Special:Contributions/Chorobek|{{formatnum:13440}}]] || {{Permissions|Chorobek}} |- | 4 || [[User:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] || [[Special:Contributions/Mirzoulugʻbek|{{formatnum:12498}}]] || {{Permissions|Mirzoulugʻbek}} |- | 5 || [[User:Абдырашит Сатылганов|Абдырашит Сатылганов]] || [[Special:Contributions/Абдырашит Сатылганов|{{formatnum:10483}}]] || {{Permissions|Абдырашит Сатылганов}} |- | 6 || [[User:Artelow|Artelow]] || [[Special:Contributions/Artelow|{{formatnum:8729}}]] || {{Permissions|Artelow}} |- | 7 || [[User:Baydastann|Baydastann]] || [[Special:Contributions/Baydastann|{{formatnum:6778}}]] || {{Permissions|Baydastann}} |- | 8 || [[User:Элден|<span style="color:gray">Элден</span>]] || [[Special:Contributions/Элден|{{formatnum:6447}}]] || {{Permissions|Элден}} |- | 9 || [[User:UlutSoft3|<span style="color:gray">UlutSoft3</span>]] || [[Special:Contributions/UlutSoft3|{{formatnum:5435}}]] || {{Permissions|UlutSoft3}} |- | 10 || [[User:Чагылган|<span style="color:gray">Чагылган</span>]] || [[Special:Contributions/Чагылган|{{formatnum:5412}}]] || {{Permissions|Чагылган}} |- | 11 || [[User:Эльза Мамбетакунова|<span style="color:gray">Эльза Мамбетакунова</span>]] || [[Special:Contributions/Эльза Мамбетакунова|{{formatnum:5098}}]] || {{Permissions|Эльза Мамбетакунова}} |- | 12 || [[User:Tynchtyk Chorotegin|Tynchtyk Chorotegin]] || [[Special:Contributions/Tynchtyk Chorotegin|{{formatnum:4913}}]] || {{Permissions|Tynchtyk Chorotegin}} |- | 13 || [[User:ImeNtrav|<span style="color:gray">ImeNtrav</span>]] || [[Special:Contributions/ImeNtrav|{{formatnum:4506}}]] || {{Permissions|ImeNtrav}} |- | 14 || [[User:Maksat|<span style="color:gray">Maksat</span>]] || [[Special:Contributions/Maksat|{{formatnum:4218}}]] || {{Permissions|Maksat}} |- | 15 || [[User:Shchb|<span style="color:gray">Shchb</span>]] || [[Special:Contributions/Shchb|{{formatnum:4150}}]] || {{Permissions|Shchb}} |- | 16 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:4117}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}} |- | 17 || [[User:Үрүйэ|<span style="color:gray">Үрүйэ</span>]] || [[Special:Contributions/Үрүйэ|{{formatnum:3964}}]] || {{Permissions|Үрүйэ}} |- | 18 || [[User:Aiyanakk|Aiyanakk]] || [[Special:Contributions/Aiyanakk|{{formatnum:3935}}]] || {{Permissions|Aiyanakk}} |- | 19 || [[User:Kmaksat|Kmaksat]] || [[Special:Contributions/Kmaksat|{{formatnum:3921}}]] || {{Permissions|Kmaksat}} |- | 20 || [[User:Kgbek|<span style="color:gray">Kgbek</span>]] || [[Special:Contributions/Kgbek|{{formatnum:3618}}]] || {{Permissions|Kgbek}} |- | 21 || [[User:Connexxx|<span style="color:gray">Connexxx</span>]] || [[Special:Contributions/Connexxx|{{formatnum:3478}}]] || {{Permissions|Connexxx}} |- | 22 || [[User:Elebayev|<span style="color:gray">Elebayev</span>]] || [[Special:Contributions/Elebayev|{{formatnum:3329}}]] || {{Permissions|Elebayev}} |- | 23 || [[User:Aidabishkek|<span style="color:gray">Aidabishkek</span>]] || [[Special:Contributions/Aidabishkek|{{formatnum:3167}}]] || {{Permissions|Aidabishkek}} |- | 24 || [[User:Askar Nazyrov|<span style="color:gray">Askar Nazyrov</span>]] || [[Special:Contributions/Askar Nazyrov|{{formatnum:2724}}]] || {{Permissions|Askar Nazyrov}} |- | 25 || [[User:Umut|<span style="color:gray">Umut</span>]] || [[Special:Contributions/Umut|{{formatnum:2419}}]] || {{Permissions|Umut}} |- | 26 || [[User:QECUB|<span style="color:gray">QECUB</span>]] || [[Special:Contributions/QECUB|{{formatnum:2252}}]] || {{Permissions|QECUB}} |- | 27 || [[User:Бахтияр Толукбаев|<span style="color:gray">Бахтияр Толукбаев</span>]] || [[Special:Contributions/Бахтияр Толукбаев|{{formatnum:2158}}]] || {{Permissions|Бахтияр Толукбаев}} |- | 28 || [[User:Roman, Alexej and Vładimir|<span style="color:gray">Roman, Alexej and Vładimir</span>]] || [[Special:Contributions/Roman, Alexej and Vładimir|{{formatnum:1908}}]] || {{Permissions|Roman, Alexej and Vładimir}} |- | 29 || [[User:Kairat Zamirbekov|<span style="color:gray">Kairat Zamirbekov</span>]] || [[Special:Contributions/Kairat Zamirbekov|{{formatnum:1576}}]] || {{Permissions|Kairat Zamirbekov}} |- | 30 || [[User:Meri|<span style="color:gray">Meri</span>]] || [[Special:Contributions/Meri|{{formatnum:1392}}]] || {{Permissions|Meri}} |- | 31 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:1287}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 32 || [[User:Asankozhoevas|<span style="color:gray">Asankozhoevas</span>]] || [[Special:Contributions/Asankozhoevas|{{formatnum:1279}}]] || {{Permissions|Asankozhoevas}} |- | 33 || [[User:Adinai|<span style="color:gray">Adinai</span>]] || [[Special:Contributions/Adinai|{{formatnum:1270}}]] || {{Permissions|Adinai}} |- | 34 || [[User:Kglive|<span style="color:gray">Kglive</span>]] || [[Special:Contributions/Kglive|{{formatnum:1067}}]] || {{Permissions|Kglive}} |- | 35 || [[User:Friendwip.kg|<span style="color:gray">Friendwip.kg</span>]] || [[Special:Contributions/Friendwip.kg|{{formatnum:1033}}]] || {{Permissions|Friendwip.kg}} |- | 36 || [[User:UlutSoft6|<span style="color:gray">UlutSoft6</span>]] || [[Special:Contributions/UlutSoft6|{{formatnum:1027}}]] || {{Permissions|UlutSoft6}} |- | 37 || [[User:TarPas|<span style="color:gray">TarPas</span>]] || [[Special:Contributions/TarPas|{{formatnum:1019}}]] || {{Permissions|TarPas}} |- | 38 || [[User:Gulzhana|<span style="color:gray">Gulzhana</span>]] || [[Special:Contributions/Gulzhana|{{formatnum:993}}]] || {{Permissions|Gulzhana}} |- | 39 || [[User:Aida23a|<span style="color:gray">Aida23a</span>]] || [[Special:Contributions/Aida23a|{{formatnum:872}}]] || {{Permissions|Aida23a}} |- | 40 || [[User:Dnes1302|<span style="color:gray">Dnes1302</span>]] || [[Special:Contributions/Dnes1302|{{formatnum:845}}]] || {{Permissions|Dnes1302}} |- | 41 || [[User:UlutSoft1|<span style="color:gray">UlutSoft1</span>]] || [[Special:Contributions/UlutSoft1|{{formatnum:818}}]] || {{Permissions|UlutSoft1}} |- | 42 || [[User:Элдин беги|Элдин беги]] || [[Special:Contributions/Элдин беги|{{formatnum:808}}]] || {{Permissions|Элдин беги}} |- | 43 || [[User:Rotlink|<span style="color:gray">Rotlink</span>]] || [[Special:Contributions/Rotlink|{{formatnum:799}}]] || {{Permissions|Rotlink}} |- | 44 || [[User:Chris die Seele|<span style="color:gray">Chris die Seele</span>]] || [[Special:Contributions/Chris die Seele|{{formatnum:792}}]] || {{Permissions|Chris die Seele}} |- | 45 || [[User:Дилдорбек|<span style="color:gray">Дилдорбек</span>]] || [[Special:Contributions/Дилдорбек|{{formatnum:698}}]] || {{Permissions|Дилдорбек}} |- | 46 || [[User:Aiylchy|<span style="color:gray">Aiylchy</span>]] || [[Special:Contributions/Aiylchy|{{formatnum:697}}]] || {{Permissions|Aiylchy}} |- | 47 || [[User:Estebesovdastan|<span style="color:gray">Estebesovdastan</span>]] || [[Special:Contributions/Estebesovdastan|{{formatnum:690}}]] || {{Permissions|Estebesovdastan}} |- | 48 || [[User:Jakshysapa|<span style="color:gray">Jakshysapa</span>]] || [[Special:Contributions/Jakshysapa|{{formatnum:672}}]] || {{Permissions|Jakshysapa}} |- | 49 || [[User:Lirchik|<span style="color:gray">Lirchik</span>]] || [[Special:Contributions/Lirchik|{{formatnum:649}}]] || {{Permissions|Lirchik}} |- | 50 || [[User:Amantur r|<span style="color:gray">Amantur r</span>]] || [[Special:Contributions/Amantur r|{{formatnum:606}}]] || {{Permissions|Amantur r}} |- | 51 || [[User:Cekli829|<span style="color:gray">Cekli829</span>]] || [[Special:Contributions/Cekli829|{{formatnum:592}}]] || {{Permissions|Cekli829}} |- | 52 || [[User:Табалдыев Ысламбек|<span style="color:gray">Табалдыев Ысламбек</span>]] || [[Special:Contributions/Табалдыев Ысламбек|{{formatnum:590}}]] || {{Permissions|Табалдыев Ысламбек}} |- | 53 || [[User:S(uz)ak|<span style="color:gray">S(uz)ak</span>]] || [[Special:Contributions/S(uz)ak|{{formatnum:585}}]] || {{Permissions|S(uz)ak}} |- | 54 || [[User:Firespeaker|<span style="color:gray">Firespeaker</span>]] || [[Special:Contributions/Firespeaker|{{formatnum:573}}]] || {{Permissions|Firespeaker}} |- | 55 || [[User:Gulzat05|<span style="color:gray">Gulzat05</span>]] || [[Special:Contributions/Gulzat05|{{formatnum:571}}]] || {{Permissions|Gulzat05}} |- | 56 || [[User:Канымбу|<span style="color:gray">Канымбу</span>]] || [[Special:Contributions/Канымбу|{{formatnum:564}}]] || {{Permissions|Канымбу}} |- | 57 || [[User:Zhanyl90|<span style="color:gray">Zhanyl90</span>]] || [[Special:Contributions/Zhanyl90|{{formatnum:551}}]] || {{Permissions|Zhanyl90}} |- | 58 || [[User:Aladobot|<span style="color:gray">Aladobot</span>]] || [[Special:Contributions/Aladobot|{{formatnum:548}}]] || {{Permissions|Aladobot}} |- | 59 || [[User:Gulaiym001|<span style="color:gray">Gulaiym001</span>]] || [[Special:Contributions/Gulaiym001|{{formatnum:540}}]] || {{Permissions|Gulaiym001}} |- | 60 || [[User:Орозобек Түгөлбаев|<span style="color:gray">Орозобек Түгөлбаев</span>]] || [[Special:Contributions/Орозобек Түгөлбаев|{{formatnum:522}}]] || {{Permissions|Орозобек Түгөлбаев}} |- | 61 || [[User:Кайып Пайзылдаев|<span style="color:gray">Кайып Пайзылдаев</span>]] || [[Special:Contributions/Кайып Пайзылдаев|{{formatnum:497}}]] || {{Permissions|Кайып Пайзылдаев}} |- | 62 || [[User:Бегаим|<span style="color:gray">Бегаим</span>]] || [[Special:Contributions/Бегаим|{{formatnum:463}}]] || {{Permissions|Бегаим}} |- | 63 || [[User:Rartat|<span style="color:gray">Rartat</span>]] || [[Special:Contributions/Rartat|{{formatnum:462}}]] || {{Permissions|Rartat}} |- | 64 || [[User:Fornax|<span style="color:gray">Fornax</span>]] || [[Special:Contributions/Fornax|{{formatnum:459}}]] || {{Permissions|Fornax}} |- | 65 || [[User:PlanespotterA320|<span style="color:gray">PlanespotterA320</span>]] || [[Special:Contributions/PlanespotterA320|{{formatnum:457}}]] || {{Permissions|PlanespotterA320}} |- | 66 || [[User:UlutSoft4|<span style="color:gray">UlutSoft4</span>]] || [[Special:Contributions/UlutSoft4|{{formatnum:447}}]] || {{Permissions|UlutSoft4}} |- | 67 || [[User:Hugo.arg|Hugo.arg]] || [[Special:Contributions/Hugo.arg|{{formatnum:434}}]] || {{Permissions|Hugo.arg}} |- | 68 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:423}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 69 || [[User:Алтынбек Касымов|<span style="color:gray">Алтынбек Касымов</span>]] || [[Special:Contributions/Алтынбек Касымов|{{formatnum:418}}]] || {{Permissions|Алтынбек Касымов}} |- | 70 || [[User:Ksc~ruwiki|<span style="color:gray">Ksc~ruwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Ksc~ruwiki|{{formatnum:416}}]] || {{Permissions|Ksc~ruwiki}} |- | 71 || [[User:Pathoschild|<span style="color:gray">Pathoschild</span>]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:415}}]] || {{Permissions|Pathoschild}} |- | 72 || [[User:Εὐθυμένης|<span style="color:gray">Εὐθυμένης</span>]] || [[Special:Contributions/Εὐθυμένης|{{formatnum:408}}]] || {{Permissions|Εὐθυμένης}} |- | 73 || [[User:ДолбоЯщер|ДолбоЯщер]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:398}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}} |- | 74 || [[User:Namir|<span style="color:gray">Namir</span>]] || [[Special:Contributions/Namir|{{formatnum:376}}]] || {{Permissions|Namir}} |- | 75 || [[User:Госфонд ИС|<span style="color:gray">Госфонд ИС</span>]] || [[Special:Contributions/Госфонд ИС|{{formatnum:361}}]] || {{Permissions|Госфонд ИС}} |- | 76 || [[User:V3~kywiki|<span style="color:gray">V3~kywiki</span>]] || [[Special:Contributions/V3~kywiki|{{formatnum:357}}]] || {{Permissions|V3~kywiki}} |- | 77 || [[User:Incall|Incall]] || [[Special:Contributions/Incall|{{formatnum:347}}]] || {{Permissions|Incall}} |- | 78 || [[User:AdemazAlmaz|<span style="color:gray">AdemazAlmaz</span>]] || [[Special:Contributions/AdemazAlmaz|{{formatnum:346}}]] || {{Permissions|AdemazAlmaz}} |- | 79 || [[User:Ырысгул|<span style="color:gray">Ырысгул</span>]] || [[Special:Contributions/Ырысгул|{{formatnum:346}}]] || {{Permissions|Ырысгул}} |- | 80 || [[User:Nurjamal|<span style="color:gray">Nurjamal</span>]] || [[Special:Contributions/Nurjamal|{{formatnum:335}}]] || {{Permissions|Nurjamal}} |- | 81 || [[User:Nursultan|<span style="color:gray">Nursultan</span>]] || [[Special:Contributions/Nursultan|{{formatnum:335}}]] || {{Permissions|Nursultan}} |- | 82 || [[User:Aymira|<span style="color:gray">Aymira</span>]] || [[Special:Contributions/Aymira|{{formatnum:321}}]] || {{Permissions|Aymira}} |- | 83 || [[User:Ptbotgourou|<span style="color:gray">Ptbotgourou</span>]] || [[Special:Contributions/Ptbotgourou|{{formatnum:320}}]] || {{Permissions|Ptbotgourou}} |- | 84 || [[User:Symbat92|<span style="color:gray">Symbat92</span>]] || [[Special:Contributions/Symbat92|{{formatnum:315}}]] || {{Permissions|Symbat92}} |- | 85 || [[User:Andrew J.Kurbiko|<span style="color:gray">Andrew J.Kurbiko</span>]] || [[Special:Contributions/Andrew J.Kurbiko|{{formatnum:310}}]] || {{Permissions|Andrew J.Kurbiko}} |- | 86 || [[User:Орозгул|<span style="color:gray">Орозгул</span>]] || [[Special:Contributions/Орозгул|{{formatnum:310}}]] || {{Permissions|Орозгул}} |- | 87 || [[User:Atlikta|<span style="color:gray">Atlikta</span>]] || [[Special:Contributions/Atlikta|{{formatnum:298}}]] || {{Permissions|Atlikta}} |- | 88 || [[User:Abiyoyo|<span style="color:gray">Abiyoyo</span>]] || [[Special:Contributions/Abiyoyo|{{formatnum:295}}]] || {{Permissions|Abiyoyo}} |- | 89 || [[User:Росул|<span style="color:gray">Росул</span>]] || [[Special:Contributions/Росул|{{formatnum:294}}]] || {{Permissions|Росул}} |- | 90 || [[User:Elya3|<span style="color:gray">Elya3</span>]] || [[Special:Contributions/Elya3|{{formatnum:292}}]] || {{Permissions|Elya3}} |- | 91 || [[User:Baronnet|<span style="color:gray">Baronnet</span>]] || [[Special:Contributions/Baronnet|{{formatnum:287}}]] || {{Permissions|Baronnet}} |- | 92 || [[User:Ahmadi~ruwiki|<span style="color:gray">Ahmadi~ruwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Ahmadi~ruwiki|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Ahmadi~ruwiki}} |- | 93 || [[User:Rakutai|<span style="color:gray">Rakutai</span>]] || [[Special:Contributions/Rakutai|{{formatnum:284}}]] || {{Permissions|Rakutai}} |- | 94 || [[User:Peri~kywiki|<span style="color:gray">Peri~kywiki</span>]] || [[Special:Contributions/Peri~kywiki|{{formatnum:266}}]] || {{Permissions|Peri~kywiki}} |- | 95 || [[User:Ashirov Maksatbek|<span style="color:gray">Ashirov Maksatbek</span>]] || [[Special:Contributions/Ashirov Maksatbek|{{formatnum:265}}]] || {{Permissions|Ashirov Maksatbek}} |- | 96 || [[User:Asel90|<span style="color:gray">Asel90</span>]] || [[Special:Contributions/Asel90|{{formatnum:263}}]] || {{Permissions|Asel90}} |- | 97 || [[User:Belekoff|<span style="color:gray">Belekoff</span>]] || [[Special:Contributions/Belekoff|{{formatnum:261}}]] || {{Permissions|Belekoff}} |- | 98 || [[User:Ziv|Ziv]] || [[Special:Contributions/Ziv|{{formatnum:260}}]] || {{Permissions|Ziv}} |- | 99 || [[User:Jol004u|<span style="color:gray">Jol004u</span>]] || [[Special:Contributions/Jol004u|{{formatnum:258}}]] || {{Permissions|Jol004u}} |- | 100 || [[User:Janyzak|<span style="color:gray">Janyzak</span>]] || [[Special:Contributions/Janyzak|{{formatnum:255}}]] || {{Permissions|Janyzak}} {{/end}} ejyvkxr77ux50p6cgcvl199ykoa6hby 0 136892 515278 513790 2025-06-23T13:50:54Z Baydastann 38267 /* Авиакомпаниялар жана багыттар */ жаңы багыт Fly khiva Ташкент-Тамчы 515278 wikitext text/x-wiki {{Infobox Airport|name=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|IATA=IKU (ИКУ)|ICAO=UCFL <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=IKU|position=right |lat_deg=42|lat_min=35|lat_sec=8|lat_dir=N |lon_deg=76|lon_min=42|lon_sec=25|lon_dir=E }}</center>|country={{Өлкө желеги|Кыргызстан}}|owner="Кыргызстан аэропорттору" ААК|location=[[Кыргыз Республикасы]], 722119, [[Ысык-Көл облусу]], [[Тамчы (айыл)| Тамчы айылы]]|elevation-m=1653|coordinates={{coord|42|35|8|N|76|42|25|E|region:KG_type:airport|display=inline,title}}|metric-rwy=y|r1-surface=Асфальт|elevation-f=5426|r1-length-m=3800|r1-number=07/25|website={{URL|http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|airport.kg}}|r1-length-f=12467|operator=Өкмөт|city-served=[[Ысык-Көл]]|type=Жарандык|аталышы=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|image=Ысык-Көл эл аралык аэропорту.jpg|image-width=250}} '''Ысык-Көл эл аралык аэропорту''' ({{Lang-en|Issyk-Kul International Airport}}, {{Lang-ru|Международный аэропорт «Иссык-Куль»}}) (IATA: '''IKU''' ('''ИКУ'''), ICAO: '''UCFL''') — [[Ысык-Көл облусу|Ысык-Көл]] облусунун [[Чолпон-Ата]] шаарынын батыш тарабынан 35 км, ал эми [[Тамчы (айыл)|Тамчы]] айылынан 5 км алыстыкта жайгашкан. "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту “Кыргызстан аэропорттору” ачык акционердик коомунун курамына кирген 5 эл аралык аэропорттордун бири. 2016-жылы «Ысык-Көл» эл аралык аэропорту IATA тарабынан '''IKU''' кодун алган<ref name=":0">{{Cite web|title=«Ысык-Көл» аэропорту жөнүндө маалымат|url=http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|work=airport.kg|accessdate=2025-04-26}}</ref>. == Тарыхы == 1975-жылы ачылган "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту башында Чолпон-Ата аэропортунун резервдик пункту катары иштеген. Учуу-конуу тилкеси жана жүргүнчүлөр терминалы 2003-жылы курулган. Дал ушул жылы Кыргыз Республикасынын Өкмөтү бул объектке "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту деген жаңы ат берип, анын статусун жогорулаткан. Бул аэропорт 4D классына кирет. Ал CAT I деңгээлиндеги инструменталдык конуу жабдуулары, жарыктандыруусу жана түнкү учууларды камсыз кылуучу инфраструктурасы менен жабдылган. Учактарды күндүн кайсы убагында болбосун жана ар кандай аба ырайында кабыл ала алат<ref name=":0" />. Аэропорт бажы жана чек ара көзөмөл кызматтарын көрсөтөт. Ички жана эл аралык багыттагы каттамдарга кызмат кылат. == Авиакомпаниялар жана багыттар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Прямой авиарейс Алматы — Тамчи запустят с 23 июня|url=https://24.kg/obschestvo/329584_pryamoy_aviareys_almatyi_tamchi_zapustyat_s23iyunya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref> (23-июнь, 2025-жылдан) |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|title=Запущен новый рейс из города Ош на Иссык-Куль|url=https://24.kg/obschestvo/298319_zapuschen_novyiy_reys_izgorodaosh_naissyik-kul/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[TezJet]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|url=https://www.flytezjet.com/tamchy-kyrgyzstan.php|title=Исследуйте Тамчы, Кыргызстан с TezJet|lang=ru|work=flytezjet.com|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Silk Avia]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Cезондук<ref>{{Cite web|title=Silk Avia Ташкент – Ысык-Көл багыты боюнча каттамдарын кайра жандандырды|url=https://www.uzdaily.uz/en/silk-avia-resumes-flights-on-tashkent-issyk-kul-route/|work=uzdaily|lang=en|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Fly Kiva]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Сезондук |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Казахстанский лоукостер FlyArystan запускает прямые рейсы из Алматы на Иссык-Куль|url=https://economist.kg/transport/2025/05/14/kazakhstanskii-loukostier-flyarystan-zapuskaiet-priamyie-rieisy-iz-almaty-na-issyk-kul/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref>(3-июль, 2025-жылдан) |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] |Сезондук |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]]<ref>{{Cite web|title=Екатеринбург возобновит прямые рейсы на Иссык-Куль в Тамчи в июне|url=https://24.kg/obschestvo/322778_ekaterinburg_vozobnovit_pryamyie_reysyi_naissyik-kul_vtamchi_viyune/|author=Бактыгуль Осмоналиева|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28|date=2025-03-14}}</ref> |Cезондук |} == Дагы караңыз == *[[Кыргыз Республикасындагы аэропорттор]] == Булактар == <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport Расмий сайты] {{Кыргызстандын аэропорттору}} [[Категория:Ысык-Көл облусу]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] 0wnrwx80vmgjbkdxve2v4f17kxso2af 515279 515278 2025-06-23T13:52:01Z Baydastann 38267 515279 wikitext text/x-wiki {{Infobox Airport|name=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|IATA=IKU (ИКУ)|ICAO=UCFL <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=IKU|position=right |lat_deg=42|lat_min=35|lat_sec=8|lat_dir=N |lon_deg=76|lon_min=42|lon_sec=25|lon_dir=E }}</center>|country={{Өлкө желеги|Кыргызстан}}|owner="Кыргызстан аэропорттору" ААК|location=[[Кыргыз Республикасы]], 722119, [[Ысык-Көл облусу]], [[Тамчы (айыл)| Тамчы айылы]]|elevation-m=1653|coordinates={{coord|42|35|8|N|76|42|25|E|region:KG_type:airport|display=inline,title}}|metric-rwy=y|r1-surface=Асфальт|elevation-f=5426|r1-length-m=3800|r1-number=07/25|website={{URL|http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|airport.kg}}|r1-length-f=12467|operator=Өкмөт|city-served=[[Ысык-Көл]]|type=Жарандык|аталышы=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|image=Ысык-Көл эл аралык аэропорту.jpg|image-width=250}} '''Ысык-Көл эл аралык аэропорту''' ({{Lang-en|Issyk-Kul International Airport}}, {{Lang-ru|Международный аэропорт «Иссык-Куль»}}) (IATA: '''IKU''' ('''ИКУ'''), ICAO: '''UCFL''') — [[Ысык-Көл облусу|Ысык-Көл]] облусунун [[Чолпон-Ата]] шаарынын батыш тарабынан 35 км, ал эми [[Тамчы (айыл)|Тамчы]] айылынан 5 км алыстыкта жайгашкан. "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту “Кыргызстан аэропорттору” ачык акционердик коомунун курамына кирген 5 эл аралык аэропорттордун бири. 2016-жылы «Ысык-Көл» эл аралык аэропорту IATA тарабынан '''IKU''' кодун алган<ref name=":0">{{Cite web|title=«Ысык-Көл» аэропорту жөнүндө маалымат|url=http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|work=airport.kg|accessdate=2025-04-26}}</ref>. == Тарыхы == 1975-жылы ачылган "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту башында Чолпон-Ата аэропортунун резервдик пункту катары иштеген. Учуу-конуу тилкеси жана жүргүнчүлөр терминалы 2003-жылы курулган. Дал ушул жылы Кыргыз Республикасынын Өкмөтү бул объектке "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту деген жаңы ат берип, анын статусун жогорулаткан. Бул аэропорт 4D классына кирет. Ал CAT I деңгээлиндеги инструменталдык конуу жабдуулары, жарыктандыруусу жана түнкү учууларды камсыз кылуучу инфраструктурасы менен жабдылган. Учактарды күндүн кайсы убагында болбосун жана ар кандай аба ырайында кабыл ала алат<ref name=":0" />. Аэропорт бажы жана чек ара көзөмөл кызматтарын көрсөтөт. Ички жана эл аралык багыттагы каттамдарга кызмат кылат. == Авиакомпаниялар жана багыттар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Прямой авиарейс Алматы — Тамчи запустят с 23 июня|url=https://24.kg/obschestvo/329584_pryamoy_aviareys_almatyi_tamchi_zapustyat_s23iyunya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref> (23-июнь, 