Википедия:Администраторду шайлоо

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="ky">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>kywiki</dbname>
    <base>https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D1%8B_%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.9</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Атайын</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талкуу</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Колдонуучу</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Колдонуучунун баарлашуулары</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикини талкуулоо</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калыпты талкуулоо</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Жардам</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Жардамды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="118" case="first-letter">Макала долбоору</namespace>
      <namespace key="119" case="first-letter">Макала долбоорун талкуулоо</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модулду талкуулоо</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Википедия:Администраторду шайлоо</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2327</id>
    <revision>
      <id>516347</id>
      <parentid>516322</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:10:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Incall</username>
        <id>38591</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mirzoulugʻbek */ reply ([[mw:c:Special:MyLanguage/User:JWBTH/CD|CD]])</comment>
      <origin>516347</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13317" sha1="5uva52eojprw5gzcv8s4xk3div9x351" xml:space="preserve">'''Администратор''' ― [[Википедия]] жамаатынын ишенимин актаган жана долбоордун өнүгүшүнө өз салымын кошо алган, убактысынын тардыгына карабастан долбоорду ар качан көзөмөлдөп, жөнөкөй колдонуучуларга көмөк көрсөтүп турган жана өзүнүн функцияларын түздөн түз аткарган, техникалык колдоо көрсөтө алган, түрдүү келишпестиктерди чечип, эки тарап тең макул болгудай чечим чыгара алган тажрыйбалуу, тийиштүү макамы менен колдонуучу.

Администратор макамына арыз берип жаткан колдонуучу эң аз дегенде алты айлык тажрыйбага жана кеминде 1000 түзөтүүгө ээ болушу зарыл. Эгерде талапкердин администратор макамына татыктуу экени күмөн жаратса ― коркпостон «каршы» добуш бериңиз. Анткени долбоордун өнүгүшү сиздин тандооңуздан көз каранды. Ал эми колдонуучу тууралуу эч кандай маалымат билбесеңиз, анда ― «калыс» калуу жообун бериңиз. Эгерде колдонуучунун долбоорго болгон салымдары жакшы болуп, ар дайым долбоорду колдоп жана өнүктүрүп келсе, анда ― «макул» добушуңузду берип талапкерлигин колдой аласыз.

==Шайлоо жобосу==
* Ар бир Википедиянын администраторлорун ошол тил бөлүмдө катталган колдонуучулар шайлашат.
* Администраторлукка өз талапкерлигиңизди кое аласыз же башка колдонуучулар сизди сунушташы мүмкүн.
* Сизди администратор катары шайлоо бул барактагы өтүүчүңүздү колдогон же каршы добуштары менен чечилет.
* Администраторлукка талапкерлигиңизди коюу үчүн төмөнкү калыптагы маалыматты көчүрүп киргизип, бир-эки ооз сөз менен талапкерлик максатыңызды билдирип коюңуз.

# Талапкер төмөнкү калыпты көчүрүп киргизгенден кийин, колдонуучулардын (добуш берүүчүлөрдүн) берген суроолоруна жооп берип турушу зарыл. Бул шайлоонун жыйынтыгын тездетет!
# Добуш берүү аяктагандан кийин добуштарды эсептеп чыгыңыз. Ал үчүн калыптын эң түбүндөгү '''Макул''' жана '''Каршы''' талааларына канча добуш болгонун сан түрүндө жазасыз. Көңүл буруңуз! Бул нерсени аткаруу милдеттүү эмес, бирок архивге сактоо үчүн маанилүү.
# Талапкерлигиңиз өтпөсө, кайра-кайра талапкерлигиңизди койбоңуз. Антпесеңиз салымыңыз жокко чыгарылып же бир канча убакытка чейин бөгөттөлүшүңүз мүмкүн.&lt;br&gt;&gt; Көңүл буруңуз! Эгерде сиз добуш берүүдөн өтпөй калсаңыз, 3 ай ичинде кайрадан арыз бере аласыз.
# Талапкер өзүнө жана башка колдонуучунун атынан добуш бере албайт.
# Администраторлордун жөнөкөй колдонуучулардан айырмасы аларга берилген айрым мүмкүнчүлүктөрүндө. Ошондуктан, администратор макамды алгандан соң себепсиз эле берилген мүмкүнчүлүктөрдү пайдаланбашы керек.
# Добуш берүүчү, добуш берип жатканда эмнеге жана кимге добуш берип жатканына көңүл бурушу керек.

• '''Көчүрүүгө камылга''' 
&lt;pre&gt;===[[Колдонуучу:колдонуучу атыңыз|колдонуучу атыңыз]]===
{{Sr-request
|Талапкер= 
|Макул1=
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1=
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=
}}

&lt;/pre&gt;    

• '''Колдонуу үлгүсү'''

&lt;pre&gt;===[[Колдонуучу:Абдырашит Сатылганов|Абдырашит Сатылганов]]===
{{Sr-request
|Талапкер= Абдырашит Сатылганов
|Макул1= Friendwip.kg
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1= Chorobek
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=

|Макул = 1
|Каршы = 1
|Калыс = 0
}}

&lt;/pre&gt;    


* Бул жерден талкуу жетиштүү болду деп эсептегенден кийин [https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Permissions Стюарддардын уруксат баракчасына] арыз таштайсыз да, чечимди күтөсүз. 

'''Иштериңизге ийгилик!'''

==Талапкерлер==
==Mirzoulugʻbek==
{{Sr-request
|Талапкер=  Mirzoulugʻbek 
|Макул1=
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1=
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=
}}
Урматтуу Кыргызча Википедия коомчулугу!
Мен, Mirzoulugʻbek, Кыргызча Википедияга администраторлукка талапкерлигимди сунуштагым келет. 2011-жылдан бери, тактап айтканда, 13 жылдан ашык убакыттан бери Википедиянын бир бөлүгү болуп келе жатам. Бул аралыкта Кыргызча Википедияга 12 500ден ашуун түзөтүү киргизип, долбоордун өнүгүшүнө өз салымымды кошууга аракет кылдым.

Бүгүнкү күндө Кыргызча Википедияда чечилиши зарыл болгон бир катар маанилүү көйгөйлөр бар экендигин байкадым. Бул маселелер мени администраторлук милдетин аткарууга жана долбоорго дагы да активдүү жардам берүүгө үндөп турат. Атап айтканда:

'''Түзүк иштебеген үлгүлөр:''' Көптөгөн үлгүлөр туура эмес иштеп жатат же жаңылоону талап кылууда. Алардын функционалдуулугун жогорулатуу жана макалалардын бирдиктүү көрүнүшүн камсыздоо абдан маанилүү.

'''Вандализм:''' Макалалардын тарыхында вандализм учурлары байма-бай катталууда. Буга каршы эффективдүү күрөшүү жана маалыматтын тактыгын сактоо зарыл.

'''Эрежелер:''' Википедиянын айрым негизги эрежелери жана көрсөтмөлөрү кыргыз тилине толук которула элек же болбосо иштелип чыккан эмес. Бул жаңы колдонуучулар үчүн кыйынчылыктарды жаратып, википедияга ыңгайлашуусуна тоскоол болууда.

'''Өчүрүлүшү керек болгон баракчалар:''' Энциклопедиялык мааниси жок же Википедиянын талаптарына жооп бербеген баракчалардын саны өсүп жатат. Аларды өз убагында карап чыгуу жана тиешелүү чараларды көрүү шарт.

'''Баракчаларды жана үлгүлөрдү коргоо:''' Айрым баракчалар, айрыкча үлгүлөр, тез-тез вандализмге учурап же маанилүү маалыматтарды камтыгандыктан, аларды коргоого алуу талап кылынат.

'''Бүтпөй калган эрежелер жана көрсөтмөлөр:''' Кээ бир талкуулар жана эреже долбоорлору акыркы чечимсиз калып кеткен. Аларды кайра карап чыгып, коомчулук менен биргеликте жыйынтыктоо маанилүү.

Администраторлук куралдардын жардамы менен мен жогоруда аталган көйгөйлөрдү чечүүгө, Википедиянын сапатын жогорулатууга жана Кыргызча Википедия коомчулугуна дагы да көбүрөөк жардам берүүгө даярмын. Менин 13 жылдык тажрыйбам жана эрежелерди билишим бул милдетти натыйжалуу аткарууга жардам берет деп ишенем. 

Колдооңуздар үчүн терең ыраазычылык билдирем! Силерди терең урматтоо менен,--&lt;span style=&quot;background:#f2ecdf;border:solid 1px;border-radius:7px;&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]]'''&amp;nbsp;&amp;#124;'''[[Колдонуучунун баарлашуулары:Mirzoulug'bek|@]]'''&amp;nbsp;&lt;/span&gt; 06:50, 10 июль 2025 (UTC)

:@[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]] Саламатсызбы. Бул учурга чейин дагы администратор шайланган эле. Кыргыз Википедиясына системаны жакшы түшүнгөн жана аны оңдоп-түзөп, жаңы нерселерди кошо алган адам керек болуп жатат.  Ушул мезгилге чейин администраторлорго «Калыптар» боюнча жардам сурап кайрылдым эле, же көз жаздымда калды, же бир шылтоо менен жардам бере алышкан жок. 
:Сиз «Калыптарды» бир стандартка келтирип, калыптардагы чар-жайыт болгон стилдерди стандарттап, кээ бир кошуулучу маалыматтарды кошууда жеңилдиктерди киргизе аласызбы? [[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 08:18, 10 июль 2025 (UTC)
::Саламатчылык! Сурооңуз үчүн рахмат. Мен сизге колумдан келген жардамды бере алам.  Калыптар боюнча интерфейс администратору менен биргеликте иш алып баруу керек болот. Сизге жөнөкөй администраторлор калыптар боюнча жардам бере албаганын себеби алар Википедиянын эрежелерин аткаруу (вандалдык менен күрөшүү, барактарды өчүрүү, эреже бузган колдонуучуну блокка тыгуу, барактарды жана калыптарды коргоо) менен алек болушат. Алар техникалык жактан интерфейсти түздөн-түз өзгөртө албайт. Эми мен администратор болгондон кийин зарылчылык пайда болсо, кошумча интерфейс администратору укугун да алып калыптарды бир стандартка келтирүүгө аракет жасайм. &lt;span style=&quot;background:#f2ecdf;border:solid 1px;border-radius:7px;&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]]'''&amp;nbsp;&amp;#124;'''[[Колдонуучунун баарлашуулары:Mirzoulug'bek|@]]'''&amp;nbsp;&lt;/span&gt; 09:44, 10 июль 2025 (UTC)
: Эгер сиз активдүү болууга убада берсеңиз, анда мен сизди колдоого толугу менен даярмын. [[User:Incall|Incall]] &lt;sup&gt;[[User talk:Incall|talk]]&lt;/sup&gt; 15:10, 10 июль 2025 (UTC)

==Архив==
{{Архив-Т|2006-2010|2011|2012|2013|2014|2015|2016|2017|2019|2020|2021|2022|2023|2024|2025}}
{{Администраторду шайлоо}} 
{{Администраторлор}}</text>
      <sha1>5uva52eojprw5gzcv8s4xk3div9x351</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516349</id>
      <parentid>516347</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:31:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulugʻbek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mirzoulugʻbek */ Жооп</comment>
      <origin>516349</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13897" sha1="h5g0acxn171w1edi35jsuiwcbn8cg96" xml:space="preserve">'''Администратор''' ― [[Википедия]] жамаатынын ишенимин актаган жана долбоордун өнүгүшүнө өз салымын кошо алган, убактысынын тардыгына карабастан долбоорду ар качан көзөмөлдөп, жөнөкөй колдонуучуларга көмөк көрсөтүп турган жана өзүнүн функцияларын түздөн түз аткарган, техникалык колдоо көрсөтө алган, түрдүү келишпестиктерди чечип, эки тарап тең макул болгудай чечим чыгара алган тажрыйбалуу, тийиштүү макамы менен колдонуучу.

Администратор макамына арыз берип жаткан колдонуучу эң аз дегенде алты айлык тажрыйбага жана кеминде 1000 түзөтүүгө ээ болушу зарыл. Эгерде талапкердин администратор макамына татыктуу экени күмөн жаратса ― коркпостон «каршы» добуш бериңиз. Анткени долбоордун өнүгүшү сиздин тандооңуздан көз каранды. Ал эми колдонуучу тууралуу эч кандай маалымат билбесеңиз, анда ― «калыс» калуу жообун бериңиз. Эгерде колдонуучунун долбоорго болгон салымдары жакшы болуп, ар дайым долбоорду колдоп жана өнүктүрүп келсе, анда ― «макул» добушуңузду берип талапкерлигин колдой аласыз.

==Шайлоо жобосу==
* Ар бир Википедиянын администраторлорун ошол тил бөлүмдө катталган колдонуучулар шайлашат.
* Администраторлукка өз талапкерлигиңизди кое аласыз же башка колдонуучулар сизди сунушташы мүмкүн.
* Сизди администратор катары шайлоо бул барактагы өтүүчүңүздү колдогон же каршы добуштары менен чечилет.
* Администраторлукка талапкерлигиңизди коюу үчүн төмөнкү калыптагы маалыматты көчүрүп киргизип, бир-эки ооз сөз менен талапкерлик максатыңызды билдирип коюңуз.

# Талапкер төмөнкү калыпты көчүрүп киргизгенден кийин, колдонуучулардын (добуш берүүчүлөрдүн) берген суроолоруна жооп берип турушу зарыл. Бул шайлоонун жыйынтыгын тездетет!
# Добуш берүү аяктагандан кийин добуштарды эсептеп чыгыңыз. Ал үчүн калыптын эң түбүндөгү '''Макул''' жана '''Каршы''' талааларына канча добуш болгонун сан түрүндө жазасыз. Көңүл буруңуз! Бул нерсени аткаруу милдеттүү эмес, бирок архивге сактоо үчүн маанилүү.
# Талапкерлигиңиз өтпөсө, кайра-кайра талапкерлигиңизди койбоңуз. Антпесеңиз салымыңыз жокко чыгарылып же бир канча убакытка чейин бөгөттөлүшүңүз мүмкүн.&lt;br&gt;&gt; Көңүл буруңуз! Эгерде сиз добуш берүүдөн өтпөй калсаңыз, 3 ай ичинде кайрадан арыз бере аласыз.
# Талапкер өзүнө жана башка колдонуучунун атынан добуш бере албайт.
# Администраторлордун жөнөкөй колдонуучулардан айырмасы аларга берилген айрым мүмкүнчүлүктөрүндө. Ошондуктан, администратор макамды алгандан соң себепсиз эле берилген мүмкүнчүлүктөрдү пайдаланбашы керек.
# Добуш берүүчү, добуш берип жатканда эмнеге жана кимге добуш берип жатканына көңүл бурушу керек.

• '''Көчүрүүгө камылга''' 
&lt;pre&gt;===[[Колдонуучу:колдонуучу атыңыз|колдонуучу атыңыз]]===
{{Sr-request
|Талапкер= 
|Макул1=
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1=
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=
}}

&lt;/pre&gt;    

• '''Колдонуу үлгүсү'''

&lt;pre&gt;===[[Колдонуучу:Абдырашит Сатылганов|Абдырашит Сатылганов]]===
{{Sr-request
|Талапкер= Абдырашит Сатылганов
|Макул1= Friendwip.kg
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1= Chorobek
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=

|Макул = 1
|Каршы = 1
|Калыс = 0
}}

&lt;/pre&gt;    


* Бул жерден талкуу жетиштүү болду деп эсептегенден кийин [https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Permissions Стюарддардын уруксат баракчасына] арыз таштайсыз да, чечимди күтөсүз. 

'''Иштериңизге ийгилик!'''

==Талапкерлер==
==Mirzoulugʻbek==
{{Sr-request
|Талапкер=  Mirzoulugʻbek 
|Макул1=
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1=
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=
}}
Урматтуу Кыргызча Википедия коомчулугу!
Мен, Mirzoulugʻbek, Кыргызча Википедияга администраторлукка талапкерлигимди сунуштагым келет. 2011-жылдан бери, тактап айтканда, 13 жылдан ашык убакыттан бери Википедиянын бир бөлүгү болуп келе жатам. Бул аралыкта Кыргызча Википедияга 12 500ден ашуун түзөтүү киргизип, долбоордун өнүгүшүнө өз салымымды кошууга аракет кылдым.

Бүгүнкү күндө Кыргызча Википедияда чечилиши зарыл болгон бир катар маанилүү көйгөйлөр бар экендигин байкадым. Бул маселелер мени администраторлук милдетин аткарууга жана долбоорго дагы да активдүү жардам берүүгө үндөп турат. Атап айтканда:

'''Түзүк иштебеген үлгүлөр:''' Көптөгөн үлгүлөр туура эмес иштеп жатат же жаңылоону талап кылууда. Алардын функционалдуулугун жогорулатуу жана макалалардын бирдиктүү көрүнүшүн камсыздоо абдан маанилүү.

'''Вандализм:''' Макалалардын тарыхында вандализм учурлары байма-бай катталууда. Буга каршы эффективдүү күрөшүү жана маалыматтын тактыгын сактоо зарыл.

'''Эрежелер:''' Википедиянын айрым негизги эрежелери жана көрсөтмөлөрү кыргыз тилине толук которула элек же болбосо иштелип чыккан эмес. Бул жаңы колдонуучулар үчүн кыйынчылыктарды жаратып, википедияга ыңгайлашуусуна тоскоол болууда.

'''Өчүрүлүшү керек болгон баракчалар:''' Энциклопедиялык мааниси жок же Википедиянын талаптарына жооп бербеген баракчалардын саны өсүп жатат. Аларды өз убагында карап чыгуу жана тиешелүү чараларды көрүү шарт.

'''Баракчаларды жана үлгүлөрдү коргоо:''' Айрым баракчалар, айрыкча үлгүлөр, тез-тез вандализмге учурап же маанилүү маалыматтарды камтыгандыктан, аларды коргоого алуу талап кылынат.

'''Бүтпөй калган эрежелер жана көрсөтмөлөр:''' Кээ бир талкуулар жана эреже долбоорлору акыркы чечимсиз калып кеткен. Аларды кайра карап чыгып, коомчулук менен биргеликте жыйынтыктоо маанилүү.

Администраторлук куралдардын жардамы менен мен жогоруда аталган көйгөйлөрдү чечүүгө, Википедиянын сапатын жогорулатууга жана Кыргызча Википедия коомчулугуна дагы да көбүрөөк жардам берүүгө даярмын. Менин 13 жылдык тажрыйбам жана эрежелерди билишим бул милдетти натыйжалуу аткарууга жардам берет деп ишенем. 