2025-жылдан) |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|title=Запущен новый рейс из города Ош на Иссык-Куль|url=https://24.kg/obschestvo/298319_zapuschen_novyiy_reys_izgorodaosh_naissyik-kul/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[TezJet]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|url=https://www.flytezjet.com/tamchy-kyrgyzstan.php|title=Исследуйте Тамчы, Кыргызстан с TezJet|lang=ru|work=flytezjet.com|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Silk Avia]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Cезондук<ref>{{Cite web|title=Silk Avia Ташкент – Ысык-Көл багыты боюнча каттамдарын кайра жандандырды|url=https://www.uzdaily.uz/en/silk-avia-resumes-flights-on-tashkent-issyk-kul-route/|work=uzdaily|lang=en|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Fly Kiva]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Узбекский лоукостер Fly Kiva запустил регулярные рейсы из Ташкента в Тамчы|url=https://economist.kg/transport/2025/06/23/uzbiekskii-loukostier-fly-kiva-zapustil-rieghuliarnyie-rieisy-iz-tashkienta-v-tamchy/|lang=ru|work=economist.kg|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Казахстанский лоукостер FlyArystan запускает прямые рейсы из Алматы на Иссык-Куль|url=https://economist.kg/transport/2025/05/14/kazakhstanskii-loukostier-flyarystan-zapuskaiet-priamyie-rieisy-iz-almaty-na-issyk-kul/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref>(3-июль, 2025-жылдан) |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] |Сезондук |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]]<ref>{{Cite web|title=Екатеринбург возобновит прямые рейсы на Иссык-Куль в Тамчи в июне|url=https://24.kg/obschestvo/322778_ekaterinburg_vozobnovit_pryamyie_reysyi_naissyik-kul_vtamchi_viyune/|author=Бактыгуль Осмоналиева|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28|date=2025-03-14}}</ref> |Cезондук |} == Дагы караңыз == *[[Кыргыз Республикасындагы аэропорттор]] == Булактар == <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport Расмий сайты] {{Кыргызстандын аэропорттору}} [[Категория:Ысык-Көл облусу]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] hxbep3cv8lycisv3nm4p04ksx2gfrc2 515280 515279 2025-06-23T13:54:54Z Baydastann 38267 /* Авиакомпаниялар жана багыттар */ 515280 wikitext text/x-wiki {{Infobox Airport|name=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|IATA=IKU (ИКУ)|ICAO=UCFL <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=IKU|position=right |lat_deg=42|lat_min=35|lat_sec=8|lat_dir=N |lon_deg=76|lon_min=42|lon_sec=25|lon_dir=E }}</center>|country={{Өлкө желеги|Кыргызстан}}|owner="Кыргызстан аэропорттору" ААК|location=[[Кыргыз Республикасы]], 722119, [[Ысык-Көл облусу]], [[Тамчы (айыл)| Тамчы айылы]]|elevation-m=1653|coordinates={{coord|42|35|8|N|76|42|25|E|region:KG_type:airport|display=inline,title}}|metric-rwy=y|r1-surface=Асфальт|elevation-f=5426|r1-length-m=3800|r1-number=07/25|website={{URL|http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|airport.kg}}|r1-length-f=12467|operator=Өкмөт|city-served=[[Ысык-Көл]]|type=Жарандык|аталышы=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|image=Ысык-Көл эл аралык аэропорту.jpg|image-width=250}} '''Ысык-Көл эл аралык аэропорту''' ({{Lang-en|Issyk-Kul International Airport}}, {{Lang-ru|Международный аэропорт «Иссык-Куль»}}) (IATA: '''IKU''' ('''ИКУ'''), ICAO: '''UCFL''') — [[Ысык-Көл облусу|Ысык-Көл]] облусунун [[Чолпон-Ата]] шаарынын батыш тарабынан 35 км, ал эми [[Тамчы (айыл)|Тамчы]] айылынан 5 км алыстыкта жайгашкан. "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту “Кыргызстан аэропорттору” ачык акционердик коомунун курамына кирген 5 эл аралык аэропорттордун бири. 2016-жылы «Ысык-Көл» эл аралык аэропорту IATA тарабынан '''IKU''' кодун алган<ref name=":0">{{Cite web|title=«Ысык-Көл» аэропорту жөнүндө маалымат|url=http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|work=airport.kg|accessdate=2025-04-26}}</ref>. == Тарыхы == 1975-жылы ачылган "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту башында Чолпон-Ата аэропортунун резервдик пункту катары иштеген. Учуу-конуу тилкеси жана жүргүнчүлөр терминалы 2003-жылы курулган. Дал ушул жылы Кыргыз Республикасынын Өкмөтү бул объектке "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту деген жаңы ат берип, анын статусун жогорулаткан. Бул аэропорт 4D классына кирет. Ал CAT I деңгээлиндеги инструменталдык конуу жабдуулары, жарыктандыруусу жана түнкү учууларды камсыз кылуучу инфраструктурасы менен жабдылган. Учактарды күндүн кайсы убагында болбосун жана ар кандай аба ырайында кабыл ала алат<ref name=":0" />. Аэропорт бажы жана чек ара көзөмөл кызматтарын көрсөтөт. Ички жана эл аралык багыттагы каттамдарга кызмат кылат. == Авиакомпаниялар жана багыттар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Прямой авиарейс Алматы — Тамчи запустят с 23 июня|url=https://24.kg/obschestvo/329584_pryamoy_aviareys_almatyi_tamchi_zapustyat_s23iyunya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref> (23-июнь, 2025-жылдан) |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|title=Запущен новый рейс из города Ош на Иссык-Куль|url=https://24.kg/obschestvo/298319_zapuschen_novyiy_reys_izgorodaosh_naissyik-kul/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[TezJet]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|url=https://www.flytezjet.com/tamchy-kyrgyzstan.php|title=Исследуйте Тамчы, Кыргызстан с TezJet|lang=ru|work=flytezjet.com|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Silk Avia]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Cезондук<ref>{{Cite web|title=Silk Avia Ташкент – Ысык-Көл багыты боюнча каттамдарын кайра жандандырды|url=https://www.uzdaily.uz/en/silk-avia-resumes-flights-on-tashkent-issyk-kul-route/|work=uzdaily|lang=en|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Fly Kiva]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Узбекский лоукостер Fly Kiva запустил регулярные рейсы из Ташкента в Тамчы|url=https://economist.kg/transport/2025/06/23/uzbiekskii-loukostier-fly-kiva-zapustil-rieghuliarnyie-rieisy-iz-tashkienta-v-tamchy/|lang=ru|work=economist.kg|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Казахстанский лоукостер FlyArystan запускает прямые рейсы из Алматы на Иссык-Куль|url=https://economist.kg/transport/2025/05/14/kazakhstanskii-loukostier-flyarystan-zapuskaiet-priamyie-rieisy-iz-almaty-na-issyk-kul/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref>(3-июль, 2025-жылдан) |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=S7 возобновляет прямые перелёты из Новосибирска в Тамчы|url=https://nsk.bfm.ru/news/50154|work=nsk.bfm.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]]<ref>{{Cite web|title=Екатеринбург возобновит прямые рейсы на Иссык-Куль в Тамчи в июне|url=https://24.kg/obschestvo/322778_ekaterinburg_vozobnovit_pryamyie_reysyi_naissyik-kul_vtamchi_viyune/|author=Бактыгуль Осмоналиева|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28|date=2025-03-14}}</ref> |Cезондук |} == Дагы караңыз == *[[Кыргыз Республикасындагы аэропорттор]] == Булактар == <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport Расмий сайты] {{Кыргызстандын аэропорттору}} [[Категория:Ысык-Көл облусу]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] bx9zaougr8btkaqbtkzib71huk3v1gj 515281 515280 2025-06-23T13:56:32Z Baydastann 38267 /* Авиакомпаниялар жана багыттар */ 515281 wikitext text/x-wiki {{Infobox Airport|name=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|IATA=IKU (ИКУ)|ICAO=UCFL <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=IKU|position=right |lat_deg=42|lat_min=35|lat_sec=8|lat_dir=N |lon_deg=76|lon_min=42|lon_sec=25|lon_dir=E }}</center>|country={{Өлкө желеги|Кыргызстан}}|owner="Кыргызстан аэропорттору" ААК|location=[[Кыргыз Республикасы]], 722119, [[Ысык-Көл облусу]], [[Тамчы (айыл)| Тамчы айылы]]|elevation-m=1653|coordinates={{coord|42|35|8|N|76|42|25|E|region:KG_type:airport|display=inline,title}}|metric-rwy=y|r1-surface=Асфальт|elevation-f=5426|r1-length-m=3800|r1-number=07/25|website={{URL|http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|airport.kg}}|r1-length-f=12467|operator=Өкмөт|city-served=[[Ысык-Көл]]|type=Жарандык|аталышы=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|image=Ысык-Көл эл аралык аэропорту.jpg|image-width=250}} '''Ысык-Көл эл аралык аэропорту''' ({{Lang-en|Issyk-Kul International Airport}}, {{Lang-ru|Международный аэропорт «Иссык-Куль»}}) (IATA: '''IKU''' ('''ИКУ'''), ICAO: '''UCFL''') — [[Ысык-Көл облусу|Ысык-Көл]] облусунун [[Чолпон-Ата]] шаарынын батыш тарабынан 35 км, ал эми [[Тамчы (айыл)|Тамчы]] айылынан 5 км алыстыкта жайгашкан. "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту “Кыргызстан аэропорттору” ачык акционердик коомунун курамына кирген 5 эл аралык аэропорттордун бири. 2016-жылы «Ысык-Көл» эл аралык аэропорту IATA тарабынан '''IKU''' кодун алган<ref name=":0">{{Cite web|title=«Ысык-Көл» аэропорту жөнүндө маалымат|url=http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|work=airport.kg|accessdate=2025-04-26}}</ref>. == Тарыхы == 1975-жылы ачылган "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту башында Чолпон-Ата аэропортунун резервдик пункту катары иштеген. Учуу-конуу тилкеси жана жүргүнчүлөр терминалы 2003-жылы курулган. Дал ушул жылы Кыргыз Республикасынын Өкмөтү бул объектке "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту деген жаңы ат берип, анын статусун жогорулаткан. Бул аэропорт 4D классына кирет. Ал CAT I деңгээлиндеги инструменталдык конуу жабдуулары, жарыктандыруусу жана түнкү учууларды камсыз кылуучу инфраструктурасы менен жабдылган. Учактарды күндүн кайсы убагында болбосун жана ар кандай аба ырайында кабыл ала алат<ref name=":0" />. Аэропорт бажы жана чек ара көзөмөл кызматтарын көрсөтөт. Ички жана эл аралык багыттагы каттамдарга кызмат кылат. == Авиакомпаниялар жана багыттар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Прямой авиарейс Алматы — Тамчи запустят с 23 июня|url=https://24.kg/obschestvo/329584_pryamoy_aviareys_almatyi_tamchi_zapustyat_s23iyunya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref> (23-июнь, 2025-жылдан) |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|title=Запущен новый рейс из города Ош на Иссык-Куль|url=https://24.kg/obschestvo/298319_zapuschen_novyiy_reys_izgorodaosh_naissyik-kul/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[TezJet]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|url=https://www.flytezjet.com/tamchy-kyrgyzstan.php|title=Исследуйте Тамчы, Кыргызстан с TezJet|lang=ru|work=flytezjet.com|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Silk Avia]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Cезондук<ref>{{Cite web|title=Silk Avia Ташкент – Ысык-Көл багыты боюнча каттамдарын кайра жандандырды|url=https://www.uzdaily.uz/en/silk-avia-resumes-flights-on-tashkent-issyk-kul-route/|work=uzdaily|lang=en|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Fly Kiva]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Узбекский лоукостер Fly Kiva запустил регулярные рейсы из Ташкента в Тамчы|url=https://economist.kg/transport/2025/06/23/uzbiekskii-loukostier-fly-kiva-zapustil-rieghuliarnyie-rieisy-iz-tashkienta-v-tamchy/|lang=ru|work=economist.kg|accessdate=2025-06-23}}</ref><ref>{{Cite web|title=Стартовали регулярные пассажирские рейсы по маршруту Ташкент — Тамчи|url=https://24.kg/obschestvo/333776_startovali_regulyarnyie_passajirskie_reysyi_pomarshrutu_tashkent_tamchi/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Казахстанский лоукостер FlyArystan запускает прямые рейсы из Алматы на Иссык-Куль|url=https://economist.kg/transport/2025/05/14/kazakhstanskii-loukostier-flyarystan-zapuskaiet-priamyie-rieisy-iz-almaty-na-issyk-kul/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref>(3-июль, 2025-жылдан) |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=S7 возобновляет прямые перелёты из Новосибирска в Тамчы|url=https://nsk.bfm.ru/news/50154|work=nsk.bfm.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]]<ref>{{Cite web|title=Екатеринбург возобновит прямые рейсы на Иссык-Куль в Тамчи в июне|url=https://24.kg/obschestvo/322778_ekaterinburg_vozobnovit_pryamyie_reysyi_naissyik-kul_vtamchi_viyune/|author=Бактыгуль Осмоналиева|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28|date=2025-03-14}}</ref> |Cезондук |} == Дагы караңыз == *[[Кыргыз Республикасындагы аэропорттор]] == Булактар == <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport Расмий сайты] {{Кыргызстандын аэропорттору}} [[Категория:Ысык-Көл облусу]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] 48otf62hqfyz3kt5fdqy55az2ijqolt 515282 515281 2025-06-23T13:57:59Z Baydastann 38267 515282 wikitext text/x-wiki {{Infobox Airport|name=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|IATA=IKU (ИКУ)|ICAO=UCFL <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=IKU|position=right |lat_deg=42|lat_min=35|lat_sec=8|lat_dir=N |lon_deg=76|lon_min=42|lon_sec=25|lon_dir=E }}</center>|country={{Өлкө желеги|Кыргызстан}}|owner="Кыргызстан аэропорттору" ААК|location=[[Кыргыз Республикасы]], 722119, [[Ысык-Көл облусу]], [[Тамчы (айыл)| Тамчы айылы]]|elevation-m=1653|coordinates={{coord|42|35|8|N|76|42|25|E|region:KG_type:airport|display=inline,title}}|metric-rwy=y|r1-surface=Асфальт|elevation-f=5426|r1-length-m=3800|r1-number=07/25|website={{URL|http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|airport.kg}}|r1-length-f=12467|operator=Өкмөт|city-served=[[Ысык-Көл]]|type=Жарандык|аталышы=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|image=Ысык-Көл эл аралык аэропорту.jpg|image-width=250}} '''Ысык-Көл эл аралык аэропорту''' ({{Lang-en|Issyk-Kul International Airport}}, {{Lang-ru|Международный аэропорт «Иссык-Куль»}}) (IATA: '''IKU''' ('''ИКУ'''), [[Эл аралык жарандык авиация уюму (ICAO)|ICAO]]: '''UCFL''') — [[Ысык-Көл облусу|Ысык-Көл]] облусунун [[Чолпон-Ата]] шаарынын батыш тарабынан 35 км, ал эми [[Тамчы (айыл)|Тамчы]] айылынан 5 км алыстыкта жайгашкан. "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту “Кыргызстан аэропорттору” ачык акционердик коомунун курамына кирген 5 эл аралык аэропорттордун бири. 2016-жылы «Ысык-Көл» эл аралык аэропорту IATA тарабынан '''IKU''' кодун алган<ref name=":0">{{Cite web|title=«Ысык-Көл» аэропорту жөнүндө маалымат|url=http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|work=airport.kg|accessdate=2025-04-26}}</ref>. == Тарыхы == 1975-жылы ачылган "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту башында Чолпон-Ата аэропортунун резервдик пункту катары иштеген. Учуу-конуу тилкеси жана жүргүнчүлөр терминалы 2003-жылы курулган. Дал ушул жылы Кыргыз Республикасынын Өкмөтү бул объектке "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту деген жаңы ат берип, анын статусун жогорулаткан. Бул аэропорт 4D классына кирет. Ал CAT I деңгээлиндеги инструменталдык конуу жабдуулары, жарыктандыруусу жана түнкү учууларды камсыз кылуучу инфраструктурасы менен жабдылган. Учактарды күндүн кайсы убагында болбосун жана ар кандай аба ырайында кабыл ала алат<ref name=":0" />. Аэропорт бажы жана чек ара көзөмөл кызматтарын көрсөтөт. Ички жана эл аралык багыттагы каттамдарга кызмат кылат. == Авиакомпаниялар жана багыттар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Прямой авиарейс Алматы — Тамчи запустят с 23 июня|url=https://24.kg/obschestvo/329584_pryamoy_aviareys_almatyi_tamchi_zapustyat_s23iyunya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref> (23-июнь, 2025-жылдан) |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|title=Запущен новый рейс из города Ош на Иссык-Куль|url=https://24.kg/obschestvo/298319_zapuschen_novyiy_reys_izgorodaosh_naissyik-kul/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[TezJet]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|url=https://www.flytezjet.com/tamchy-kyrgyzstan.php|title=Исследуйте Тамчы, Кыргызстан с TezJet|lang=ru|work=flytezjet.com|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Silk Avia]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Cезондук<ref>{{Cite web|title=Silk Avia Ташкент – Ысык-Көл багыты боюнча каттамдарын кайра жандандырды|url=https://www.uzdaily.uz/en/silk-avia-resumes-flights-on-tashkent-issyk-kul-route/|work=uzdaily|lang=en|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Fly Kiva]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Узбекский лоукостер Fly Kiva запустил регулярные рейсы из Ташкента в Тамчы|url=https://economist.kg/transport/2025/06/23/uzbiekskii-loukostier-fly-kiva-zapustil-rieghuliarnyie-rieisy-iz-tashkienta-v-tamchy/|lang=ru|work=economist.kg|accessdate=2025-06-23}}</ref><ref>{{Cite web|title=Стартовали регулярные пассажирские рейсы по маршруту Ташкент — Тамчи|url=https://24.kg/obschestvo/333776_startovali_regulyarnyie_passajirskie_reysyi_pomarshrutu_tashkent_tamchi/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Казахстанский лоукостер FlyArystan запускает прямые рейсы из Алматы на Иссык-Куль|url=https://economist.kg/transport/2025/05/14/kazakhstanskii-loukostier-flyarystan-zapuskaiet-priamyie-rieisy-iz-almaty-na-issyk-kul/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref>(3-июль, 2025-жылдан) |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=S7 возобновляет прямые перелёты из Новосибирска в Тамчы|url=https://nsk.bfm.ru/news/50154|work=nsk.bfm.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]]<ref>{{Cite web|title=Екатеринбург возобновит прямые рейсы на Иссык-Куль в Тамчи в июне|url=https://24.kg/obschestvo/322778_ekaterinburg_vozobnovit_pryamyie_reysyi_naissyik-kul_vtamchi_viyune/|author=Бактыгуль Осмоналиева|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28|date=2025-03-14}}</ref> |Cезондук |} == Дагы караңыз == *[[Кыргыз Республикасындагы аэропорттор]] == Булактар == <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport Расмий сайты] {{Кыргызстандын аэропорттору}} [[Категория:Ысык-Көл облусу]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] dp5wh3ptla3kqe7l0aub8kqg3jotlua 515283 515282 2025-06-23T13:58:26Z Baydastann 38267 /* Тарыхы */ 515283 wikitext text/x-wiki {{Infobox Airport|name=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|IATA=IKU (ИКУ)|ICAO=UCFL <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=IKU|position=right |lat_deg=42|lat_min=35|lat_sec=8|lat_dir=N |lon_deg=76|lon_min=42|lon_sec=25|lon_dir=E }}</center>|country={{Өлкө желеги|Кыргызстан}}|owner="Кыргызстан аэропорттору" ААК|location=[[Кыргыз Республикасы]], 722119, [[Ысык-Көл облусу]], [[Тамчы (айыл)| Тамчы айылы]]|elevation-m=1653|coordinates={{coord|42|35|8|N|76|42|25|E|region:KG_type:airport|display=inline,title}}|metric-rwy=y|r1-surface=Асфальт|elevation-f=5426|r1-length-m=3800|r1-number=07/25|website={{URL|http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|airport.kg}}|r1-length-f=12467|operator=Өкмөт|city-served=[[Ысык-Көл]]|type=Жарандык|аталышы=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|image=Ысык-Көл эл аралык аэропорту.jpg|image-width=250}} '''Ысык-Көл эл аралык аэропорту''' ({{Lang-en|Issyk-Kul International Airport}}, {{Lang-ru|Международный аэропорт «Иссык-Куль»}}) (IATA: '''IKU''' ('''ИКУ'''), [[Эл аралык жарандык авиация уюму (ICAO)|ICAO]]: '''UCFL''') — [[Ысык-Көл облусу|Ысык-Көл]] облусунун [[Чолпон-Ата]] шаарынын батыш тарабынан 35 км, ал эми [[Тамчы (айыл)|Тамчы]] айылынан 5 км алыстыкта жайгашкан. "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту “Кыргызстан аэропорттору” ачык акционердик коомунун курамына кирген 5 эл аралык аэропорттордун бири. 2016-жылы «Ысык-Көл» эл аралык аэропорту IATA тарабынан '''IKU''' кодун алган<ref name=":0">{{Cite web|title=«Ысык-Көл» аэропорту жөнүндө маалымат|url=http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|work=airport.kg|accessdate=2025-04-26}}</ref>. == Тарыхы == 1975-жылы ачылган "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту башында Чолпон-Ата аэропортунун резервдик пункту катары иштеген. Учуу-конуу тилкеси жана жүргүнчүлөр терминалы 2003-жылы курулган. Дал ушул жылы [[Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин төрагасы|Кыргыз Республикасынын Өкмөтү]] бул объектке "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту деген жаңы ат берип, анын статусун жогорулаткан. Бул аэропорт 4D классына кирет. Ал CAT I деңгээлиндеги инструменталдык конуу жабдуулары, жарыктандыруусу жана түнкү учууларды камсыз кылуучу инфраструктурасы менен жабдылган. Учактарды күндүн кайсы убагында болбосун жана ар кандай аба ырайында кабыл ала алат<ref name=":0" />. Аэропорт бажы жана чек ара көзөмөл кызматтарын көрсөтөт. Ички жана эл аралык багыттагы каттамдарга кызмат кылат. == Авиакомпаниялар жана багыттар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Прямой авиарейс Алматы — Тамчи запустят с 23 июня|url=https://24.kg/obschestvo/329584_pryamoy_aviareys_almatyi_tamchi_zapustyat_s23iyunya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref> (23-июнь, 2025-жылдан) |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|title=Запущен новый рейс из города Ош на Иссык-Куль|url=https://24.kg/obschestvo/298319_zapuschen_novyiy_reys_izgorodaosh_naissyik-kul/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[TezJet]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|url=https://www.flytezjet.com/tamchy-kyrgyzstan.php|title=Исследуйте Тамчы, Кыргызстан с TezJet|lang=ru|work=flytezjet.com|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Silk Avia]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Cезондук<ref>{{Cite web|title=Silk Avia Ташкент – Ысык-Көл багыты боюнча каттамдарын кайра жандандырды|url=https://www.uzdaily.uz/en/silk-avia-resumes-flights-on-tashkent-issyk-kul-route/|work=uzdaily|lang=en|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Fly Kiva]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Узбекский лоукостер Fly Kiva запустил регулярные рейсы из Ташкента в Тамчы|url=https://economist.kg/transport/2025/06/23/uzbiekskii-loukostier-fly-kiva-zapustil-rieghuliarnyie-rieisy-iz-tashkienta-v-tamchy/|lang=ru|work=economist.kg|accessdate=2025-06-23}}</ref><ref>{{Cite web|title=Стартовали регулярные пассажирские рейсы по маршруту Ташкент — Тамчи|url=https://24.kg/obschestvo/333776_startovali_regulyarnyie_passajirskie_reysyi_pomarshrutu_tashkent_tamchi/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Казахстанский лоукостер FlyArystan запускает прямые рейсы из Алматы на Иссык-Куль|url=https://economist.kg/transport/2025/05/14/kazakhstanskii-loukostier-flyarystan-zapuskaiet-priamyie-rieisy-iz-almaty-na-issyk-kul/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref>(3-июль, 2025-жылдан) |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=S7 возобновляет прямые перелёты из Новосибирска в Тамчы|url=https://nsk.bfm.ru/news/50154|work=nsk.bfm.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]]<ref>{{Cite web|title=Екатеринбург возобновит прямые рейсы на Иссык-Куль в Тамчи в июне|url=https://24.kg/obschestvo/322778_ekaterinburg_vozobnovit_pryamyie_reysyi_naissyik-kul_vtamchi_viyune/|author=Бактыгуль Осмоналиева|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28|date=2025-03-14}}</ref> |Cезондук |} == Дагы караңыз == *[[Кыргыз Республикасындагы аэропорттор]] == Булактар == <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport Расмий сайты] {{Кыргызстандын аэропорттору}} [[Категория:Ысык-Көл облусу]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] 3crkgdjg4mmsz55te6zy1o6gfz30p8w 515284 515283 2025-06-23T13:58:42Z Baydastann 38267 515284 wikitext text/x-wiki {{Infobox Airport|name=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|IATA=IKU (ИКУ)|ICAO=UCFL <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=IKU|position=right |lat_deg=42|lat_min=35|lat_sec=8|lat_dir=N |lon_deg=76|lon_min=42|lon_sec=25|lon_dir=E }}</center>|country={{Өлкө желеги|Кыргызстан}}|owner="Кыргызстан аэропорттору" ААК|location=[[Кыргыз Республикасы]], 722119, [[Ысык-Көл облусу]], [[Тамчы (айыл)| Тамчы айылы]]|elevation-m=1653|coordinates={{coord|42|35|8|N|76|42|25|E|region:KG_type:airport|display=inline,title}}|metric-rwy=y|r1-surface=Асфальт|elevation-f=5426|r1-length-m=3800|r1-number=07/25|website={{URL|http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|airport.kg}}|r1-length-f=12467|operator=Өкмөт|city-served=[[Ысык-Көл]]|type=Жарандык|аталышы=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|image=Ысык-Көл эл аралык аэропорту.jpg|image-width=250}} '''Ысык-Көл эл аралык аэропорту''' ({{Lang-en|Issyk-Kul International Airport}}, {{Lang-ru|Международный аэропорт «Иссык-Куль»}}) (IATA: '''IKU''' ('''ИКУ'''), [[Эл аралык жарандык авиация уюму (ICAO)|ICAO]]: '''UCFL''') — [[Ысык-Көл облусу|Ысык-Көл]] облусунун [[Чолпон-Ата]] шаарынын батыш тарабынан 35 км, ал эми [[Тамчы (айыл)|Тамчы]] айылынан 5 км алыстыкта жайгашкан. "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту “Кыргызстан аэропорттору” ачык акционердик коомунун курамына кирген 5 эл аралык аэропорттордун бири. 2016-жылы «Ысык-Көл» эл аралык аэропорту IATA тарабынан '''IKU''' кодун алган<ref name=":0">{{Cite web|title=«Ысык-Көл» аэропорту жөнүндө маалымат|url=http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|work=airport.kg|accessdate=2025-04-26}}</ref>. == Тарыхы == 1975-жылы ачылган "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту башында [[Чолпон-Ата (аэропорт)|Чолпон-Ата аэропортунун]] резервдик пункту катары иштеген. Учуу-конуу тилкеси жана жүргүнчүлөр терминалы 2003-жылы курулган. Дал ушул жылы [[Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин төрагасы|Кыргыз Республикасынын Өкмөтү]] бул объектке "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту деген жаңы ат берип, анын статусун жогорулаткан. Бул аэропорт 4D классына кирет. Ал CAT I деңгээлиндеги инструменталдык конуу жабдуулары, жарыктандыруусу жана түнкү учууларды камсыз кылуучу инфраструктурасы менен жабдылган. Учактарды күндүн кайсы убагында болбосун жана ар кандай аба ырайында кабыл ала алат<ref name=":0" />. Аэропорт бажы жана чек ара көзөмөл кызматтарын көрсөтөт. Ички жана эл аралык багыттагы каттамдарга кызмат кылат. == Авиакомпаниялар жана багыттар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Прямой авиарейс Алматы — Тамчи запустят с 23 июня|url=https://24.kg/obschestvo/329584_pryamoy_aviareys_almatyi_tamchi_zapustyat_s23iyunya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref> (23-июнь, 2025-жылдан) |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|title=Запущен новый рейс из города Ош на Иссык-Куль|url=https://24.kg/obschestvo/298319_zapuschen_novyiy_reys_izgorodaosh_naissyik-kul/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[TezJet]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|url=https://www.flytezjet.com/tamchy-kyrgyzstan.php|title=Исследуйте Тамчы, Кыргызстан с TezJet|lang=ru|work=flytezjet.com|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Silk Avia]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Cезондук<ref>{{Cite web|title=Silk Avia Ташкент – Ысык-Көл багыты боюнча каттамдарын кайра жандандырды|url=https://www.uzdaily.uz/en/silk-avia-resumes-flights-on-tashkent-issyk-kul-route/|work=uzdaily|lang=en|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Fly Kiva]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Узбекский лоукостер Fly Kiva запустил регулярные рейсы из Ташкента в Тамчы|url=https://economist.kg/transport/2025/06/23/uzbiekskii-loukostier-fly-kiva-zapustil-rieghuliarnyie-rieisy-iz-tashkienta-v-tamchy/|lang=ru|work=economist.kg|accessdate=2025-06-23}}</ref><ref>{{Cite web|title=Стартовали регулярные пассажирские рейсы по маршруту Ташкент — Тамчи|url=https://24.kg/obschestvo/333776_startovali_regulyarnyie_passajirskie_reysyi_pomarshrutu_tashkent_tamchi/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Казахстанский лоукостер FlyArystan запускает прямые рейсы из Алматы на Иссык-Куль|url=https://economist.kg/transport/2025/05/14/kazakhstanskii-loukostier-flyarystan-zapuskaiet-priamyie-rieisy-iz-almaty-na-issyk-kul/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref>(3-июль, 2025-жылдан) |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=S7 возобновляет прямые перелёты из Новосибирска в Тамчы|url=https://nsk.bfm.ru/news/50154|work=nsk.bfm.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]]<ref>{{Cite web|title=Екатеринбург возобновит прямые рейсы на Иссык-Куль в Тамчи в июне|url=https://24.kg/obschestvo/322778_ekaterinburg_vozobnovit_pryamyie_reysyi_naissyik-kul_vtamchi_viyune/|author=Бактыгуль Осмоналиева|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28|date=2025-03-14}}</ref> |Cезондук |} == Дагы караңыз == *[[Кыргыз Республикасындагы аэропорттор]] == Булактар == <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport Расмий сайты] {{Кыргызстандын аэропорттору}} [[Категория:Ысык-Көл облусу]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] h3pyb79jpne74u2saerimpwjeoouo7r 515285 515284 2025-06-23T13:59:47Z Baydastann 38267 /* Дагы караңыз */ 515285 wikitext text/x-wiki {{Infobox Airport|name=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|IATA=IKU (ИКУ)|ICAO=UCFL <center>{{АймакКартасы|Кыргызстан|width=280|float=center |caption=|mark=Airplane_silhouette.svg|marksize=10 |label=IKU|position=right |lat_deg=42|lat_min=35|lat_sec=8|lat_dir=N |lon_deg=76|lon_min=42|lon_sec=25|lon_dir=E }}</center>|country={{Өлкө желеги|Кыргызстан}}|owner="Кыргызстан аэропорттору" ААК|location=[[Кыргыз Республикасы]], 722119, [[Ысык-Көл облусу]], [[Тамчы (айыл)| Тамчы айылы]]|elevation-m=1653|coordinates={{coord|42|35|8|N|76|42|25|E|region:KG_type:airport|display=inline,title}}|metric-rwy=y|r1-surface=Асфальт|elevation-f=5426|r1-length-m=3800|r1-number=07/25|website={{URL|http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|airport.kg}}|r1-length-f=12467|operator=Өкмөт|city-served=[[Ысык-Көл]]|type=Жарандык|аталышы=Ысык-Көл эл аралык аэропорту|image=Ысык-Көл эл аралык аэропорту.jpg|image-width=250}} '''Ысык-Көл эл аралык аэропорту''' ({{Lang-en|Issyk-Kul International Airport}}, {{Lang-ru|Международный аэропорт «Иссык-Куль»}}) (IATA: '''IKU''' ('''ИКУ'''), [[Эл аралык жарандык авиация уюму (ICAO)|ICAO]]: '''UCFL''') — [[Ысык-Көл облусу|Ысык-Көл]] облусунун [[Чолпон-Ата]] шаарынын батыш тарабынан 35 км, ал эми [[Тамчы (айыл)|Тамчы]] айылынан 5 км алыстыкта жайгашкан. "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту “Кыргызстан аэропорттору” ачык акционердик коомунун курамына кирген 5 эл аралык аэропорттордун бири. 2016-жылы «Ысык-Көл» эл аралык аэропорту IATA тарабынан '''IKU''' кодун алган<ref name=":0">{{Cite web|title=«Ысык-Көл» аэропорту жөнүндө маалымат|url=http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport|work=airport.kg|accessdate=2025-04-26}}</ref>. == Тарыхы == 1975-жылы ачылган "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту башында [[Чолпон-Ата (аэропорт)|Чолпон-Ата аэропортунун]] резервдик пункту катары иштеген. Учуу-конуу тилкеси жана жүргүнчүлөр терминалы 2003-жылы курулган. Дал ушул жылы [[Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин төрагасы|Кыргыз Республикасынын Өкмөтү]] бул объектке "Ысык-Көл" эл аралык аэропорту деген жаңы ат берип, анын статусун жогорулаткан. Бул аэропорт 4D классына кирет. Ал CAT I деңгээлиндеги инструменталдык конуу жабдуулары, жарыктандыруусу жана түнкү учууларды камсыз кылуучу инфраструктурасы менен жабдылган. Учактарды күндүн кайсы убагында болбосун жана ар кандай аба ырайында кабыл ала алат<ref name=":0" />. Аэропорт бажы жана чек ара көзөмөл кызматтарын көрсөтөт. Ички жана эл аралык багыттагы каттамдарга кызмат кылат. == Авиакомпаниялар жана багыттар == {| class="wikitable" !Авиакомпания !Багыты !Эскертүүлөр |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Asman Airlines]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Прямой авиарейс Алматы — Тамчи запустят с 23 июня|url=https://24.kg/obschestvo/329584_pryamoy_aviareys_almatyi_tamchi_zapustyat_s23iyunya/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref> (23-июнь, 2025-жылдан) |- |{{желек|Кыргызстан}}[[Sky FRU]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|title=Запущен новый рейс из города Ош на Иссык-Куль|url=https://24.kg/obschestvo/298319_zapuschen_novyiy_reys_izgorodaosh_naissyik-kul/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28}}</ref> |- |{{желек|Кыргызстан}}[[TezJet]] |[[Ош эл аралык аэропорту|Ош]] |<ref>{{Cite web|url=https://www.flytezjet.com/tamchy-kyrgyzstan.php|title=Исследуйте Тамчы, Кыргызстан с TezJet|lang=ru|work=flytezjet.com|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Silk Avia]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Cезондук<ref>{{Cite web|title=Silk Avia Ташкент – Ысык-Көл багыты боюнча каттамдарын кайра жандандырды|url=https://www.uzdaily.uz/en/silk-avia-resumes-flights-on-tashkent-issyk-kul-route/|work=uzdaily|lang=en|accessdate=2025-05-29}}</ref> |- |{{желек|Өзбекстан}}[[Fly Kiva]] |[[Ташкент эл аралык аэропорту|Ташкент]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Узбекский лоукостер Fly Kiva запустил регулярные рейсы из Ташкента в Тамчы|url=https://economist.kg/transport/2025/06/23/uzbiekskii-loukostier-fly-kiva-zapustil-rieghuliarnyie-rieisy-iz-tashkienta-v-tamchy/|lang=ru|work=economist.kg|accessdate=2025-06-23}}</ref><ref>{{Cite web|title=Стартовали регулярные пассажирские рейсы по маршруту Ташкент — Тамчи|url=https://24.kg/obschestvo/333776_startovali_regulyarnyie_passajirskie_reysyi_pomarshrutu_tashkent_tamchi/|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Казакстан}}[[FlyArystan]] |[[Алмата эл аралык аэропорту|Алмата]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=Казахстанский лоукостер FlyArystan запускает прямые рейсы из Алматы на Иссык-Куль|url=https://economist.kg/transport/2025/05/14/kazakhstanskii-loukostier-flyarystan-zapuskaiet-priamyie-rieisy-iz-almaty-na-issyk-kul/|work=economist.kg|lang=ru|accessdate=2025-05-29}}</ref>(3-июль, 2025-жылдан) |- |{{желек|Орусия}}[[S7 Airlines]] |[[Толмачёво (аэропорт)|Новосибирск]] |Сезондук<ref>{{Cite web|title=S7 возобновляет прямые перелёты из Новосибирска в Тамчы|url=https://nsk.bfm.ru/news/50154|work=nsk.bfm.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-23}}</ref> |- |{{желек|Орусия}}[[Ural Airlines]] |[[Домодедово (аэропорт)|Москва (Домодедово)]], [[Кольцово эл аралык аэропорту|Екатеринбург]]<ref>{{Cite web|title=Екатеринбург возобновит прямые рейсы на Иссык-Куль в Тамчи в июне|url=https://24.kg/obschestvo/322778_ekaterinburg_vozobnovit_pryamyie_reysyi_naissyik-kul_vtamchi_viyune/|author=Бактыгуль Осмоналиева|work=24.kg|lang=ru|accessdate=2025-04-28|date=2025-03-14}}</ref> |Cезондук |} == Дагы караңыз == *[[Кыргызстандагы аэропорттордун тизмеси]] == Булактар == <references /> == Шилтемелер == *[http://www.airport.kg/issykkul/about-airport/information-about-airport Расмий сайты] {{Кыргызстандын аэропорттору}} [[Категория:Ысык-Көл облусу]] [[Категория:Кыргызстандын аэропорттору]] [[Категория:«Кыргызстан аэропорттору» ААК]] tne4q821g0ve9k3umthps7mnw422vc8 0 136989 515311 512192 2025-06-24T04:35:44Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515311 wikitext text/x-wiki {{Футболчу |ысмы = Семетей Данияров |жынысы = |толук ысымы=Данияров Семетей Даниярович |сүрөт = |кеңдик = |сүрөттүн баяндамасы = |төрөлгөн датасы = 20.10.1996 |төрөлгөн жери = [[Казарман]], [[Кыргызстан]] |жарандыгы ={{Өлкө желеги|Кыргызстан}} |бою = 168 |салмагы = |жетектөөчү буту = |позициясы =чабуулчу, жарым коргоочу |азыркы клубу ={{Желек|Кыргызстан}} Азиягол |номуру = 7 |жаштар клубдары = {{футболдук карьера |2007—2012|{{желек|Кыргызстан}} [[Дордой (футбол клубу)|Дордой]]| }} |клубдар = {{футболдук карьера |2012|{{желек|Кыргызстан}} Дордой-2| |2013—2016|{{желек|Кыргызстан}} [[Ала-Тоо (футбол клубу)|Ала-Тоо]]|? (7) |2016—2018|{{желек|Кыргызстан}} [[Алга (футбол клубу)|Алга]]| |2016—2018|{{кийинки}}{{желек|Кыргызстан}} [[Алга (футбол клубу)|Алга-2]]|? (8) |2018—2019|{{желек|Кыргызстан}} [[Абдыш-Ата (футбол клубу)|Абдыш-Ата]]|? (2) |2019|{{желек|Кыргызстан}} [[Илбирс (футбол клубу)|Илбирс]]|28 (6) |2020|{{желек|Кыргызстан}} [[Алга (футбол клубу)|Алга]]|8 (0) |2021—2022|{{желек|Кыргызстан}} [[Нефтичи (футбол клубу)|Нефтичи]]| |2022|{{кийинки}}{{желек|Малайзия}} ПДРМ|0(0) |2022|{{желек|Кыргызстан}} [[Нефтичи (футбол клубу)|Нефтичи]]| |2023—2024|{{желек|Кыргызстан}} [[Талант (футбол клубу)|Талант]]| |2025|{{желек|Кыргызстан}} [[Азиягол (футбол клубу)|Азиягол]]| }} |улуттук курамасы = {{футболдук карьера ||{{Желек|Кыргызстан}} [[Кыргызстан улуттук U-16 футбол курамасы|Кыргызстан (u-16)]]|0 (0) ||{{Желек|Кыргызстан}} [[Кыргызстан улуттук U-21 футбол курамасы|Кыргызстан (u-21)]]|0 (0) ||{{Желек|Кыргызстан}} [[Кыргызстан улуттук U-23 футбол курамасы|Кыргызстан (U-23)]]|0 (0)}} |машыктыруучулук клубдары= |клуб тууралуу маалыматтардын жаңылоосу = 13.05.2025 |курама тууралуу маалыматтардын жаңылоосу = 13.05.2025 |уикиказына = }} '''Семетей Данияров''' (20.10.1996) — [[Кыргызстан|Кыргызстандык]] [[Футбол|футболчу]], «[[Азиягол (футбол клубу)|Азиягол]]» футбол клубунун жарым коргоочусу. == Өмүр баяны == [[Дордой (футбол клубу)|Дордой]] " футболдук клубунун бүтүрүүчүсү. 2012-жылы Кыргызстандын биринчи лигасында "Дордой-2" клубунун курамында чоңдор деңгээлинде ойной баштаган. 2013-жылдан тарта үч жыл команданын капитаны болуп, "Ала-Тоо" клубунда [[Кыргызстан футбол чемпиондугу|жогорку лигада]] ойногон. 2016-2018-жылдары Кыргызстандын биринчи лигасында "Алга-2" футболдук командасында ойногон <ref>{{Cite web|url=http://fc-alga.com/player/%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9//|title=Профиль на сайте fc-alga.com|deadlink=|accessdate=2025-05-12|archivedate=2021-02-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210213110837/http://fc-alga.com/player/%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9/}}</ref>. 2017-жылы 8 гол киргизип, команданын бомбардири болуп калган. 2018-жылдын башында Кант шаарынын [[Абдыш-Ата (футбол клубу)|Абдыш-Ата]] футбол клубу менен келишим түзүп, Кыргызстандын жогорку лигасына кайтып келип, Кыргызстандын футбол чемпиондугунда коло байге ээси болгон. 2019-жылдын сезонунда борбордун Илбирс кулубунун жаштар командасына кошулган. Кыргызстандын 2019-жылдагы кышкы чемпиондугун жеңүүчүсү <ref>{{Cite web|url=https://www.for.kg/news-545085-ru.html/|title=Клуб "Илбирс" выиграл зимнее первенство по футболу|deadlink=}}</ref> . 2020-жылдан бери «Алга» футболдук командасында ойноп келет. Кыргызстандын вице-чемпиону 2020. Кыргызстандын өспүрүмдөр курама командаларында, анын ичинде жаштар курамасында <ref>{{Cite web|url=http://ffkr.kg/sbornaya-u-23-pristupila-k-ocherednomu-uts//|title=«Олимпийская сборная U-23»|deadlink=|accessdate=2025-05-12|archivedate=2017-07-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170702143413/http://ffkr.kg/sbornaya-u-23-pristupila-k-ocherednomu-uts/}}</ref> ойногон. "Футбол боюнча спорт чебери" наамы ыйгарылган<ref>{{Cite web|url=https://www.meria.kg/ru/post/12986/|title=«Футболисты сборной Бишкека удостоены звания "Мастер спорта"»|deadlink=|accessdate=2025-05-12|archivedate=2020-02-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200221114146/http://meria.kg/ru/post/12986}}</ref> == Булактар == {{Булактар}} == Шилтемелер == [[Категория:Кыргызстан футболчулары]] gcosef8bjr4stnsc0s4aj0g880ph006 8 137031 515276 512696 2025-06-23T13:38:38Z Janabaevazizbek 34540 515276 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ == general == * Commons Image page translation[ResourceLoader]|imagespace.js == hiddden == * Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css == browsing == * Navigation popups[ResourceLoader]|popups.js|navpop.css == interface == * Disable access keys[ResourceLoader]|removeAccessKeys.js * External links[ResourceLoader]|exlinks.js * UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js * HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js * switcher[ResourceLoader|default|targets=desktop,mobile]|switcher.js == edit == * HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js * Zeroth section edit[ResourceLoader]|edittop.js * Extra toolbar buttons[ResourceLoader]|toolbar.js * Adiutor[ResourceLoader|package|requiresES6|skins=vector,vector-2022,monobook,modern,timeless,minerva|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.user,oojs-ui-core,oojs-ui-windows,oojs-ui-widgets,oojs-ui.styles.icons-interactions,oojs-ui.styles.icons-movement,oojs-ui.styles.icons-content,oojs-ui.styles.icons-moderation,oojs-ui-toolbars,oojs-ui.styles.icons-editing-core,oojs-ui.styles.icons-layout,oojs-ui.styles.icons-user,oojs-ui.styles.icons-media,oojs-ui.styles.icons-editing-advanced]|Adiutor.js|Adiutor-AIL.js|Adiutor-AFD.js|Adiutor-AIV.js|Adiutor-BDM.js|Adiutor-CMR.js|Adiutor-COV.js|Adiutor-CSD.js|Adiutor-DAS.js|Adiutor-DEL.js|Adiutor-INF.js|Adiutor-OPT.js|Adiutor-PMR.js|Adiutor-PRD.js|Adiutor-RDR.js|Adiutor-RPP.js|Adiutor-SUM.js|Adiutor-TAG.js|Adiutor-UBM.js|Adiutor-UPW.js|Adiutor-WRN.js|Adiutor.js|Adiutor.css|Adiutor-AFD.json|Adiutor-AIV.json|Adiutor-CMR.json|Adiutor-CSD.json|Adiutor-DAS.json|Adiutor-PMR.json|Adiutor-PRD.json|Adiutor-RDR.json|Adiutor-RPP.json|Adiutor-SUM.json|Adiutor-TAG.json|Adiutor-UBM.json|Adiutor-WRN.json|Adiutor-i18.json * Prosesize[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util]|Prosesize.js|Prosesize.css * tagadder[ResourceLoader|default|rights=autoconfirmed]|tagadder.js == search == * External search[ResourceLoader]|ext-search.js * Search keyboard[ResourceLoader]|keyb-search.css|keyb-search.js == library == * JSL[ResourceLoader]|JSL.js 6dio6jxssmwnq1698o6x8e125nzvrma 515277 515276 2025-06-23T13:38:57Z Janabaevazizbek 34540 515277 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ == general == * Commons Image page translation[ResourceLoader]|imagespace.js == hidden == * Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css == browsing == * Navigation popups[ResourceLoader]|popups.js|navpop.css == interface == * Disable access keys[ResourceLoader]|removeAccessKeys.js * External links[ResourceLoader]|exlinks.js * UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js * HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js * switcher[ResourceLoader|default|targets=desktop,mobile]|switcher.js == edit == * HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js * Zeroth section edit[ResourceLoader]|edittop.js * Extra toolbar buttons[ResourceLoader]|toolbar.js * Adiutor[ResourceLoader|package|requiresES6|skins=vector,vector-2022,monobook,modern,timeless,minerva|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.user,oojs-ui-core,oojs-ui-windows,oojs-ui-widgets,oojs-ui.styles.icons-interactions,oojs-ui.styles.icons-movement,oojs-ui.styles.icons-content,oojs-ui.styles.icons-moderation,oojs-ui-toolbars,oojs-ui.styles.icons-editing-core,oojs-ui.styles.icons-layout,oojs-ui.styles.icons-user,oojs-ui.styles.icons-media,oojs-ui.styles.icons-editing-advanced]|Adiutor.js|Adiutor-AIL.js|Adiutor-AFD.js|Adiutor-AIV.js|Adiutor-BDM.js|Adiutor-CMR.js|Adiutor-COV.js|Adiutor-CSD.js|Adiutor-DAS.js|Adiutor-DEL.js|Adiutor-INF.js|Adiutor-OPT.js|Adiutor-PMR.js|Adiutor-PRD.js|Adiutor-RDR.js|Adiutor-RPP.js|Adiutor-SUM.js|Adiutor-TAG.js|Adiutor-UBM.js|Adiutor-UPW.js|Adiutor-WRN.js|Adiutor.js|Adiutor.css|Adiutor-AFD.json|Adiutor-AIV.json|Adiutor-CMR.json|Adiutor-CSD.json|Adiutor-DAS.json|Adiutor-PMR.json|Adiutor-PRD.json|Adiutor-RDR.json|Adiutor-RPP.json|Adiutor-SUM.json|Adiutor-TAG.json|Adiutor-UBM.json|Adiutor-WRN.json|Adiutor-i18.json * Prosesize[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util]|Prosesize.js|Prosesize.css * tagadder[ResourceLoader|default|rights=autoconfirmed]|tagadder.js == search == * External search[ResourceLoader]|ext-search.js * Search keyboard[ResourceLoader]|keyb-search.css|keyb-search.js == library == * JSL[ResourceLoader]|JSL.js qiwclsyggcu0n9qgiygoyrfr86jatm3 0 137096 515302 514372 2025-06-23T18:46:03Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515302 wikitext text/x-wiki {{Оору|Name=АИВ-инфекция|Image=|Caption=|DiseasesDB=5938|ICD10={{ICD10|B|20}}, {{ICD10|B|21}}, {{ICD10|B|22}}, {{ICD10|B|23}}, {{ICD10|B|24}}|ICD9={{ICD9|042}}-{{ICD9|044}}|ICDO=|OMIM=|MedlinePlus=000594|eMedicineSubj=emerg|eMedicineTopic=253|MeshID=D000163}} АИВ инфекциясы — адамдын иммундук жетишсиздик вирусу (АИВ) менен шартталган жай прогрессирлөөчү оору.<ref>Всемирная организация здравоохранения (ВОЗ). ВИЧ/СПИД: факты и статистика. https://www.who.int/hiv</ref><ref>Центры по контролю и профилактике заболеваний (CDC). HIV Basics. https://www.cdc.gov/hiv/basics/index.html</ref> Вирус иммундук системанын бетинде CD4 рецепторлору бар клеткаларды жабыркатат: Т-хелперлер, моноциттер, макрофагдар, Лангерганс клеткалары,<ref>Germain, R.N. et al. Immunology. 2012.</ref> дендриттик клеткалар, микроглиалдык клеткалар.<ref>Kaul, M., Garden, G.A., Lipton, S.A. Pathways to neuronal injury and apoptosis in HIV-associated dementia. Nature. 2001.</ref> Натыйжада иммундук система басылып, алынган иммундук жетишсиздик синдрому (СПИД) пайда болот. Оорулуунун организми инфекциялардан жана шишиктерден коргонуу жөндөмүн жоготуп, иммундук статусу нормалдуу адамдарга мүнөздүү болбогон оппортунисттик оорулар пайда болот.<ref>UNAIDS. Global AIDS Update 2023. https://www.unaids.org/en/resources/documents/2023/global-aids-update</ref><ref>Минздрав Кыргызской Республики. ВИЧ-инфекция боюнча маалымат. https://med.kg/hiv</ref> Учурда антиретровирустук терапиянын болушунун аркасында АИВ-позитивдүү адамдардын жашоо сапаты жана өмүрүнүн узактыгы АИВ-терс адамдардан айырмаланбайт.<ref>Всемирная организация здравоохранения (ВОЗ). ВИЧ/СПИД: факты и статистика. https://www.who.int/hiv</ref><ref>UNAIDS. Global AIDS Update 2023. https://www.unaids.org/en/resources/documents/2023/global-aids-update</ref> Терапияны кабыл алуу менен адам нөлдүк вирустук жүктөмгө жетишет, анын натыйжасында башка адамдарга, анын ичинде корголбогон жыныстык катнаш учурунда, жугуза албайт.