Колдооңуздар үчүн терең ыраазычылык билдирем! Силерди терең урматтоо менен,--&lt;span style=&quot;background:#f2ecdf;border:solid 1px;border-radius:7px;&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]]'''&amp;nbsp;&amp;#124;'''[[Колдонуучунун баарлашуулары:Mirzoulug'bek|@]]'''&amp;nbsp;&lt;/span&gt; 06:50, 10 июль 2025 (UTC)

:@[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]] Саламатсызбы. Бул учурга чейин дагы администратор шайланган эле. Кыргыз Википедиясына системаны жакшы түшүнгөн жана аны оңдоп-түзөп, жаңы нерселерди кошо алган адам керек болуп жатат.  Ушул мезгилге чейин администраторлорго «Калыптар» боюнча жардам сурап кайрылдым эле, же көз жаздымда калды, же бир шылтоо менен жардам бере алышкан жок. 
:Сиз «Калыптарды» бир стандартка келтирип, калыптардагы чар-жайыт болгон стилдерди стандарттап, кээ бир кошуулучу маалыматтарды кошууда жеңилдиктерди киргизе аласызбы? [[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 08:18, 10 июль 2025 (UTC)
::Саламатчылык! Сурооңуз үчүн рахмат. Мен сизге колумдан келген жардамды бере алам.  Калыптар боюнча интерфейс администратору менен биргеликте иш алып баруу керек болот. Сизге жөнөкөй администраторлор калыптар боюнча жардам бере албаганын себеби алар Википедиянын эрежелерин аткаруу (вандалдык менен күрөшүү, барактарды өчүрүү, эреже бузган колдонуучуну блокка тыгуу, барактарды жана калыптарды коргоо) менен алек болушат. Алар техникалык жактан интерфейсти түздөн-түз өзгөртө албайт. Эми мен администратор болгондон кийин зарылчылык пайда болсо, кошумча интерфейс администратору укугун да алып калыптарды бир стандартка келтирүүгө аракет жасайм. &lt;span style=&quot;background:#f2ecdf;border:solid 1px;border-radius:7px;&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]]'''&amp;nbsp;&amp;#124;'''[[Колдонуучунун баарлашуулары:Mirzoulug'bek|@]]'''&amp;nbsp;&lt;/span&gt; 09:44, 10 июль 2025 (UTC)
: Эгер сиз активдүү болууга убада берсеңиз, анда мен сизди колдоого толугу менен даярмын. [[User:Incall|Incall]] &lt;sup&gt;[[User talk:Incall|talk]]&lt;/sup&gt; 15:10, 10 июль 2025 (UTC)
::Урматтуу @[[Колдонуучу:Incall|Incall]]! Ооба, мен активдүү болууга жана долбоордун өнүгүшүнө өз салымымды кошууга даярмын. Сиздин колдооңуз үчүн терең ыраазычылык билдирем! &lt;span style=&quot;background:#f2ecdf;border:solid 1px;border-radius:7px;&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]]'''&amp;nbsp;&amp;#124;'''[[Колдонуучунун баарлашуулары:Mirzoulug'bek|@]]'''&amp;nbsp;&lt;/span&gt; 16:31, 10 июль 2025 (UTC)

==Архив==
{{Архив-Т|2006-2010|2011|2012|2013|2014|2015|2016|2017|2019|2020|2021|2022|2023|2024|2025}}
{{Администраторду шайлоо}} 
{{Администраторлор}}</text>
      <sha1>h5g0acxn171w1edi35jsuiwcbn8cg96</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516371</id>
      <parentid>516349</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:16:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Incall</username>
        <id>38591</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mirzoulugʻbek */</comment>
      <origin>516371</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14028" sha1="ixmjyrbui843xfnqk43oeezda37iazt" xml:space="preserve">'''Администратор''' ― [[Википедия]] жамаатынын ишенимин актаган жана долбоордун өнүгүшүнө өз салымын кошо алган, убактысынын тардыгына карабастан долбоорду ар качан көзөмөлдөп, жөнөкөй колдонуучуларга көмөк көрсөтүп турган жана өзүнүн функцияларын түздөн түз аткарган, техникалык колдоо көрсөтө алган, түрдүү келишпестиктерди чечип, эки тарап тең макул болгудай чечим чыгара алган тажрыйбалуу, тийиштүү макамы менен колдонуучу.

Администратор макамына арыз берип жаткан колдонуучу эң аз дегенде алты айлык тажрыйбага жана кеминде 1000 түзөтүүгө ээ болушу зарыл. Эгерде талапкердин администратор макамына татыктуу экени күмөн жаратса ― коркпостон «каршы» добуш бериңиз. Анткени долбоордун өнүгүшү сиздин тандооңуздан көз каранды. Ал эми колдонуучу тууралуу эч кандай маалымат билбесеңиз, анда ― «калыс» калуу жообун бериңиз. Эгерде колдонуучунун долбоорго болгон салымдары жакшы болуп, ар дайым долбоорду колдоп жана өнүктүрүп келсе, анда ― «макул» добушуңузду берип талапкерлигин колдой аласыз.

==Шайлоо жобосу==
* Ар бир Википедиянын администраторлорун ошол тил бөлүмдө катталган колдонуучулар шайлашат.
* Администраторлукка өз талапкерлигиңизди кое аласыз же башка колдонуучулар сизди сунушташы мүмкүн.
* Сизди администратор катары шайлоо бул барактагы өтүүчүңүздү колдогон же каршы добуштары менен чечилет.
* Администраторлукка талапкерлигиңизди коюу үчүн төмөнкү калыптагы маалыматты көчүрүп киргизип, бир-эки ооз сөз менен талапкерлик максатыңызды билдирип коюңуз.

# Талапкер төмөнкү калыпты көчүрүп киргизгенден кийин, колдонуучулардын (добуш берүүчүлөрдүн) берген суроолоруна жооп берип турушу зарыл. Бул шайлоонун жыйынтыгын тездетет!
# Добуш берүү аяктагандан кийин добуштарды эсептеп чыгыңыз. Ал үчүн калыптын эң түбүндөгү '''Макул''' жана '''Каршы''' талааларына канча добуш болгонун сан түрүндө жазасыз. Көңүл буруңуз! Бул нерсени аткаруу милдеттүү эмес, бирок архивге сактоо үчүн маанилүү.
# Талапкерлигиңиз өтпөсө, кайра-кайра талапкерлигиңизди койбоңуз. Антпесеңиз салымыңыз жокко чыгарылып же бир канча убакытка чейин бөгөттөлүшүңүз мүмкүн.&lt;br&gt;&gt; Көңүл буруңуз! Эгерде сиз добуш берүүдөн өтпөй калсаңыз, 3 ай ичинде кайрадан арыз бере аласыз.
# Талапкер өзүнө жана башка колдонуучунун атынан добуш бере албайт.
# Администраторлордун жөнөкөй колдонуучулардан айырмасы аларга берилген айрым мүмкүнчүлүктөрүндө. Ошондуктан, администратор макамды алгандан соң себепсиз эле берилген мүмкүнчүлүктөрдү пайдаланбашы керек.
# Добуш берүүчү, добуш берип жатканда эмнеге жана кимге добуш берип жатканына көңүл бурушу керек.

• '''Көчүрүүгө камылга''' 
&lt;pre&gt;===[[Колдонуучу:колдонуучу атыңыз|колдонуучу атыңыз]]===
{{Sr-request
|Талапкер= 
|Макул1=
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1=
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=
}}

&lt;/pre&gt;    

• '''Колдонуу үлгүсү'''

&lt;pre&gt;===[[Колдонуучу:Абдырашит Сатылганов|Абдырашит Сатылганов]]===
{{Sr-request
|Талапкер= Абдырашит Сатылганов
|Макул1= Friendwip.kg
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1= Chorobek
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=

|Макул = 1
|Каршы = 1
|Калыс = 0
}}

&lt;/pre&gt;    


* Бул жерден талкуу жетиштүү болду деп эсептегенден кийин [https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Permissions Стюарддардын уруксат баракчасына] арыз таштайсыз да, чечимди күтөсүз. 

'''Иштериңизге ийгилик!'''

==Талапкерлер==
==Mirzoulugʻbek==
{{Sr-request
|Талапкер=  Mirzoulugʻbek 
|Макул1= Incall
|Макул2=
|Макул3=

|Каршы1=
|Каршы2=
|Каршы3

|Калыс1=
|Калыс2=
|Калыс3=
}}
Урматтуу Кыргызча Википедия коомчулугу!
Мен, Mirzoulugʻbek, Кыргызча Википедияга администраторлукка талапкерлигимди сунуштагым келет. 2011-жылдан бери, тактап айтканда, 13 жылдан ашык убакыттан бери Википедиянын бир бөлүгү болуп келе жатам. Бул аралыкта Кыргызча Википедияга 12 500ден ашуун түзөтүү киргизип, долбоордун өнүгүшүнө өз салымымды кошууга аракет кылдым.

Бүгүнкү күндө Кыргызча Википедияда чечилиши зарыл болгон бир катар маанилүү көйгөйлөр бар экендигин байкадым. Бул маселелер мени администраторлук милдетин аткарууга жана долбоорго дагы да активдүү жардам берүүгө үндөп турат. Атап айтканда:

'''Түзүк иштебеген үлгүлөр:''' Көптөгөн үлгүлөр туура эмес иштеп жатат же жаңылоону талап кылууда. Алардын функционалдуулугун жогорулатуу жана макалалардын бирдиктүү көрүнүшүн камсыздоо абдан маанилүү.

'''Вандализм:''' Макалалардын тарыхында вандализм учурлары байма-бай катталууда. Буга каршы эффективдүү күрөшүү жана маалыматтын тактыгын сактоо зарыл.

'''Эрежелер:''' Википедиянын айрым негизги эрежелери жана көрсөтмөлөрү кыргыз тилине толук которула элек же болбосо иштелип чыккан эмес. Бул жаңы колдонуучулар үчүн кыйынчылыктарды жаратып, википедияга ыңгайлашуусуна тоскоол болууда.

'''Өчүрүлүшү керек болгон баракчалар:''' Энциклопедиялык мааниси жок же Википедиянын талаптарына жооп бербеген баракчалардын саны өсүп жатат. Аларды өз убагында карап чыгуу жана тиешелүү чараларды көрүү шарт.

'''Баракчаларды жана үлгүлөрдү коргоо:''' Айрым баракчалар, айрыкча үлгүлөр, тез-тез вандализмге учурап же маанилүү маалыматтарды камтыгандыктан, аларды коргоого алуу талап кылынат.

'''Бүтпөй калган эрежелер жана көрсөтмөлөр:''' Кээ бир талкуулар жана эреже долбоорлору акыркы чечимсиз калып кеткен. Аларды кайра карап чыгып, коомчулук менен биргеликте жыйынтыктоо маанилүү.

Администраторлук куралдардын жардамы менен мен жогоруда аталган көйгөйлөрдү чечүүгө, Википедиянын сапатын жогорулатууга жана Кыргызча Википедия коомчулугуна дагы да көбүрөөк жардам берүүгө даярмын. Менин 13 жылдык тажрыйбам жана эрежелерди билишим бул милдетти натыйжалуу аткарууга жардам берет деп ишенем. 

Колдооңуздар үчүн терең ыраазычылык билдирем! Силерди терең урматтоо менен,--&lt;span style=&quot;background:#f2ecdf;border:solid 1px;border-radius:7px;&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]]'''&amp;nbsp;&amp;#124;'''[[Колдонуучунун баарлашуулары:Mirzoulug'bek|@]]'''&amp;nbsp;&lt;/span&gt; 06:50, 10 июль 2025 (UTC)

:@[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]] Саламатсызбы. Бул учурга чейин дагы администратор шайланган эле. Кыргыз Википедиясына системаны жакшы түшүнгөн жана аны оңдоп-түзөп, жаңы нерселерди кошо алган адам керек болуп жатат.  Ушул мезгилге чейин администраторлорго «Калыптар» боюнча жардам сурап кайрылдым эле, же көз жаздымда калды, же бир шылтоо менен жардам бере алышкан жок. 
:Сиз «Калыптарды» бир стандартка келтирип, калыптардагы чар-жайыт болгон стилдерди стандарттап, кээ бир кошуулучу маалыматтарды кошууда жеңилдиктерди киргизе аласызбы? [[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 08:18, 10 июль 2025 (UTC)
::Саламатчылык! Сурооңуз үчүн рахмат. Мен сизге колумдан келген жардамды бере алам.  Калыптар боюнча интерфейс администратору менен биргеликте иш алып баруу керек болот. Сизге жөнөкөй администраторлор калыптар боюнча жардам бере албаганын себеби алар Википедиянын эрежелерин аткаруу (вандалдык менен күрөшүү, барактарды өчүрүү, эреже бузган колдонуучуну блокка тыгуу, барактарды жана калыптарды коргоо) менен алек болушат. Алар техникалык жактан интерфейсти түздөн-түз өзгөртө албайт. Эми мен администратор болгондон кийин зарылчылык пайда болсо, кошумча интерфейс администратору укугун да алып калыптарды бир стандартка келтирүүгө аракет жасайм. &lt;span style=&quot;background:#f2ecdf;border:solid 1px;border-radius:7px;&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]]'''&amp;nbsp;&amp;#124;'''[[Колдонуучунун баарлашуулары:Mirzoulug'bek|@]]'''&amp;nbsp;&lt;/span&gt; 09:44, 10 июль 2025 (UTC)
: Эгер сиз активдүү болууга убада берсеңиз, анда мен сизди колдоого толугу менен даярмын. [[User:Incall|Incall]] &lt;sup&gt;[[User talk:Incall|talk]]&lt;/sup&gt; 15:10, 10 июль 2025 (UTC)
::Урматтуу @[[Колдонуучу:Incall|Incall]]! Ооба, мен активдүү болууга жана долбоордун өнүгүшүнө өз салымымды кошууга даярмын. Сиздин колдооңуз үчүн терең ыраазычылык билдирем! &lt;span style=&quot;background:#f2ecdf;border:solid 1px;border-radius:7px;&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''[[Колдонуучу:Mirzoulug'bek|Mirzoulug'bek]]'''&amp;nbsp;&amp;#124;'''[[Колдонуучунун баарлашуулары:Mirzoulug'bek|@]]'''&amp;nbsp;&lt;/span&gt; 16:31, 10 июль 2025 (UTC)
:::{{макул|Колдойм}}. [[User:Incall|Incall]] &lt;sup&gt;[[User talk:Incall|talk]]&lt;/sup&gt; 19:16, 10 июль 2025 (UTC)

==Архив==
{{Архив-Т|2006-2010|2011|2012|2013|2014|2015|2016|2017|2019|2020|2021|2022|2023|2024|2025}}
{{Администраторду шайлоо}} 
{{Администраторлор}}</text>
      <sha1>ixmjyrbui843xfnqk43oeezda37iazt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Европа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2948</id>
    <revision>
      <id>516377</id>
      <parentid>468134</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T20:45:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Redaktor GLAM</username>
        <id>42867</id>
      </contributor>
      <comment>Better quality version of map</comment>
      <origin>516377</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70371" sha1="ibhexorokdw1fg4br3s9siso57b9v2b" xml:space="preserve">{{маанилер|2=Европа}}
[[Файл:Europe orthographic Caucasus Urals boundary (with borders).svg|thumb|Европа.]]
'''Европа континенти''' – дүйнө бөлүгү, [[Евразия|Евразия]] материгинин батыш жагы. Азия менен чек арасы Уралдын кыры же чыгыш этеги, Урал дарыясынын өрөөнү, Каспий деңизи, Кума-Маныч ойдуңу жана Керч кысыгы (кээде Чоң Кавказдын кыры менен), Азов, Кара жана Мрамор деңиздери, Босфор, Дарданелл кысыктары аркылуу өтөт. Аянты 10,2 млн'' км''2 (аралдары менен). Калкы 583,2 млн (2005, Россиянын калкын кошпогондо). Европа түндүгүнөн жана Түндүк-батышынан [[Түндүк Муз океан]] жана анын деңиздери – Кара (Карск), Баренц, Ак, Норвег, батышынан жана түштүгүнөн – Атлантика океаны жана анын деңиздери – Балтика, Түндүк, Жер Ортолук, Мрамор, Кара, Азов деңиздери, Түштүк-чыгышынан туюк – Каспий көл-деңизи менен чулганат. Түзөң аккумуляциялык жана абразиялык жээктер басымдуу; ошондой эле ''ватт'' (марш), тектон., ''фьорд'', ''шхер'', ''риас'', ''дальмация'' тибиндеги жээктер да мүнөздүү. Европанын эң четки учтары: түндүгүндө – Нордкин, түштүгүндө – Марроки, батышында – Рока тумшуктары, чыгышында – Уюлдук Уралдын Байдарата булуңчасына жакын жайгашкан чыгыш этеги. Аралдарынын аянты 730 миң'' км''2дей; эң чоңдору – Жаңы Жер, Франц-Иосиф жери (Рудольф аралындагы Флигели тумшугу – Европанын эң Түндүк чети болуп саналат), Шпицберген, Исландия, Британия, Ирландия, Корсика, Сардиния, Сицилия, Крит. Жээктери булуң-буйткалуу. Европанын аймагынын 1/4ин Скандинавия, Пиреней, Апеннин, Балкан, Кола жана башка жарым аралдар ээлейт. Океандан Чыгыш Европанын эң алыс жери 1600 км, Батыш Европаныкы – 600 кмдей. Айрым геогр. жана статистикалык-экон. эмгектерде Европага Кавказды да (Закавказье, Кавказ өндүрүн дагы) кошот. Адатта Европа эки бөлүккө – Чыгыш Европага жана Батыш Европага бөлүнөт. Европанын деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги 300 ''м''дей. Эң бийик жери – Альп тоолорундагы Монблан чокусу, 4807 ''м''; эгерде Азия менен Европанын чек арасы Чоң Кавказдын Башкы же Суу Бөлгүч кырка тоосу аркылуу өтсө, анда эң бийик жери Эльбрус чокусу (5642 ''м'') болмок. Эң жапыз жери Каспий бою ойдуңу, ал деңиз деңгээлинен 28 ''м'' төмөн жайгашкан. Рельефинде ойдуңдуу түздүктөр жана дөңсөөлөр басымдуу; аймагынын 17%ин тоолор ээлейт. Чыгыш Европанын рельефи бир кылка, анда ''Чыгыш Европа'' ''түздүгү'' (Орус түздүгү) жайгашкан; түздүктүн Түштүк-чыгыш бөлүгү (''Каспий бою ойдуңу'') деңиз деңгээлинен төмөн жатат. Батыш Европада түздүктөр менен тоолор болжол менен бирдей таралган. Негизги түздүктөрү – ''Ортоңку Европа түздүгү'', ''Төмөнкү Дунай түздүгү'', ''Орто Дунай түздүгү'', ''Париж'' ''бассейни'', ''Падан түздүгү''. Борбордук Европага, Түндүк жана Түштүк Европанын жарым аралдарына жапыз жана орто бийик тоолор мүнөздүү. Эң бийик тоолору: Альп, Карпат, Пиреней, Скандинавия, Апеннин тоолору, Балкан жарым аралындагы тоолор. Европанын чыгыш чегинде ''Урал'' тоолору жатат. Кээде Кавказ тоолорун да Европага кошушат. 

Эң байыркы (кембрийге чейинки) тектоникалык структурасы – ''Чыгыш Европа платформасы'' (калкандары: Балтика, Украина), ал негизинен Чыгыш Европа (Орус) түздүгүн ээлейт. Протерозойдун аягы – кембрийде жүргөн ''Байкал бүктөлүүсүнө'' Тимань токол тоосу, Печора ойдуңу, Кола жарым аралынын Түндүк чет-жакасы; кембрий, ордовик, силур мезгилдерин камтыган ''каледон бүктөлүүсүнө'' Шпицберген аралы, Аюулуу аралы, Британ аралынын Түндүк жана батыш бөлүктөрү, Ирландия аралы; девон, карбон жана пермде болгон ''герцин бүктөлүүсүнө'' Пиреней жарым аралындагы тоолор, Франциянын Борбордук жана Арморикан массивдери, Түштүк Уэльс, Арденна, Вогез, Шварцвальд, Гарц, Кендүү тоолор, Богема массиви, Судет тоолору, Силезия, ошондой эле Урал тоолору, Жаңы Жер аралынын тоолору; кайнозойдо болгон ''альп бүктөлүүсүнө'' – Андалус, Апеннин, Альп, Карпат тоолору, Балкан жана Крым жарым аралдарынын тоолору кирет. Исландияда жана Жер Ортолук деңиз аймагынын аралдарында аракеттеги жанартоолор бар. Европа нефть жана газ (Волга – Урал нефть-газдуу аймагы, Кавказдын этектери, Түндүк деңиздин шельфтери), көмүр (Донбасс, Печора, Москва, Жогорку Силезия, Рур бассейндери жана башка), темир (Курск магнит аномалиясы, Украина, Урал, Кола жарым аралы, Лотарингия, Скандинавия жарым аралынын Түндүк аймактары), ошондой эле боксит, түстүү металл, таш жана калий туздары жана башка кендерге бай.

==Климаты==
Европанын географиялык абалы анда мелүүн климаттын өкүм сүрүшүнө, ал эми анын үстүндө Атлантика океанынан соккон батыш аба массасынын болушу анда деңиздик жана андан континенттикке өтмө климаттын басымдуу болушуна шарт түзөт. Радиациялык баланстын жылдык орточо өлчөмү бардык жеринде оң мааниде, ал түндүктөн түштүктү карай көбөйөт: Арктика аралдарында ал 10-, 50-параллелдерде 40ка жакын, Түштүк Европада 250–290 ''кж''/''см''2ге (60–70 ''ккал''/''см''2) чейин. Январда бүт Европада (Жер Ортолук деңиз аймагынан жана Франциянын басымдуу бөлүгүнөн сырткары) –17ден –4,2 ''кж''/''см''2ге (–4төн–1 ''ккал''/''см''2) чейин; июлда Түндүк менен Түштүк аймактардын айырмасы жоголот, анткени түндүктү карай жылган сайын күн узара баштайт; натыйжада радиациялык баланс Европанын дээрлик бүт аймагында 34 ''кж''/''см''2ди (8 ''ккал''/''см''2ди) түзөт. Аба массасы атмененын жалпы циркуляциясынын системасына кошулганда, айрыкча кышында жылуулуктун аймак боюнча кайрадан бөлүнүшүнө алып келет. Батыштан соккон аба массасынын жылуулугу ''Түндүк Атлантика агымынын'' таасиринен ого бетер күчөйт. Натыйжада, кыш айларынын изотермасы кеңдик багыттыкынан кыйла айырмаланып, Европанын басымдуу бөлүгүндө (Түштүк-чыгышынан башкасы) кышкы айлардын орточо температурасы кеңдик боюнча орточо температурадан кыйла көтөрүңкү болот. Мисалы, январдагы жылуу температуралык аномалия Жаңы Жерде, Кола жарым аралында, Шпицбергенде, Британ аралында 8°Сден 18°Сге, ал эми Скандинавиянын батышы менен Исландияда 18°Сден 24°Сге чейин жетет.

Радиациялык жана циркуляциялык факторлор Европанын климатында мезгилдүүлүктү даана бөлөт. Кыш мезгилинде атмосферанын эң төмөнкү басымы Атлантиканын түндүгүндө түзүлүп, анда Исландия депрессиясы жайгашат. Андан чыгышты жана Түштүк-чыгышты карай абанын басымы күчөп, Каспий бою ойдуңуна жана Уралдын түштүгүнө чейин жетет. Ал жерлерге Азия антициклонунун бир тармагы да кирет. Азор антициклонунун таасири астында турган Жер Ортолук деңиз аймагынын батыш бөлүгүнүн үстүндө батыштан соккон ургаалдуу аба массасы өкүм сүрөт. Анын курамындагы циклондор атмосфералык фронттордо пайда болуп, батыштан чыгышка (жогорку кеңдиктерди карай бир аз кыйшайып) багытталат.

Европанын басымдуу бөлүгүнүн үстүндө уюлдук аба массалары үстөмдүк кылат; түндүктөн Арктика аба массасы кирип, Альп тоолоруна, Балкан, Крым жарым аралына чейин жетиши мүмкүн. Жер Ортолук деңиз аймагында уюлдук аба мезгил-мезгили менен тропиктик аба менен алмашып турат. Кышкы айлардын изотермасы жалпысынан Түндүк-батыштан Түштүк-чыгышты карай жылат. Жалпысынан Европанын басымдуу бөлүгүндө мелүүн климат өкүм сүрөт, анын батышына кышы жумшак, жайы салкын океандык климат, чыгышына карлуу суук континенттик климат мүнөздүү. Түндүк аймактарынын жана Арктика аралдарынын климаты катаал, субарктикалык жана арктикалык. Түштүк Европага кышы нымдуу, жумшак, жайы ысык, жер ортолук деңиздик климат мүнөздүү. Январдын орточо температурасы арктикалык аралдарда –24°Сден түштүгүндө 12°Сге чейин, июлдуку 3°Сден 29°Сге чейин. Европанын эң суук жерлери: Печора дарыясынын алабы (айлык орточо температурасы –20°С) жана Франц-Иосиф жери (–24°С). Печора дарыясынын алабында Европадагы эң төмөнкү температура (абс. минимум) –52°С катталган.

Европанын эң ысык жерлери – Жер Ортолук деңиз аймагы (мында июлдун орточо температурасы 28–30°С) жана Каспий бою ойдуңу (24–26°С). Абсолюттук максимум температура (48°С) Пиреней жарым аралынын түндүгүндө катталган.

Жаан-чачындын жылдык өлчөмү жалпысынан батыштан чыгышты карай азаят: 1000–2000 ''мм''ден (батыштагы тоолордун айдарым капталдарында) 500–300 ''мм''ге чейин (Чыгыш Европада, айрыкча, анын Түштүк-чыгышында жана чыгышында). Эң жаанчыл жери – Динара тайпактоосунун батыш капталдарында, анда жаан-чачындын жылдык өлчөмү 4000 ''мм''ден ашык. Эң кургакчыл жери – Каспий бою ойдуңу, анда 200 ''мм'' жана андан да аз жаайт. Арктика аралдарында жана Баренц деңизинин Түштүк жээгинде – 300–400 ''мм''. Европага кеңдик боюнча арктикалык, субарктикалык, мелүүн, субтропиктик типтеги климат алкактары мүнөздүү. Арктиканын европ. секторундагы аралдарды камтыган арктика алкагынын климаты катаал, кышы чыкыроон суук, узакка созулат, көбүнчө катуу бороон болуп турат; жайы кыска, суук, июлдун орточо температурасы 5°Сден ашпайт; жаан-чачын көбүнчө кар түрүндө түшөт, буулануу төмөн. 

Исландиянын, Фенноскандиянын жана Чыгыш Европа түздүгүнүн Түндүк бөлүктөрүн камтыган субарктика алкагынын жайы Арктиканыкына салыштырмалуу узагыраак жана жылуураак (июлдун орточо температурасы 10–12°Сге чейин), кышы батыш аймактарында жумшак, чыгышы суук; жылдык жаан-чачындын өлчөмү батышында 1000 ''мм''дей, чыгышында 400 ''мм'' жаан-чачынга караганда буулануунун өлчөмү төмөн.

Европанын Жер Ортолук деңиз аймагынан жана Крымдын Түштүк жээгинен башка калган бүт аймагын мелүүн алкак ээлеп, анын Түндүк бөлүгүнө кыйла суук, бореалдык, түштүгүнө жылуураак суббореалдык климат мүнөздүү. Андан сырткары алкактын батыш бөлүгүнүн климаты деңиздик, абанын температурасынын жылдык амплитудасы төмөн, жайында түштүгүндө жылуу, түндүгүндө серүүн, кышы жумшак, түздүктөрүндө кар дайыма жатпайт, жаан-чачын бардык мезгилде, айрыкча кышында арбын жаайт; жетишерлик жана ашыкча нымдуу. Алкактын чыгышынын климаты мелүүн континенттик, кышы чыкыроон, суук, кар арбын (түштүгүнөн башка) түшөт; жайы түндүгүндө серүүн, борбордук бөлүгүндө жылуу, түштүгүндө ысык, абанын температурасынын жылдык амплитудасы жогору; жылдык жаан-чачындын өлчөмү түндүгүндө буулануунун өлчөмүнөн ашат, борбордук бөлүгүндө алар теңдешет, түштүгүндө жаан-чачын буулануудан аз. 

Жер Ортолук деңиз аймагын жана Крымдын Түштүк жээгин камтыган субтропик алкагына жер ортолук деңиз тибиндеги климат мүнөздүү, кышы жумшак, жылуу, бирок жаан-чачындуу (январдын температурасы 4°Сден 12°Сге чейин); жайында аба ырайы өзгөрмөлүү, кургакчыл, ысык, батышында жылуу климат өкүм сүрөт. Пиренейдин батышына, Апеннин жарым аралына, Балкан жарым аралынын батышына жана Түндүк-батышына жер ортолук деңиздик климаттын деңиздик (жайкы кургакчыл мезгилдин кыскалыгы, жаан-чачындын арбын жаашы), ушул жарым аралдын калган бөлүктөрүнө жана Крымдын Түштүк жээгине анын континенттик варианттары мүнөздүү. 

==Дарыялары==
[[Файл:Topographic map of Europe by Diercke 1907 (93082786).jpg|thumb|Европа континенти.]]
Европа агын суу катмарынын өлчөмү боюнча (295 ''мм'') дүйнө бөлүктөрүнүн ичинен Түштүк Америкадан кийинки 2-орунду ээлейт, ал эми агын суунун көлөмү (2850 ''км''3) боюнча, кургактыктын чакандыгына байланыштуу Австралия менен Антарктидадан гана мурда турат. Суу агымдары да жалпы нымдуулук сыяктуу эле батыштан чыгышты жана түндүктөн түштүктү карай азаят. Европанын басымдуу бөлүгү Атлантика океанынын, аз бөлүгү Түндүк Муз океандын жана ички Каспий деңизинин алаптарына кирет. Ири дарыялары Чыгыш Европада. Эң чоң дарыясы – Волга (негизги куймалары: Кама менен Ока). Анын уз. 3530 ''км,'' алабынын аянты 1360 ''км''2, суусунун жылдык орточо чыгымы 8000 ''м''3/''сек''дан ашык. Андан кийинки узун дарыялары: Урал, Днепр, Дон, Печора, Днестр, Түндүк Двина. Батыш Европадагы ири дарыялар: Дунай (узундугу 2850 ''км'', алабынын аянты 807 миң ''км''2, суусунун орточо чыгымы 6430 ''м''3/''сек''), Рейн, Эльба, Висла, Луара, Тахо, Одра. Бул дарыялардын баарында кеме жүрөт, кээ бирлери каналдар аркылуу бири-бири менен туташат. Көбү гидроэнергетикалык максатта пайдаланылат. Ири суу сактагычтары: Волгадагы Рыбинск, Куйбышев, Дондогу Цимлянск, Днепрдеги Каховка жана башка Чыгыш Европанын дарыялары кар, бир аз жамгыр сууларынан куралат; жазында жана жайдын башталышында суусу кирет; түздүктүн Түндүк бөлүгүндө кар кечирээк эригендиктен, суунун кирген учуру жайга туура келет; кышында Түштүк бөлүгүндөгү дарыялар 1,5–3 айга, түндүгүндөгүлөр 7–7,5 айга муз менен капталат. Фенноскандияда кыска жана босоголуу да­рыялар үстөмдүк кылат; алардын нуктарында көл сымал жайылып аккан жерлери көп, негизинен кар сууларынан куралып, жазында суусу кирет; дарыяларынын ортоңку бөлүктөрүн 2–3 айга, Түндүк бөлүктөрүн 7–7,5 айга муз каптайт. Ортоңку Европанын түздүктүү аймактарындагы дарыялар негизинен жамгыр сууларынан куралат, кышында тоңбойт; чыгышыраагындагы дарыялар жамгырга кошумча кар, ал эми Альп тоолорунан башталган дарыялар мөңгү сууларынан да куралат. Жер Ортолук деңиз аймагынын дарыяларынын деңгээли күзүндө жана кышында (айрым жерлеринде кышында жана жазында) көтөрүлүп, жайында ''меженге'' туш болот, ал эми чакан суулар өтө тайыздап, айрымдары соолуп да калат. Айрым дарыялардын суусунун кышкы чыгымы жайкысынан ондогон эсе көптүк кылат. Жер Ортолук деңиз аймагынын карст өөрчүгөн жерлеринде дарыя курамына жер астындагы суулар да кошулуп, алардын агымын кыйла жөнгө салып турат.

==Көлдөрү==
Европанын көлдөрүнүн көбү плейстоцендеги муз каптоого дуушарланган аймактарда (КМШнын европ. бөлүгүнүн түндүгүндө жана Түндүк-батышында, Фенноскандияда, Британ аралында, Альп тоолорунда жана анын өндүрүндө, Польшанын жана Германиянын түздүктөрүндө) топтолгон. Бул көлдөрдүн көбү тектон. оёңдордо, чуңкурдук, грабен жана башкаларда жайгашып, мөңгүнүн аракетинен чанагы калыптанган. Бул типтегилерге түздүк көлдөрү – Ладога, Онега, Венерн, Веттерн, Меларен, Имандра, тоо этектериндеги көлдөр – Женева, Лаго-Мажоре, Комо, Гарда жана башка кирет. Муз каптабаган аймактарда көл топтолгон зор аянттар жок. Мындагы эң мүнөздүү көлдөр: түздүктөр аркылуу дарыялардын жайылмаларындагы калдык көлдөр, Волганын, Днепрдин, Дунайдын, Понун дельталарындагы, Кара, Азов деңиздеринин жээктериндеги – лагуна, Балкан жарым аралындагы Шкодер (Скадар), Охрид, Венгриядагы Балатон жана башка тектон., Апеннин жарым аралындагы жана Исландиядагы жанартоо, Чыгыш Европа түздүгүнүн чыгышындагы, Балкан, Апеннин жарым аралындагы карсттык көлдөр. Европанын көлдөрүнүн көбү тузсуз агып чыкма көлдөр. Кургакчыл Түштүк-чыгыш бөлүгүндө мала туздуу жана өтө минералдашкан туюк көлдөр (Эльтон, Баскунчак) бар. Ушул эле жерде, Азия менен Европанын чегинде дүйнөдөгү эң ири көл – Каспий деңизи жайгашкан. 

Европадагы азыркы мөңгүлөрдүн жалпы аянты 116 миң км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Алардын көбү Шпицбергенде (58 миң ''км''2), Жаңы Жер, Франц-Иосиф жеринде, Исландияда, Скандинавия тоолорунда жайгашкан, ошондой эле Альп тоолорунда, Уралдын Түндүк бөлүгүндө, Пиреней, Сьерра-Невада тоолорунда да мөңгүлөр бар.