<ref>CDC. HIV Treatment as Prevention. https://www.cdc.gov/hiv/risk/art/index.html</ref><ref>Prevention Access Campaign. U=U: Undetectable = Untransmittable. https://www.preventionaccess.org/</ref><ref>ЮНЭЙДС. Рекомендации по лечению ВИЧ. 2024.</ref> Антиретровирустук терапия болбосо, адамдын иммундук системасы акырындык менен алсырайт. АИВ инфекциясынын өнүгүшүнүн бул этабы жашыруун деп аталат жана орточо эсеп менен алты жылдан жети жылга чейин созулат.<ref>ВОЗ. HIV infection and AIDS factsheet. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids</ref><ref>CDC. Stages of HIV Infection. https://www.cdc.gov/hiv/basics/whatishiv.html</ref> Эгерде адам ART терапиясын алуудан баш тартса, АИВтин репликациясын улантуу жана иммунитеттин начарлашы өмүргө коркунуч туудурган экинчилик оорулардын стадиясына алып келет.<ref>UNAIDS. Global AIDS Update 2023. https://www.unaids.org/en/resources/documents/2023/global-aids-update</ref> АИВ инфекциясынын өнүгүү темпи көптөгөн факторлордон көз каранды, анын ичинде иммундук системанын абалы,<ref>Gao, W. et al. Factors influencing HIV progression. Journal of Immunology, 2018.</ref><ref>Минздрав Кыргызской Республики. ВИЧ боюнча маалымат. https://med.kg/hiv</ref> жаш курагы (улгайган адамдар жаш адамдарга салыштырмалуу оорунун тез өнүгүү коркунучу жогору), вирустун штаммы, ко-инфекциялар, тамактануу абалы жана башкалар.<ref>World AIDS Day Report 2023. https://www.unaids.org/en/resources/documents/2023/world-aids-day-report</ref> Медициналык жардамдын жетишсиздиги жана кургак учук сыяктуу коштолгон жугуштуу оорулардын болушу оорунун тез өнүгүшүнө шарт түзөт.<ref>WHO. Tuberculosis and HIV. https://www.who.int/teams/global-tuberculosis-programme/hiv-tb</ref><ref>CDC. HIV and Tuberculosis. https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/tbhivcoinfection.htm</ref> == Этиологиясы жана патогенези == === Адамдын иммундук жетишсиздигинин вирусу === [[Файл:Hiv_gross_rus_copy.png|right|thumb|400x400px| Адамдын иммундук жетишсиздик вирусунун клеткадагы репликациясы]] АИВ-инфекциясы адамдын иммундук жетишсиздик вирусунун (АИВ) натыйжасында пайда болот. АИВ — ретровирустардын тукумуна кирген лентивирустардын бир түрү болуп саналат<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7144414/</ref>. АИВтин геному рибонуклеин кислотасынан (РНК) турат жана жуккан клетканын ичинде тескери транскрипция процесси аркылуу ДНКга айланат<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK22238/</ref>. Вирус адамдын канындагы бетинде CD4 рецепторлору бар клеткаларга, негизинен Т-хелпер лимфоциттерге, макрофагдарга жана дендриттик клеткаларга таасир этет<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7833095/</ref><ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK570580/</ref><ref>https://www.cdc.gov/hiv/basics/whatishiv.html</ref>. АИВ жуктурган CD4+ Т-лимфоциттер негизинен үч себептен улам өлөт: вирустун түздөн-түз цитопатикалык таасиринен, табигый апоптоз процесси аркылуу же цитотоксикалык Т-лимфоциттердин активдүүлүгүнүн натыйжасында<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1905882/</ref>. CD4+ Т-клеткалардын саны кандын 1 микролитринде 200дөн төмөн болгондо, организмдин клеткалык иммундук системасы жетишсиз абалга өтөт, жана бул оппортунисттик инфекциялардын пайда болушуна же СПИД стадиясынын (синдром приобретённого иммунодефицита) өнүгүшүнө алып келет<ref>https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids</ref>. Вирустук конверт эки катмарлуу липиддик мембранадан турат. Бул мембранага бир нече маанилүү белоктор камтылган: мисалы, беттик гликопротеин gp120 жана трансмембраналык гликопротеин gp41, алар вируска адам клеткасынын бетиндеги CD4 рецепторлоруна жабышууга жана кирүүгө мүмкүнчүлүк берет<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK636048/</ref><ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6562473/</ref>. Вирустун ичиндеги "өзөгү" капсиддик белок p24 жана матрицалык белок p17 тарабынан корголгон<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK636048/#article-29138.s2</ref>. Өзөктүн ичинде эки бир саптуу геномдук РНК молекуласы жана бир нече маанилүү ферменттер бар: * Тескери транскриптаза – РНКны ДНКга айлантат, * Интеграза – вирус ДНКсын адамдын геномуна интеграциялайт, * Протеаза – вирус белокторун туура бөлүкчөлөргө ажыратат<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7122210/</ref><ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7646696/</ref>. === АИВге каршы иммунитеттин генетикалык факторлору === АИВ инфекциясынын өнүгүшүндө тукум куучулук факторлор маанилүү роль ойнойт. Мисалы, CCR5-Δ32 аллелине гомозиготалуу адамдар АИВтин айрым M-тропикалык серотиптерине табигый туруктуулукка ээ<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7117914/</ref>. Ошондой эле, CCR2 гениндеги мутациялар СПИД стадиясынын өнүгүшүн кечеңдетиши мүмкүн<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC153859/</ref><ref>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10499802/</ref>. АИВ олуттуу генетикалык ар түрдүүлүк менен мүнөздөлөт. Ар кандай штаммдар жана алар менен байланышкан оорунун өнүгүү темптериндеги айырмачылыктар сүрөттөлгөн<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6487690/</ref><ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8389473/</ref><ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8261273/</ref>. Вирустун M-тропикалык штаммдарынын CCR5 корецепторлорунда мутациясы бар адамдар HIV-1дин M-тропикалык штаммдарына азыраак кабылат, бирок Т-тропикалык штаммдар менен оорушат<ref>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9039918/</ref><ref>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9497335/</ref>. HLA-Bw4 үчүн гомозиготалуулук оорунун өнүгүшүнө каршы коргоочу фактор болуп саналат. HLA класс I локустары үчүн гетерозиготаларда иммундук жетишсиздик гомозиготторго караганда жайыраак өнүгөт<ref>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10074180/</ref>. Изилдөөлөр көрсөткөндөй, HLA-B14, B27, B51, B57 жана C8 алып жүрүүчүлөрдө инфекция жайыраак өнүгөт, ал эми HLA-A23, B37 жана B49 алып жүрүүчүлөрдө иммуножетишсиздик тез өнүгөт<ref>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10074180/</ref><ref>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10866109/</ref>. HLA-B35 менен ВИЧ-инфекциясын жуктурган бардык адамдар СПИДди жуктуруп алгандан кийин 8 жылдан эрте эмес пайда кылышкан<ref>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10781089/</ref>. HLA I классына шайкеш келбеген сексуалдык өнөктөштөр гетеросексуалдык байланыш учурунда ВИЧти жуктуруп алуу коркунучу төмөн<ref>https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11698418/</ref>. == Клиникалык классификация == АИВ-инфекциясынын жана СПИДдин классификациясы бир нече жолу такталган жана өзгөртүлгөн. 1988-жылдагы Дүйнөлүк Саламаттык Сактоо Уюмунун (ДСУ) биринчи классификациясында 4 этап аныкталган. Бул классификация оорунун этаптарын тактоочу жана деталдаштырган башка классификациялар үчүн негиз болуп калган<ref>https://www.who.int/hiv/pub/guidelines/en/</ref>. : I стадия – баштапкы (курч) АИВ инфекциясы; : II стадия – туруктуу жалпыланган лимфаденопатия; : III стадия – СПИД менен байланышкан комплекс (СПИДге чейинки); : IV стадия – толук кандуу СПИД<ref>World Health Organization. (1988). WHO Clinical Staging of HIV/AIDS and HIV/AIDS Case Definitions for Surveillance. Geneva: WHO.</ref>. === Кыргызстандагы клиникалык классификация === Кыргызстанда жана көпчүлүк КМШ өлкөлөрүндө 1989-жылы В.И. Покровский тарабынан сунушталган классификация кеңири колдонулат. Бул классификация ВИЧ инфекциясынын клиникалык баскычтарын тактап, оорунун өнүгүшүн системалайт<ref>Покровский В.И. Клиническая классификация ВИЧ-инфекции и СПИДа. ВИЧ/СПИД: диагностика и лечение. 1989.</ref>. : I — Инкубация этабы II — Алгачкы көрүнүштөрдүн этабы: :* А — Курч ысытма фазасы :* Б — Симптомсуз фаза :* В — Туруктуу жалпыланган лимфаденопатия III — Экинчи көрүнүштөрдүн этабы: :* А — Дененин массасынын 10% кем эмес жоголушу, теринин жана былжыр челдин бетинен жеңил грибоктук, бактериялык, вирустук жабыркоолор, опоясывающий герпес (тереңденген безгек), кайталануучу фарингиттер жана синуситтер; :* Б — Дененин массасынын 10% ашык жоголушу, түшүндүрүлбөгөн диарея же 1 айдан ашык ысытма, ички органдардын кайталануучу же туруктуу бактериялык жана протозойдук жабыркоолору (таралышпайт), же теринин жана былжыр челдин терең жабыркашы: кайталанган же жайылган опоясывающий герпес, локализацияланган Капоши саркомасы; :* В — Жалпыланган бактериялык, грибоктук, вирустук, протозойдук жана мите оорулары, пневмоцисттик пневмония, өңгөчтүн кандидозу, атиптик микобактериоз, өпкөдөн тышкары кургак учук, кахексия, таралган Капоши саркомасы, ар кандай этиологиядагы борбордук нерв системасынын жабыркашы. IV — Терминалдык этап Кыргыз Республикасында ВИЧ/АИВ инфекциясын каттоо жана көзөмөлдөө мамлекеттик нормативдик актылар жана программаларга ылайык жүргүзүлөт. * АИВди диагностикалоо, дарылоо жана мониторинг жүргүзүү Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлигинин буйруктары жана методикалык сунуштамалары менен жөнгө салынат<ref>Министерство здравоохранения Кыргызской Республики. Официальный сайт. https://med.kg/</ref>. * АИВ инфекциясынын жайылышы жана оорулуулук тууралуу статистикалык маалыматтарды Улуттук СПИДке каршы борбор жыл сайын чогултуп, анализдейт<ref>Улуттук СПИДке каршы борбор. https://aids.kg/{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * Улуттук СПИДке каршы программалар эпидемиологиялык көзөмөлдү, профилактиканы жана дарылоону уюштурууга багытталган<ref>Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлигинин расмий сайтындагы программалар. https://med.kg/</ref>. # Инкубация стадиясы<ref>Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги. Официальный сайт. https://med.kg/</ref> # Баштапкы көрүнүштөрдүн стадиясы. Жүрүшүнүн варианттары: симптомсуз, экинчи оорулар жок курч инфекция, экинчи оорулар менен курч инфекция<ref>Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги. Официальный сайт. https://med.kg/</ref>. # Субклиникалык стадия.<ref>Улуттук СПИДке каршы борбор. https://aids.kg/{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> # Экинчи оорулардын стадиясы. Жүрүшүнүн варианттары: Дененин салмагы 10% дан аз жоготуу, теринин жана былжыр челдин грибоктук, вирустук, бактериялык жабыркашы, кайталанган фарингиттер, синуситтер, опоясывающий лишай. Фазалары: антиретровирусдук терапиясыз прогрессирлөө, терапиянын фонунда прогрессирлөө; ремиссия (өз алдынча, терапиядан кийин, терапиянын фонунда)<ref>Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги. Официальный сайт. https://med.kg/</ref>. Дененин салмагы 10% ашык жоготуу, түшүндүрүлбөгөн диарея же ысытманын бир айдан ашык убакытка созулушу, кайталанган туруктуу вирусдук, бактериялык, грибоктук, протозойдук ички органдардын жабыркашы, локалдуу Капоши саркомасы, кайталанган же тараган опоясывающий лишай. Фазалары: терапиясыз прогрессирлөө, терапиянын фонунда прогрессирлөө; ремиссия (өз алдынча, терапиядан кийин, терапиянын фонунда)<ref>Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги. Официальный сайт. https://med.kg/</ref>. Кахексия, генерализденген вирусдук, бактериялык, микобактериялык, грибоктук, протозойдук жана паразиттик оорулар, анын ичинде: тамак-аш каналынын кандидозу, бронхтордун, трахейдин, өпкөнүн кандидозу; пневмоцисттик пневмония; злокачестволук шишиктер; борбордук нерв системасынын жабыркашы. Фазалары: терапиясыз прогрессирлөө, терапиянын фонунда прогрессирлөө; ремиссия (өз алдынча, терапиядан кийин, терапиянын фонунда)<ref>Улуттук СПИДке каршы борбор. https://aids.kg/{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. #: # Терминалдык стадия<ref>Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги. Официальный сайт. https://med.kg/</ref>. == Инфекциялык процесстин этаптары == [[Файл:Hiv-timecourse_copy_rus.png|thumb|375x375px|Оорулуунун канындагы CD4 лимфоциттеринин саны жана вирустук РНКнын көчүрмөлөрү инфекция учурунан терминалдык стадияга чейин өзгөрөт<ref>Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги. Официальный сайт. https://med.kg/</ref>. ]] {| class="wikitable" ! style="background:#ff0000; width:20px;" |&nbsp; !1 мл кан плазмасындагы вирустук РНКнын көчүрмөлөрүнүн саны |- ! style="background:#0000ff; width:20px;" |&nbsp; !1 мм³ кандагы CD4+ Т лимфоциттердин саны |} ... ART (антиретровирусдук терапия) албаган бейтаптарда АИВ инфекциясынын жалпы узактыгы орточо 10 жылды түзөт. Бул убакыттын ичинде бейтаптын канындагы CD4+ Т-лимфоциттердин саны туруктуу түрдө азаят, бул оор иммундук жетишсиздикке алып келет. Акырында бул абал экинчилик (оппортунисттик) оорулардын өрчүшүнө жана өлүмгө алып келет<ref>Улуттук СПИДге каршы күрөш борбору. «ВИЧ/СПИД боюнча маалыматтык материалдар». https://aids.kg{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. АРТ (антиретровирусдук терапия) колдонулса да, колдонулбаса да, АИВ инфекциясы адамдын организминдеги бир катар органдарга жана системаларга таасир этет. Бул вирус CD4 рецептору бар клеткаларга кирүү жөндөмдүүлүгүнө ээ болгондуктан, базалдык мембраналарга, остеобласттарга, кан-тамыр системасына (жүрөк-кан тамыр ооруларынын коркунучу жогорулайт), жана нервдердин сырткы каптамасына (эпинервия) терс таасир берет. Натыйжада, неврологиялык оорулар жана когнитивдик функциялардын бузулуусу өнүгүшү мүмкүн<ref>World Health Organization (WHO). HIV and AIDS. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids</ref><ref>UNAIDS. Global HIV & AIDS statistics — Fact sheet. https://www.unaids.org/en/resources/fact-sheet</ref>. [[Категория:Википедия:Статьи без источников (не распределённые по типам)|класс болезни ВИЧ-инфекция]] [[Категория:Википедия:Нет источников с марта 2023|10]] [[Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней]] === Терезе мезгили === Сероконверсия мезгили — бул АИВ инфекциясы жуккандан кийин, организмде вируска каршы аныкталуучу антителолор пайда болгонго чейинки убакыт. Бул мезгил орто эсеп менен 2 жумадан 12 жумага чейин созулат, ал эми иммундук системасы алсырап калган адамдарда 12 жумадан 6 айга чейин узарышы мүмкүн<ref>World Health Organization (WHO). HIV testing and diagnosis. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids</ref>. === Курч фаза === Курч фазасы инфекция жуккан учурдан тартып болжол менен 1 айга чейин созулат. Бул мезгилде вирустук жүк жогору болушу мүмкүн, бирок вирусемиянын жана инфекциялык процесстин клиникалык белгилери болбошу ыктымал. Бул фазада эң кеңири кездешүүчү симптомдор төмөнкүлөр болушу мүмкүн: субфебрилдик температура, уртикария (бөртпө), стоматит, лимфа бездеринин сезгениши жана чоңоюшу, алар жумшак жана оорутуучу болуп калат (бул симптомдор көп учурда жугуштуу мононуклеоз сыяктуу көрүнөт). АИВдин жана антителолордун эң жогорку концентрациясы продромдук мезгилдин соңунда гана пайда болот. <ref>UNAIDS — Acute HIV infection</ref> [[Категория:Википедия:Статьи без источников (не распределённые по типам)|класс болезни ВИЧ-инфекция]] [[Категория:Википедия:Нет источников с марта 2023|10]] [[Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней]] АИВ-1 инфекциясынан кийин, бир нече күндөн бир нече жумага чейин созулган инкубациялык мезгил өткөн соң, көпчүлүк учурларда курч "сасык тумоого окшош" синдром өнүгөт. Бул курч вирусемиянын көрүнүшү болуп саналат, ал эми айрым бейтаптар бул абалды "өз жашоосундагы эң оор сасык тумоо" деп сүрөттөшөт<ref>[https://www.cdc.gov/hiv/basics/hiv-transmission/symptoms.html CDC: Symptoms of HIV]</ref>. Бул синдром алгач ирет мононуклеозго окшош синдром катары сүрөттөлгөн, анын белгилери: ысытма, макулопапулярдык исиркектер (бөртпөлөр), ооз көңдөйүнүн былжыр челиндеги жаралар, лимфаденопатия, муундардын оорусу (артралгия), тамак ооруу (фарингит), алсыздык, арыктоо, асептикалык менингит жана булчуң оору (миалгия)<ref>[https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/ PMID: 10462099]</ref>. Изилдөөлөр көрсөткөндөй, курч этабынын белгилери канчалык оор жана узак болсо, СПИД стадиясы ошончолук тез өнүгөт<ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2770150/ NIH Library]</ref>. АИВ-инфекциясынын курч фазасынын эң сезгич клиникалык критерийлери болуп: * Ысытма — 80% учурларда, * Алсыздык — 68% * таанылса, * Эң өзгөчө (спецификалык) белгилери катары: * Арыктоо — 86%, * Ооздун былжыр челиндеги жаралар — 85% учурларда кездешет<ref>[https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids WHO: HIV/AIDS Facts]</ref>. Курч фазада АИВ активдүү түрдө репликацияланат, жана вирустук жүктөм 1 микролитрдеги РНКнын 10 миллион нускасына чейин жетиши мүмкүн. Мындай жогорку концентрациядагы вирустук көчүрмөлөрдү стандарттык тесттик системалар менен аныктоо мүмкүн эмес<ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4032830/ NIH: HIV viral load dynamics during acute infection]</ref>. Бул учурда CD4+ лимфоциттеринин саны кескин төмөндөйт — кээде инфекциянын мындан ары өнүгүшүнө шарт түзө турган деңгээлге чейин<ref>[https://hivinfo.nih.gov/understanding-hiv/fact-sheets/hiv-and-immune-system NIH: HIV and the Immune System]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Кийин CD4+ клеткаларынын саны кайра көбөйсө да, баштапкы нормалдуу деңгээлге (1 мклде ~1200 клеткага) жетпей калат. Ошол эле учурда CD8+ лимфоциттеринин саны көбөйөт, жана натыйжада CD4/CD8 катышы 1ден төмөн болушу мүмкүн<ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6922241/ NIH: CD4/CD8 ratio in HIV progression]</ref>. Вирустук жүктөм канчалык жогору болсо, бейтаптын жугуштуулугу да ошончолук жогору болот, өзгөчө АИВ инфекциясынын курч фазасында<ref>[https://www.cdc.gov/hiv/basics/statistics.html CDC: HIV Viral Load and Transmission Risk]</ref><ref>[https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids WHO: HIV Transmission Dynamics]</ref>. АИВ инфекциясынын курч фазасы адатта 7–10 күнгө созулат, сейрек учурларда 14 күндөн ашат. Бул этаптын диагностикасы симптомдордун спецификалык эмес болушунан улам кыйын, жана АИВге каршы антителолор жок учурда вирустук РНКны аныктоо аркылуу ырасталышы мүмкүн. Бул этапты диагноздоонун мыкты ыкмаларынан бири — плазмада HIV-1 РНКны аныктоо (АИВ РНК >10,000 көчүрмө/мл), анын сезгичтиги жана спецификасы 100% жетет<ref>[https://www.who.int/publications/i/item/diagnostic-testing-for-hiv-who-guidelines WHO: Diagnostic testing for HIV]</ref><ref>[https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21816841/ Sensitivity and specificity of HIV RNA tests]</ref>. p24 протеинди аныктоонун сезгичтиги 79%, өзгөчөлүгү 99,5–99,96% түзөт<ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3071795/ p24 antigen test performance]</ref>. АИВ инфекциясынын курч фазасынын диагнозу бир нече жумадан кийин АИВге каршы антителолорду аныктоо менен дагы ырасталышы зарыл. Кээ бир учурларда, ушул этапта айкалыштырылган терапияны баштоо инфекция жуккан адамдын ден соолугу үчүн пайдалуу болушу мүмкүн<ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5913576/ Early antiretroviral therapy benefits]</ref>. Клиникалык симптомдору курч АИВ инфекциясында: * Ысытма — 96% * Лимфаденопатия — 74% * Фарингит — 70% * Исиркектер (сыпь) — 70% * Миалгия — 54% * Диарея — 32% * Баш оору — 32% * Жүрөк айлануу жана кусуу — 27% * Гепатоспленомегалия (боор менен көкүрөк безинин чоңойушу) — 14% * Салмактын жоголушу — 13% * Молочница — 12% * Неврологиялык симптомдор — 12%, мисалы: асептикалык менингит, менингоэнцефалит, перифериялык нейропатия, бет нервинин шал оорусу, Гийен-Барре синдрому, бракиалдык плексус неврити, когнитивдик бузулуулар же психоз<ref>[https://www.who.int/publications/i/item/hiv-clinical-manual WHO HIV clinical manual]</ref><ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4641421/ Clinical features of acute HIV infection]</ref>. [[Категория:Википедия:Статьи без источников (не распределённые по типам)|класс болезни ВИЧ-инфекция]] [[Категория:Википедия:Нет источников с марта 2023|10]] [[Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней]] === Асимптоматикалык стадия === Курч фаза аяктагандан кийин, вирустун көбөйүү ылдамдыгы менен иммундук жооптун ортосунда «тең салмактуулук» орнойт. Андан соң көп айлар жана жылдар бою (8-10 жылга чейин) инфекция асимптоматикалык же туруктуу жалпыланган лимфаденопатия түрүндө өтөт (ВОЗ классификациясы боюнча 1-этап). Бул мезгилде вирустун активдүү көбөйүшү жана CD4+ клеткаларынын үзгүлтүксүз бузулушу жүрөт. Асимптоматикалык стадиянын аягында ар кандай симптомдор жана оорулар пайда болушу мүмкүн, бирок алар СПИДдин критерийи болуп саналбайт (ВОЗ классификациясы боюнча 2-этап). CD4+ лимфоциттеринин саны 1 мклге 200 клеткадан ашса, СПИД стадиясына мүнөздүү оорулар сейрек өнүгөт<ref>[https://www.who.int/publications/i/item/hiv-clinical-manual WHO HIV clinical manual]</ref>. Асимптоматикалык стадия 5-10 жылга созулат, бул этапта эң кеңири таралган симптом — лимфаденопатия (чоңойгон лимфа бездери). Антиретровирустук терапия (АРТ) бул стадияны ондогон жылдарга узартууга мүмкүндүк берет<ref>[https://www.cdc.gov/hiv/basics/livingwithhiv/treatment.html CDC HIV Treatment Basics]</ref>. Эффективдүү АРТ алган адамдын өмүрү чексиз узак болуп, биологиялык жашы менен гана чектелет. [[Категория:Википедия:Статьи без источников (не распределённые по типам)|класс болезни ВИЧ-инфекция]] [[Категория:Википедия:Нет источников с марта 2023|10]] [[Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней]] Мурда АИВ-инфекциянын жашыруун стадиясында АИВ менен ооруган бейтаптар ART колдонгондо да башкаларга жугушу мүмкүн деп жаңылыш ойлошкон, бирок дарылоо инфекциянын жугуу ыктымалдыгын кыйла азайтат<ref>[https://www.cdc.gov/hiv/clinicians/transform/hiv-care/art.html CDC, Antiretroviral Therapy and HIV Transmission]</ref>. Бирок, 2016-жылы HPTN 052, PARTNER жана PARTNER II глобалдык изилдөөлөрү аяктап, ART алган учурда корголбогон жыныстык катнаш учурунда АИВ инфекциясын жуктуруп алуу мүмкүн эместиги далилденди, эгерде белгилүү бир критерийлер аткарылса. U=U (аныкталбайт = өткөрүлбөйт) же H=H (аныкталбайт = өткөрүлбөйт) деген критерийлер иштелип чыккан. Бул критерийлер төмөнкүлөрдү билдирет: вирустук жүк 1 мклде 200 көчүрмөдөн аз, ал 6 айдан ашык убакытка сакталат, ошондой эле антиретровирустук терапияны туруктуу жана туура кабыл алуу кепилденет. Бул шарттарда АИВ инфекциясы жок жыныстык өнөктөшкө инфекция өтпөйт<ref>[https://www.cdc.gov/hiv/risk/art/index.html CDC - HIV Treatment as Prevention (TasP)]</ref>. [[Категория:Википедия:Статьи без источников (не распределённые по типам)|класс болезни ВИЧ-инфекция]] [[Категория:Википедия:Нет источников с марта 2023|10]] [[Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней]] === СПИД === СПИД — АИВ инфекциясынын терминалдык (өлүмгө чейинки) стадиясы. Дарыланбаса, бул стадия үч жылга чейин, орто эсеп менен 1-2 жылга чейин созулат. СПИД стадиясында оппортунисттик инфекциялар жана шишиктер жалпылашат. Коркунучтуу оорулардын өнүгүшү менен ART (анти-ретровирустук терапия) жок учурда жашоо узактыгы 1 жылдан кем эмес.