==Жер кыртышы==
Европанын топурак кыртышынын ар түрдүүлүгү жалпысынан зоналуулук мыйзам ченемине байланыштуу. Топурак пайда болуусу негизинен 4 алкакка бөлүнөт: арктикалык (уюлдук), бореалдык, суббореалдык, субтропиктик. Эң зор аянтты бореалдык жана суббореалдык алкактар ээлейт. Топурак кыртышынын зоналуулук структурасы жана типтери боюнча нымдуу океандык климаттуу Батыш Европага жана континенттик климаттуу Чыгыш Европага бөлүнөт. Арктика алкагында арктикалык жана тундра топурактары пайда болот. Арктикалык топурак Шпицбергенде, Франц-Иосиф жеринде, Жаңы Жердин түндүгүндө таралып, калыңдыгы өтө жука, генезистик горизонттору анча байкалбайт. Тундра топурактары Фенноскандиянын түндүгүн, Жаңы Жердин түштүгүн, Чыгыш Европа түздүгүнүн Түндүк уюлдук тегеректен түндүктө жаткан бөлүгүн ээлейт. Тундра топурагы көбүнчө ашыкча нымдалган, аэрациясы начар, органикалык калдыктары жай чириген, чиринди горизонту жука топурак; чиринди горизонту төмөн карай көгүш тарткан глей горизонтуна өтөт. Начар дренаждалган оёң жерлерде (айрыкча Печора дарысынын төмөнкү алабында) тундра топурактары саздак тундра топурактары менен айкалышат. Бореалдык алкак Исландиянын, Фенноскандиянын басымдуу бөлүгүн, Британ аралын, Түндүк Европа түздүктөрүн, Чыгыш Европанын Львов – Киев – Курск – Пермь – Екатеринбург сызыгынан түндүктү карай жайгашкан аймагын камтыйт. Бул алкактын континенттик климаттуу аймактарында төмөнкү топурак кыртыштары таралган: Түндүк тайганын глейлешкен-күл топурагына ашыкча нымдуулук, күлдөшүү, глейлешүү процесстери, органикалык калдыктардын жай чирүүсү мүнөздүү; накта күл топурагы тайганын ортоңку бөлүгүндө өөрчүп, анда басымдуулук кылган жуулуу режиминин үстүңкү горизонтундагы органика калдыктардын кыйла бөлүгү төмөн чөгүп кетет; тайганын Түштүк бөлүгүнө жана жазы-ийне жалбырактуу токойдун чымдак-күл топурагына күлдөшүү процессинен сырткары чириндинин топтоло башташы мүнөздүү; Чыгыш Европанын бореалдык алкагынын эң түштүгүндө, жазы жалбырактуу токойдун астында токойдун боз топурагы өөрчүп, анда чымдашуу процесси активдүү жүрөт, чиринди горизонту даана байкалып, анын өлчөмү 3төн 8%ке чейин жетет. Бореалдык алкактын океандык климаттуу аймактарына топурактын төмөнкү типтери мүнөздүү: чымдак, чым көңдүү топурак Исландиянын, Скандинавиянын Түндүк-батышынын, Фарер жана Гебрид аралынын субарктикалык шалбаа жана сейрек токойлорунун астында өөрчүп, чириндиге байлыгы менен өзгөчөлөнөт; өтө жуулма чымдак-бозомтук-күл топурак Скандинавиянын жана Финляндиянын түштүгүндө, Улуу Британиянын түндүгүндө, Ортоңку Европа түздүгүндө таралып, айрым жерлеринде токойдун кычкыл күл топурагы менен айкалышып жатат. Бореалдык алкактагы интразоналык топурактардан төмөнкүлөр таралган: аллювий (анын ичинде жайпак жээктердеги марш топурактары); карбонаттуу түпкү тектердеги чымдак-карбонаттуу топурак (рендзиндер); тайга зонасында, кыртыш суулары жер бетине жакын жаткан, анча тилмеленбеген түздүктөрдөгү шалбаанын астында чымдак-глей топурагы өөрчүгөн; чымкөң-саз топурагы – верещатниктердин астында өөрчүп, начар дренаждалган, чопо катмары үстүңкү бетке жакын жаткан жерлерге мүнөздүү. Бореалдык алкакта жайгашкан тоолордо тоо тундра, Уралда, ошондой эле тоонун чымдак-күл тоо токоюнун боз, Шотландияда жана Скандинавиянын орто бийик тоолорунда тоонун күл топурактары таралган. Суббореалдык алкактагы океандык жана мелүүн континенттик аймактардын топурак-кыртыштарындагы зоналык структурасындагы айырмачылык ого бетер күчөйт. Мелүүн континенттик климаттуу аймактарда түпкү тектерин лёсс түзгөн талаа зонасында кара жана каштан топурактары пайда болот. Токойлуу талаада жана талаанын Түндүк бөлүгүндө күлдөшкөн, жегичтүү жана накта кара топурак түзүлүп, ал өңү кара, калың чиринди горизонту, чириндиге байлыгы (8%тен ашык), карбонаттуу иллювий горизонтунун болушу менен өзгөчөлөнөт. Кургакчылыраак талаа ландшафттуу аймактарда аз жана орто чириндилүү кадимки жана Түштүк типтеги кара топурактар пайда болуп (чириндиси 4–8%), карбонаттуу горизонту жогору жайгашып, тыгыз келет. Молдавия жана ага чектеш жайгашкан Румыниянын жерлерин, Азов бою ойдуңунун чыгышын, Крымдын түздүктөрүн мергелдин жана акиташтегинин үстүндө кадимки жана мицелярдык-карбонаттуу, аз жана орто чириндилүү, бүт горизонту боюнча карбонат арбын таралган Түштүк типтеги каштан топурактары ээлейт. Кыйла кургакчыл талаа Украинанын Түштүк бөлүгүн, Төмөнкү Волга боюн, Каспий боюн ээлеп, анда жуулуу режимисиз, чиринди горизонту жукараак, карбонаттуу горизонту өтө тыгыз каштан топурагы өөрчүгөн; Каспий бою ойдуңунун айрым жерлеринде каштан топурактары шортоң кыртыштар менен айкалышып жатат. Шортоң топурактар түпкү тектердин туздуу болушуна байланыштуу. Каспий бою ойдуңунун эң кургакчыл жерлеринде, жарым чөл өсүмдүктөрүнүн астында өөрчүгөн жарым чөлдүн коңур топурактары кум массивдери менен айкалышып жатат. 

==Токойлору==
Суббореалдуу алкактын океандык климаттуу аймактарында жазы жалбырактуу токойдун астында токойдун коңур топурагы өөрчүгөн. Бул топурактын профилинде горизонттор даана байкалбайт, коңур түстөгү иллювий горизонту өтө калың (анткени чополошуу жана карбонаттын жуулуу процесси катуу жүрөт). Жеринин бетинин өтө тилмеленгендигине жана литологиялык ар түрдүүлүгүнө байланыштуу токойдун коңур топурагынын жуулуу жана күлдөшүү деңгээли бирдей эмес, көбүнчө күл, чымдак-карбонаттуу топурактар, коңур рендзиндер менен кезектешип жатат. Кыйла континенттик климаттуу тоо аралык өрөөндөрдө токойдун коңур топурагы көбүнчө жука калыңдыктагы накта жана кадимки кара жана шалбаалуу кара топурактар менен алмашат; алардын негизги ареалдары Дунай бою түздүктөрүндө таралган. Ушул эле аймактардын оёң жерлеринде шор топурактар кездешет. Орто бийик тоолордун басымдуу бөлүгүн тоо токоюнун коңур топурактары ээлейт. Карпат, Пиреней, Альп тоолорунда ал топурактардан башка тоонун күл топурагы (1000–1600 ''м'' бийиктикте) улам жогорулаган сайын тоо-шалбаа топурагы менен алмашат. Субтропиктик алкакта жайгашкан Түштүк Европага жана Крымдын Түштүк жээгине дайыма жашыл ксерофиттик токойлордун жана бадалдардын астында күрөң топурактар өөрчүгөн; бул топурак чириндиге байлыгы (4–7%) жана бүт профили боюнча карбонаттуулугу менен өзгөчөлөнөт. Нымдуу аймактарда бул топурак жуулма режимде болуп, карбонаттар кыйла тереңдикке чейин жуулуп кетет. Балкан жарым аралынын батышында жана Апеннин жарым аралынын Түштүк-чыгышында жана башка жерлерде «терра росса» (карбонаттуу тоотектердин үбөлөндү продуктулары) кеңири таралган. Алар өтө карбонаттуу кызыл рендзиндерди пайда кылат. Жер Ортолук деңиз аймагынын кыйла кургакчыл жерлеринин бадалдуу формацияларынын астында бозомук-күрөң топурактары өөрчүгөн. Балкан жарым аралынын тоо аралык түздүктөрүндө, негизги кристаллдык тектердин үбөлөндү продуктуларында өтө тыгыз түзүлүштөгү, чириндиге жарды, өңү кара смолница топурагы пайда болгон. Жер Ортолук деңиз аймагынын тоолорундагы тоонун күрөң топурагы бийиктеген сайын тоо токоюнун коңур топурагы менен алмашат. Европанын топурак-кыртышынын ичинен кара, токойдун коңур жана боз, ошондой эле күрөң топурактары дыйканчылыкта кеңири, тундра, жарым чөлдүн коңур топурактары бир аз пайдаланылат; ал эми арктикалык топурак дээрлик пайдаланылбайт.

Европанын өсүмдүктөрү флоралык курамы боюнча Голарктикага кирет. Материктер ортосундагы байыркы жана азыркы байланыштардын негизинде Европанын флорасында Азияныкына, Африканыкына жана Түндүк Американыкына мүнөздүү тукумдар, уруулар жана түрлөр кездешет. Ал эми эндемиктер салыштырмалуу аз. Европага өсүмдүктөрдүн төмөнкү типтери мүнөздүү: тундра, бореалдык же тайга, неморалдык (жазы жалбырактуу жана ийне-жазы жалбырактуу токойлорду жана алар менен байланыштуу бадалдуу жана чөл өсүмдүктүү жалпылыкты камтыйт), талаа, чөл, субтропиктик бадал-дарак өсүмдүктөрү. Булардын ичинен эң кеңири таралганы токой тибиндеги өсүмдүктөр, эң аз таралганы – тундра жана чөл өсүмдүктөрү. Арктикалык, субарктикалык жана бореалдык кеңдиктерде океандык климаттуу жана мелүүн континенттик аймактардын ортосундагы өсүмдүктөрдүн зоналык тиби боюнча айырма анча байкалбайт. Кыйла төмөнкү кеңдиктерде ал айырма даана байкалат: климаты океандык аймактарда тайга токоюнан түштүгүрөөктө ийне жана жазы жалбырактуу аралаш токой, жазы тилкени түзгөн жазы жалбырактуу токой таралган. Ал токойлор субтропик алкагында ксерофилдик дайыма жашыл жана дайыма жашыл-жалбырагын күбүүчү аралаш токойлор жана бадалдар менен алмашат. Ал эми климаты мелүүн континенттик аймактарда тайгадан түштүгүрөөктө жазы жана ийне жалбырактуу, жазы жалбырактуу токойлор кууш тилкени түзүп, түштүктү жана Түштүк-чыгышты карай токойлуу талаа, талаа, жарым чөл жана чөл менен алмашат (Крымдын Түштүк жээгинде субтропиктик өсүмдүктөрдүн элементтери кездешет).

Европанын аймагында азыр табигый ландшафт дээрлик жокко эсе; тундра менен тоонун ландшафттары жана фаунасы гана салыштырмалуу азыраак өзгөрүүгө дуушарланган. Мурда негизинен эмен жана башка дарак өсүмдүктөрүнөн турган жазы жалбырактуу токой текши тилкени түзүп, түндүгүндө ийне жалбырактуу токойго, түштүгүндө жер ортолук деңиз тибиндеги сейрек токойго өткөн. Токой биздин заманга чейин 5-кылымдан эле Грекияда кыйылып жок кылына баштаган; кийин бул процесс Түштүк жана Ортоңку Европанын башка жерлеринде да кеңири кулач жайган. Токойдун туруктуу жок кылына башташы табигый биотоптун бир бүтүндүгүн бузуп, аймактын табигый фаунасына жана флорасына терс таасир тийгизген. Арктикалык тундра жана чөл ландшафттары Шпицберген, Франц-Иосиф жери, Жаңы Жер аралында таралган. Өсүмдүктөрдөн эңилчек, мамык чөп, чөп өсүмдүктөрдүн айрым түрлөрү (таш жаргы, каз таман жана башка) жана бадалдар (дриада, уюл талы жана башка) мүнөздүү. Арктикалык чөл (өсүмдүк өспөгөн таштак жерлер) да кыйла аянтты ээлейт. Накта тундра континенттин Түндүк жана Жаңы Жер аралынын Түштүк жээктерин ээлейт, өсүмдүк түрлөрүнө салыштырмалуу бай келип, кыйла текши каптаган. Мында мамык чөп-эңилчектүү тундра (күрөң жана жашыл мамык чөптөр, эңилчектерден ягель жана башка үстөмдүк кылат, ошондой эле айрым чөп өсүмдүктөр – драба, бетеге, кызгалдак, таш жаргы кездешет), бадалдар (водяника, казанак) жана жапалак бадалдар (жапалак кайың, уюлдук жана тегерек жалбырактуу тал) үстөмдүк кылат. Ашыкча нымдуу жерлеринде саздар кездешет. Исландиянын, Скандинавиянын тоолорунда, Уралда тоо тундрасы (түндүктө 300–500 ''м''ден, түштүктө 1000–1100 ''м'' бийиктиктен жогору) өзүнчө алкакты түзөт. Тундра өсүмдүктөрү түштүктө токойлуу тундрага өтөт; ага тундранын, саздардын жана жапыз өскөн сейрек токойдун (чыгышында карагай, батышында кайың, кызыл карагай үстөмдүк кылат) айкалышы мүнөздүү. Бул токойлордо мамык чөп-эңилчектүү жана бадалдуу ярустар (ит бүлдүркөн, кара моюл, аюу мөмө, водяника) даана байкалат. Тоолордо мындай токойлор (түндүгүндө 300–400 ''м''ден, түштүгүндө 900–1000 ''м'' бийиктикке чейин) өзүнчө өсүмдүк алкактарын пайда кылат. Исландияда кайың токою шалбаа жана саздар менен айкалышат. Тундра өсүмдүктөрү айрым жерлерде бугу жайыты катары пайдаланылат. Тайга түштүктө болжол менен 57–58° Түндүк кеңдиктерге чейин жеткен жазы тилкени ээлейт. Анда ийне жалбырактуу токой – чыгышында сибирь карагайы, көк карагайы жана кара карагайы, батышында – европа карагайы, кадимки кызыл карагай үстөмдүк кылат. Урал өндүрүндө, зонанын түндүгүндө Скандинавияга чейин, ошондой эле кедрлүү кызыл карагай токою басымдуу. Нымдуу жерлерде бул токойлордун астында мамык чөп, кара моюл, ит бүлдүркөн, вереск, кислица, кургакчыл жерлерде эңилчек үстөмдүк кылат. Ийне жалбырактуу токойлордон сырткары кайың жана байтерек токойлору да кездешет; алар көбүнчө алгачкы токой массиви кыйылып же өрттөнүп кеткен жерлерде өсөт. Тайга токоюнун Түндүк чет-жакаларында – Фенноскандияда жергиликтүү кайың токою бар. Тайга зонасындагы өсүмдүктөрдүн башка типтеринен жайылма шалбаалары, казанак, кидик дан куурай, клюква, кара моюл өскөн сфагн саздары, чөп өсүмдүктөрү өскөн токой саздары кездешет. Скандинавия тоолорунда жана Уралда тайга токою тоо өсүмдүктөрүнүн төмөнкү алкактарын түзөт.

====Тайга====
Тайга өсүмдүк ресурстарына бай: андан целлюлоза-кагаз, химиялык жана курулуш өнөр жайларылары үчүн жыгач даярдалат; тайгада териси баалуу жаныбарларга (тыйын чычкан, суусар, арыс, түлкү, ак коён жана башка) аң ууланат, жапайы айбанаттардын жана куштардын (багыш, рябчик, каракур, кереңкур жана башка) эти даярдалат, табигый өсүмдүктөрдүн (ит бүлдүркөн, кара моюл, карагат, четин, моюл жана башка) мөмөлөрү жана козу карын жыйналат. Тайганын шалбаалуу жерлери негизинен бодо мал үчүн жайыт катары пайдаланылат. 

=== Жазы жана ийне жалбырактуу аралаш ===
Жазы жана ийне жалбырактуу аралаш токой тайгадан түштүктө Скандинавиянын түштүгүнөн Уралга чейин созулуп жатат. Балтика бою өлкөлөрүнүн, Белоруссиянын аймактарында, Чыгыш Европа түздүгүнүн борбордук бөлүгүнүн батышында аралаш токой эң жазы тилкени түзөт. Нижний Новгород шаарынан чыгышты карай аралаш токой тилкеси өтө кууштайт. Зонада ийне жана жазы жалбырактуу (эмен, ак чечек, жөкө дарак) токой аралаш өсөт. Кум топурактуу жерлерде кызыл карагай токоюнун ири массивдери бар. Европада жазы жалбырактуу токой зор аймакты ээлейт. Ал Батыш Европанын тоолордон башка бүт аймагын ээлеп, түндүгүндө тайга жана аралаш токойго, түштүгүндө субтропикке (болжол менен 40° Түндүк кеңдикке) чейин жетет. Карпаттан чыгышты карай жазы жалбырактуу токой тилкеси өтө ичкерип, Урал өндүрүнө чейин созулат, анда зонанын Түштүк чеги 53–54° Түндүк кеңдиктерден өтөт. Жазы жалбырактуу токой өсүмдүктөрүнүн ичинен эң кеңири таралганы – эмен. Климаты океандык аймактарда эмендин саптуу эмен, аска эмени (чыгышта Түштүк Буг дарысына чейин жетет) жана башка түрлөрү нукура эмен токоюн же кайың (Британ аралында, Бельгияда, Нидерландда), кадимки граб, жөкө дарак, бук (негизинен Батыш Европада) аралаш эмен токоюн түзөт. Нукура бук токою дөбө-дөңсөөлөрдүн капталдарында, тоолордун төмөнкү алкактарында, кышы салыштырмалуу жылуу, абасы өтө нымдуу, бирок топурак кыртышы ашыкча нымдуу болбогон жерлерди ээлейт. Түштүк аймактарда, негизинен Францияда каштан токою таралган. Атлантика бою аймагындагы жазы жалбырактуу токойдун астында дайыма жашыл өсүмдүктөрдүн түрлөрү – падуб, самшит, лианалар – плющ өсөт. Кумдуу жана таштуу топурактарда (Франциянын Түндүк-батышында, Британ аралында, Ортоңку Европа түздүгүндө) верещатниктер, чөп өсүмдүктүү жана чөп-мамык чөптүү саздар, ал эми Түндүк деңиздин жээктеринде ''марштын'' шордошкон шалбаасы кеңири таралган. Тоо арасындагы түздүктөрдө (Чехия, Орто Дунай түздүгүндө) токой талаага айланып кеткен, айрым жерлеринде шалбаалуу талаа кездешет.

Чыгыш Европанын климаты мелүүн континенттик аймактарында каштан жана бук токойлору кездешпейт; Крымда гана чыгыш бук тоо токою бар. Мында саптуу эменден сырткары жөкө дарак, ак чечек, байтерек, кара жыгач, ал эми бадалдуу ярусунда – лещина, бересклет, шилби өсөт. Токойдун төмөнкү алкактарын 1600–2100 ''м'' бийиктикке чейин жазы жана ийне жалбырактуу тоо токою ээлейт; алар улам жогорулаган сайын субальп бадалдарына жана шалбаасына, бийик тоолордо альп шалбаасына өтөт. Айдоо жерлерди, бак-дарактарды, Түштүк аймактарында жүзүмзарды кеңейтүү максатында токой өсүмдүктөрүнүн ири аянттары кыйылып жок кылынган. Токойду калыбына келтирүү максатында жазы жалбырактуу дарактардын (айрыкча буктун) ордуна ийне жалбырактуу дарактар (кызыл карагай, карагай) же тез өсүүчү жазы жалбырактуулар (терек) отургузулган. Субальп жана альп шалбаалары жайкы жайыт катары кеңири пайдаланылат. 

Европанын мелүүн континенттик климаттуу аймактарында жазы жалбырактуу токойдон түштүгүрөөк токойлуу талаа созулуп жатат. Анда жазы жалбырактуу токой (негизинен суу бөлгүчтөрдө) шалбаалуу талаа менен айкалышып жатат; салыштырмалуу нымчыл дүйүм чөптөр (каз таман, сенеция, анемона, көк шимүүр, адонис) басымдуу. Андан да түштүгүрөөктө чымдуу кылкан өсүмдүктөрү (ак кылкандын түрлөрү, бетеге) үстөмдүк кылган накта талаа таралган. Накта талаадан түштүккө, салыштырмалуу кургакчыл аймактарда – Украинанын түштүгүнө, Крымдын түндүгүнө, Төмөнкү Волга боюна кургак (түштүк) талаа мүнөздүү; анда шыбак, ак кылкан, бетеге, буудайык, тырса суйдаң өсөт. Европанын четки Түштүк-чыгышын суйдаң шыбактуу жана баялыштуу жарым чөл жана чөл ээлейт. Кара жана каштан топурактуу талаа дээрлик бүт айдалып, ал жерлерге буудай, жүгөрү, кант кызылча, күн карама жана башка өстүрүлөт. Талаанын табигый өсүмдүктөрү негизинен коруктарда гана сакталып калган. Жарым чөл жана чөл зоналары жайыт (негизинен кой жайыты) катары пайдаланылат.

Европанын субтропиктик бөлүгүндө түздүктөрдө жана тоо этектеринде жайкы кургакчылыкка байырлашкан ксерофилдик дайыма жашыл токой жана бадалдар таралган. Ал токойлордо таш, кермес жана тыгын эмендери, алеп, приморье жана италия кызыл карагайы үстөмдүк кылат. Токой бадалдарга бай, токой ичиндеги чөп өсүмдүктөрү жай мезгилинде толук куурап калат. Бадал формацияларынын ичинен эң кеңири таралганы: ''маквис'' (филлирея, мирта, ладанник, мисте, асыл лавр, жапайы болуп кеткен зайтундан турат); пальмитос (Европадагы жапайы хамеропс пальмасынын жалгыз өкүлү; Пиреней жарым аралынын түштүгүндө, Балеар аралында, Сицилияда); гарига (мында көбүнчө таштак жерлердеги бадал тибиндеги кермес эмени үстөмдүк кылат); томиллари (Пиреней жарым аралынын кургакчыл ички бөлүгүндөгү тимьян, лаванда жана башка эфир майына бай өсүмдүктөр); шибляк (негизинен жалбырагын күбүүчү, ошондой эле дайыма жашыл бадалдар); фригана (жапыз өскөн тикендүү бадалдардан жана катуу чөптөрдөн турат; Балкан жарым аралынын ички жана чыгыш аймактарында). Жер Ортолук деңиз аймагынын тоолуу бөлүгүндө дайыма жашыл токой жана бадалдар алкагынан (түндүгүндө 300–400 ''м''ден, түштүгүндө 800–1000 ''м''ден) жогору жалбырагын күбүүчү жазы жалбырактуу (эмен, бук, каштан) жана ийне жалбырактуу (карагай, көк карагай, кызыл карагай, атлантика кедри) токой алкактары жайгашкан; алар эң бийик тоолордо кууш тилкелерди түзгөн субальп жана альп алкактарына өтөт. Жер Ортолук деңиз аймагынын токой, бадалдарынын басымдуу бөлүгү адамдардын аракеттеринен же өрттөн жок болуп кеткен. Азыр алардын ордун буудай, жүгөрү, цитрус өсүмдүктөрү, зайтун дарагы, тыгын эмени, жүзүмзар, бак-дарак, парктар ээлейт; Пиреней жарым аралынын Түштүк-чыгышында курма пальмасынын Европадагы жалгыз плантациясы жайгашкан. Эчки, койдун ыксыз көп жайылуусунан тоолордун өсүмдүктөрү да өтө өзгөрүп кеткен. 

Европа Голарктика зоогеогр. аймагына кирет. Европанын көп бөлүгү Европа-Сибирь, Түндүк чети Арктика, Жер Ортолук деңизге жакын жаткан жерлери жер ортолук деңиздик, Каспий бою ойдуңу Борбордук Азия аймактарына таандык. Табигый ресурстарды кеңири пайдалануунун натыйжасында (токой кыюу, ачык аянттарды айдоо жана башка) айбанаттардын түрлөрү жана таралышы кескин өзгөргөн. Мурда көп кезиккен айбанаттар азайып, же биротоло жоголуп, алардын ордуна башка жаныбарлардын түрлөрү көбөйө баштады. Тундра жана токойлуу тундрада ак түлкү, алагуш, ак жана тундра кекилиги, ак үкү, таажылуу торгой; деңиз жээктеринде ак чардак, түрдүү каздар, түлөн жана башка кездешет. Токой зонасында – багыш, каман, түлкү, карышкыр, күрөң аюу, жапайы мышык, кирпи, кемчет, ак жана сур коён; канаттуулардан – карабоор, кереңкур, вальдшнеп, сагызган, күкүк, чаркарга, үкү, таркылдак, көк чымчык, бүркүт, карчыга; Чыгыш Европа токойлорунда булардан башка киш, суусар, тыйын чычкан, коён, момолой; Батыш Европа токойлорунда асыл бугу, элик, коён, чээнчилдер кезигет. Талаа жана токойлуу талаа зоналарында кемирүүчүлөр жана туяктуулар көп: бөкөн (чыгышында), сары чычкан, сур коён, суур, кош аяк, момолой, аламан (хомяк); канаттуулардан – торгой, тоодак, боз кекилик, безбелдек, бөдөнө, ак кулаалы. Жер Ортолук деңиздик зонада – пиреней жана альп тоо эчкиси, аркар, жейрен, альп сууру, чүткөр, кирпи; Пиреней жарым аралынын Түштүк жагында маймылдардын тукумуна кирүүчү куйруксуз макака (магот) бар. Канаттуулары: тоо тааны, карлыгач, чабалекей, көкшалкы, таранчы, көк сагызган, көк жору.
 
==Антропологиялык курамы==
Европада 44 өлкө жайгашкан. Анын калкынын жалпы саны 804 млн (2005).''' '''Европанын дээрлик бардык калкы епропеоид расасына кирет. Ал бир нече майда расаларга бөлүнөт: атлантика-балтика (Скандинавия өлкөлөрүнүн, Улуу Британия, Ирландия, Исландия, Нидерланд, Түндүк Германия, ошондой эле Эстония, Латвиянын калкын камтыйт), орто европ. (Батыш Европанын борбордук бөлүгүнүн, КМШнын европа бөлүгүнүн калктары), балкан-кавказдык (Босния жана Герцеговина, [[Түндүк Македония]], Хорватия, Словения, Сербия жана Черногория, Түндүк Грекия, Австриянын түштүгү, Италиянын түндүгү, Кара деңизден батышта, чыгышта жана түндүктө жашаган калктар), инди-жер ортолук деңиздик (Испания, Италиянын басымдуу бөлүгү, Франция, Түштүк Грекия, Жер Ортолук деңиздин аралдары), ак деңиз-балтикалык (Литва, бир аз Латвия, КМШнын европ. бөлүгүнүн түндүгү бүт) жана уралдык (лопари, коми, мари, мордва, удмурт).

==Этностук курамы==
Европа элдеринин басымдуу көпчүлүгү индиевропалык тил уясына кирген бир нече топко (славян, балтика, герман, кельт, роман, грек, армян, иран ошондой эле индиарий тил топтору) бөлүнөт. Славяндар Чыгыш жана Түштүк Чыгыш Европаны мекендешип, чыгыш, батыш жана Түштүк топчолорунан турат. Чыгыш славяндарга орустар, украиндер (русиндер), беларустар; батыш славяндарга поляктар жана кашубдар, чехтер, [[словактар]], [[моравтар]], лужицтер; Түштүк славяндарга болгарлар, македондор, словендер, сербдер, хорваттар, босниялыктар, черногориялыктар кирет. Балтика тилдер тобуна лит­валыктар, латыштар таандык. Герман тилдер тобундагы элдер негизинен Борбордук жана Түндүк Европада жашашып, батыш жана Түндүк топчолоруна бөлүнөт. Батыш топчосуна немистер, австриялыктар, герман-швейцариялыктар, люксембургдуктар, эльзастыктар жана лотарингиялыктар, нидерланддар (голланддар), фламанд, фриз, англис тилдүү (англичандар, шотланддар жана англ жана шотланд-ирланддар) элдер жана башка; Түндүк топчосуна дандар, фарерлер, шведдер, норвегдер, исланддар кирет. Кельт тилдер тобундагы элдерге бретондуктар, уэльстиктер, гэлдер (шотланд), ирланддар, мэнктер, валийлер (кимбр), корндор тиешелүү. Латын тилинен чыккан роман тилдер тобуна италяндар, италян-швейцариялыктар, [[корсикалыктар]], [[санмари́нликтер]], француз тилдүү (француздар, франк-швейцариялыктар, валлондор) элдер, испандыктар, каталондор, португалиялыктар, галисиялыктар, [[арагондуктар]], реторомандар, румындар, молдовандар, аромундар, меглениттер жана башка 50дөн ашуун мамлекеттин элдери кирип, Түштүк жана Батыш Европада, Африкада, Борбордук жана Түштүк Америкада жашашат. Албан, грек (каракачандар, цаконийлер) тилдер тобундагы элдерге албандар, гректер таандык. Ошондой эле Түштүк жана Чыгыш Европада индиарий тилдер тобуна тиешелүү цыган, Европанын бардык өлкөлөрүндө жашаган еврейлер бар. Европанын Түндүк Чыгышындагы урал тил уясы эки (финн-угор, самодий) топко бөлүнөт. Финн-угор тилдер тобу өз ара беш топчого бөлүнөт: прибалтика-финн (финндер, эстондор, карелдер, вепстер, ижорлор, воддор, ливдер); волгалык (эрзя-мордвалар, мокша-мордвалар, талаа марийлери, тоо марийлери); пермдик (удмурттар, коми-эряндар, [[коми-пермяктар]]); угор (хантылар, мансилер, венгрлер); саамдар (лопарлар). Самодий тилдер тобу өз ичинен Түндүк чыгыш (ненецтер, энецтер, нганасандар) жана Түштүк чыгыш (селькуп) тил топчолоруна бөлүнөт. Алтай тил уясы үч чоң (түрк, моңгол, тунгус-манчжур) топтон турат. Түрк тилдер тобунун кыпчак топчосуна Волга бою жана Урал өндүрүн мекендеген элдер (чуваштар, татарлар, башкырттар), ошондой эле Балкан жарым аралындагы түрктөр, гагауздар жана башка; моңгол тилдер тобуна моңголдор, калмактар, буряттар, ойроттор; тунгус-манжур тилдер тобуна эвенктер, эвендер, негидалдар, орочтор, удэгелер, ороктор, ульчтар, нанайлар тиешелүү. Семит-хамит тилдеринин уясына мальталыктар, Түндүк Африка, араб элдери, баск тил тобуна басктар кирет. Европа элдерине эки, үч тилдүүлүк мүнөздүү болуп, христиан дининин негизги эки тармагы – православие (Чыгыш жана Түштүк Чыгыш Европа) жана католицизм (Түштүк Батыш Европа) тараган. Орто жана Түндүк Европадагы динге ишенүүчүлөр негизинен протестант чиркөөлөрүнө сыйынышат. Түрк, татар, башкыр, цыган, албандардын көпчүлүгү, босниялыктардын, болгарлардын бир азы ислам, еврейлер иудаизм динин тутушат.

==Колдонулган адабияттар==
* “Кыргызстан” Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967-14-046-1
[[Категория:Европа| ]]
[[Категория:Дүйнө макроаймактары]]
{{Калып:Дүйнө аймактары}}</text>
      <sha1>ibhexorokdw1fg4br3s9siso57b9v2b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абдрахманов Жусуп Абдрахманович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6216</id>
    <revision>
      <id>516382</id>
      <parentid>491070</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T09:15:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <comment>Калып кошулуп башталды</comment>
      <origin>516382</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29584" sha1="pnwlgt9kn9n4lz74j7ahfyitjcm50jw" xml:space="preserve">{{Мамлекеттик ишмер|ысымы=Абдрахманов Жусуп Абдрахманович|уикиказына=Jusup_Abdrakhmanov|кызматы=Кыргыз АССРинин Эл Комиссарлар Советининин биринчи төрагасы}}

[[File:J_abdrahmanov.jpg|thumb]]

'''Абдрахманов Жусуп Абдрахманович''' (28-декабрь 1901-жыл, Күңгөй-Аксуу болушу, Чиркей кыштоосу, азыркы Жаркынбаев айылы, Орусия империясы — 3-ноябрь 1938-жыл, азыркы [[Таш-Дөбө (Аламүдүн району)|Таш-Дөбө айылына]] жакын жер, [[Кыргыз ССР]], [[СССР]]) — советтик жана кыргыз мамлекеттик ишмери, Кыргыз АССРинин Эл Комиссарлар Советининин биринчи төрагасы (1927—1933),  ОСФСР ВЦИКтин мүчөсү, СССР ЦИК Президиумунун мүчөлүгүнө талапкер, ВКП(б)БКнын Орто Азия бюросунун мүчөлүгүнө талапкер. 

== Өмүр-баяны ==
Көрүнүктүү мамлекеттик жана коомдук ишмер Жусуп Абдрахман уулу 1901-жылдын 28-декабрында [[Каракол]] уездинин Күңгөй-Аксуу болуштугундагы Чиркей айылында төрөлгөн. Атасы - Абдрахман Балапан уулу - манап, бий жана 3 жыл болуш болуп, 1916-жылдагы көтөрүлүшкө катышкан, ошол  жылы келтеден өлгөн. Энеси жана 7 бир тууганы [[Нарын облусу|Нарында]] казак-орустар тарабынан көтөрүлүштү басууда өлтүрүлгөн. Жусуп иниси Токо экөө томолой жетим калышкан.

1912-15-жылдарда Сазановка кыштагында орус-тузем мектебин окуп бүтүрөт, андан кийин Каракол шаардык жогорку-башталгыч окуу жайынан окуйт. 1916-жылы эл менен бирге [[Кытай|Кытайга]] качып барып келүүгө аргасыз болот. Кайра келгенден кийин орусча билген 16 жашар тири карак өспүрүм Каракол гарнизонунда атбагар болот. 1918-жылдан баштап коомдук ишке аралашат. Кызыл Армияга жазылып, бир жылга жетпеген убакта катардагы жоокерден эскадрондун командирлигине чейи көтөрүлөт. &lt;br&gt; Адегенде 1919-жылы [http://Верный Верныйдагы]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} командирлик курстан, андан кийин [[Ташкен|Ташкендеги]] аскердик жогорку мектептен окуйт. 1918-19-жылдарында түндүк Жети-Суу фронтунда ак казактар менен салгылашат. Ден соолугуна байланыштуу демобилизацияланып кетпегенде, Жусуптан көрүнүктүү аскер начальниги өсүп чыгышы да мүмкүн эле.1919-жылдан баштап ал партиялык-советтик курулушка баш-оту менен киришет.

Жусуп Абдрахманов [[Кыргыз мамлекетинин коомдук-саясый түзүлүшү|Кыргыз мамлекетин]] түптөгөндөрдүн башында болуп, аны түзүлүшүнө жана калыптанышына негиз салган. 1920-жылы ВЛКСМ дын III- cъездине катышып, ошол жерде [http://В.И.%20Ленин В.И. Ленин] (Ульянов) менен президиумда отуруп, аны менен бирге иштешкен.  1924-жылга чейин Жети-Суу аймагында жооптуу партиялык-советтик кызматтарда иштеп турат.

1924-жылы Туркестан Компартиясынын БКсы тарабынан уюштурулган “Улуттук оргбюронун” председатели болуп, [http://Кыргыз%20автономиялык%20областы Кыргыз автоном областын] түзүүнү ишке ашырат. 1924-1925-жылдарда ВКП (б)нын 1-секретарынын милдетин аткарып, анан 2-секретары болуп турат. Кыргызстандын азыркы чектери Абдрахманов тарабынан аныкталганы белгилүү. Элдин өз эгемендигин өзү чечиш керектигин жетекчиликке алган Абдрахман уулу тилектештери [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдык уулу]], [http://Ишеналы%20Арабаев Ишеналы Арабай уулудар] жана каракалпактын мыкты уулдары менен бирге, Туркестан АССРинин курамында борбору [[Жалал-Абад|Жалал-Абадда]] болгон, [[Ысык-Көл|Ысык-Көлдөн]] [http://Арал%20деңизи Арал деңизине] чеййин созулган Каракыргыз-Каракалпак автономиясын түзүү идеясы менен чыгат. Албетте, бул идея ишке ашпай калган. Абдрахмановдун аракети менен, адегенде [http://РСФСР РСФСРдын]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} курамындагы автономиялык область, андан кийин автономиялык республика болгон Кыргызстан өз эгемендигин алгыча СССРдин курамында союздук республика болуп турду. Ал эми адегенде [[Казакстан Республикасы|Казакстандын]], андан кийин [[Өзбекстан|Өзбекстандын]] курамындагы [[Каракалпакстан]] автономия бойдон эле калганын билебиз.

1926-жылдын 1-февралында Кыргыз автономиялык ССРинин түзүлүшү да анын тынымсыз аракети менен ишке ашкан. Абдрахманов дайыма Кыргызстандын ОСФСРдын курамындагы автономиялык область болуу менен чектелбестен, өз алдынча республика болушуна толук негиз бар экендигин далилдеп келген болучу.

1925-жылы [[Москва|Маскөөгө]] ВКП (б)га кызматка чакырылып, борбордук аппаратта жооптуу инструктор болуп иштейт. ВКП (б)нын баштапкы уюмунун секретары катары, жыйналышка кечигип келген [http://И.В.Сталин И.В.Сталинге]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} эскертүү бергени Абдрахмановдун кандай тайманбас, иш билги кадр экенинен кабар берип турат. Ал Москвада иштеп турганда  “Күмүш кылымдын” (“Серебряный век”) көп акын-жазуучулары  [http://В.%20Маяковский В. Маяковский], [http://М.%20Булгаков М. Булгаков], [http://Б.Кушнер Б.Кушнер]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [http://А.%20Ахматова А. Ахматовалар] менен жакшы санаалаш мамиледе болгондугу Жусуптун мамлекеттик ишмер гана эмес, жан дүйнөсү бай өзгөчө инсандыгынан кабар берип турат. Бул мамиле кыйла жылдар бою уланып келген. Бул чөйрөдө жүргөндө жана инструктор болуп иштеп турганда жаш совет мамлекетинин көп кеңештик-партиялык, аскердик жана көркөм өнөр ишмерлери менен тааныш болгон. Бул сыяктуу тааныштыктары кийин 1927-32-жылдарда Жусуп Кыргыз республикасынын Совнаркомунун председатели болуп иштеп турган кезинде көп маселелердин тез чечилишине өбөлгө түзөт.