<ref>https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids</ref> Бул этап үчүн типтүү ооруларга төмөнкүлөр кирет: * кургак учук (туберкулёз) * сальмонеллез жана анын жалпыланган түрү * энцефалит * менингит * легионелла пневмофилия инфекциясы * грипп * герпес * криптоспоридиоз * токсоплазмоз * менингоэнцефалит * кандидоз * криптококкоз * Капоши саркомасы * лимфомалар * пневмоцисттик пневмония.<ref>https://www.unaids.org/en/resources</ref><ref>https://med.kg/</ref> [[Категория:Википедия:Статьи без источников (не распределённые по типам)|класс болезни ВИЧ-инфекция]] [[Категория:Википедия:Нет источников с марта 2023|10]] [[Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней]] ВИЧ-инфекциясынын СПИДге өтүшүн төмөндөтүүчү факторлор: жетилген жана карылык, башка вирустук оорулар менен коинфекция, начар тамактануу, стресс, генетикалык өзгөчөлүктөр.<ref>https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids</ref><ref>https://www.unaids.org/en/resources</ref> СПИДдин өнүгүшүн кечеңдетүүчү факторлор: антиретровирустук терапияны колдонуу, коштолгон ооруларды дарылоо, дарылоочу дарыгердин сунуштарын аткаруу, туура тамактануу, сергек жашоо образы (тамекини таштоо), генетикалык өзгөчөлүктөр.<ref>https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids</ref><ref>https://www.unaids.org/en/resources</ref> === Өнүккөн өлкөлөрдө АИВтин алдын алуу боюнча негизги стратегия === Өнүккөн өлкөлөрдө колдонулган АИВ-инфекциясынын жайылышына каршы күрөшүүнүн эң эффективдүү стратегиясы — бардык АИВ-позитивдүү адамдарга (же жаңыдан аныкталгандарга) иммундук статусуна жана вирустук жүгүнө карабастан, мүмкүн болушунча тезирээк антиретровирустук терапия (АРТ) баштоо. АИВке чалдыккан адамдын канындагы вирустук жүктү басаңдатуу (U=U, аныкталбайт = берилбейт принциби боюнча) вирустун жугушун мүмкүн эмес кылат. PARTNER жана PARTNER II изилдөөлөрү көрсөткөндөй, АИВтин корголбогон жыныстык катнаш аркылуу жугуу коркунучу жок: 6 жылдан ашык убакытта 1166 гомосексуалдык жана гетеросексуалдык жубайлардын арасында вирустун жуккан бир да учуру катталбаган, эгерде өнөктөштөрдүн биринин вирустук жүгү аныкталбаган болсо. Жалпысынан сексуалдык жактан корголбогон 58 000дан ашык катнаштардын ичинде мындай жуккан учур байкалган эмес.<ref>UNAIDS. Undetectable = Untransmittable (U=U). https://www.unaids.org/en/resources/presscentre/featurestories/2018/july/undetectable-untransmittable</ref><ref>WHO. Consolidated guidelines on HIV prevention, diagnosis, treatment and care for key populations. https://www.who.int/publications/i/item/9789241511124</ref><ref>USAID Кыргызстан. HIV/AIDS Programs. https://www.usaid.gov/kyrgyz-republic/fact-sheets/hivaids{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> '''Undetectable=Untransmittable принцибинин критерийлери''' * АИВ-позитивдүү адам төмөнкү шарттарды аткарат: Антиретровирустук терапияны (АРТ) үзгүлтүксүз жана туура кабыл алат (дарылардын бардык дозаларын өз убагында, дозаларды өткөрүп жибербей жана 30 мүнөттөн ашык кечиктирбей кабыл алат); * Канында 6 ай же андан узак убакыт 200 көчүрмөсүнөн төмөн вирустук жүк сакталат; * Өнөктөштөр инъекция жолу менен психоактивдүү заттарды (ПАВ) колдонушпайт.<ref>ВОЗ. Consolidated guidelines on HIV prevention, diagnosis, treatment and care for key populations. https://www.who.int/publications/i/item/9789241511124</ref><ref>UNAIDS. Undetectable = Untransmittable (U=U). https://www.unaids.org/en/resources/presscentre/featurestories/2018/july/undetectable-untransmittable</ref><ref>USAID Кыргызстан. HIV/AIDS Programs. https://www.usaid.gov/kyrgyz-republic/fact-sheets/hivaids{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Доконтактная профилактика (ДКП, Pre-exposure prophylaxis — PrEP) ===   Алдын ала профилактика (PrEP) — ВИЧ-терс өнөктөш тарабынан ВИЧ жугушунун алдын алуу үчүн колдонулуучу профилактикалык ыкма. Бул CDC жана EACS тарабынан бекитилген антиретровирустук терапиянын жарым-жартылай режимин алуудан турат. 2020-жылдын январынан тартып PrEP үчүн Truvada (эмтрицитабин жана тенофовир), ал эми 2022-жылдын февралына карата орусиялык Dokvir аналогу (эмтрицитабин жана тенофовир) колдонулуп келет. UK PrEP көрсөтмөлөрүнө ылайык, эркектер аны керектүү учурда (on-demand) негизинде колдоно алышат<ref>https://www.cdc.gov/hiv/basics/prep.html</ref><ref>https://www.eacsociety.org/guidelines/eacs-guidelines/</ref><ref>https://www.bashhguidelines.org/media/1265/prep-2021.pdf{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Ошол эле учурда, аялдар, биологиялык өзгөчөлүктөрүнө байланыштуу, сексуалдык активдүүлүк мезгилинде үзгүлтүксүз доконтакттык профилактиканы (PrEP) кабыл алышы керек. Мисалы, бул коммерциялык секс-кызматкерлерге же ВИЧ-позитивдүү өнөктөшү менен табигый жол менен боюна бүтүүнү пландап жаткандарга тиешелүү, жана U=U принцибине (Өткөрүлбөс = Жугушсуз) акылга сыйбаган шек саноолорду билдирген аялдарга тиешелүү<ref>https://www.cdc.gov/hiv/basics/prep.html</ref><ref>https://www.eacsociety.org/guidelines/eacs-guidelines/</ref>. Эгерде дискорданттуу жубайлардын ВИЧ-терс өнөктөшү (өнөктөштөрүнүн бири ВИЧ-позитивдүү болсо) презерватив колдонбосо, анда ал H=H принцибинин критерийлерине жеткенге чейин ВИЧ-позитивдүү өнөктөштөн вирустун жугушун алдын алуу үчүн үзгүлтүксүз PrEP колдонууга кирише алат. Кеңири кеңеш алуу үчүн сиз аймактык СПИД борборуна кайрылсаңыз болот. Бирок, жарандар үчүн PrEP аймактык СПИД борборлору тарабынан медициналык жардамдын бир бөлүгү катары көрсөтүлбөгөнүн жана PrEPти өз алдынча сатып алуу керектигин эске алуу керек<ref>https://www.who.int/hiv/topics/prep/en/</ref><ref>https://www.cdc.gov/hiv/basics/prep.html</ref><ref>https://www.usaid.gov/kyrgyz-republic/hivaids{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. === Презерватив (эркек жана аял) === CDC сунуштарына ылайык, жубайлар жана сексуалдык өнөктөштөр ВИЧ-позитивдүү өнөктөшү бар экенин билиши керек. Адамдын иммундук жетишсиздик вирусу (АИВ) адатта корголбогон (аналдык же кындык) жыныстык катнаш аркылуу, эффективдүү антиретровирустук терапияны (АРТ) албаган ВИЧ-позитивдүү өнөктөштөн жугат. Презерватив жыныстык активдүүлүктүн бардык түрлөрүндө эң мыкты коргоо каражаты болуп саналат. Оральдык секс ВИЧтин жугушунун аз коркунучтуу жолу болуп эсептелет, бирок толук жокко чыгарылбайт<ref>https://www.cdc.gov/hiv/basics/transmission.html</ref>. Вирустук жүк (РНКнын саны) канча жогору болсо, ВИЧтин жугуу ыктымалдыгы ошончолук жогору болот, анткени инфекциялык доза бар (ажыратуу үчүн болжол менен 10,000 нуска 1 мкл кан үчүн). Ошондой эле, жыныстык жол менен жугуучу башка инфекциялардын же гепатиттин болушу ВИЧтин жугуу коркунучун бир нече эсе көбөйтөт<ref>https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids</ref><ref>https://aids.kg/{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[Категория:Википедия:Статьи без источников (не распределённые по типам)|класс болезни ВИЧ-инфекция]] [[Категория:Википедия:Нет источников с марта 2023|10]] [[Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней]] Эркек же аял презервативи жыныстык катнаштын каалаган формасы үчүн бир жолу колдонулушу керек<ref>https://www.cdc.gov/condomeffectiveness/brief.html</ref>. Мындан тышкары, эгер жыныстык активдүүлүк формасы өзгөрсө (мисалы, кындык жыныстан аналдык жыныска өтүүдө), презервативди жаңысына алмаштыруу зарыл. Ушул эле эрежелер кирүү үчүн колдонулган секс-оюнчуктарга да тиешелүү — оюнчукту бир өнөктөштөн экинчисине өткөрүүдө дайыма жаңы презерватив колдонулушу керек<ref>https://www.cdc.gov/std/prevention/default.htm</ref>. [[Категория:Википедия:Статьи без источников (не распределённые по типам)|класс болезни ВИЧ-инфекция]] [[Категория:Википедия:Нет источников с марта 2023|10]] [[Категория:Википедия:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней]] == Адабият == * [https://www.who.int/features/qa/71/ru/ ВИЧ/СПИД] [[Бүткүл дүйнөлүк саламаттык сактоо уюму|Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму]] * [https://old.bigenc.ru/medicine/text/4247321 СПИД] Улуу орус энциклопедиясы * {{Cite book/Russian|автор=Bushman F.D., Nabel G.J., Swanstrom R. (Editors)|часть=|заглавие=HIV: From biology to prevention and treatment|оригинал=|ссылка=https://archive.org/details/isbn_9781936113408|издание=|место=Cold Spring Harbor, New York, USA|издательство=Cold Spring Harbor Laboratory Press|год=2012|том=|страницы=|страниц=572|isbn=978-193611340-8}} * {{Cite book/Russian|автор=Levy J.A.|часть=|заглавие=HIV and the pathogenesis of AIDS|оригинал=|ссылка=https://archive.org/details/hivpathogenesiso0000levy_o1j6|издание=Third edition|место=|издательство=ASM Press|год=2007|страниц=644|isbn=978-1-55581-393-2}} * {{Cite book/Russian|автор=Morse S.A., Ballard R.C., Holmes K.K., Moreland A.A. (Editors)|часть=|заглавие=Atlas of sexually transmitted diseases and AIDS|оригинал=|ссылка=|издание=|место=|издательство=Saunders Elsevier|год=2010|том=|страницы=|страниц=374|isbn=978-0-7020-4060-3}} * {{Cite book/Russian|автор=Prasad V.R., Kalpana G.V. (Editors)|часть=|заглавие=HIV protocols|оригинал=|ссылка=|издание=|место=|издательство=Humana Press|год=2009|том=|страницы=|страниц=457|isbn=978-1-58829-859-1}} * {{Cite book/Russian|автор=Spearman P., Freed E.O. (Editors)|часть=|заглавие=HIV interactions with host cell proteins|оригинал=|ссылка=|издание=|место=|издательство=Springer|год=2009|том=|страницы=|страниц=204|isbn=978-3-642-02174-9}} == Шилтемелер == * Саркисян, Дарья. «Вирус как шпион, который попал куда-то в другую страну и ничем себя не выдаёт» : Интервью биолога Леонида Марголиса — о том, почему учёным не удаётся победить ВИЧ // Meduza. — 2016. — 16 декабря. * Нехезин, Виктор. Невидимая эпидемия : Как жить с ВИЧ в России - вопреки обществу и государству // Русская служба Би-би-си. — 2017. * [https://lenta.ru/news/2020/10/06/hiv/ Раскрыта загадка устойчивости ВИЧ к лечению] // Лента. Ру, 6 октября 2020 * [https://www.dw.com/ru/vakcinu-ot-vich-ne-izobreli-i-spustja-40-let-pochemu/a-55776182 Вакцину от ВИЧ не изобрели и спустя 40 лет. Почему?] // Немецкая волна, 5.06.2021 * FDA-Approved HIV Medicines : [<templatestyles src="Шаблон:Цветная ссылка/styles.css" />англ.] // AIDS Info. — (HIV Treatment). [[Категория:ВИЧ]] [[Категория:ВИЧ/АИВ]] [[Категория:ВИЧ\СПИД]] t7x394niwgsgp18h4hmwin4i9ec87j5 0 137180 515310 514579 2025-06-24T01:40:44Z InternetArchiveBot 27717 Rescuing 5 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 515310 wikitext text/x-wiki {{Ислам аалымы | ысымы = Мухаммад Саид Рамазан аль-Бути | нукура_ысымы = محمد سعيد رمضان البوطي | сүрөтү = Dr.bouti.JPG | туулган_датасы = 1929-жыл | туулган_жери = [[Ботан]], {{TUR}} | каза_болгон_датасы = 21-март, 2013-жыл (84 жашында) | каза_болгон_жери = [[Дамаск]], {{SYR}} | дини = [[Ислам]] | агымы = [[Ахли сүннөт вал жамаат]] | акыйдасы = [[Ашариттер|Ашарит]] | мазхабы = [[Шафий мазхабы|Шафий]] | адистиги = Ислам фикхи, Акыйда, Тасаввуф | кызматы = Шам өлкөлөрүнүн аалымдар кеңешинин төрагасы | сайты = [https://www.naseemalsham.com/ نسيم الشام] }} '''Мухаммад Саид Рамазан аль-Бути''' (хижра боюнча 1347 - 1434-жж. / 1929 - 2013-ж. 21-март) – ислам илимдерине адистешкен сириялык аалым жана ислам дүйнөсүндөгү эң маанилүү диний ишмерлердин бири. Ал ислам дүйнөсүндөгү көптөгөн ири аалымдардын терең урматына татыган<ref name="themuslim500">{{cite web|url=http://themuslim500.com/profile/sheikh-muhammad-said-ramadan-al-bouti |title=The 500 Most Influential Muslims - 2012 |website=The Muslim 500 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160313110909/http://themuslim500.com/profile/sheikh-muhammad-said-ramadan-al-bouti |archive-date=2016-03-13 }}</ref>. 2004-жылы Дубай эл аралык Куран сыйлыгынын сегизинчи сессиясында ал "Ислам дүйнөсүнүн инсаны" деп табылган. Бул наам ага "аалымдардын изилдөөлөрүн жана атактуулардын даңкын айкалыштырган, энциклопедиялык ой жүгүртүүгө ээ инсан" катары берилген<ref name="dubai_award">{{cite web |url=http://www.quran.gov.ae/index.php?view=ip&perId=8 |title=Дубай эл аралык Ыйык Куран сыйлыгы: Д. Мухаммад Саид Рамазан аль-Бути - Сегизинчи сессия |website=quran.gov.ae |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416111527/http://www.quran.gov.ae/index.php?view=ip&perId=8 |archive-date=2014-04-16 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2014-04-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140416111527/http://www.quran.gov.ae/index.php?view=ip&perId=8 }}</ref>. Иорданиядагы Падышалык Ислам стратегиялык изилдөөлөр борбору 2012-жылы аны дүйнөдөгү эң таасирдүү 500 мусулмандын тизмесинде 27-орунга киргизген<ref name="themuslim500"/>. Ал Ахли сүннөттүн төрт мазхабын жана ашарийлердин методологиясына ылайык Ахли сүннөт ишенимин тутунган консервативдүү багыттын өкүлү катары каралат<ref name="alsiasi">{{cite web |url=http://www.alsiasi.com/news/7-names-n-history/87429-2013-03-21-20-05-20 |title=Белгилүү аалым Мухаммад Саид Рамазан аль-Бути ким? |website=alsiasi.com |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130510074428/http://www.alsiasi.com/news/7-names-n-history/87429-2013-03-21-20-05-20 |archive-date=2013-05-10 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2013-05-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130510074428/http://www.alsiasi.com/news/7-names-n-history/87429-2013-03-21-20-05-20 }}</ref>. Аль-Бути шарият илимдери, адабият, тасаввуф, философия, коом таануу жана цивилизация көйгөйлөрү боюнча ислам дүйнөсүнө зор таасирин тийгизген алтымыштан ашуун китеп калтырган<ref name="dubai_award"/>. 2011-2013-жылдардагы Сириядагы окуялар учурунда аль-Бутинин ислам дүйнөсүндөгү орду талаш-тартыштарды жараткан. Буга анын Сирия революциясына каршы чыгып, президент Башар Асаддын режимин колдогон позициясы себеп болгон. Анын өмүрү 2013-жылдын 21-мартында кол салуу менен аяктаган. Бул кол салууну сириялык оппозиция да, өкмөт да айыптап, дүйнө жүзүндө нааразычылыктын чоң толкунун жараткан<ref name="aljazeera_politics">{{cite web |url=https://www.aljazeera.net/news/pages/5d3d6711-e6bb-4df1-b28c-d6451017c2f8 |title=Аль-Бути... Дин атактуу кылган, саясат өлтүргөн аалым |website=Al Jazeera Net |date=2013-03-26 |access-date=2013-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416113020/http://www.aljazeera.net/news/pages/5d3d6711-e6bb-4df1-b28c-d6451017c2f8 |archive-date=2014-04-16 }}</ref>. Оппозиция бул кол салууну режим уюштурган деп айыптаган. Анткени, аль-Бутинин позициясын өзгөртүп, Сирия революциясы тарапка өтүү жана режимге каршы чабуул жасоо ниети тууралуу кабарлар тараган эле<ref name="al-ahram">{{cite web |url=http://www.ahram.org.eg/News/767/31/138132/الوطن-العربي/إدانات-واسعة-لمقتل-البوطي-في-تفجير-مسجد-بدمشق-المع.aspx |title=Оппозиция: Режим шейхти ал позициясын өзгөрткөнү жаткандыктан өлтүрдү |website=Al-Ahram |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171108101557/http://www.ahram.org.eg:80/News/767/31/138132/الوطن-العربي/إدانات-واسعة-لمقتل-البوطي-في-تفجير-مسجد-بدمشق-المع.aspx |archive-date=2017-11-08 }}</ref>. Ошол эле учурда, Сирия режими кол салуу үчүн оппозицияны күнөөлөп, аларды «такфирчилик жана караңгы идеологиянын ээлери» деп атаган<ref name="aljazeera_condemn">{{cite web|url=https://www.aljazeera.net/news/pages/2fe40051-3127-4679-bf51-d52b8cf270c6 |title=Сириядагы оппозиция жана режим аль-Бутинин өлтүрүлүшүн айыптады |website=Al Jazeera Net |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416124550/http://www.aljazeera.net/news/pages/2fe40051-3127-4679-bf51-d52b8cf270c6 |archive-date=2014-04-16 }}</ref>. == Төрөлүшү жана тарбиясы == Аль-Бути күрт уруусунан чыккан<ref>{{cite web |url=https://english.alarabiya.net/News/2013/03/22/-Sheikh-al-Bouti-the-Syrian-Sunni-cleric-who-stood-by-Assad |title=Sheikh al-Bouti, the Syrian Sunni cleric who stood by Assad |website=Al Arabiya English |date=2013-03-22 |access-date=2023-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230704172605/https://english.alarabiya.net/News/2013/03/22/-Sheikh-al-Bouti-the-Syrian-Sunni-cleric-who-stood-by-Assad |archive-date=2023-07-04}}</ref>. Ал хижранын 1347-жылы (б.з. 1929-жылы) Сирия, Ирак жана Түркиянын чек аралары кошулган жерде, Тигр дарыясынын жээгинде жайгашкан жана «Ботан аралы» деп таанымал болгон Ибн Умар аралындагы «Жилка» айылында туулган. Төрт жашка чыкканда, 1933-жылы, «Ататүрктүн куугунтугунан» жана кемалчыл идеологиянын жайылышынан улам атасы Мулла Рамазан аль-Бути менен бирге Дамаскка көчүп келген<ref>{{cite web |url=http://thawra.alwehda.gov.sy/_archive.asp?FileName=8713635020060615225449 |title=Ар бир жаңылык бидаат эмес |website=At-Thawra |date=2006-06-16 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416112057/http://thawra.alwehda.gov.sy/_archive.asp?FileName=8713635020060615225449 |archive-date=2014-04-16 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2014-04-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140416112057/http://thawra.alwehda.gov.sy/_archive.asp?FileName=8713635020060615225449 }}</ref>. Апасы ал 13 жашында каза болуп, атасы түрк үй-бүлөсүнөн чыккан башка аялга үйлөнгөн. Бул анын күрт жана араб тилдеринен сырткары, түрк тилин да жакшы өздөштүрүүсүнө себеп болгон. Ал он сегиз жашында үйлөнүп, алты уул жана бир кыздуу болгон<ref name="naseem_sham">{{cite web |url=http://www.naseemalsham.com/ar/Pages.php?page=mufty&pg_id=1992 |title=Шейх аль-Бутинин өмүр баяны |website=Naseem Al-Sham |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170717032401/http://www.naseemalsham.com/ar/Pages.php?page=mufty&pg_id=1992 |archive-date=2017-07-17 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2019-04-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190429222542/http://naseemalsham.com/ar/Pages.php?page=mufty&pg_id=1992 }}</ref>. == Билими == Аль-Бутиге кичинекей кезинен тарта дин аалымы жана суфий шейхтеринин бири болгон атасы шейх Мулла Рамазан таасир эткен. Атасы анын жападан жалгыз мугалими болгон; алгач ага акыйданын негиздерин, андан кийин Пайгамбар Мухаммаддын өмүр баянынын кыскача мазмунун үйрөткөн. Кийинчерээк нахв (синтаксис) жана сарф (морфология) сыяктуу көмөкчү илимдердин негиздерин окутуп, нахв боюнча Ибн Маликтин "Альфиясын" жаттоого багыттаган. Ал "Альфияны" бир жылга жетпеген убакытта, али балагатка жете элек кезинде толук жаттап бүтүргөн<ref name="alsiasi"/>. Алты жашка чыкканда, шейх Мулла Рамазан уулун балдарга Куран окуганды үйрөткөн аялга тапшырган. Ал аялдан Куранды үйрөнүп, алты айдын ичинде толук хатм кылган (окуп бүтүргөн)<ref name="alsiasi"/>. Андан кийин Дамасктын эски райондорунун бири болгон Саружадагы башталгыч мектепке кирген. Ал мектепте динди, араб тилинин жана математиканын негиздерин гана окутушчу<ref name="alsiasi"/>. Башталгыч билимден кийин ал шейх Хасан Хабанака аль-Майданинин алдында билим алуу үчүн «Менжек» мечитине тапшырган. Ошол мезгилде, 17 жаштан өтө элек кезинде, «Менжек» мечитине жакын жайгашкан «аль-Майдан» мечиттеринин биринде минбарга чыгып, хутба окуй баштаган<ref name="naseem_sham"/>. 1953-жылы шейх Хасан Хабанаканын алдындагы «Ислам багыты институтунда» окуусун аяктаган. Ошол эле 1953-жылы жогорку билимин аяктоо үчүн Каирдеги Аль-Азхар университетине барган. 1955-жылы Аль-Азхар университетинин Шарият факультетинен шарият боюнча лицензия (бакалавр) алып, Дамаскка кайтып келген. Андан кийин, 1956-жылы Аль-Азхар университетинин Араб тили факультетинен педагогика боюнча диплом алган<ref name="naseem_sham"/>. == Ишмердиги == Аль-Бути өз өмүрүндө бир нече академиялык кызматтарды аркалаган. Аль-Азхар университетинде билимин аяктагандан кийин, 1960-жылы Дамаск университетинин Шарият факультетине ассистент болуп дайындалган. Андан соң, Ислам шариятынын негиздери (усул аль-фикх) боюнча докторлук даражасын алуу үчүн Аль-Азхар университетинин Шарият факультетине жиберилип, бул даражаны 1965-жылы алган. Ошол эле жылы Дамаск университетинин Шарият факультетине окутуучу болуп дайындалган, кийин доцент, андан соң профессор болгон. 1975-жылы ошол эле факультеттин деканынын орун басары, ал эми 1977-жылы деканы, андан кийин «Акыйда жана диндер» кафедрасынын башчысы болуп дайындалган. Ушул мезгил аралыгында жана 1981-жылга чейин ал коомдук жыйындардан алыс болуп, академиялык чөйрө менен гана чектелип, «Ас-Синжекдар» мечитинде жумасына эки жолу сабак өтүп турган. Кийинчерээк сабактарын «Танкиз» мечитине, андан соң Дамасктагы «Аль-Иман» мечитине көчүргөн. Ошондой эле, атасы шейх Мулла Рамазан аль-Бутинин мечитинде жана Омейяддар мечитинде да башка сабактарды өткөн<ref name="naseem_sham"/>. Ал көптөгөн эл аралык конференцияларга жана симпозиумдарга катышып, көпчүлүк араб жана батыш өлкөлөрүндө лекцияларды окуган. Алардын эң көрүнүктүүсү – 1991-жылы Страсбургдагы Европа Парламентинин жыйынында «Исламдагы азчылыктардын укуктары» деген темада сүйлөгөн сөзү. Ошондой эле, ал Ислам Фикх Академиясынын кээ бир жыйындарына кеңешчи катары катышкан. Ал Ислам каржы мекемелери үчүн эсеп жана аудит боюнча уюмунун жана Франциядагы «Нур аль-Ислам» бирикмесинин мүчөсү болгон<ref name="naseem_sham"/>. Мындан тышкары, ал Аммандагы Падышалык «Ахли-Бейт» ислам ой-пикир институтунун, Оксфорд академиясынын Жогорку кеңешинин жана Абу-Дабидеги «Таба» фондунун Жогорку консультативдик кеңешинин мүчөсү болгон. Ал Дамасктагы Омейяддар мечитинин имамдыгын жана андагы илимий ишмердүүлүктү көзөмөлдөөнү өзүнө алган. Ошондой эле, Шам өлкөлөрүнүн аалымдар кеңешинин төрагасы болуп иштеген<ref name="aljazeera_politics"/>. == Көз караштары жана позициясы == [[File:Jihad Book.jpg|thumb|left|Анын 1993-жылы чыккан «Исламдагы жихад» китеби өзгөрүүдө зордук-зомбулуктан баш тартканы жана башкаруучуга каршы чыгууга тыюу салганы үчүн көптөгөн талаш-тартыштарды жараткан.]] [[File:(Banyas demonstration) مظاهرات بانياس جمعة الغضب - 29 نيسان 2011.jpg|thumb|left|2011-2013-жылдардагы Сириядагы окуялар учурунда Аль-Бути сириялык режимди коргоп, демонстранттарды сынга алган, бул анын катуу сынга кабылышына жана көптөгөн душмандарды күтүшүнө себеп болгон.]] Аль-Бути Ахли сүннөттүн төрт мазхабынын жана ашариттердин методологиясына негизделген Ахли сүннөт ишениминин консервативдүү багытын тутунган. Ал бул ишенимди салафий көз караштарынан коргогон эң маанилүү аалымдардын бири катары эсептелет. Бул темада ал «Ас-Салафия мубарек мезгил, бирок исламий мазхаб эмес» жана «Мазхабсыздык – Ислам шариятына коркунуч туудурган эң кооптуу бидаат» сыяктуу китептерди жазган<ref name="aljazeera_politics"/>. Ошондой эле, аль-Бути ишеним маселелерине адистешкен жана материалисттик философияларга каршы жооп берген сүннөт аалымдарынын бири. Бул тууралуу ал «Европа: технологиядан руханийликке карай, үзүлгөн көпүрө маселеси» жана «Диалектикалык материализмдин жалган ойлорун жокко чыгаруу» аттуу китептерди жазып, анда коммунисттик жана атеисттик ой-пикирлерге чабуул жасаган<ref>{{cite web |url=http://laelhad.com/index.php?p=8-0-16 |title=Атеизм таразада, аль-Бутинин "Диалектикалык материализмди жокко чыгаруу" китеби |website=laelhad.com |access-date=2013-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150120100743/http://laelhad.com/index.php?p=8-0-16 |archive-date=2015-01-20 }}</ref>. Ошондой эле, аль-Бутинин аялдарды сүннөткө отургузуу маселеси боюнча да өз пикири болгон. 2011-жылдын февраль айында Тарафа Багжати менен Рюдигер Неберг шейх, доктор Мухаммад Саид Рамазан аль-Бутиден аялдарды сүннөткө отургузууга тыюу салган фатва алышкан<ref>{{cite web |url=https://www.target-nehberg.de/de/projekt-die-fatwas?p=AlButiInfo&lang=ar |title=Доктор Саид Рамазан аль-Бутиден аялдарды сүннөткө отургузууга тыюу салган фатва |website=target-nehberg.de |access-date=2013-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924113219/http://www.target-human-rights.com/HP-08_fatwa/index.php?p=AlButiInfo&lang=ar |archive-date=2015-09-24 }}</ref>. Саясий жактан алганда, аль-Бути Сириядагы башкаруучу саясий режим менен президент Хафез Асаддын доорунан бери, өзгөчө 90-жылдардын башынан тартып байланыш түзгөн. Ошол кезде ал Сириянын расмий маалымат каражаттарында көп көрүнө баштаган<ref name="aljazeera_politics"/>. Президент Хафез Асад анын кээ бир китептерин окугандан кийин жолугушууну суранганда, алардын ортосунда жеке мамиле түзүлгөн. Кийин ал улам-улам узакка созулган жолугушууларга чакырып турган. Ошол жолугушуулардын эң көрүнүктүү натыйжаларынын бири катары, президент анын өтүнүчүнө жооп кылып, көптөгөн камактагыларды бошоткон. Ошондой эле, «Мусулман агаиндер» жамааты менен болгон кагылышуулардан улам өлкөдөн чыгып кеткендердин кайтып келишине жол ачып, шарият институттары, маалымат каражаттары жана исламий китептерге байланыштуу көптөгөн башка маселелерди чечкен<ref name="naseem_sham"/><ref name="sns1">{{cite web |url=http://sns.sy/sns/?path=news/read/62994 |title=Аалым аль-Бути... Диний орточолуктун таянычы |website=Syria News Station |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150613110514/http://sns.sy/sns/?path=news/read/62994 |archive-date=2015-06-13 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2015-06-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150613110514/http://sns.sy/sns/?path=news/read/62994 }}</ref>. «Мусулман агаиндер» жамаатына каршы сириялык режимди колдогону ошол кезде көптөгөн сын-пикирлерди жараткан. Ал 1982-жылдагы Хама шаарындагы окуялардан бери Асаддын үй-бүлөсүнүн башкаруусунун мыйзамдуулугун жана аларга каршы чыгууга болбой тургандыгын жактап келген. Анын пикири боюнча, башкаруучу «ачык каапырлыкка» (Исламдан чыкканын ачык жарыялоо) бармайынча, ага каршы чыгууга болбойт<ref>{{cite web |url=http://alhayat.com/OpinionsDetails/495980 |title=Аль-Бутинин өлтүрүлүшү... Шейхтин саясатка аралашуусунун трагедиясы! |author=Халид ад-Дахил |website=Al-Hayat |date=2013-03-27 |access-date=2013-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171007234504/http://www.alhayat.com/OpinionsDetails/495980 |archive-date=2017-10-07 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2017-10-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171007234504/http://www.alhayat.com/OpinionsDetails/495980 }}</ref>. 1993-жылы анын «Исламдагы жихад» китебинин жарык көрүшү, өзгөрүү үчүн зордук-зомбулуктан баш тартканы жана башкаруучунун каапырлыгы далилденмейинче ага каршы чыгууга тыюу салганы үчүн, ал менен ислам багытындагы кээ бир саясий агымдардын ортосундагы талаш-тартыштарды кайрадан жанданткан<ref>{{cite web |url=https://classic.aawsat.com/details.asp?section=4&article=721882&issueno=12534 |title=Асад режими жана оппозиция бири-бирин айыптоодо.. Аль-Бути өлтүрүлөр алдында сапарга чыгууга тыюу салынган |website=Asharq Al-Awsat |date=2013-03-23 |access-date=2013-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130323101923/http://aawsat.com//details.asp?section=4&article=721882&issueno=12534 |archive-date=2013-03-23 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2013-03-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130323101923/http://aawsat.com//details.asp?section=4&article=721882&issueno=12534 }}</ref>. Президент Башар Асаддын тушунда аль-Бути менен режимдин ортосундагы бекем мамиле сакталып калган. Бул аль-Бутинин айрым турмуштук маселелерге таасирин тийгизген. Мисалы, никаб кийген аялдарды билим берүү тармагында жумушка алууга тыюу салган чечимди жокко чыгаруу жана аэропортко баруучу жолдо ачылган сириялык казинонун жападан жалгыз лицензиясын жокко чыгаруу сыяктуу. Ошондой эле, ал орточо диний көз карашты жайылтуу үчүн спутниктик телеканал түзүүнү жактырган. Ал каналды аль-Бути өзү көзөмөлдөп, «Нур аш-Шам» деп аталган<ref name="sns1"/>. Айрым байкоочулар аль-Бутинин Сириядагы саясий бийлик менен жакындыгы, Сириянын Палестинадагы каршылык көрсөтүү кыймылдарын колдоо саясатын сактап калуусуна таасир эткен деп эсептешет<ref name="alsiasi"/>. Аль-Бути жалпысынан саясаттан алыс болуп, дин аалымдарын ага кийлигишпөөгө чакырган<ref>{{cite web |url=http://www.champress.net/index.php?q=ar/Article/view/7116 |title=Аль-Бути дин аалымдарын саясаттан оолак болууга чакырып, Алжирдеги "террор трагедиясын" мисал келтирди |website=Al-Arabiya Net |date=2006-05-10 |access-date=2013-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160306003337/http://www.champress.net/index.php?q=ar/Article/view/7116 |archive-date=2016-03-06 }}</ref>. Ал папанын мусулмандарга карата айткан кемсинткен сөздөрүнөн кийин, Аль-Азхардын Ватикан менен диалогду токтотуу чечимин колдогон билдирүүгө кол койгондордун бири болгон<ref>{{cite web |url=http://www.moheet.com/show_news.aspx?nid=445067&pg=1 |title=21 аалым Аль-Азхардын Ватикан менен диалогду токтотуу чечимин колдоду |website=Moheet |date=2011-01-26 |access-date=2013-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110129160441/http://www.moheet.com/show_news.aspx?nid=445067&pg=1 |archive-date=2011-01-29 }}</ref>. === Сирия кризиси === 2011-2013-жылдардагы Сириядагы нааразычылык акциялары учурунда аль-Бути элдик кыймылды четке кагып, нааразычылыкка чыккандарды сындап, аларды «мечиттерди Сирияда фитна жана башаламандык чыгаруу үчүн пайдаланууга аракет кылган белгисиз булактардын чакырыктарына ээрчибөөгө» чакырган<ref>{{cite web |url=http://www.fromsyria.com/index.php/syria-news/9250.html |title=Доктор аль-Бути: Силерди караңгы уяларга киргизүүнү каалагандардын артынан ээрчүүдөн сак болгула |website=fromsyria.com |date=2011-03-26 |access-date=2013-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310084848/http://www.fromsyria.com/index.php/syria-news/9250.html |archive-date=2016-03-10 }}</ref>. Ал демонстрацияларды «эң оор арам иштерге алып барууда» деп сыпаттаган<ref>{{cite web |url=http://sns.sy/sns/?path=news/read/36439 |title=Аль-Бути фатва берди: Сириядагы демонстрациялар "эң оор арам иштерге" алып барууда жана алардан баш тартуу керек |website=Syria News Station |date=2011-06-25 |access-date=2013-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416124530/http://sns.sy/sns/?path=news/read/36439 |archive-date=2014-04-16 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2014-04-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140416124530/http://sns.sy/sns/?path=news/read/36439 }}</ref>. Ошондой эле, элди демонстрацияга чакырган Кардавини да сындап, ал «бузукулукту оңдобой, тескерисинче, фитнанын эшигин ачкан башаламандык жолун тандады» деген<ref>{{cite web |url=https://www.alraimedia.com/Alrai/Article.aspx?id=267560&date=07042011 |title=Аль-Бути: Сириянын жетекчилиги эркиндиктерди берүүгө жана бир партиялуу бийликти токтотууга макул болду |website=Al-Rai |author=Жанболат Шакай |date=2011-04-07 |access-date=2013-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110831224445/http://www.alraimedia.com/Alrai/Article.aspx?id=267560&date=07042011 |archive-date=2011-08-31 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2011-08-31 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110831224445/http://www.alraimedia.com/Alrai/Article.aspx?id=267560&date=07042011 }}</ref>. Аль-Бути бир нече билдирүүлөрүндө сириялык режимди коргоп, анын ою боюнча, режим Израил жетектеген «тышкы кутумга» каршы туруп жатканын айткан жана өкмөттүк армиянын ролун мактаган. Ошол эле учурда, өз фатваларында «мажбурлап болсо да, демонстранттарды өлтүрүүгө тыюу салынарын» баса белгилеген<ref>{{cite web |url=https://naseemalsham.com/public/ar/Pages.php?page=readFatwa&pg_id=13060 |title=Мажбурланган өлтүргүч, мажбур болсо да, шарият боюнча кылмышкер деп эсептелет |website=Naseem Al-Sham |access-date=2013-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170717092803/http://www.naseemalsham.com/ar/Pages.php?page=readFatwa&pg_id=13060 |archive-date=2017-07-17 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2017-07-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170717092803/http://www.naseemalsham.com/ar/Pages.php?page=readFatwa&pg_id=13060 }}</ref>. Революцияга «каршы» деп сыпатталган бул билдирүүлөр аль-Бутинин катуу сынга кабылышына жана көптөгөн душмандарды күтүшүнө себеп болгон. Алтургай айрымдар аны «бийликтин аалымдары» категориясына кошкон<ref name="aljazeera_politics"/>. Ушул себептен улам, демонстранттар «Халиддин урпактары жумасында» анын китептерин өрттөшкөн<ref>{{cite web |url=https://elaph.com/Web/news/2013/3/800836.html |title=Сириялык активисттер шейх аль-Бутинин өлтүрүлүшүнүн чындыгынан күмөн санашууда |website=Elaph |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416113113/http://www.elaph.com/Web/news/2013/3/800836.html |archive-date=2014-04-16 }}</ref>. Ошол эле учурда, башкалары аль-Бутини сириялык режимдин коркутуусу астында калган деп, аны актоого аракет кылышкан<ref>{{cite web |url=https://www.ammonnews.net/article/148108 |title=Калыстар: Аль-Бути анын абийирине шек келтирүү менен коркутулган |website=Ammon News |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160329141046/http://www.ammonnews.net/article.aspx?articleno=148108 |archive-date=2016-03-29 }}</ref>. == Өлтүрүлүшү == [[File:al-bouti 01.jpg|thumb|left|Аль-Бутинин өлтүрүлгөнгө чейинки «Аль-Иман» мечитиндеги акыркы диний сабагынан сүрөт.]] [[File:Quran with Al-Bouti.jpg|thumb|left|Тафсир боюнча диний сабак берип жатканда өлтүрүлгөн аль-Бутинин колундагы Куран. Анда анын канынын тактары көрүнүп турат.]] Шейх аль-Бути 2013-жылдын 21-мартында, бейшемби күнү (хижра боюнча 1434-жылдын 9-жумада аль-ула айы) Дамасктын «аль-Мазраа» районундагы «Аль-Иман» мечитинде диний сабак өтүп жаткан учурда өлтүрүлгөн. Расмий версия боюнча, жанкечтинин жардыруусунан улам аль-Бути жана анын небересин кошкондо 42 адам каза болуп, 84 адам жаракат алган<ref name="aljazeera_assassination">{{cite web |url=https://www.aljazeera.net/news/pages/e8e7fe88-658b-4588-87e1-5b3894c813f4 |title=Аалым аль-Бути Дамасктагы жардыруудан каза болду |website=Al Jazeera Net |date=2013-03-21 |access-date=2013-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416124320/http://www.aljazeera.net/news/pages/e8e7fe88-658b-4588-87e1-5b3894c813f4 |archive-date=2014-04-16 }}</ref>. Ал эми Дамасктагы революциянын жетекчилик кеңеши 2013-жылдын 9-апрелинде интернетке видео тасма жарыялаган. Анда аль-Бутинин өлтүрүлгөн учуру көрсөтүлгөнү айтылат. Видеодо шейх аль-Бути минбарынын жанында болгон кичинекей жарылуудан кийин селдесин оңдоп жатканы, анан бир адам ага шашып келип, сабакты тартып жаткан камераны тосуп калганы, андан соң тез эле кетип калганы, артында шейх аль-Бутинин башынан кан агып жатканы көрсөтүлгөн. Активисттердин пикири боюнча, бул аль-Бути жардыруудан эмес, ок менен өлтүрүлгөн деген версияны ырастайт<ref>{{cite web |url=https://www.alarabiya.net/ar/arab-and-world/syria/2013/04/09/%D9%81%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D9%88-%D9%8A%D8%B8%D9%87%D8%B1-%D9%84%D8%AD%D8%B8%D8%A9-%D9%85%D9%82%D8%AA%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%AE-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%88%D8%B7%D9%8A-%D9%81%D9%8A-%D8%A3%D8%AD%D8%AF-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF-%D8%AF%D9%85%D8%B4%D9%82.html |title=Видео аль-Бутинин минбарынын жанындагы жардыруудан аман калгандан кийин өлтүрүлгөн учурун көрсөтөт |website=Al Arabiya |date=2013-04-09 |access-date=2013-04-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180219071650/http://www.alarabiya.net:80/ar/arab-and-world/syria/2013/04/09/فيديو-يظهر-لحظة-مقتل-الشيخ-البوطي-في-أحد-مساجد-دمشق.html |archive-date=2018-02-19 }}</ref>. Шейх аль-Бутинин уулу, доктор Тауфик Рамазан ошол эле күнү телеберүүгө берген маегинде жардыруудан аман калгандардын айткандарына таянып, мечитте эч кандай ок атылбаганын четке кагып, атасы жанкечти жасаган жардыруудан каза болгонун ырастаган<ref>{{cite web |url=http://anbamoscow.com/aworld_politics/20130410/381507248.html |title=Аль-Бутинин уулу: Атам жардыруудан кийин өлтүрүлгөн эмес |website=Anbamoscow |date=2013-04-10 |access-date=2020-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416114414/http://anbamoscow.com/aworld_politics/20130410/381507248.html |archive-date=2014-04-16 }}</ref>. Эки тарап тең окуяны айыптаганына карабастан, режим менен оппозиция бири-бирин айыпташкан<ref name="aljazeera_condemn"/>. Режимге каршы болгон шейх Мухаммад Абу аль-Худа аль-Якуби, аль-Бути позициясын өзгөртүп, режимге каршы чабуул жасоону пландап жатканын, ал эми анын үй-бүлөсү Сириядан чыгып кетүү ниети тууралуу кабар тарагандан кийин сириялык режим тарабынан өлтүрүлгөнүн айткан<ref name="al-ahram"/>. Кээ бир маалымат сайттары шейх Юсуф Кардавини аль-Бутини өлтүрүүгө үндөгөн деп айыпташкан. Буга Кардавинин жарыяланган видеосу себеп болгон, анда ал «бийлик менен иштегендердин баарын – аскерлерди, жарандык кызматкерлерди жана дин аалымдарын өлтүрүүгө» чакырган<ref>{{cite web |url=https://www.alalamtv.net/news/1457809/%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%B6%D8%A7%D9%88%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%B6-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D9%82%D8%AA%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%88%D8%B7%D9%8A-%D9%82%D8%A8%D9%84-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF%D9%87 |title=Видео: Кардави аалым аль-Бутини шейит болгонго чейин өлтүрүүгө үндөгөн |website=Al-Alam TV |date=2013-03-23 |access-date=2013-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170619160530/http://www.alalam.ir/news/1457809 |archive-date=2017-06-19 }}{{Жеткиликсиз шилтеме|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Ал эми Юсуф Кардави «аны фитнага үндөдү деген жалган дооматтарды» четке каккан<ref>{{cite web |url=https://arabic.cnn.com/2013/middle_east/3/28/qardawi.fatwa/index.html |title=Кардави аль-Бутини өлтүрүүгө үндөгөнүн четке кагып, аялдарды фатва берүүгө катышууга чакырды |website=CNN Arabic |date=2013-03-28 |access-date=2013-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140119194511/http://arabic.cnn.com/2013/middle_east/3/28/qardawi.fatwa/index.html |archive-date=2014-01-19 }}</ref>. Аль-Бутинин сөөгү 2013-жылдын 23-мартында, ишемби күнү Дамасктагы үйүнөн чыгарылып, жаназасы Омейяддар мечитинде окулган. Андан соң, сөөгү Омейяддар мечитинин жанындагы Дамаск чебине жанаша жайгашкан Салах ад-Дин Айюбинин күмбөзүнүн жанына коюлган. Жаназага Иран, Ливан жана Иорданиядан өкүлдөр катышкан<ref>{{cite web |url=http://alghad.com/portal/arab-wa-alam/article/615216/تشييع-جثمان-البوطي-في-دمشق.html |title=Аль-Бутинин сөөгү Дамаскта жерге берилди |website=Al-Ghad Newspaper |date=2013-03-24 |access-date=2013-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304202728/http://www.alghad.com/index.php/portal/arab-wa-alam/article/615216/تشييع-جثمان-البوطي-في-دمشق.html |archive-date=2016-03-04 }}</ref>. Ошондой эле, 2013-жылдын 23-марты, ишемби күнү, Сирияда шейх аль-Бути жана аны менен кошо каза болгондор үчүн жалпы аза күтүү күнү деп жарыяланган<ref name="sana">{{cite web |url=http://www.sana-syria.com/ara/2/2013/03/22/473866.htm |title=Сирия Араб маалымат агенттиги - САНА |website=sana.sy |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191217031524/http://www.sana-syria.com/ara/2/2013/03/22/473866.htm |archive-date=2019-12-17 }}</ref>. === Реакциялар === * '''БУУнун Коопсуздук Кеңеши:''' Шейх Мухаммад Саид аль-Бутинин жана дагы 50гө жакын адамдын өмүрүн алган, 80ден ашуун адамды жарадар кылган жардырууну «террордук чабуул» деп атап, айыптады<ref name="alalam_reaction">{{cite web |url=http://www.alalam.ir/news/1457610 |title=Коопсуздук Кеңеши жана Аль-Азхар аль-Бутини өлтүрүү кылмышын айыпташты |website=Al-Alam TV |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160325125017/http://www.alalam.ir/news/1457610 |archive-date=2016-03-25 }}</ref>. * '''Араб мамлекеттеринин лигасы:''' Араб лигасынын башкы катчысы Набил ал-Араби жардырууну «эң катуу сөздөр менен» айыптап, «айрыкча Алланын үйлөрүнө (мечиттерге) жана ага келгендерге каршы багытталган бул кылмыштуу жардыруулар эң катуу сөздөр менен айыпталат» деп билдирди жана «сириялык боордош элдин бейкүнөө өкүлдөрүн бутага алган бул ыплас кылмышты жасагандарды тезинен жоопко тартууну» талап кылды<ref name="aljazeera_condemnations">{{cite web |url=https://www.aljazeera.net/news/pages/c84ac132-fd80-44c9-8122-5566ccc26e71 |title=Аль-Бутинин өлтүрүлүшүнө кеңири айыптоолор |website=Al Jazeera Net |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416124546/http://www.aljazeera.net/news/pages/c84ac132-fd80-44c9-8122-5566ccc26e71 |archive-date=2014-04-16 }}</ref>. * '''Сирия:''' Сириянын президенти Башар Асад шейх аль-Бутинин каза болгонуна байланыштуу көңүл айтуу телеграммасын жолдоп, аны Сириянын улуу инсандарынын бири деп атады. Анын өлүмүнө «караңгы күчтөрдү» айыптап, 2013-жылдын 23-мартын, ишембини, шейх аль-Бути жана аны менен кошо каза болгондор үчүн аза күтүү күнү деп жарыялады<ref name="sana"/>. * '''Алжир:''' Алжир жума күнү жардырууну кескин айыптады. Алжирдин Тышкы иштер министрлигинин өкүлү Аммар Белани: «Бул биз кескин айыптаган ыплас жана жийиркеничтүү кылмыш», - деди<ref name="aljazeera_condemnations"/>. * '''Орусия:''' Орусия шейх аль-Бутинин өлүмүнө алып келген жардырууну «террордук» деп атап, айыптады<ref>{{cite web |url=http://www.alhayat.com/Details/495603 |title=Орусия аль-Бутинин өлтүрүлүшүн айыптап, аны "террордук" жардыруу деп эсептейт |website=Al-Hayat |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160705181117/http://www.alhayat.com/details/495603 |archive-date=2016-07-05 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2016-07-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160705181117/http://www.alhayat.com/details/495603 }}</ref>. * '''Иран:''' Ирандын Тышкы иштер министрлиги аль-Бутинин өлтүрүлүшүн кескин айыптап, аны «ырайымсыз жана сириялык элдин душмандары тарабынан жасалган, адамгерчиликке жатпаган, динге каршы кылмыш» деп атады<ref>{{cite web |url=https://www.annahar.com/article/22169-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%3A-%D8%A7%D8%BA%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D9%84-%D8%A8%D9%88%D8%B7%D9%8A-%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D8%A8%D8%B7-%D9%85%D8%AE%D8%B7%D8%B7%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%85%D9%8A%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A9---%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84%D9%8A%D8%A9-%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%A7%D8%B1%D8%A9-%D9%81%D8%AA%D9%86%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D8%A9 |title=Иран: Аль-Бутинин өлтүрүлүшү аймакта фитна чыгаруу боюнча америкалык-израилдик пландарды жокко чыгарат |website=An-Nahar |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200429223410/https://www.annahar.com/article/22169-ايران:-اغتيال-بوطي-سيحبط-مخططات-اميركية---اسرائيلية-لاثارة-فتنة-في-منطقة |archive-date=2020-04-29 }}</ref>. * '''Хамас кыймылы:''' Хамас кыймылы жардырууну айыптап, Сириянын аалымдарына жана элине шейх аль-Бутинин каза болгонуна байланыштуу көңүл айтты жана жардырууну «жийиркеничтүү жана кылмыштуу» деп сыпаттады<ref name="dostor_hamas">{{cite web |url=http://dostor.org/عالمى/عرب-وعالم/166446-حركة-حماس-تصف-اغتيال-الشيخ-البوطي-بالإجرامى |title=Хамас кыймылы шейх аль-Бутинин өлтүрүлүшүн кылмыштуу деп атады |website=Dostor |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416142155/http://dostor.org/عالمى/عرب-وعالم/166446-حركة-حماس-تصف-اغتيال-الشيخ-البوطي-بالإجرامى |archive-date=2014-04-16 }}</ref>. * '''Ислам жихады кыймылы:''' «Ислам жихады» кыймылы шейх аль-Бутинин өлтүрүлүшүн айыптап, «Алланын үйлөрүн жана мусулман аалымдарын мындай жол менен бутага алуу – ислам дини тутунган адамгерчилик жана ырайымдуулук баалуулуктарына каршы багытталган жийиркеничтүү кылмыш» деп билдирди<ref name="dostor_hamas"/>. * '''Сириядагы «Мусулман агаиндер»:''' Жардырууну «кылмыштуу окуя» деп айыптап, анын артында Сирия режими турганын билдирди<ref>{{cite web |url=http://ikhwansyria.com/Portals/Content/?Name=%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86%20%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1%20%D8%B9%D9%86%20%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86%20%D9%81%D9%8A%20%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D8%A8%D8%B4%D8%A3%D9%86%20%D8%A7%D8%BA%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%83%D8%AA%D9%88%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%88%D8%B7%D9%8A%20%D9%88%D9%85%D9%86%20%D9%85%D8%B9%D9%87&info=YVdROU16UTRNalltYzI5MWNtTmxQVk4xWWxCaFoyVW1kSGx3WlQweEpuaHRiR2xrUFNZPSt1.Syr |title=Сириядагы Мусулман Агаиндер жамаатынын доктор аль-Бути жана аны менен кошо каза болгондордун өлтүрүлүшү боюнча билдирүүсү |website=ikhwansyria.com |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160323003125/http://ikhwansyria.com/portals/content/?info=yvdrou16utrnalltyzi5mwnttmxqvk4xwwxcafoyvw1ksgx3wlqweepuahrir2xrufnzpst1.syr&name=%d8%a8%d9%8a%d8%a7%d9%86%20%d8%b5%d8%a7%d8%af%d8%b1%20%d8%b9%d9%86%20%d8%ac%d9%85%d8%a7%d8%b9%d8%a9%20%d8%a7%d9%84%d8%a5%d8%ae%d9%88%d8%a7%d9%86%20%d8%a7%d9%84%d9%85%d8%b3%d9%84%d9%85%d9%8a%d9%86%20%d9%81%d9%8a%20%d8%b3%d9%88%d8%b1%d9%8a%d8%a9%20%d8%a8%d8%b4%d8%a3%D9%86%20%d8%a7%D8%BA%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%83%D8%AA%D9%88%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%88%D8%B7%D9%8A%20%D9%88%D9%85%D9%86%20%D9%85%D8%B9%D9%87 |archive-date=2016-03-23 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2016-03-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160323003125/http://ikhwansyria.com/portals/content/?info=yvdrou16utrnalltyzi5mwnttmxqvk4xwwxcafoyvw1ksgx3wlqweepuahrir2xrufnzpst1.syr&name=%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86%20%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1%20%D8%B9%D9%86%20%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86%20%D9%81%D9%8A%20%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D8%A8%D8%B4%D8%A3%D9%86%20%D8%A7%D8%BA%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%83%D8%AA%D9%88%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%88%D8%B7%D9%8A%20%D9%88%D9%85%D9%86%20%D9%85%D8%B9%D9%87 }}</ref>. * '''Хезболла:''' Аль-Бутинин өлтүрүлүшүн