Бул иште Абдрахман уулу 5 жыл чымырканып иштеп, жаңы гана түзүлгөн жана мурда эчтекеси болбогон жаш республикада бардык жумушту нөлдөн баштайт; эл чарбасынын бардык тармактарын, баарынан мурда, айыл чарбалык жана өнөр жайлык комплексти түзүүнүн, билим берүү тармагын, сот-прокуратураны, милицияны ж.у.с. жаңыдан түзүүнүн башында турат.  Бул жагынан да Жусуп Абдрахманов менен Ли Куан Ю окшош. 1931-32-жылдарда дан даярдоодо [[Украина]], Волга бою жана Казакстан элге ныпым эч нерсе калтырбай данды ортого төгүп бергендиктен, бул аймактарда чоң ачарчылык болуп, миллиондогон адамдар ачкадан өлгөндүгү белгилүү.&lt;br /&gt;

Абдрахман уулудун принциптүү, адамгерчиликтүү позициясы менен 1932-жылы дан өз керектөөлөр үчүн да калтырылып, Кыргызстанда ачарчылык болгон эмес. Ал тургай ачкасынан тентиген көп казактар бул жакка келип, кыргыз элинин арасында аман калганын билебиз. Ушул эрдиги үчүн Абдрахманов кызматтан алынып, партиядан чыгарылат. Досу [http://В.Шубриков В.Шубриковдун]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (РКП(б)нын Средневолжск крайкомунун 1-секретары болгон, мурда Киробкомдун 1-секретары болуп иштеген) чакыруусу менен Урал тарапка кетип, Самарада, Оренбургда крайлык, областтык аткаруу комитеттеринде жооптуу чарбалык кызматтарда 1937-жылга чейин иштеп турат.

Ж.Абдрахман уулу 1927-жылдын 12-мартында 26 жашында Кыргыз АССРинин эл комиссарлар Советинин председатели болуп дайындалган. Республиканын өкмөтүнүн башында турган кезинде өзгөчө тайманбас, борбордун көзүн карабаган саясат жүргүзөт. Сталинге эки жолу (1929-жылдын ноябры, 1930-жылдын апрели) жазган каттарында республиканы үч жерге (союздук борборго, РСФСРге жана СредАзбюрого) баш ийдирген туура эмес практиканы жоюп, [http://Кыргыз%20АССРи Кыргыз АССРин] союздук республикага айландыруу маселесин эки жолу кайталап коёт. Кийин Жусуп камалганда так ушунусу улутчулдук деп бааланган болучу.

Жапырт колхоздошуу башталганда эле, 1930-жылы, Кыргызстанда мал чарбачылыгы чоң бүлгүнгө учурап, малдын башы 10,4 пайызга кемигени белгилүү. Ал эми Абдрахман уулу болсо өзү иштеп турган жылдары ошондогу борбордун жана жергиликтүү чоңдордун каршылыгына карабастан, кооперация идеясын көтөрүп жана аны колунан келишинче ишке ашырууга (Интергельпо) аракеттенип келген. Ошондой эле, Абдрахман уулу көчмөн калкты чукулунан отурукташтырууга да каршы болот (1930-жылы өлкөдө 85 көчмөн жана жарым көчмөн жеке чарба болгон, Жусуп Кыргызстан Советтеринин III съездинде катуу туруп, отурукташтыруу планын 30 миңден реалдуу 8 миңге азайттырат). Жусуп ошондой эле жергиликтүү шартты билбеген москвалык десанттын сабатсыз иштери менен дагы, жергиликтүү жетекчилердин иш билбестиги жана келишүүчүлүгү менен дагы дайыма аёосуз күрөшүп келген.

Кыргыз тилинин ролун жогорулатуу, улуттук кадрларды даярдоо жана кызматка коюу, өлкөнү индустриализациялоо дайыма Ж.Абдрахман уулудун  көңүлүнүн чордонунда болгон. Мамлекеттик жана саясий ишмер катары ал элдин кызыкчылыгын биринчи орунга койгон жана бул максатка жетиш үчүн бардык энергиясын, акылын, күчүн, уюштуруучулук талантын, ал эмес өз өмүрүн дагы аяган эмес.

Адегенде Троцкий, андан кийин Сталин алып көтөргөн «сверхиндустриализация» идеясын Жусуп жактырган эмес. Кыргызстанда биринчи кезекте өнүктүрүүгө традициялуу шарттары болгон устачылыкты, жеңил тамак-аш жана кайра иштетүү өнөр жайларын, өнөр жай кооперациясын, тоо-кен өндүрүшүн өнүктүрүү керектигин айткан. Кыргызстанды индустриализациялоо үчүн биринчи кезекте, көп сандуу улуттук жумушчу табын окутуп-тарбиялап түзүү, шаар-кыштактарды, жолдорду жана байланышты куруу керектигин дайыма кайталайт жана колунан келишинче ишке ашырууга аракеттенет.  
Ж.Абдрахман уулудун Кыргызстанда ээлеген кызматтарынан башка аткарган жумуштарын айта кетели: [[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|ОКФСР]] ВЦИКтин мүчөсү, КСРБ ЦИК Президиумунун мүчөлүгүнө кандидат, ЦК ВКП(б)нын Орто-Азия бюросунун мүчөлүгүнө кандидат, ВКП(б)нын борбордук аппаратында жооптуу инструктор.

1937-жылдагы чоң калайманда Жусуп камакка алынат, ага антикеңештик террористтик, диверсиялык-чыккынчы, оңчул троцкисттик уюм менен блоктошкон Социал-Туран партиясынын түзүүчүсү деген күнөө коюлат. Ага саясий айыптарды тагууда органдар Абдрахмановдун дайыма жазып жүргөн күндөлүгүнө таянышкандыгы белгилүү. Кыргызстанда совет бийлигин кулатып, КСРБден бөлүп өзүнчө мамлекет түзмөкчү болгон деген сандырак айып тагылат. Канчалык кыйнаса да Жусуп өзүнө коюлган күнөөлөрдү мойнуна албаган. Анткени, Жусуп борбордогу жана Кыргызстандагы партиялык-советтик ишмерлерди канчалык аёосуз сындаса да, советтик түзүлүштүн активдүү жарчысы жана куруучусу болгон.

1960-жылдары дүйнөдөн өткөн белгилүү котормочу С.Бектурсуновдун айтуусу боюнча Абдрахман уулудун акыркы күндөрү айкын болду. Ал киши дагы суракта болуп, Абдрахман уулу бир дагы күнөөнү мойнуна албастан, өзүн эр жүрөктүк жана ишенимдүүлүк менен бекем кармагандыгын жана эч кимди каралабагандыгын өз көзү менен көргөн. Жусупту сындырыш үчүн, аны каралап кол коюп беришкен [http://Ибрай%20Тойчинов Ибрай Тойчинов]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=January 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} жана [http://Баялы%20Исакеев Баялы Исакеев] менен беттештиришкенде, Исакеевдин канжалаган башын жөлөп, столдогу сууну алып бети-башын жууп, жаратын таңып берген экен. Ушул аракети анын эрдигин, абийир, ар-намысты баарынан жогору койгон кашкөйлүгүн, кек санабаган айкөлдүгүн көрсөтүп турбайбы. Мунусу үчүн Жусуп абдан токмок жейт.

1938-жылдын 5-ноябрында суракка чакырылган Абдрахманов тергөөчүнүн чылым чегип, ром ичип отурганын көрөт. Чылымынан алып чегип, ромдон куйдуруп ичип туруп, анан баягы ашмалтай суроолорун берип, кайра суракка алмакчы болгон тергөөчүнү отургуч менен башка урат. Жүгүрүп келген сакчылар Жусупту атып ташташат. Кыргыздын эр жүрөк уулу Жусуп Абдрахманов ошентип каза табат.

[[File:image007.jpg|thumb|Үй-бүлөлүк альбомдон]]

Абдрахмановдун чыныгы публицист жана тарыхчы болгондугун дагы айтпай кетишке болбойт. Башка кээ бир жолдоштору ([http://Т.%20Айтматов Т. Айтматов], [[Э. Эсенаманов]], М. Булатовдор) сыяктуу расмий жогорку билим алууга үлгүрбөсө да, ал тубаса акыл-эсине жана жаркын талантына таянуу менен өзүнүн университеттерин Совет бийлиги жана социализм үчүн күрөштүн алдыңкы катарында болуп бүтүргөн. Жусуп [[орус тили|орус тилин]] мыкты билген, бул тилде эркин сүйлөгөн, өзүнүн атактуу күндөлүктөрүн жана эмгектерин ушул тилде жазган. Ушул тил аркылуу ал дүйнөлүк адабияттын, маданияттын мыкты үлгүлөрүнө дайыма сугарылып турган. Мындан тышкары, Абдрахманов [http://фарси%20тили фарси]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} жана [http://немец%20тили немец тилин] билген деген маалыматтар бар. Бул жагынан дагы Жусуп бир нече тилде, анын ичинде англисче эркин сүйлөгөн жана бүткүл элин ушуга тарбиялаган Ли Куан Юга окшоп кетет.
[[File:proshl1.jpg|thumb|Кызы Ленина Абдрахман]]
Ал «Правда», «Известия» жана «Правда Востока» сыяктуу борбордук басылмаларда, республикалык газета-журналдардын беттеринде дайыма элдин жүрөгүнөн орун тапкан актуалдуу  эмгектерин жарыялап турган. Абдрахмановдун 1916-жылдагы кыргыздардын көтөрүлүшу тууралуу жазган «Предвестник Октября» (кийин өзү «Восстание 1916 года» деген ат менен брошюра чыгарган) деген макаласы аны бул маселени көтөргөн эң биринчи кыргыз тарыхчысы деп эсептешке негиз берет. Бул макаласы үчүн Жусуп республикалык партиялык органдар тарабынан ошондогу ашмалтай күнөөлөрдү коюу менен тепкиге алынган. Абдрахмановдун тарыхый башка эмгектери дагы бар экени белгилүү.

== Таалими ==
*1911–16-ж. [[Ананьев|Сазанов]] (азыркы [[Ананьев]]) айылындагы  үч жылдык орус-тузем мектебинде, [[Каракол]] шаарындагы жогорку башталгыч окуу жайында окуган. 
*1919-ж. [[Алматы|Верный]] ([[Алматы]]) шаарында командирлик курста окуган. 
===Коомдук жана саясий мансабы===
* 1918-ж. [[Кызыл гвардия|кызыл гвардиячылардын]] катарына кирген жана Жетисууда Совет бийлигин чыңдоого катышкан. 
* 1919-жылы РКСМ Түркстан бюросунун президиумунун жана РКСМдин Жетисуу облустук Уюштуруу бюросунун мүчөлүгүнө шайланган.  
* Москвада 1920-ж. өткөн РКСМдин 3-сьездинин делегаты болуп, анда [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] менен сүйлөшүп, пикир алышкан.  
* 1920 — 1924 жылдарда партиялык жооптуу кызматтарда, [[1924|1924-ж.]] мартта Түркстан АССРинин Борбордук аткомунун президиумунун мүчөсү  жана жооптуу катчысы болуп шайланган. 
* 1924-ж. [[Кара-Кыргыз автономиялуу областы|Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун]] облустук партбюросунун жооптуу катчысы болуп бекитилген. 
* 1925-ж. майдан ОКП(б) БКнын [[Орто Азия]] бюросунун уюштуруу бөлүмүнүн башчысынын орун басары, августтан [[Москва|Москвада]] РКП(б) БКнын аппаратында инструктор. 
* 1926-ж. октябрда [[Кыргызстан|Кыргызстанда]] облустук аткомдун төрагасынын 1-орун басары, [[1927|1927-ж.]] марттан [[РСФСР|ОСФСР]] БАКтын мүчөсүнүн, андан кийин Бүткүл [[СССР|союздук]] БАКтын жана РКП(б) БКнын [[Орто Азия]] бюросунун мүчөлүгүнө  кандидат болгон. 
* 1933-ж. [http://ru.wikipedia.org/wiki/Средневолжский_край Ортоңку Волга крайынын] мал чарба башкармалыгынын башчысынын орун басары болгон. 
* 1935-жылдан [[Оренбург облусту|Оренбург облустук]] аткомунун жер бөлүмүнүн башчысынын мал чарбачылык боюнча орун басары болуп иштеген. 
===Өмүрүнүн кара мезгили===
* 1933-ж. сентябрда [[Советтик Союздун Коммунисттик партиясы|компартияга]] каршы аракеттенген деген жалаа менен ишинен бошотулуп, партиянын катарынан чыгарылган.
* 1937-ж. 10-июнда Абдрахманов контрреволюциячыл [[&quot;Алаш&quot; партиясы|Алашордо]] уюмунун катышуучусу деген жалаа менен камакка алынган. 
* '''1938-ж.''' 5 ноябрда атылган. 
1958-ж. акталган.
===Абдрахманов жана тарых===
Абдрахманов өз элинин тарыхын изилдөөчү катары республиканын тарых илиминин өнүгүшүнүн башатында турат. Анын республиканын тарыхы боюнча алгачкы эмгеги [[1928|1928-ж.]] «Кыргызстан» деген ат менен жарык көргөн. [[1916|1916-жылкы]] [[Үркүн|көтөрүлүш]] жөнүндө чындык жана акыйкат өңүтүнөн жазылган «Күндөлүгү»  жана башка китептери белгилүү. Жусуп Абдрахманов [[Кыргызстан|Кыргызстандын]] чыныгы патриоту. Бул инсанга, [[Кыргызстан|Кыргыз Мамлекети]] түзүлүшү үчүн күрөшүнө, ар бир [[кыргыздар|кыргыз]] таазим этиши керек.
==Ж.Абдрахмановго эстелик==
*Абдрахмановдун ысымы менен [[Ысык-Көл району|Ысык-Көл районундагы]] айыл кеңеши (мурдагы Таштак айыл кеңеши);
*[[Бишкек]] шаарынын бир көчөсү (мурдагы Совет көчөсү) аталган.
*Туулган айылына жана [[Каракол]] шаарында эстелик тургузулган.
==Булактар==

* Чоротегин Т. К., Молдокасымов К. С. Кыргыздардын жана Кыргызстандын кыскача тарыхы: (Байыркы замандан тартып бүгүнкү күнгө чейин): Тарыхты окуп үйрөнүүчүлөр үчүн. — Бишкек, 2000. — 160 с. — ISBN 9967-00-001-5
*''Кыргыз тарыхы: Энциклопедиялык окуу куралы. Бишкек, 2003''
* http://members.vb.kg/2012/02/24/rodinka/1_print.html{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* http://omop.su/ruwiki/28/9222.php{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* http://naryn-aiyp.livejournal.com/70358.html
* http://wwhp.ru/abdrahmanov-ya.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210823085556/https://wwhp.ru/abdrahmanov-ya.htm |date=2021-08-23 }}
* http://issykkul.ucoz.ru/
* http://www.languages-study.com/berlin/jews-in-kyrgyzstan.html
* http://www.msn.kg/showwin.php?type=newsportal&amp;id=29446
* http://zverev-art.narod.ru/ras/50.htm&lt;br&gt;

[[Category:Кыргыз тарыхы]]
[[Category:Инсандар]]
[[Category:Кыргыз таануу]]
[[Category:20-кылым]]
[[Category:Сталинизм]]
[[Category:Кыргызстан]]
[[Category:Саясат таануу]]
[[Category:СССР]]
[[Категория:КПСС]]
[[Категория:Инсандар:Кыргызстан]]
[[Категория:Инсандар:СССР]]
[[Категория:Саясатчылар]]
[[Категория:Мамлекеттик ишмерлер]]</text>
      <sha1>pnwlgt9kn9n4lz74j7ahfyitjcm50jw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ботсвана</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6693</id>
    <revision>
      <id>516341</id>
      <parentid>502417</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:54:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516341</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12056" sha1="prmixwvsgtxzoecwpond5jgxmhka88w" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 |Кыргызча аталышы= Ботсвана Республикасы
 |Расмий аталышы = {{lang-en|Republic of Botswana}}&lt;br&gt;{{lang-tn|Lefatshe la Botswana}}
 |Кыскача аталышы = Ботсвана
 |Мамлекеттик дини = [[Динден тышкары мамлекет|Динден тышкары]]
 |Герб= Arms of Botswana.svg
 |Желек= Flag of Botswana.svg
 |Гимндин аталышы= Fatshe leno la rona
 |Урааны = Pula
 |Ураандын котормосу = Жаамгыр жаасын
 |Аудио= United States Navy Band - Fatshe leno la rona.ogg
 |Башкаруу формасы = [[Президенттик башкаруу системасы|Президенттик]] республика
 |Картада=Botswana (centered orthographic projection).svg
| lat_dir = S
| lat_deg = 21
| lat_min = 46
| lat_sec = 0
| lon_dir = E
| lon_deg = 24
| lon_min = 2
| lon_sec = 0
| region = BW
| CoordScale =  
 |Тили= [[Англис тили|англисче]], [[Тсвана (тил)|тсвана]]
 |Эгемендүүлүк күнү=[[30-сентябрь]] [[1966-жыл]]
 |Эгемендүүлүгүн алды= [[Улуу Британия|Британиядан]]
 |Борбор шаары= [[Габороне]]
 |Ири шаарлар = [[Габороне]]
 |Башчыларынын милдеттери= [[Президент]] &lt;br /&gt; [[Вице-президент]]
  |Башчылары= [[Мокветси Масиси]] &lt;br /&gt;[[Сламбер Тсогване]] 
 |Аянты боюнча орду= 46 чы
 |Аянты= 581 730
 |Суу пайызы = 2,6
 |Калкы боюнча орду = 145
 |Калкы={{өсүү}}2 380 250
 |Калкты каттоо жылы = 2021
 |Калктын жыштыгы=4,1
 |ИДП (САМ)=52,214 млрд.
 |ИДП (САМ) эсептөө жылы=2021
 |ИДП (САМ) боюнча орду=83
 |ИДП (САМ) ар бир жанга = 19 398 
 |ИДП (номинал)= 19,572 млрд.
 |ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2021
 |ИДП (номинал) боюнча орду    = 127
 |ИДП (номинал) ар бир жанга = 7270
 |Акча бирдиги=[[Ботсвана пуласы|пула]]
 |АДӨИ= {{өсүү}}0,693
 |АДӨИ эсептөө жылы = 2021
 |АДӨИ боюнча орду = 117
 |АДӨИ деңгээли  = 
 |ЭОК = BOT
 |Этнохороним = тсвана,&lt;br /&gt; тсваналар &lt;br /&gt; ботсваналыктар
 |Домени = [[.bw]]
 |Телефон коду = 267
 |Убакыт аралыгы = +2
 |Штрих коду =
 |Түшүнүктөр                               = &lt;div class=&quot;center&quot;&gt;[[commons:Botswana|'''Викиказынадагы медиафайлдар''']]&lt;/div&gt;
&lt;!-- |Без флага и герба=* --&gt;
&lt;!-- |Без гимна=* --&gt;
}}
'''Ботсвана''', Ботсвана Республикасы [[Африка|Африканын]] түштүгүндө жайгашкан өлкө. Түндүгүнөн жана батышынан Намибия, Түндүк-чыгышынан Замбия жана Зимбабве, түштүгүнөн жана түштүк-чыгышынан Түштүк Африка Республикасы менен чектешет. Аянты 600,4 миң км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 2,021 млн (2013). Борбору – [[Габороне]] шаары. Расмий тили англис жана сетсвана тилдери. Акча бирдиги пула. Ботсвана администрациялык-аймактык жактан 9 округга (таблицада) жана 5 шаардык муниципалитетке (Габо роне, Жваненг, Лобаце, Селеби-Пхикве, Франсистаун) бөлүнөт.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Ботсвана унитардык мамлекет. Шериктештиктин курамында. Башкаруу формасы президенттик-парламенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы президент. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы бир палаталуу Улуттук ассамблея. Саясий партиялары: Ботсвана демокр. партиясы, «Ботсвана конгресси» улуттук фронту жана башка.

==Табияты==
Ботсвана [[Калахари]] ойдуңун жана аны курчап жаткан платолорду (бийиктиги 1370 м, Ботсвананын эң бийик чокусу Цодило тоосу) ээлеп жатат. Климаты субтропиктик, түндүгүндө тропиктик. Январдын орточо температурасы 21–27°С, июлдуку 14°–16°С. Август–сентябрда кумдуу бороон болуп турат. Түндүк-батышында Окаванго дарыянын дельтасы жатат. Саздуу, көлдөрү көп. Ириси Нгами көлү. Жылдык жаан-чачыны 250600 мм. Өлкөнүн чыгыш бөлүгүнүн кыртышы кызыл күрөң келип, анда саванна басымдуу. Имсбок, Нцкай-Пан, Чобе улуттук парктары бар. Пайдалуу кендеринен: алмаз, жез, никель, көмүр, темир, күмүш, жаратылыш газы бар.

==Калкы==
Ботсвананын калкынын көбү тсвана (67%; 2003). Банту тобундагы элдердин каланга (15%), калагади, ндебеле, суто, [[гереро]] жана башка улут өкүлдөрү да бар. Калахари ойдуңунда жана Окаванго дарыянын дельтасында бушмендер жашайт. Калкынын орточо жыштыгы 1 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; жерге 3 киши. Калкынын орточо жашы эркектериники 31, аялдарыныкы 30,5. Калкынын 50% салт болуп калган динди, 35% ке жакыны африкалык синкреттик динди, 5%ке жакыны христиан динин тутат. Шаар калкы 52%. Ири шаарлары: Канье, Серове, Молепололе, Махалацве, Франсистаун, Бобононг, Селиби-Пикве, Лобаце.

==Экономикасы==
Түштүк Африкадагы бай мамлекеттердин бири. ИДПде кызмат көрсөтүү чөйрөсүнүн үлүшү – 52%; айыл чарбаныкы – 4,0%; өнөр жайыныкы – 44%; анын ичинде тоо кен өндүрүү – 36%. Ички улуттук продукциясы киши башына 2790 доллардан (АКШ) туура келет. Алмаз кенинин ачылышына байланыштуу экономикасы тез өнүгө баштаган. Ботсвана дүйнөдө алмаз казып алуу боюнча 3-орунда турат (экспортунун 75%ин түзөт). Ботсвана агрардык өлкө, тоо кен казып алуу өнөр жайы өнүгүүдө. Алмаз, никель, марганец, жез казылып алынат. Мааниси боюнча 2-орундагы тармагы жез-никель өндүрүшү. Суа-Пан туздуу көлүнөн туз жана сода алынат. Айыл чарбанын негизги тармагы алыскы жайыттарда багылуучу мал чарбачылыгы. Айыл чарба өсүмдүктөрүнөн жүгөрү, ак жүгөрү өсөт. 2007-ж. 891 млн кВт\с\ электр энергиясын өндүргөн. Ботсвана аркылуу ТАРды Зимбабве менен байланыштыруучу темир жол өтөт. Темир жолунун узундугу 971 км, автожолунуку 18,5 миң км (2001). Эл аралык Габороне, Касане, Мауне аэропорттору бар. Экспортко алмаз, жез, никель, эт, тери чыгарат. Оор машиналардын жана химия өнөр жайынын продукциясын, транспорт жабдыктарын, резина, текстиль, бут кийим, кагаз жана жыгач буюмдарын, азык-түлүктөрдү, тамекини сырттан алат. Негизги соода шериктештери ЕС өлкөлөрү жана ТАР.

==Тарыхы==
Ботсвананын байыркы жана орто кылымдардагы тарыхы аз изилденген. Байыртадан анын аймагын мекендеген өлкөнүн жергиликтүү калкы көчмөн койноин жана сан уруулары кийинчерээк түндүк-чыгыштан келген бантулар тарабынан Калахари чөлүнө сүрүлгөн. 19-кылымдын башында Ботсванага европалыктар келе баштаган. 1885-ж. Англия өкмөтү бантулдардын түндүктөгү жерлерин (азыркы Б-нын аймагы) өз протектораты деп жарыялап, аны Бечуаналенд деп атайт. 1910-ж. Түштүк Африка Союзу деп аталган Британ доминиону түзүлгөндө, Бечуаналенд ага көзкаранды болуп калат. 2-дүйнөлүк согуштан кийин Африкадагы улуттук-боштондук күрөштүн күчөшү Ботсванадагы улуттук кыймылдын жогорулашына чоң таасир тийгизген. 1960-ж. Ботсванада алгачкы саясий партия Элдик партия түзүлүп, ал Бечуаналендге көзкаранды эместикти берүү талабын койгон. 1965-ж. протекторатка өзүн-өзү башкаруу укугу берилген. 1966-ж. 30-сентябрда Бечуаналенд көз каранды эмес Б. Респ. деп жарыяланып, Шериктештиктин курамында кала берген. 1966-ж. 17-октябрда Б. БУУга кабыл алынган. 1980-жылдан өлкөнү Квет Кетумиле Жонни Масире башкарган. 1994-ж. өткөрүлгөн шайлоодо ал кайрадан жеңишке жетишкен. 1998-ж. президент Масире отставкага кетип, өлкөнү мурдагы вице-президент жана каржы министри Фестус Могае башкарып калган.

==Мамлекеттик маалымат агентчилиги==
Мамлекеттик маалымат агентчилиги «Ботсва пресс аженси» (1981). 1970-жылдан күнүгө өкмөттүк гезит «Ботсвана дейли ньюс» чыгат. Радио уктуруу (1965) сетсвана жана англис тилдеринде. Ботсванада жыгачты оймо-чиймелеп кооздоо өнүккөн.

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055-4
{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Ботсвана| ‎]]</text>
      <sha1>prmixwvsgtxzoecwpond5jgxmhka88w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мамлекеттик атайын табигый коруктар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32648</id>
    <revision>
      <id>516375</id>
      <parentid>125618</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:32:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>516375</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1883" sha1="lonc49eqdgq3tlehixkeaukvcbian0x" xml:space="preserve">'''Мамлекеттик атайын табигый коруктар''' – жаратылыш комплекстерин же алардын компоненттерин сактоо же калыбына келтирүү жана экологиялык теңдештикти кармоо үчүн өзгөчө мааниси бар аймак (акватория). КР мыйзамдары боюнча М. а. т. к-ды түзүү негизги жер пайдалануучудан тийешелүү жер участкасын (суу объектисин) алып коюуга алып келбейт. Жер пайдалануучулар чарбалык иштерди жүргүзүүдө М. а. т. к-дын тартибин сактоого милдеттүү. 

Максаттык арналышы боюнча М. а. т. к. төмөнкүлөргө бөлүнөт: комплекстүү, зоологиялык, ботаникалык, токой жана гидрогеологиялык. М. а. т. к. КР Өкмөтү жана облраймамадминистрациялар тарабынан түзүлөт жана тийешелүү түрдө (10 жана андан көп жылдык мөөнөткө түзүлүүчү) республикалык жана (5 жылга чейинки мөөнөткө түзүлүүчү) жергиликтүү маанидеги болуп бөлүнөт.

== Колдонулган адабияттар ==
* [[Юридика аталгылары менен түшүнүктөрүнүн орусча-кыргызча түшүндүрмө сөздүгү]]. Илимий-маалымдама басылыш/АРД/Чекки долбоору, авторлор жамааты. – Б.: 2005, ISBN 9967-428-14-7

[[Категория:Юридикалык аталгылар жана түшүнүктөр ]]</text>
      <sha1>lonc49eqdgq3tlehixkeaukvcbian0x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борбордук Африка Республикасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39761</id>
    <revision>
      <id>516345</id>
      <parentid>515173</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:58:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516345</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16153" sha1="geg8r1axnklyorsfajjbe3gnswp2ds5" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 | Кыргызча аталышы = Борбордук Африка Республикасы
 | Расмий аталышы =  [[француз тили|фр.]] République Centrafricaine
 | Кыскача аталышы = Орто Африка
 | Мамлекеттик дини  = 
 | Герб = Coat of arms of the Central African Republic.svg
 | Желек = Flag of the Central African Republic.svg
 | гимндин аталышы = Жандануу
 | Аудио =
 |Башкаруу формасы = [[Президенттик республика]]
 |Картада = Central African Republic (orthographic projection).svg
 |CoordScale = 1000000
 |Тили= [[француз тили]], [[санго]]
 |Эгемендүүлүк күнү = 13 август 1960
 |Эгемендүүлүгүн алды = [[Франция|Франциядан]]
 |Борбор шаары= [[Банги]]
 |Ири шаарлар = [[Банги]]
 |Башчыларынын милдеттери= 
 |Башчылары= Фостен Арканж Туадера
 |Аянты боюнча орду = 46чы
 |Аянты = 622 984 
 |Суу пайызы = 0
 |Калкы боюнча орду = 125 чи
 |Калкы = {{төмөндөө}} 4 892 794
 |Калкты каттоо жылы = 2021
 |Калктын жыштыгы = 
 |Акча бирдиги = [[Борбордук Африка франкы]]
 |МОК = CAF
 |Этнохороним = [[ортоафрикалык]]
 |Домени = [[.cf]]
 |Телефон коду = 236
 |Убакыт аралыгы = [[UTC+01:00|+01:00]]
 |Штрих коду =
 |Түшүнүктөр                               = &lt;div class=&quot;center&quot;&gt;[[commons:Central_African_Republic|'''Викиказынадагы медиафайлдар''']]&lt;/div&gt;
}}
'''Борбордук Африка республикасы''' ('''БАР''', [[француз тили|фр.]]''République Centrafricaine'') ― Борбордук Африкадагы [[мамлекет]]. Батышынан жана түштүк-батышынан [[Камерун]], түштүгүнөн [[Конго Демократиялык Республикасы]] жана [[Конго Республикасы]], түндүк-батышынан [[Чад|Чад Республикасы]], түндүк-чыгышынан [[Судан]] менен чектешет.

Аянты 623 миң км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;.

Калкы 4 млн (2004).

Мамлекеттик тилдери: француз жана санго. 

Борбору ― [[Банги|Банги шаары]]. Администрациялык-аймгы жактан 16 префектурага, 1 автономия коммунасына (борбору) бөлүнөт.

Акча бирдиги Батыш Африка валюта биримдигини франкы.

==География==
Аймагынын көбүн Азанде дөңсөөсү ээлейт, бийиктиги 600-900 м (эң бийик жери Нгая чокусу, 1388 м), ал аралча тоолордон жана кенен өрөөндөрдөн турат. Четки түндүгүн (Чад ойдуңунун түштүк чети тегиз, айрым жери саздуу) түздүк ээлейт. Климаты субэкватордук, жайы нымдуу ысык. Айлык Банги шаарынын, арткы планда Ибанги дарыясынын жээгиндеги дөңсөөлөр. Орточо температурасы 21°Сден 31°Сге чейин. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 1000-1200 мм, түштүгүндө 1600 мм. Башкы дарыялары Убанги, Санга (кеме жүрөт). Шари дарыясынын системасына кирген көп дарыялар Чад көлүнө куят. Бийик чөптүү саванна, сейрек токой, четки түштүгүндө нымдуу экватордук жыш токой басымдуу. Өлкөнүн аймагынын 12% ин токой жана бадал ээлейт. Жери кызыл топурактуу. Улуттук парктары: Сен-Флорис, Баминги-Бангоран, Андре-Феликс. Калкынын негизин [[банда (этнос)|банда]] (29%), гбайя (25%), [[нгбанди (убанги эли)|нгбанди]] (11%), [[занде (эл)|занде]] (10%) түзөт, ошондой эле башка улут өкүлдөрү да жашайт. Салт болуп калган динди (57%), христиан (35%), ислам (8%) диндерин тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники 47, аялдарыныкы 52 жаш. Шаар калкы 47%.

Ири шаарлары: Банги, Бвар, Бамбари жана башка.

== Тарых ==
БАРдын байыркы мезгилдеги тарыхы толук изилденген эмес. 16-18-кылымда БАРдын аймагында борбордошкон бирдиктүү мамлекеттер түзүлгөн эмес. 16-кылымдан азыркы БАРдын түндүк батыш бөлүгү [[Багирми (эл)|Багирми]] мамлекетинин курамына кирген. 19-кылымдын ортосунда анын аймагынын айрым бөлүктөрү Дарфур султандыгына жана Вадаи мамлекетине көзкаранды болгон. 19-кылымдын аягында БАРдын аймагынын көп бөлүгү Раббаха мамлекетине кирген. 1891-95-ж. француз колониячылары БАРдын аймагында ФортРоссе, Форт-Сибю, Форт-Крампель, Банги жана башка аскер гарнизондору жайгашкан таяныч пунктарын негиздешкен. Раббахтын армиясын талкалаган соң (1900), алар БАРды толук каратышып, ал 1904-ж. Убанги Чад француз колониясына кошулган. 1910-ж. бул чөлкөмдөгү Франциянын башка колонияларынын катарында Француз Экватордук Африкасынын (ФЭА) курамына кирген. 1914-ж. азыркы БАРдын аймагы ФЭАнын курамындагы Убанги-Шари аталган өзалдынча колонияга айландырылган. Франция Габон, Ортоңку Конго жана Убанги-Шариде жаратылыш ресурстарын иштетүүнү жеке компанияларга монополиялык концессияга берген. 1928-ж. колониялык эзүүгө каршы көтөрүлгөн гбайя элинин көтөрүлүшү («гбайя согушу») 1930-ж. басылган. 1946-ж. түзүлгөн өлкөдөгү алгачкы африкалык партия (Кара Африканын социалдык эволюциясы үчүн кыймыл) улуттукбоштондук күрөш ураанын көтөргөн. Ошол эле жылы Убанги-Шариге Франциянын «деңиздеги алыскы аймагы» статусу берилген. 1957-ж. африкалыктар курамына кирген алгачкы Өкмөттүк кеңеш түзүлгөн. 1958-ж. Борб. Африка Респсы (БАР) деген аталышта Француз Коомунун курамындагы автономия республикасы, ал эми 1960-ж. 13-августунда толук көзкаранды эмес мамлекет деп жарыяланган. 1960-ж. 14-августта Д. Дако БАРдын президенти болуп шайланат. 20-сентябрда БАР БУУга мүчө болуп кабыл алынат. 1966-ж. 1-январында болгон аскердик төңкөрүштүн натыйжасында бийликке полковник ЖанБедель Бокасса келет. 1976-ж. 4-декабрда кабыл алынган жаңы конституцияга ылайык өлкө Борбордук Африкалык империя деп аталып, Бокасса император (Бокасса I) деп жарыяланат. 1979-ж. Франциянын колдоосу менен Бокассонун режими кулатылып, өлкөдө респ. түзүлүш калыбына келтирилет. 1981-ж. жаңы конституция кабыл алынып, президенттик шайлоодо Д. Дако жеңип чыгат. Этностук негизде түзүлгөн 4 саясий уюм Даконун жеңишин таануудан баш тарткандыгына байланыштуу, парламенттик шайлоолор токтотулат. Өлкөдө бийлик куралдуу күчтөрдүн башкы командачысы Андре Колингбанын колуна өтөт. 1991-ж. өлкөдө көп партиялуу система киргизилген. 1993-ж. шайлоодо Анж-Феликс Патассе президент болуп шайланат. 1996-ж. апрелде бийликке карата массалык нааразылык акциялары башталып, Патассе Франциянын жардамы менен гана өлкөдөгү абалды турукташтырууга жетишет. Бирок каршылашуу андан ары уланып, куралдуу бирикмелер менен армиянын ортосунда кандуу кагылышууларга алып келген. 1997-ж. жаңы өкмөт түзүлүп, анын курамына оппозициялык партиялардын өкүлдөрү кирет. Француз аскер контингенти Буркина-Фасо, Чад, Габон, Мали, Сенегал жана Тогонун аскер күчтөрү менен алмаштырылат. Март-июнь айларында БАРдын коопсуздук күчтөрү менен африкалык тынчтыкты сактоо күчтөрүнүн ортосунда кагылышуулар башталат. 1998-ж. мартта БУУнун көзөмөлү астында Бангиде Улут аралык жарашуу боюнча конференция өткөрүлүп, жарашуу жөнүндөгү макулдашууга кол коюлат.