жана мечиттердеги сыйынуучуларды бутага алууну айыптады<ref>{{cite web |url=http://moqawama.org/essaydetails.php?eid=27190&cid=199 |title=Хезболла шейит аалым аль-Бутини өлтүрүү кылмышын айыптады |website=moqawama.org |date=2013-03-22 |access-date=2013-04-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310125121/http://moqawama.org/essaydetails.php?cid=199&eid=27190 |archive-date=2016-03-10 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2022-05-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220517135817/https://www.moqawama.org/essaydetails.php?eid=27190&cid=199 }}</ref>. * '''Аль-Азхар:''' Аль-Азхар шейх аль-Бутини эскерип, аны «Шамдын жылдызы» деп атап, аалымдарды өлтүрүүнү жана мечиттердин кол тийбестигин бузууну айыптады<ref>{{cite web |url=https://arabic.rt.com/news/610984-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B2%D9%87%D8%B1_%D9%8A%D9%86%D8%B9%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%88%D8%B7%D9%8A/ |title=Аль-Азхар аль-Бутини эскерет |website=Russia Today |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200429223406/https://arabic.rt.com/news/610984-الأزهر_ينعى_البوطي/ |archive-date=2020-04-29 }}</ref>. * '''Муктада ас-Садр:''' Шейх аль-Бутинин өлтүрүлүшүн айыптап, аны орточо көз караштагы, биримдикке чакырган улуттук символ деп атап, анын каны Сириядагы тынчтыктын башталышына жана кан төгүүнүн токтошуна себеп болушун тиледи<ref>{{cite web |url=http://jawabna.com/index.php/permalink/6452.html |title=Урматтуу Ислам жана Мусулмандардын حجتти Саййид Муктада ас-Садрдын жеке кеңсеси - Урматтуу жетекчи шейит шейх Мухаммад Саид аль-Бутинин шейит болушуна байланыштуу көңүл айтуу билдирүүсүн чыгарды |website=jawabna.com |access-date=2021-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171230203410/http://jawabna.com/index.php/permalink/6452.html |archive-date=2017-12-30 }}</ref>. * '''Бүткүл дүйнөлүк мусулман аалымдарынын биримдиги:''' Шейх Мухаммад Саид Рамазан аль-Бутинин өлтүрүлүшүн айыптап, «биз менен пикири канчалык айырмаланбасын, эч бир аалымды өзүнүн пикири жана ижтихады үчүн өлтүрүүгө каршы экенин, анткени бул нерсе мусулман эмес дин кызматкерлерине карата да арам экенин» баса белгиледи<ref>{{cite web |url=http://alqudsnews.net/i/28102 |title=Бүткүл дүйнөлүк мусулман аалымдарынын биримдиги аалым аль-Бутинин өлтүрүлүшүн айыптайт |website=Al-Quds News |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160405103653/http://alqudsnews.net/i/28102 |archive-date=2016-04-05 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2016-04-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160405103653/http://alqudsnews.net/i/28102 }}</ref>. * '''Эркин Сирия армиясы:''' Жардырууну айыптап, кол салууну «террордук жана кылмыштуу» деп сыпаттады<ref name="almasryalyoum">{{cite web |url=https://www.almasryalyoum.com/news/details/297102 |title=«Аль-Хатиб»: «Аль-Бутинин» өлтүрүлүшү «Асаддын» буйругу... «Эркин Армия»: Чабуулдун артында биз эмеспиз |website=Al-Masry Al-Youm |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130530054857/http://www.almasryalyoum.com/node/1584976 |archive-date=2013-05-30 }}</ref>. * '''Сириялык аалымдардын лигасы:''' Аль-Бутинин өлтүрүлүшүн, мечиттерди, аалымдарды жана жай тургундарды бутага алууну айыптап, окуя үчүн Сирия режими жооптуу экенин баса белгиледи<ref>{{cite web |url=http://islamsyria.com/news.php?action=details&NID=322 |title=Сириялык аалымдар лигасынын шейх Мухаммад Саид Рамазан аль-Бутини бутага алган жардыруу боюнча билдирүүсү |website=islamsyria.com |date=2013-03-22 |access-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140416124336/http://islamsyria.com/news.php?action=details&NID=322 |archive-date=2014-04-16 |accessdate=2025-06-16 |archivedate=2014-04-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140416124336/http://islamsyria.com/news.php?action=details&NID=322 }}</ref>. * '''Муаз аль-Хатиб (ошол кездеги Сириянын улуттук коалициясынын башчысы):''' Белгилүү сүннөт аалымы шейх аль-Бутинин өлтүрүлүшүн айыптап, кол салууну «бардык жагынан кылмыш» деп атады<ref name="almasryalyoum"/>. == Эмгектери == Аль-Бути ар кандай тармактарда 60тан ашык чыгарма калтырган, алардын эң белгилүүлөрү<ref>{{cite web |url=http://fikr.com/?aid=288&page=authorinfo&prog=book |title=Д-р Мухаммад Саид Рамазан аль-Бутинин китептери |website=Dar Al-Fikr |access-date=2013-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310003452/http://fikr.com/?aid=288&page=authorinfo&prog=book |archive-date=2016-03-10 }}</ref>: * Өзүн-өзү таануу – Исламга алып баруучу түз жол. * Таухиддик (монотеисттик) агымдар жана заманбап философиялар. * Ага жалган жакындай албайт – Кээ бирөөлөрдүн Алла Тааланын китебине жабыштырган жалган ой-пикирлерин ачуу. * Куранды изилдөө программасы (3 бөлүк). * Курандагы адамзат цивилизациясынын методологиясы. * Ыйык Курандын кереметтеринен. * Ар кандай учурлардагы сөздөр. * «Аль-Хикам аль-Атаия»: Түшүндүрмө жана талдоо (4 бөлүк). * Бул менин кээ бир президенттердин жана падышалардын алдында айткандарым. * Коомдук кеңештер. * Алар сени алдашат. * Ислам жана доор: чакырыктар жана келечек (жаңы кылым үчүн диалогдор). * Европа: технологиядан руханийликке карай – үзүлгөн көпүрө маселеси (араб жана англис тилдеринде). * Ааламдагы улуу аныктыктар (Жаратуучунун бар экендиги жана жаратылгандын милдети). * Мени ойго салган инсандар. * Алла Таалага кулчулуктун алкагындагы адамдын эркиндиги («Бул – Ислам» сериясынан). * Аллабы же инсанбы, кимиси адам укуктарын коргоого көбүрөөк кудуреттүү? * Мазхабсыздык – Ислам шариятына коркунуч туудурган эң кооптуу бидаат. * Ислам тарбиясынын тажрыйбасы изилдөө таразасында. * Чокудагы изилдөөлөр сериясы. * Ислам шариятындагы «маслаха» (пайда) эрежелери. * Заманбап фикх маселелери (эки бөлүк). * Салыштырма фикх боюнча лекциялар. * Адамдар менен бирге: кеңештер жана фатвалар (эки бөлүк). * Исламдагы жихад: аны кантип түшүнөбүз жана кантип жүзөгө ашырабыз? * Сияманд – чытырман токойдун уулу. * Бул алардын көйгөйлөрү. * Бул биздин көйгөйлөрүбүз. * Ой жана жүрөктөн. * Цивилизациялык көйгөйлөр тууралуу баарлашуу. * Исламга кайтуу жолунда: жол картасы жана көйгөйлөрдүн чечилиши. * Диалектикалык материализмдин жалган ойлорун жокко чыгаруу. * Аял: Батыш системасынын зордугу менен Раббаний мыйзамдардын назиктигинин ортосунда. * Инсан: мажбурланганбы же эрктүүбү? * Диалог – чогуу жашоонун жолу («Заманбап ой-пикир» семинарлары). * Ас-Салафия: мубарек мезгил, бирок исламий мазхаб эмес. * Өзгөрүү: анын түшүнүгү жана жолдору («Заманбап ой-пикир» семинарлары). * «Мам менен Зин» романы. * Бул менин атам. * Ислам – бардык адамзат коомдорунун баш калкалоочу жайы. * Пайгамбардын өмүр баянынын фикхи жана адилеттүү халифаттын тарыхына кыскача киришүү. * Аиша – момундардын энеси. * Тамырларды түшүнүүгө киришүү. * Тукумду чектөө маселеси: алдын алуу жана дарылоо. * Исламды жана тарыхты коргоо. * Коммунизм менен Исламдын ортосундагы экономикалык мазхаб. * Алла жана акыйкат жолунда. * Улутчулдуктун келип чыгышы тууралуу фактылар. * Хадис шариф жана пайгамбардын чечендиги жөнүндө. * Алланын пенделериндеги сүннөттөрүнөн (мыйзам ченемдүүлүктөрүнөн). * Дүйнөлүк тынчтыктагы диндердин ролу. == Радио жана телеберүүлөрү == [[File:al-bouti 02.jpg|thumb|left|Аль-Бути телеберүүлөрүнүн бирин даярдап жаткан учуру.]] * '''«Ага жалган жакындай албайт»''' – «Шам» жана «Саниу аль-Карар» (Чечим кабыл алуучулар) каналдарында. * '''«Куранды изилдөө»''' – Сириянын спутниктик каналында. * '''«Ааламдагы улуу аныктыктар» китебине түшүндүрмө''' – «Ар-Рисала» каналындагы «Аль-Калям ат-Таййиб» (Жакшы сөз) программасынын алкагында. * '''«Көрүнүштөр жана сабактар»''' – «Ар-Рисала» каналында. * '''«Фикх ас-Сира»''' (Пайгамбардын өмүр баянынын фикхи) – «Икра» каналында. * '''«Аль-Хикам аль-Атаияга түшүндүрмө»''' – «Аль-Ирс ан-Набави» (Пайгамбардын мурасы) каналында. * '''«Ыйык Курандын кереметиндеги жаңылыктар»''' – «Икра» каналында. * '''«Бул – жихад»''' – «Азхари» каналында. == Колдонулган адабияттар == {{reflist}} [[Категория:Мухаммад Саид Рамазан аль-Бути|*]] [[Категория:1929-жылы туулгандар]] [[Категория:2013-жылы каза болгондор]] [[Категория:Сириялык аалымдар]] [[Категория:Күрт аалымдар]] [[Категория:Шафий мазхабындагылар]] [[Категория:Ашариттер]] [[Категория:Аль-Азхар университетинин бүтүрүүчүлөрү]] [[Категория:Сирияда өлтүрүлгөн инсандар]] [[Категория:Дамаскта каза болгондор]] c3k017p95xrclbpe5blj0gc1h3s36f6 0 137190 515288 514885 2025-06-23T14:35:31Z Artelow 2286 515288 wikitext text/x-wiki {{Учурдагы окуя}} {{Куралдуу кагылыш |сүрөт = Pictures of the Israeli attack on Tehran 1 Mehr (2).jpg |дата = 2025-жыл 13-июнь — а. у. |каршы тарап1 = {{Өлкө желеги|Израиль}} |каршы тарап2 = {{Өлкө желеги|Иран}} |колбашчы1 = [[Файл:Flag of the Prime Minister of Israel.svg|22px]] [[Биньямин Нетаньяху]] |колбашчы2 = {{Желек|Иран}} [[Али Хаменеи]] |жоготуулар1 = Ирандын маалыматы боюнча Израилдин 2 учагы атып түшүрүлгөн<ref>[https://militarywatchmagazine.com/article/two-israeli-f35-shot-down-iran-pilot-captured Military Watch. Two Israeli F-35 Stealth Fighters Shot Down Over Iran, Female Pilot Captured: How Credible Are the Reports?]</ref><ref>[https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/state-media-claims-iran-downed-2-israeli-fighter-jets-no-immediate-comment-from-idf/ The Times of Israel. IDF denies Iranian state media report claiming Tehran downed pair of Israeli fighter jets]</ref>, Израилдин аскерлери бул маалыматты четке кагууда. Израилдин маалыматы боюнча, 24 адам каза болуп, 500дөн ашуун адам жаракат алган |жоготуулар2 = Ирандын маалыматы боюнча, кеминде 78 адам каза болуп, 329 адам жараат<ref>[https://www.nytimes.com/live/2025/06/12/world/israel-iran-us-nuclear The New York Times. Explosions and Buzzing Drones Heard as Israel and Iran Exchange New Wave of Attacks]</ref><ref>[https://www.thestar.com.my/aseanplus/aseanplus-news/2025/06/13/78-killed-and-another-329-people-injured-in-israeli-strikes-on-tehran The Star. 78 killed and another 329 people injured in Israeli strikes on Tehran]</ref><ref>[https://news.am/eng/news/887945.html NourNews: 78 residents of Tehran killed due to Israeli attack]</ref><ref>[https://www.bbc.com/news/articles/cdj9vj8glg2o BBC. What we know as Israel-Iran conflict intensifies]</ref> |бөлүм = Жакынкы Чыгыштагы согуш, Иран-Израиль кагылышы |колтамга = Чабуулдан кийинки Тегерандагы жарылуулар. 2025-жыл 13-июнь |себеп = Ирандын өзөктүк программадан баш тартуу сунушун кабыл албоосу, Израилдин Иранда өзөктүк куралдын пайда болушуна жол бербөө аракети |result = |эскертүүлөр = [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:June_2025_Israeli_strikes_in_Iran June 2025 Israeli strikes in Iran] }} '''«Арстан сыяктуу эл»,''' '''«Көтөрүлүп келе жаткан арстан»''' операциясы ({{lang-he|מבצע עָם כְּלָבִיא}}) — 2025-жылдын 13-июнундагы [[Израиль|Израилдин]] [[Иран|Ирандын]] өзөктүк курал боюнча программасына жана баллистикалык ракета инфраструктурасына каршы ракеталык чабуулу<ref>[https://erkin-too.kg/izrail-iran-kuralduu-kagylyshuusu/ Эркин-Тоо. Израиль – Иран куралдуу кагылуушусу]</ref><ref>[https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle ישראל תחת אש: מאות שיגורים מאיראן, הרוגה ופצועי כ.לכליסט]</ref><ref>[https://www.rfi.fr/ru/%D0%B2-%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B5/20250613-%D0%B8%D0%B7%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BB%D1%8C-%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%81-%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%88%D1%82%D0%B0%D0%B1%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8B-%D0%BF%D0%BE-%D0%B8%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%83 RFI. Израиль нанес масштабные удары по Ирану]</ref>. Бул соккуга Иран «Чыныгы убада 3» операциясы менен жооп берди<ref>[https://erkin-too.kg/iran-izrail-toluk-zhok-bolgongo-chejin-operacziyalar-ulanat/ Эркин-Тоо. Иран: Израиль толук жок болгонго чейин операциялар уланат]</ref>. Жардыруулар өлкөнүн эң маанилүү өзөктүк объектилеринин бири жайгашкан Тегеран, Нетенза, Исфахан провинциясында катталды. Чабуулдардын натыйжасында Ислам революциясынын сакчылар корпусунун командачысы Хоссейн Салами жана Ирандын Куралдуу күчтөрүнүн башкы штабынын башчысы, генерал-майор Мохаммад Багери каза болушту<ref>[https://www.irna.ir/news/85860919/%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%AA-%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DA%86%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%87 IRNA. سردار سلامی به شهادت رسید]</ref><ref>[https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/ The Times of Israel. Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media]</ref>. Ирандын мамлекеттик маалымат агентиги билдиргендей, өзөктүк объектилеринде иштеген окумуштуулар Ферейдун Аббаси-Давани жана Мохаммад Мехди Тегеранчи да каза болгон<ref>[https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ The Times of Israel. Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike]</ref><ref>[https://www.aljazeera.com/news/liveblog/2025/6/13/live-explosions-reported-in-iran-amid-israel-tensions?update=3771100 AlJazeera. Iran hits Israel with air strikes after nuclear site attacks]</ref>. Чабуулдарды Израилдин коргоо армиясы жана Моссад ишке ашырган. Израилдин премьер-министри Биньямин Нетаньяху Иран өзөктүк куралга «бир жылдан кийин» же «бир нече айдан кийин» ээ болот деп эсептегендиктен, Израиль сокку урду деп билдирген<ref>[https://www.theguardian.com/world/2025/jun/13/israel-strikes-iran-nuclear-program-netanyahu The Guardian. Israeli strikes hit more than 100 targets in Iran including nuclear facilities]</ref>. Израил соккудан кийин Иран тараптан жооп катары ракеталар менен аткылоо башталат деп сиреналарды иштеткен. Израилдин коргоо министри Исраэль Кац таңкы саат 3: 00дөн баштап өлкө боюнча өзгөчө абалды жарыялаган<ref name=":1">[https://www.inn.co.il/news/671319 רוץ 7ביטחוןישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד]</ref>. Бул соккуга чейин эки ай мурун АКШ президенти [[Дональд Трамп]] Иранга кескин талап коюп, өзөктүк программадан баш тартуу боюнча «келишим түзүүгө» 60 күн берген. Израилдин «Арстан сыяктуу эл» операциясы ультиматумдун 61-күнүндө башталган<ref>[https://www.vedomosti.ru/politics/news/2025/06/13/1116912-tramp-zayavil-o-vozmozhnom Ведомости. Трамп заявил о возможном «втором шансе» для Ирана по ядерной сделке]</ref>. == Операция == [[Файл:Air_Defense_Activity_Against_Hostile_Targets_in_the_Skies_of_Tehran_13_Tasnim.jpg|thumb|280x280px|Ирандын аба мейкиндиген бузуп, Тегеранга чейин учуп келген Израилдин аскердик учактарынан коргонуу аракети]] 2025-жылдын 13-июнунда эртең менен эрте Израилдин Аба күчтөрү Иранга каршы алдын алуу максатындагы кеңири масштабдуу чабуулду баштады. Бул операция Ирандын өзөктүк объектилерин жана аскердик инфраструктурасын талкалоого багыталды. Маалыматтарга ылайык, операция ондогон объектилерге — өзөктүк программага байланыштуу жайларга, негизги аскер жетекчилерине жана аскер базаларына каршы багытталган. Сокку Ирандын борбору Тегерандагы өзөктүк объектилерин жана аскердик базаларды бомбалоо, ошондой эле ирандык жогорку даражалуу кызмат адамдарын жок кылуу аракеттерин камтыган. Тегерандагы бомбалоолор далилденип жана документтештирилип, Нетенздеги бомбалоо тууралуу да кабарлар түшкөн. 2025-жылдын 13-июнунда, таңкы саат 3:00дө Израилдин коргоо министри Исраэль Кац өлкөнүн аймактарында өзгөчө абал киргизилгенин жарыялады<ref>[https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl ארי, ליאור בן; זיתון, יואב. ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים]</ref>. Ал ошондой эле Израилдин аба мейкиндиги жабылганын, окуу процесси кийинки билдирүүгө чейин токтотулганын жана массалык жыйындарга тыюу салынганын маалымдады. Жарандарга корголгон жайлардын жанында болуушу сунушталды<ref name=":1" />. '''Өзөктүк объектилери''' {{Ошондой эле|Америка Кошмо Штаттарынын Ирандын өзөктүк объектилерине жасаган соккусу}} Израиль Ирандын өзөктүк программасына тиешелүү негизги объектилерге сокку урду<ref>[https://www.bbc.com/russian/articles/c0ln3g93kk5o BBC. Главное об атаке Израиля на Иран: кто убит, что за цели и какие последствия]</ref>. Нетенз шаарындагы уран байытуучу эң ири борборго сокку урулуп, бул объекттин кыйраганы маалым болду. МАГАТЭ Исфахандагы өзөктүк объектте төрт «өтө маанилүү имараттын» жарым-жартылай талкаланганын билдирди<ref name=":2">[https://novayagazeta.eu/articles/2025/06/17/karta-udarov-po-izrailiu-i-iranu Новая газета. Карта ударов по Израилю и Ирану]</ref><ref>[https://www.bbc.com/russian/articles/cdjxwgl8pjlo BBC. Какова конечная цель израильской военной операции в Иране?]</ref>. Израиль ошондой эле Фордо<ref name=":2" /> жана Арак<ref>[https://edition.cnn.com/2025/06/14/middleeast/iran-israel-nuclear-facilities-damage-impact-intl CNN. Israel’s strikes zeroed in on Iran’s nuclear program. How much damage was done?]</ref> шаарларындагы өзөктүк объекттерге да сокку жасаган. Мындан тышкары, Тегеран аймагында өзөктүк инфраструктура үчүн маанилүү компоненттерди өндүргөн жайлар да аткыланган<ref>[https://www.dw.com/ru/izrail-udaril-po-proizvodstvu-centrifug-dla-obogasenia-urana-v-tegerane/a-72958393 Deutsche Welle. Израиль ударил по производству урановых центрифуг в Тегеране]</ref>. == Ирандын жооп реакциясы == Израилдин соккусунан кийин Иран аба мейкиндигин жапты. Андан соң Ислам революциясынын сакчылар корпусу Израилге каршы «Чыныгы убада 3» аттуу жооп операциясы башталганын жарыялап, Израилдеги «ондогон аскердик жана аба базаларына» сокку урабыз деп убада берди. Бир нече саат бою Ирандан Израилди көздөй аскердик дрондорду жиберди. Израил армиясы АКШ жана Улуу Британиянын колдоосу менен аларды Ирак жана Сирия аймактарында тосуп, атып түшүрдү. Иордания да өз аймагы аркылуу учуп өткөн дрондорду атып түшүрдү. Иран бийлиги Израилдин соккусу алардын ракеталык жана өзөктүк программасын өнүктүрүүнүн зарылдыгын далилдеп турат деп билдирүү таратты<ref name=":3" />. Израилдин ар кайсы шаарларына ракета жана дрон аркылуу соккулар жасалды. Бат-Ям шаарындагы соккудан 61 имарат жабыркап, 8, 10, 60 жана 80 жаштагы жарандар каза болуп, 100дөн ашууну жаракат алды<ref name=":4">[https://www.dw.com/ru/iran-atakoval-prigorod-telaviva-est-zertvy/a-72914703 Deutsche Welle. Иран атаковал пригород Тель-Авива, есть жертвы]</ref>. Израилдеги араб калктуу Тамра шаарында турак үйлөргө урулган соккудан дагы 4 адам көз жумду<ref name=":4" />. == Эл аралык реакция == 2025-жылдын 13-июнунда Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлиги Израиль менен Ирандын ортосундагы чыңалуунун күчөшүнө байланыштуу терең тынчсыздануусун билдирген. Кыргызстан түзүлгөн кырдаалды тынчтык жолу менен жөнгө салуу максатында тараптарды максималдуу сабырдуулук көрсөтүүгө жана аймактагы абалды андан ары курчутуп жиберүүсү мүмкүн болгон аракеттерден карманууга чакырган<ref name=":0">[https://mfa.gov.kg/kg/zhogorku-menyu/press-kyzmaty/novosti/kr-timdin-2025-zhyldyn-13-iyunundagy-bildirs КР ТИМдин 2025-жылдын 13-июнундагы билдирүүсү]</ref>. === Иранга болгон сокку үчүн Израилди айыптаган мамлекеттер === {{Өлкө желеги|Орусия}} — Соккуну «бузуктук кылмыш» жана БУУнун Уставын бузуу деп атады. Израилдин иш-аракеттеринин мыйзамсыздыгын баса белгиледи. [[Тегеран]] жана [[Иерусалим]] сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп, кырдаалды тынчтык жолу менен чечүүгө, сүйлөшүү процессине чакырды.<br> {{Өлкө желеги|Кытай}} — Ирандын эгемендигин бузууга каршы чыкты. Эскалацияны айыптады. Тараптарды сабырдуулукка чакырып, жаңжал эки тараптын тең кызыкчылыгында эмес экенин белгиледи<ref>[https://www.reuters.com/world/china/china-expresses-deep-concern-about-israels-attacks-iran-urges-de-escalation-2025-06-13/ Reuters. China expresses deep concern about Israel's attacks on Iran, urges de-escalation]</ref>.<br> {{Өлкө желеги|Түркия}} — Аба чабуулун эл аралык укукту одоно бузуу катары кабыл алуу менен катуу айыптады. Израилди аймакты стратегиялык туруксуздукка түртүүдө деп айыптады.<br> {{Өлкө желеги|Сауд Арабиясы}} — Израилдин Иранга каршы «ачыктан-ачык агрессия» үчүн катуу айыптады. Ирандын эгемендигинин жана эл аралык мыйзамдардын бузулгандыгын билдирди.<br> {{Өлкө желеги|Оман}} — Израилдин аракеттерин БУУнун Уставын бузуу катары айыптады. Эл аралык коомчулукту тезинен реакция кылууга жана аймактагы туруктуулукту сактоого чакырды.<br> {{Өлкө желеги|Ирак}} — Иранга жасалган соккуну эл аралык укукту ачыктан-ачык бузуу деп атады. Эгемендүүлүктү урматтоо зарылдыгын белгиледи.<br> [[Файл:Flag of the Taliban.svg|25px]] [[Ооганстан]] — Иранга соккусу үчүн Израилди катуу айыптады<ref>[https://www.tabnak.ir/fa/news/1311297/%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84-%D8%A8%D9%87-%D8%AE%D8%A7%DA%A9-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85-%D9%88-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AD%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%86%D8%AF TABNAK.چه کشورهایی تجاوز اسرائیل به خاک ایران را محکوم و چه کشورهایی حمایت کردند؟]</ref>. === Израилди колдоп, Иранга болгон соккуну жактаган (колдогон) мамлекеттер === {{Өлкө желеги|АКШ}} — АКШ бул соккуга тийешеси жок экенин расмий билдирип, сокку туралуу маалыматы билгендигин жана Иранга алдын ала маалымат берилгенин жарыялады. Дональд Трамп Тегеранды жаңы өзөктүк программа боюнча келишимге кол коюуу боюнча «эскерткенин», эгер келишимден баш тарса, Иранга «жаман болот» деп жарыялады<ref>[https://www.whitehouse.gov/briefings-statements/2025/06/statement-from-secretary-of-state-marco-rubio/ The White House. Statement from Secretary of State Marco Rubio]</ref><ref>[https://truthsocial.com/@realDonaldTrump Truth. Donald J. Trump]</ref>.<br> {{Өлкө желеги|Франция}} — Израилдин өзүн-өзү коргоо укугун тастыктап жана эгер Иран Израилге чабуул жасаса колдоо көрсөтүүнү убада кылды<ref>[https://meduza.io/news/2025/06/13/frantsiya-poobeschala-zaschitit-izrail-v-sluchae-napadeniya-irana Meduza. Франция пообещала защитить Израиль в случае нападения Ирана]</ref>. Өзөктүк куралды жайылтпоо зарылдыгын баса белгиледи. <br> {{Өлкө желеги|Германия}} — Ирандын өзөктүк программасы боюнча көп жылдык тынчсызданууcey эске салды. Германиянын максаты Ирандын өзөктүк куралга ээ болушуна жол бербөө экенин баса белгиледи.<br> {{Өлкө желеги|Италия}} — Премьер-министри Жоржия Мелони: «Иран өзөктүк куралга ээ болбошу керек» деп билдирди<ref>[https://www.repubblica.it/politica/2025/06/13/news/reazioni_israele_iran_attacco_governo_meloni_oggi-424665885/ la Repubblica. Iran, Meloni a Netanyahu: “Iran non può avere armi nucleari”. La telefonata della premier con Trump]</ref>. <br> {{Өлкө желеги|Чехия}} — Израилдин соккуларын, өзөктүк куралдын коркунучунун алдында «акылга сыярлык жооп» деп атады. Израилдин соккусун колдоду<ref>[https://mignews.ua/news/politic/chehiya-udary-po-iranu-razumnaya-reakciya-na-yadernuyu-programmu-tegerana.html MigNews. Чехия: Удары по Ирану — разумная реакция на ядерную программу Тегерана]</ref>. <br> {{Өлкө желеги|Украина}} — Иранды Украинага каршы согуш үчүн Россияны колдоп, курал-жарак менен камсыздап жатат деп айыптады. Иранды туруксуздуктун булагы жана бул аймактан тышкары жайгашкан мамлекеттерге коркунуч жаратууда деп билдирди. <br> {{Өлкө желеги|Улуу Британия}} — Премьер-министр Кир Стармер Жакынкы Чыгыштагы стабилдүүлүк артыкчылыктуу болушу керек жана Британия өнөктөштөрүн деэскалация аракеттерине тартууда деп билдирди.<ref>[https://meduza.io/feature/2025/06/13/tramp-ya-preduprezhdal-mid-rossii-eto-zlodeyanie-evropa-my-obespokoeny Meduza. Трамп: я предупреждал. МИД России: это злодеяние. Европа: мы обеспокоены Как в мире отреагировали на израильские удары по Ирану]</ref> Улуу Британия жана АКШнын жардамы менен Израилдин куралдуу күчтөрү Ирак менен Сириянын үстүнөн Ирандык дрондорун атып түшүрүштү<ref name=":3">[https://meduza.io/feature/2025/06/13/izrail-nanes-udar-po-iranu-glavnoe Meduza. Атака Израиля на Иран. Главное Убиты ученые-ядерщики и члены военного командования. Иран в ответ запустил сотни дронов — все они перехвачены]</ref>. Британия Израилди ачык колдой турганын билдирбегенине карабастан, Израилдин соккусун колдоп жана кубаттап келет<ref>[https://meduza.io/feature/2025/06/17/voyna-7-oktyabrya-ohvatila-uzhe-ves-blizhniy-vostok-izrail-voyuet-na-semi-frontah-s-kem-za-chto-i-s-kakimi-rezultatami Meduza. «Война 7 октября» охватила уже весь Ближний Восток. Израиль «воюет на семи фронтах». С кем, за что и с какими результатами?]</ref>. === Деэскалацияга чакырып, бейтарап же нейтралдуу позицияны карманган мамлекеттер === {{Өлкө желеги|Кыргызстан}} — 2025-жылдын 13-июнунда Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлиги Израиль менен Ирандын ортосундагы чыңалуунун күчөшүнө байланыштуу терең тынчсыздануусун билдирген. Кыргызстан түзүлгөн кырдаалды тынчтык жолу менен жөнгө салуу максатында тараптарды максималдуу сабырдуулук көрсөтүүгө жана аймактагы абалды андан ары курчутуп жиберүүсү мүмкүн болгон аракеттерден карманууга чакырган<ref name=":0" />. <br> {{Өлкө желеги|Индия}} — Эки тарапты кырдаалды курчутууга жөндөмдүү кадамдардан алыс болууга үндөдү. Маселени дипломатиялык жөнгө салуу жолун колдоду. <br> {{Өлкө желеги|Беларусь}} — Соккуга байланыштуу терең тынчсыздануусун билдирди. Зомбулукту токтотууга жана эл аралык укукту урматтоого чакырды<ref>[https://news.by/eng/news/v_mire/belarus-expresses-deep-concern-over-escalation-between-iran-and-israel NEWS.BY. Belarus Expresses Deep Concern Over Escalation Between Iran and Israel]</ref><ref>[https://www.mfa.gov.by/be/press/news_mfa/a7f737abda45997c.html Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь. Заява Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь у сувязі з абвастрэннем сітуацыі на Блізкім Усходзе]</ref>. <br> {{Өлкө желеги|БУУ}} — Баш катчы Антонио Гутерриш тараптарды максималдуу сабырдуулукка чакырды. Масштабдуу аймактык согуш коркунучу жөнүндө эскертти<ref>[https://news.un.org/ru/story/2025/06/1465241 БУУ. Удары Израиля по Ирану: Генсек ООН «осуждает любую военную эскалацию на Ближнем Востоке»]</ref>. <br> {{Өлкө желеги|Европа бирлиги}} — Еврокомиссиянын башчысы Урсула фон дер Лейен жана Эстониянын премьер-министри Кая Каллас тынчсыздануусун билдиришти. Деэскалацияга жана жаңжалды дипломатиялык жол менен чечүүгө чакырышты. == Булактар == {{Булактар|2}} == Тышкы шилтемелер == * [https://tass.ru/info/24211415?ysclid=mc34566328522153079 ТАСС. История конфликта и атак Израиля против Ирана] * [https://www.kommersant.ru/doc/7801167?ysclid=mc3469wkiq133785815 Коммерсант. Имитация могущества] [[Категория:Согуштар]] rfkzs455ph6qbv8mgsv9p9il3rqnktg 828 137230 515301 515181 2025-06-23T18:30:27Z حبيشان 36638 fix 515301 Scribunto text/plain local default = { shape = "Othmani", aya_symbol_template = "رقم آية" } local aliases = { [1] = {1}, ["soura"] = {"السورة", "سورة","soura", "сүрө", "сүрөө", "сура"}, ["from_aya"] = {2, "آية", "الآية", "من الآية", "من آية", "aya", "from aya", "аят", "айат", "аяттан", "айаттан"}, ["to_aya"] = {"إلى آية", "إلى الآية", "to aya", "аятка", "айатка", "аятка чейин"}, ["from_word"] = {"من الكلمة","من كلمة", "from word", "сөздөн", "сөзгө", "сөз башы"}, ["to_word"] = {"إلى الكلمة","إلى كلمة", "to word", "сөзгө", "сөзгө чейин", "сөз аягы"}, ["addition_ayat"] = {3, "الآيات الإضافية", "addition ayat", "кошумча аяттар", "кошумча айаттар"}, ["shape"] = {"الرسم", "الترميز", "shape", "түр", "формат", "көрүнүш"}, ["aya_template"] = {"قالب رقم الآية", "قالب الآية", "aya template", "аят калыбы", "айат калыбы"}, ["search"] = {"بحث", "ابحث", "search", "издөө", "көздөө", "таба"}, ["user_text"] = {"النص", "نص", "text", "текст", "жазуу", "сөз"}, ["s"] = {"س", "s", "с"}, -- في حالة تعيين النص فقط ["a"] = {"آ", "a", "а"}, -- في حالة تعيين النص فقط ["viewtemplate"] = {"إظهار القوالب", "viewtemplate", "калыптарды көрсөт", "калыптар"}, ["no-cite"] = {"لا تخريج", "no-cite", "шилтемесиз", "чыгармасыз"} } local shape_aliases = { ["text"] = {"إملائي", "text", "текст", "жазуу"}, ["KFGQPC"] = {"المدينة", "المدينة حفص", "KFGQPC", "Мадина хафсы", "KFGQPC"}, ["Othmani"] = {"يونيكود", "عثماني", "Othmani", "Осмон", "Усман"} } local msgs = { ["soura_num_err"] = "Сүрө номери 1-114 арасы болушу шарт", ["soura_name_err"] = "Сүрөнүн аталышы ката", ["from_aya_err"] = "Биринчи аят $1 сүрөсүнүн ($2) чегинен тышкары", ["to_aya_err"] = "Акыркы аят $1 сүрөсүнүн ($2) чегинен тышкары", ["from_word_err"] = "Биринчи сөз табылган жок", ["to_word_err"] = "Акыркы сөз табылган жок" } local presentation = { -- The shape of numbers. Empty string mean numbers will not changed ["numbers_shape"] = "٠١٢٣٤٥٦٧٨٩", ["quran"] = '<div class="quran"><span class="quran-parenthesis">﴿</span><span class="quran-$1">$2</span><span class="quran-parenthesis">﴾</span></div>', ["cite_quran"] = '&nbsp;<small class="quran-cite">&#91;[[سورة $1|$1]]$2&#93;</small>', ["error"] = '[[$1]]: <strong class="error">$2</strong>', ["رقم آية"] = '<span class="end-of-aya notheme mw-no-invert"><span class="aya-sym">۝</span><span class="aya-num">$1</span></span>' } return { default = default, aliases = aliases, shape_aliases = shape_aliases, msgs = msgs, presentation = presentation } cd78akba6vym8pb9vcgo755y4c62bb4 0 137248 515287 515253 2025-06-23T14:32:38Z Artelow 2286 515287 wikitext text/x-wiki {{Учурдагы окуя}} {{Куралдуу кагылыш |сүрөт = Operation Midnight Hammer infographic.jpg |дата = 2025-жыл 22-июнь |каршы тарап1 = {{Өлкө желеги|АКШ}} |каршы тарап2 = {{Өлкө желеги|Иран}} |колбашчы1 = {{Өлкө желеги|АКШ}} [[Дональд Трамп]] |колбашчы2 = {{Желек|Иран}} [[Али Хаменеи]] |жоготуулар1 = |жоготуулар2 = |бөлүм = Жакынкы Чыгыштагы согуш, Иран-Израиль кагылышы |колтамга = «Жарым түн балкасы» операциясынын картасы |себеп = Ирандын өзөктүк куралын чыгарууга жол бербөө |result = |эскертүүлөр = [[Category:June 22, 2025 American strikes on Iranian nuclear sites]] |орун={{Өлкө желеги|Иран}}: Фордо, Нетенз, Исфахан}} [[Файл:Trump situation room 6-21-25.jpg|thumb|280px|Трамп жана вице-президент Вэнс 21-июндагы Иранга болгон соккулар учурунда кырдаал бөлмөсүндө ]] [[Файл:President Donald Trump Delivers Address to the Nation, June 21, 2025.webm|thumb|280px|Трамп билдирүү жасоодо]] [[Файл:USAF MOP test release crop.jpg|thumb|280px|GBU-57]] 2025-жылдын 22-июнунда АКШнын аба жана деңиз күчтөрү Ирандагы бир нече өзөктүк объекттилерге каршы «Жарым түн балкасы» («{{lang-en|Midnight Hammer}}») аталышындагы аскердик операция жүргүздү. Чабуулга кабылган объекттердин катарында Фордо шаарындагы уран байытуучу завод, Нетенздеги өзөктүк объект жана Исфахандагы өзөктүк технологиялар жана изилдөө борбору болгон. Бул объекттер Ирандын уран байытуучу эң маанилүү борборлорунун катарына кирет<ref name=":0">[https://truthsocial.com/@realDonaldTrump/posts/114724035571020048 Truth Details. Donald J. Trump] </ref><ref name=":1">[https://www.nytimes.com/live/2025/06/21/world/iran-israel-trump The New York Times. Trump Claims Success After Bombing Key Iran Nuclear Sites]</ref>. Операциянын алкагында жер алдындагы объекттерге каршы колдонулуучу 14 даана GBU-57 бомбасы Northrop B-2 Spirit стелс-бомбардировщиктери аркылуу ташталган. Ошондой эле 30 даана «Томагавк» ракеталары суу алдында жүрүүчү кемелерден атылган<ref>[https://barakelde.org/news:689221/?from=barakelde&place=search&sth=ca4d79be6b5031440bbc47d62d16fce1 Баракелде. АКШ Ирандын ядердик объектилерине сокку урду]</ref><ref>[https://lenta.ru/news/2025/06/22/raskryty-podrobnosti-udarov-ssha-po-yadernym-ob-ektam-irana/ Lenta. Названы подробности ударов США по ядерным объектам Ирана]</ref><ref>[https://www.dw.com/ru/tramp-zaavil-o-polnom-unictozenii-klucevyh-adernyh-obektov-irana/a-72996861 Deutsche Welle. Трамп: Ключевые ядерные объекты Ирана полностью уничтожены]</ref><ref>[https://www.bbc.com/russian/articles/cwykx1w23gko BBC. США нанесли удар по Ирану. Трамп заявил, что крупнейшие ядерные объекты уничтожены]</ref><ref name=":0" />. Бул операция Израиль 13-июнда Иранга каршы баштаган аскердик кампаниянын жана Ирандын жооп иретиндеги соккуларынын шартында жүзөгө ашырылды<ref>[https://www.nytimes.com/live/2025/06/12/world/israel-iran-us-nuclear The New York Times. Explosions and Buzzing Drones Heard as Israel and Iran Exchange New Wave of Attacks]</ref>. == Сереп == Эл аралык мамилелер боюнча кеңештин улук илимий кызматкери Рэй Такей АКШ менен Израилдин чабуулдарын «потенциалдуу кооптуу жаңы этап» деп мүнөздөп, Иран кандайдыр бир жол менен «улуттук абийирди калыбына келтирүүгө аргасыз болот» деген пикирди билдирди. Анын айтымында, бул Иран тараптан АКШнын аскердик объекттерине түз соккуларды же ортомчу күчтөр аркылуу чабуулдарды камтышы мүмкүн<ref name=":1" />. Карнеги фондунун эл аралык тынчтык боюнча улук илимий кызматкери Карим Саджадпур бул окуяны «АКШ менен Ирандын 46 жылдан берки күрөшүнүн жаңы бөлүмү башталды» деп баалап, бул чабуул Иран үчүн «саясий жанкечтинин жарылышына тете жооптордон» башка жол калтырбай жатканын белгиледи. Ал муну Иран эли үчүн «травмалык жана кордоочу окуя» катары сыпаттап, Тегеран кандай жооп берери азырынча белгисиз экенин кошумчалады<ref>[https://nymag.com/intelligencer/article/us-bombs-iran-war-israel-live-updates.html Intelligencer. Trump Bombs Iran]</ref>. The New York Times басылмасынын маалыматына ылайык, АКШ Ирандагы бир нече өзөктүк объектке сокку уруу чечимин Израилдин чабуулдары өзөктүк программаны олуттуу токтото албайт деген баалоонун негизинде кабыл алган. Америкалык баалоолорго караганда, Израилдин аракеттери Ирандын өзөктүк программасын болгону алты айга артка жылдырмак, ошондуктан АКШ кошумча соккулар менен андан чоң зыян келтирүүнү максат кылган<ref name=":1" />. == Ирандын реакциясы == АКШнын Иранга жасаган соккулары мамлекеттердин эгемендүүлүгүн жана аймактык бүтүндүгүн кепилдөөчү эл аралык укуктун жана БУУнун уставынын одоно бузулушу болуп саналат, деп билдирди Ирандын БУУдагы туруктуу өкүлү Амир Саид Иравани. Анын сөздөрүн келтирет. Коопсуздук кеңешинин төрагасына жана БУУнун башкы катчысына кайрылуусунда Ирандын өкүлү Иравани АКШнын аракеттери эл аралык тынчтыкка жана коопсуздукка олуттуу коркунуч келтирерин белгилеп, Тегеран бул окуяны кароо үчүн БУУнун Коопсуздук кеңешинин кезексиз жыйынын дароо чакырууну талап кылууда. Ирандын тышкы иштер министри Аббас Арагчи дагы өз кезегинде Вашингтондун аракеттерин айыптап, аны эл аралык нормаларды бузду деп күнөөлөдү жана Иран өзүнүн эгемендүүлүгүн, кызыкчылыктарын, жарандарын коргоо үчүн бардык зарыл чараларды көрүүгө укуктуу экенин билдирди<ref>[https://barakelde.org/news:689242/?from=barakelde&place=search&sth=ca4d79be6b5031440bbc47d62d16fce1 Баракелде. Иран АКШнын соккуларынан кийин коңгуроо какты]</ref>. NBC News карабчысы Мэтт Брэдли белгилегендей, Израилдин Иранга каршы аскердик операциясы жана АКШ президенти Дональд Трамптын Израилге көрсөткөн колдоосу израилдик коомчулук арасында өтө жогорку колдоого ээ. Ошондой эле ал Иран жана анын ортомчу күчтөрү олуттуу жоготууларга учурап жана алсыраганын белгиледи. Ошол эле учурда Брэдли Израилдеги айрым саясатчылар сөз кылган Иран режимин алмаштыруу маселеси абдан татаал процесс болушу мүмкүн экенин эскерткен. Ал мындан тышкары, АКШнын Жакынкы Чыгыштагы объекттерине кооптуулук жогорулаганын да белгиледи<ref>[https://www.nbcnews.com/now/video/how-israel-could-react-to-u-s-strikes-on-iran-242038853893 NBC News. How Israel could react to U.S. strikes on Iran]</ref>. == Эл аралык реакция == === Кытай === Кытай АКШны Ирандын ядердик объектилерине сокку урганы үчүн айыптады. Бул тууралуу 22-июнда Кытай Эл Республикасынын Тышкы иштер министрлигинин расмий өкүлү Мао Нин билдирди. Мао Ниндин айтымында, Кытай АКШнын Иранга жана Атомдук энергия боюнча эл аралык агенттиктин (МАГАТЭ) көзөмөлүндө турган ядердик объектилерине кол салуусун чечкиндүү түрдө жектейт. Ал соккулар БУУнун максаттарына жана принциптерине, ошондой эле эл аралык укукка каршы келерин баса белгиледи. Ошондой эле, Пекин чыр-чатактын катышуучуларын, өзгөчө Израилди тез арада ок атышууну токтотууга чакырды. Мындан тышкары, Кытай эл аралык коомчулук менен Жакынкы Чыгышта тынчтыкты жана туруктуулукту калыбына келтирүү үчүн кызматташууга даяр экенин ырастады<ref>[https://barakelde.org/news:689294 Баракелде. Кытай АКШны Иранга сокку урганы үчүн айыптады]</ref><ref>[https://www.fmprc.gov.cn/fyrbt_673021/202506/t20250622_11654692.shtml 中华人民共和国外交部　版权所有. 外交部发言人就美国打击伊朗核设施答记者问]</ref>. == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == * [https://www.tagesschau.de/ausland/asien/israel-iran-analyse-100.html Israels Angriffe auf den Iran – Warum gerade jetzt?] niow39c6mg978620o0pkmlvchjn873d 515289 515287 2025-06-23T14:36:28Z Artelow 2286 /* Ирандын реакциясы */ 515289 wikitext text/x-wiki {{Учурдагы окуя}} {{Куралдуу кагылыш |сүрөт = Operation Midnight Hammer infographic.jpg |дата = 2025-жыл 22-июнь |каршы тарап1 = {{Өлкө желеги|АКШ}} |каршы тарап2 = {{Өлкө желеги|Иран}} |колбашчы1 = {{Өлкө желеги|АКШ}} [[Дональд Трамп]] |колбашчы2 = {{Желек|Иран}} [[Али Хаменеи]] |жоготуулар1 = |жоготуулар2 = |бөлүм = Жакынкы Чыгыштагы согуш, Иран-Израиль кагылышы |колтамга = «Жарым түн балкасы» операциясынын картасы |себеп = Ирандын өзөктүк куралын чыгарууга жол бербөө |result = |эскертүүлөр = [[Category:June 22, 2025 American strikes on Iranian nuclear sites]] |орун={{Өлкө желеги|Иран}}: Фордо, Нетенз, Исфахан}} [[Файл:Trump situation room 6-21-25.jpg|thumb|280px|Трамп жана вице-президент Вэнс 21-июндагы Иранга болгон соккулар учурунда кырдаал бөлмөсүндө ]] [[Файл:President Donald Trump Delivers Address to the Nation, June 21, 2025.webm|thumb|280px|Трамп билдирүү жасоодо]] [[Файл:USAF MOP test release crop.jpg|thumb|280px|GBU-57]] 2025-жылдын 22-июнунда АКШнын аба жана деңиз күчтөрү Ирандагы бир нече өзөктүк объекттилерге каршы «Жарым түн балкасы» («{{lang-en|Midnight Hammer}}») аталышындагы аскердик операция жүргүздү. Чабуулга кабылган объекттердин катарында Фордо шаарындагы уран байытуучу завод, Нетенздеги өзөктүк объект жана Исфахандагы өзөктүк технологиялар жана изилдөө борбору болгон. Бул объекттер Ирандын уран байытуучу эң маанилүү борборлорунун катарына кирет<ref name=":0">[https://truthsocial.com/@realDonaldTrump/posts/114724035571020048 Truth Details. Donald J. Trump] </ref><ref name=":1">[https://www.nytimes.com/live/2025/06/21/world/iran-israel-trump The New York Times. Trump Claims Success After Bombing Key Iran Nuclear Sites]</ref>. Операциянын алкагында жер алдындагы объекттерге каршы колдонулуучу 14 даана GBU-57 бомбасы Northrop B-2 Spirit стелс-бомбардировщиктери аркылуу ташталган. Ошондой эле 30 даана «Томагавк» ракеталары суу алдында жүрүүчү кемелерден атылган<ref>[https://barakelde.org/news:689221/?from=barakelde&place=search&sth=ca4d79be6b5031440bbc47d62d16fce1 Баракелде. АКШ Ирандын ядердик объектилерине сокку урду]</ref><ref>[https://lenta.ru/news/2025/06/22/raskryty-podrobnosti-udarov-ssha-po-yadernym-ob-ektam-irana/ Lenta. Названы подробности ударов США по ядерным объектам Ирана]</ref><ref>[https://www.dw.com/ru/tramp-zaavil-o-polnom-unictozenii-klucevyh-adernyh-obektov-irana/a-72996861 Deutsche Welle. Трамп: Ключевые ядерные объекты Ирана полностью уничтожены]</ref><ref>[https://www.bbc.com/russian/articles/cwykx1w23gko BBC. США нанесли удар по Ирану. Трамп заявил, что крупнейшие ядерные объекты уничтожены]</ref><ref name=":0" />. Бул операция Израиль 13-июнда Иранга каршы баштаган аскердик кампаниянын жана Ирандын жооп иретиндеги соккуларынын шартында жүзөгө ашырылды<ref>[https://www.nytimes.com/live/2025/06/12/world/israel-iran-us-nuclear The New York Times. Explosions and Buzzing Drones Heard as Israel and Iran Exchange New Wave of Attacks]</ref>. == Сереп == Эл аралык мамилелер боюнча кеңештин улук илимий кызматкери Рэй Такей АКШ менен Израилдин чабуулдарын «потенциалдуу кооптуу жаңы этап» деп мүнөздөп, Иран кандайдыр бир жол менен «улуттук абийирди калыбына келтирүүгө аргасыз болот» деген пикирди билдирди. Анын айтымында, бул Иран тараптан АКШнын аскердик объекттерине түз соккуларды же ортомчу күчтөр аркылуу чабуулдарды камтышы мүмкүн<ref name=":1" />. Карнеги фондунун эл аралык тынчтык боюнча улук илимий кызматкери Карим Саджадпур бул окуяны «АКШ менен Ирандын 46 жылдан берки күрөшүнүн жаңы бөлүмү башталды» деп баалап, бул чабуул Иран үчүн «саясий жанкечтинин жарылышына тете жооптордон» башка жол калтырбай жатканын белгиледи. Ал муну Иран эли үчүн «травмалык жана кордоочу окуя» катары сыпаттап, Тегеран кандай жооп берери азырынча белгисиз экенин кошумчалады<ref>[https://nymag.com/intelligencer/article/us-bombs-iran-war-israel-live-updates.html Intelligencer. Trump Bombs Iran]</ref>. The New York Times басылмасынын маалыматына ылайык, АКШ Ирандагы бир нече өзөктүк объектке сокку уруу чечимин Израилдин чабуулдары өзөктүк программаны олуттуу токтото албайт деген баалоонун негизинде кабыл алган. Америкалык баалоолорго караганда, Израилдин аракеттери Ирандын өзөктүк программасын болгону алты айга артка жылдырмак, ошондуктан АКШ кошумча соккулар менен андан чоң зыян келтирүүнү максат кылган<ref name=":1" />. == Ирандын реакциясы == {{Ошондой эле|Израилдин Иранга соккусу (2025)}} АКШнын Иранга жасаган соккулары мамлекеттердин эгемендүүлүгүн жана аймактык бүтүндүгүн кепилдөөчү эл аралык укуктун жана БУУнун уставынын одоно бузулушу болуп саналат, деп билдирди Ирандын БУУдагы туруктуу өкүлү Амир Саид Иравани. Анын сөздөрүн келтирет. Коопсуздук кеңешинин төрагасына жана БУУнун башкы катчысына кайрылуусунда Ирандын өкүлү Иравани АКШнын аракеттери эл аралык тынчтыкка жана коопсуздукка олуттуу коркунуч келтирерин белгилеп, Тегеран бул окуяны кароо үчүн БУУнун Коопсуздук кеңешинин кезексиз жыйынын дароо чакырууну талап кылууда. Ирандын тышкы иштер министри Аббас Арагчи дагы өз кезегинде Вашингтондун аракеттерин айыптап, аны эл аралык нормаларды бузду деп күнөөлөдү жана Иран өзүнүн эгемендүүлүгүн, кызыкчылыктарын, жарандарын коргоо үчүн бардык зарыл чараларды көрүүгө укуктуу экенин билдирди<ref>[https://barakelde.org/news:689242/?from=barakelde&place=search&sth=ca4d79be6b5031440bbc47d62d16fce1 Баракелде. Иран АКШнын соккуларынан кийин коңгуроо какты]</ref>. NBC News карабчысы Мэтт Брэдли белгилегендей, Израилдин Иранга каршы аскердик операциясы жана АКШ президенти Дональд Трамптын Израилге көрсөткөн колдоосу израилдик коомчулук арасында өтө жогорку колдоого ээ. Ошондой эле ал Иран жана анын ортомчу күчтөрү олуттуу жоготууларга учурап жана алсыраганын белгиледи. Ошол эле учурда Брэдли Израилдеги айрым саясатчылар сөз кылган Иран режимин алмаштыруу маселеси абдан татаал процесс болушу мүмкүн экенин эскерткен. Ал мындан тышкары, АКШнын Жакынкы Чыгыштагы объекттерине кооптуулук жогорулаганын да белгиледи<ref>[https://www.nbcnews.com/now/video/how-israel-could-react-to-u-s-strikes-on-iran-242038853893 NBC News. How Israel could react to U.S. strikes on Iran]</ref>. == Эл аралык реакция == === Кытай === Кытай АКШны Ирандын ядердик объектилерине сокку урганы үчүн айыптады. Бул тууралуу 22-июнда Кытай Эл Республикасынын Тышкы иштер министрлигинин расмий өкүлү Мао Нин билдирди. Мао Ниндин айтымында, Кытай АКШнын Иранга жана Атомдук энергия боюнча эл аралык агенттиктин (МАГАТЭ) көзөмөлүндө турган ядердик объектилерине кол салуусун чечкиндүү түрдө жектейт. Ал соккулар БУУнун максаттарына жана принциптерине, ошондой эле эл аралык укукка каршы келерин баса белгиледи. Ошондой эле, Пекин чыр-чатактын катышуучуларын, өзгөчө Израилди тез арада ок атышууну токтотууга чакырды. Мындан тышкары, Кытай эл аралык коомчулук менен Жакынкы Чыгышта тынчтыкты жана туруктуулукту калыбына келтирүү үчүн кызматташууга даяр экенин ырастады<ref>[https://barakelde.org/news:689294 Баракелде. Кытай АКШны Иранга сокку урганы үчүн айыптады]</ref><ref>[https://www.fmprc.gov.cn/fyrbt_673021/202506/t20250622_11654692.shtml 中华人民共和国外交部　版权所有. 外交部发言人就美国打击伊朗核设施答记者问]</ref>. == Булактар == {{Булактар}} == Тышкы шилтемелер == * [https://www.tagesschau.de/ausland/asien/israel-iran-analyse-100.html Israels Angriffe auf den Iran – Warum gerade jetzt?] dxiozoa1vuhx9xvgu0dq7wm3380vsdo 0 137251 515313 2025-06-24T04:44:40Z Arsensky 41251 Баштадым 515313 wikitext text/x-wiki {{Түзөтүлүүдө|[[Колдонуучу:Arsensky|Arsensky]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Arsensky|баарлашуу]])}} {{Футболчу |ысмы = Рафинья |жынысы = м |толук аты = Рафаэл Диас Белолли |сүрөт = Raphael Dias Belloli 2023.jpg |кеңдик = 250px |сүрөттүн баяндамасы = Рафинья 2023-жылы |төрөлгөн датасы = 14.12.1996<ref>{{cite web |title=Raphinha: Overview |url=https://www.premierleague.com/players/24156/Raphinha/overview |access-date=20 August 2022 |publisher=Premier League}}</ref> |төрөлгөн жери = [[Порту-Алегри]], [[Бразилия]] |жарандыгы = {{Өлкө желеги|Бразилия}} |бою = 176<ref>{{cite web |title=Raphinha |url=https://www.fcbarcelona.com/en/football/first-team/players/24156/raphael-dias-belloli |access-date=20 August 2022 |publisher=FC Barcelona}}</ref> |жетектөөчү буту = сол |позициясы = вингер |азыркы клубу = {{желек|Испания}} [[Барселона (футбол клубу)|Барселона]] |номуру = 11 |жаштар клубдары = {{футболдук карьера |2014—2016|{{желек|Бразилия}} [[Аваи (футбол клубу)|Аваи]]| }} |клубдар = {{футболдук карьера |2016—2018|{{желек|Португалия}} [[Витория Гимарайнш]]|65 (19) |2018—2019|{{желек|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон]]|28 (6) |2019—2020|{{желек|Франция}} [[Ренн (футбол клубу)|Ренн]]|28 (6) |2020—2022|{{желек|Англия}} [[Лидс Юнайтед]]|65 (17) |2022—учур|{{желек|Испания}} [[Барселона (футбол клубу)|Барселона]]|100 (31) }} |улуттук курамасы = {{футболдук карьера |2021—учур|{{футбол|BRA}}|34 (11) }} |клуб тууралуу маалыматтардын жаңылоосу = 25-май 2025 |курама тууралуу маалыматтардын жаңылоосу = 11-июнь 2025 }} '''Рафаэ́л Ди́ас Белло́ли''' ({{lang-pt|Raphael Dias Belloli}}), көбүнчө '''Рафи́нья''' ({{lang-pt|Raphinha}}) деген ысым менен таанымал (14-декабрь 1996-жылы туулган) — [[Бразилия|бразилиялык]] [[Футбол|футболчу]], [[Испания|испаниялык]] «[[Барселона (футбол клубу)|Барселона]]» клубунун жана [[Бразилия улуттук футбол курамасы|Бразилия курамасынын]] вингери. 8bh1ez8ihcjap8na801gmawph0wapwh