2004-2007 Борбор Африка Республикасындагы жараандык согушу
Борбордук Африка Республикасындагы жарандык согуш Франсуа Бозизет 2003 -жылы төңкөрүштө президент болгондон кийин Мишель Жотодия жетектеген козголоңчу Биримдик үчүн Демократиялык Күчтөр Биримдигинин (UFDR) көтөрүлүшү менен башталган.  Бирок, күрөш 2004 -жылы гана башталган.  Жарандык толкундоолордун натыйжасы 10 миң ички жер которгондордун пайда болушу болду

2012 ден бери боло жаткан Жараандык согушу Борбордук Африка Республикасындагы Жарандык согуш-бул БАР өкмөтү менен козголоңчулардын (негизинен мусулмандар) ортосундагы куралдуу кагылышуу, алардын көбү мурда 2004-2007-жылдардагы жарандык согушка катышкан.  Козголоңчулар президент Франсуа Бозизетти кулатып, өкмөттү 2007 -жылкы тынчтык келишиминин шарттарын аткарбай жатат деп айыпташкан.

== Социалдык-экономикалык абал ==
БАР экономика жактан артта калган агрардык өлкө. ИДПде айыл, токой, балык чарбасынын үлүшү 53,4% , иштетүүчү өнөржайыныкы 7%, тоокен казуу өнөржайыныкы 5,8%. Ички улуттук продукциясын киши башына бөлүштүргөндө 410 доллардан (АКШ) туура келет. Аймагынын 9%ин айдоо (негизинен түштүк жана батыш бөлүктөрүндө), 1%тен азын шалбаа жана жайыт ээлейт. Негизги айыл чарба өсүмдүгү (товардык) пахта жана кофе. Ошондой эле маниок, таруу, сорго, шалы, жержаңгак өстүрүлөт. Жапайы май пальмасынын мөмөсү жана гевея ширеси чогултулат. Баалуу жыгач даярдалат. Мал чарбачылыгы бар. Дарыяларынан балык кармалат. Алмаз, алтын казылып алынат. 1993-ж. 97 млн кВт Ц электр энергиясы өндүрүлгөн. Автомобиль жолунун уз. 24 миң км. Башкы дарыя порту Банги шаары Сыртка алмаз, кофе, жыгач, пахта чыгарылат. Негизги соода шериктери: Бенилюкс өлкөлөрү, Франция, Япония жана башка.

== Маданият ==
1962-ж. мамлекетте 6 жаштан 14 жашка чейинки балдарды милдеттүү билим алуу тартиби киргизилген. Мамлекеттик мектептер менен катар жеке менчик мектептер да бар. Айрым мектептерде окуу француз тилинде жүргүзүлгөн. Башталгыч мектепте окуу 6 жыл. Банги шаарында университет (1969-ж. уюшулган) жана жогорку педагогикалык мектептер, илимий-техникалык изилдөө бюросу, Пастер институту, Пахта жана токуучулук искусство институту, музейлер жана башкалар бар. Басмасөз, радиоуктуруу, телекөрсөтүүлөр бар. «Борбордук Африка маалымат агентчилиги» (1974), Борб. Африка Радиоуктуруу жана телекөрсөтүү кызматы (1958) иштейт. Эң таанымал жазуучусу Пьер Махомбо Бамборе. Жыгач оймочулук, өрнөкчүлүк, металлдан жана пил сөөгүнөн, берметтен кооз буюмдарды жасоо өнүккөн. Буйвол терисинен чыптама, китепке мукаба жасалат. Булар өнөрпоздор (колөнөрчүлүк) мектебинде иштелет.

==Колдонулган адабияттар==
*«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. /Башкы ред. Асанов Ү. А. К 97 Б.: Мамл. тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
*Черников Г. П. Страны Экваториальной Африки. М., 1962. Страны мира. М., 1999; Новейшая история стран Азии и Африки. Т. 1, 3. М., 2001.
{{Африка өлкөлөрү}}
{{Африка бирлиги}}

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]
[[Категория:БАР]]</text>
      <sha1>geg8r1axnklyorsfajjbe3gnswp2ds5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Африка өлкөлөрү</title>
    <ns>10</ns>
    <id>43942</id>
    <revision>
      <id>516337</id>
      <parentid>513061</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:46:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516337</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3830" sha1="3q51zoxv0krwruskekfj4qsu9gy53tm" xml:space="preserve">{{Багыттоочу жадыбал
|state                    = &lt;includeonly&gt;{{{state|collapsed}}}&lt;/includeonly&gt;
|аталышы                  = Африка өлкөлөрү
|стиль_негизги_башжазуу   = background:#ccccff
|стиль_башжазуу           = background:#ccccff
|башжазуу                 = [[Африка өлкөлөрүнүн жана көз каранды аймактарынын  тизмеси|Африка өлкөлөрү]]
|сүрөт                    = [[Файл:Africa_(orthographic_projection).svg|150px]]

|башжазуу1 = Эгемендүү&lt;br&gt;мамлекеттер
|тизмек1 =
[[Алжир]]{{*}}[[Ангола]]{{*}}[[Бенин]]{{*}}[[Ботсвана]]{{*}}[[Борбордук Африка Республикасы]]{{*}}[[Буркина-Фасо]]{{*}}[[Бурунди]]{{*}}[[Габон]]{{*}}[[Гамбия]]{{*}}[[Гана]]{{*}}[[Гвинея]]{{*}}[[Гвинея-Бисау]]{{*}}[[Жибути]]{{*}}[[Замбия]]{{*}}[[Зимбабве]]{{*}}[[Кабо-Верде]]{{*}}[[Камерун]]{{*}}[[Кения]]{{*}}[[Коморлор]]{{*}}[[Конго Демократиялык Республикасы]]{{*}}[[Конго Республикасы]]{{*}}[[Кот-д'Ивуар]]{{*}}[[Лесото]]{{*}}[[Либерия]]{{*}}[[Ливия]]{{*}}[[Маврикий]]{{*}}[[Мавритания]]{{*}}[[Мадагаскар]]{{*}}[[Малави]]{{*}}[[Мали]]{{*}}[[Марокко]]{{*}}[[Мисир]]{{*}}[[Мозамбик]]{{*}}[[Намибия]]{{*}}[[Нигер]]{{*}}[[Нигерия]]{{*}}[[Руанда]]{{*}}[[Сан-Томе жана Принсипи]]{{*}}[[Свазиленд]]{{*}}[[Сейшел Аралдары]]{{*}}[[Сенегал]]{{*}}[[Сомали]]{{*}}[[Судан]]{{*}}[[Сьерра-Леоне]]{{*}}[[Танзания]]{{*}}[[Того]]{{*}}[[Тунис]]{{*}}[[Түштүк-Африка Республикасы]]{{*}}[[Түштүк Судан]]{{*}}[[Уганда]]{{*}}[[Чад]]{{*}}[[Экваториалдык Гвинея]]{{*}}[[Эритрея]]{{*}}[[Эфиопия]]    
----
|башжазуу2 = Таанылбаган жана&lt;br&gt;жарым-жартылай&lt;br&gt;таанылган мамлекеттер
|тизмек2 = [[Азавад]]{{*}}[[Сахара Араб Демократиялык Республикасы]]¹{{*}}[[Сомалинин аймагындагы мамлекеттик түзүлүштөр]] ([[Авдаленд]]{{*}}[[Азания (Сомали)|Азания]]{{*}}[[Галмудуг]]{{*}}[[Жубаленд]]{{*}}[[Пунтленд]]{{*}}[[Сомалиленд]]{{*}}[[Хатумо]]{{*}}[[Химан жана Хеб]])
----
|башжазуу3 = Көз каранды аймактар
|тизмек3 = [[Британиянын Инди океанындагы жерлери]]{{*}}[[Батыш Сахара]]¹{{*}}[[Канар аралдары]]{{*}}[[Мадейра]]{{*}}[[Майотта]]{{*}}[[Мелилья]]{{*}}[[Реюньон]]{{*}}[[Эпарсе аралдары]]{{*}}[[Сеута]]
|астында =
¹ [[Батыш Сахара]], БУУнун документтерине ылайык, деколонизацияланбаган аймак катары эсептелет. Анын аймагында жарыяланган [[Сахара Араб Демократиялык Республикасы]], [[Африка бирлиги|Африка бирлигинин]] мүчөсү. [[Батыш Сахарадагы Марокконун түштүк провинциялары|Аймагынын көпчүлүк бөлүгү]] [[Марокко]] тарабынан басып алынган.
}}&lt;noinclude&gt;
[[Категория:География калыптары‎|{{PAGENAME}}]]
[[Категория:Африка өлкөлөрү]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>3q51zoxv0krwruskekfj4qsu9gy53tm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангола</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49593</id>
    <revision>
      <id>516339</id>
      <parentid>486298</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:53:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516339</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32105" sha1="7fh7e8y32yacwdtth6zm4zc1wxex4dz" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 |Негизделген                              = 
 |Макамы                                   = 
 |Кыргызча аталышы                         = Ангола Республикасы
 |Расмий аталышы                           = {{lang-pt|República de Angola}}
 |Мамлекеттик дини                         = [[Динден тышкары мамлекет]]
 |Герб                                     = Emblem of Angola.svg
 |Желек                                    = Flag of Angola.svg
 |Гимн аталышы                             = Алга, Ангола!
 |Аудио                                    = Angola's national anthem, performed by the United States Navy Band (March 1996 arrangement).ogg
 |Урааны                                   = {{lang-pt|Virtus Unita Fortior}} (Биримдик күч берет)
 |Башкаруу формасы                         = [[Президенттик башкаруу системасы]]
 |Картада                                  = Angola (orthographic projection).svg
| lat_dir = S
| lat_deg = 12
| lat_min = 21
| lat_sec = 0
| lon_dir = E
| lon_deg = 17
| lon_min = 21
| lon_sec = 0
| region = AO
| CoordScale = 
 |Тили                                     = [[португал тили]]
 |Эгемендүүлүк күнү                        = [[11-ноябрь]] [[1975-жыл]]
 |Эгемендүүлүгүн алды                      = [[Португалия|Португалиядан]]
 |Борбор шаары                             = [[Луанда]]
 |Ири шаарлар                              = Луанда, Кабинда, Уамбо, Лубанго, Бенгела
 |Башчыларынын милдеттери                  = [[Президент]]&lt;br&gt;[[Премьер-министр]]&lt;br&gt;Улуттук ассамблеясынын төрагасы
 |Башчылары                                = Жуан Лоренсу&lt;br&gt;Эсперанса да Кошта&lt;br&gt;Каролина Серкейра
 |Аянты                                    = 1,246,700
 |Суу пайызы                               = 
 |Аянты боюнча орду                        = 22-орун
 |Калкы                                    = 37,290,193
 |Калкы боюнча орду                        = 41-орун
 |Калкты каттоо жылы                       = 2023
 |Калктын жыштыгы                          = 24,97
 |Калкынын жыштыгы боюнча орду             = 
| ИДӨ                                      = 
| ИДӨ эсептөө жылы                         = 
| ИДӨ боюнча орду                          = 
| ИДӨ ар бир жанга                         = 
| ИДӨ ар бир жанга болгон орду             = 
| ИДӨ (САМ)                                = 260,323 млрд
| ИДӨ (САМ) боюнча орду                    = 62-орун
| ИДӨ (САМ) эсептөө жылы                   = 2023
| ИДӨ (САМ) ар бир жанга                   = 7,077
| ИДӨ (САМ) ар бир жанга боюнча орду       = 129-орун
| ИДӨ (номинал)                            = 93,796 млрд
| ИДӨ (номинал) эсептөө жылы               = 2023
| ИДӨ (номинал) боюнча орду                = 61-орун
| ИДӨ (номинал) ар бир жанга               = 6,780
|Акча бирдиги                              = [[Кванза]]
| АДӨИ                                     = {{Өзгөрүү жок}}
| АДӨИ деңгээли                            = 0,591&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орточо'''&lt;/span&gt;
| АДӨИ боюнча орду                         = 150-орун
  |Учак компаниясы                         =
 |ЭОК                                      = ANG
 |ISO                                      = AO
 |Этнохороним                              = анголалык, анголалыктар
 |Домени                                   = [[.ao]]
 |Телефон коду                             = 244
 |Убакыт аралыгы                           = [[UTC+01:00|+01:00]]
 |Штрих коду                               = 
 |Түшүнүктөр                               = &lt;div class=&quot;center&quot;&gt;[[commons:Angola|'''Викиказынадагы медиафайлдар''']]&lt;/div&gt;
}}
'''Ангола''', Ангола Республикасы ― [[Африка|Африканын]] түштүк-батышындагы мамлекет. Түндүгүнөн жана түндүк-чыгышынан Конго, [[Конго Демократиялык Республикасы]], түштүк-чыгышынан [[Замбия]], түштүгүнөн [[Намибия]] менен чектешет. Батышын [[Атлантика океаны]] чулгап жатат. Португалиянын мурунку колониясы (1973-жылдын 1-январынан автономия «штаты», ага чейин «алыскы деңиз провинциясы»). Анча чоң эмес Кабинда анклавы Анголадан 30 км түндүктө, Конго жана Конго Демократиялык Республикасынын ортосундагы аймакта жайгашкан. Аянты 1246,7 миң км . Калкы 25,7 млн (2014). Борбору - [[Луанда шаары]]. Мамлекеттик тили - [[португал тили]]. Акча бирдиги - [[кванза]]. Административдик-аймактык жактан 18 провинцияга бөлүнөт.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Ангола - [[унитардык мамлекет]]. Анголанын Конституциясы 1975-жылы 11-ноябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - аралаш республика. Мамлекеттик жана өкмөт башчысы президент (ал 5 жылга шайланат). Президент бардык мамлекеттик институттардын башында турат. Мыйзам чыгаруучу жогорку органы - бир палаталуу Улуттук чогулуш (220 депутаттан турат). Аткаруу бийлигин [[президент]], [[премьер-министр]] жана министрлерден турган [[өкмөт]] ишке ашырат. Ал Улуттук чогулуштун алдында жоопкер. Анголада көп партиялуу система орун алган. Саясий партиялары: Анголаны боштондукка чыгаруу элдик кыймылы (МПЛА), Анголаны толук боштондукка чыгаруу Улуттук союзу (УНИТА) жана башка.

==Табияты==
Өлкөнүн көп бөлүгүн бийиктиги 1000 м ден ашкан бөксө тоолор ээлейт. Алардын батышы көтөрүңкү келип, деңиз жээгине тик түшөт. Бөксө тоолордун батыш жагы бийигирээк (деңиз деңгээлинен бийиктиги 1000-1500 м), эң бийик жери Бий массивиндеги [[Моко чокусу]] (бийиктиги 2620 м), ал акырындап түндүктү (Конго ойдуңуна), чыгышты ([[Замбези дарыясы]]нын өрөөнүн көздөй), түштүк-чыгышты (Калахариге) карай жапыздайт. Ангола [[Африка платформасы]]нын аймагын ээлейт. Анголанын ички бөлүгүндө жайы жаан-чачындуу, кышы кургак экватордук муссондук; деңиз жээктерине - кургак тропиктик пассаттык [[климат]] мүнөздүү. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы (деңиз жээктеринде март, апрель, өлкөнүн ички аймактарында сентябрь же октябрь) 17°дан 28°Сге чейин, салкын мезгилиники (июль, август) 13°-23°С. Жылдык жаан-чачыны 1000-1500 мм, эң четки түштүгүндө 600-800 мм. Деңиз жээктериндеги ойдуңдарга Бенгал муздак агымынын таасири тийип, июлдуку 16-20°С (эң салкын мезгил), мартта 24-26°С (эң жылуу мезгил), жаан-чачын түштүгүндө 50-100 мм, түндүгүндө 250-500 мм. Кышында түнкү туман касимбо мүнөздүү. Өлкөнүн түндүк-чыгышындагы суулары Конго дарыясынын алабына кирет. Башкы дарыялары: [[Касан]], [[Кванго]], батышындагылары Атлантика океанына ([[Кванза]], [[Кунене]]) куят. Чыгыштан түндүк-чыгышты карай Замбези (Квандо куймасы менен), [[Кубанго дарыясы]] (Квито менен) агат. Дарыялары босоголуу келип, кургакчылыкта соолуп, жаанчыл мезгилде ташкындайт. Гидроэнергетикалык запастарга бай, кеме жүрүүгө ыңгайсыз. Ири көлдөрү жокко эсе. Анголанын аймагынын 40%ин токой жана сейрек токой ээлеп, түндүк-чыгышында баалуу дарактары негизинен дарыя өрөөндөрүндө ([[эбен]], [[тоддалия]], [[ланцет]]) өсөт. Бөксө тоолордун ички бөлүктөрүндө ферралиттүү (күрөң-кызыл) топуракта жалбарыгы күбүлмө сейрек токой, түндүгүндө жана борбордук бөлүгүнүн деңиз жээктериндеги ойдуңдарында (кызыл-бозомук) [[баобаб]], [[папирус]], [[пальма]], бадалдуу саванна өсөт. Батыш жана Түштүк-Батыш Африкадагы суусуз таштуу чөлгө өзгөчөлөнгөн кидик дарагы - [[вельвичий]] мүнөздүү. Улуттук парктары: [[Порту-Алешандри]], [[Камея]], [[Кисама]], [[Мупа]] жана башка.

==Калкы==
Калкынын 96% на жакыны [[банту]] тилинде сүйлөшөт. Түндүк-батышында [[банту-бамбанду]], борбордук бөлүгүндө [[овимбунду]], [[амбунду]], түндүк-чыгышында [[вачокве]], түштүк-батышында жана түштүгүндө [[овамбо]], [[гереро]] жана башка мекендейт. [[Евроафрикалыктар]], португал тилинде сүйлөгөн [[мулаттар]] да бар. Африкалыктардын көпчүлүгү салт болуп калган жергиликтүү динди (калкынын 90%ке жакыны), калгандары [[христиан динин]] тутат. Калкынын орточо жыштыгы 1 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; 10,4 киши. Жээк түздүктөрүндө жана дарыя өрөөндөрүндө калк жыш отурукташкан. Калкынын жашынын орточо узактыгы аялдарыныкы - 37,6, эркектериники - 36,1 жаш. Шаар калкы 28%. Ири шаарлары:[Луанда, Уамбо (мурдагы Жаңы Лиссабон), Лобиту, Лубанго (Сада-Бандейра), Бенгела, Квито.

==Тарыхы==
Анголанын аймагында калк байыртадан эле отурукташканы белгилүү. 13-кылымда Түндүк Анголада Конго мамлекети түзүлгөн. Анголага европалыктар адеп келген мезгилде (1482-жылы Диогу Кананын португалиялык экспедициясы) Ндонго, Лунда, Бенгела сыяктуу мамлекеттер болгон, 16-17-кылымда Матамба, Кассанже мамлекеттери пайда болгон. 15-кылымдын аягынан аймакты колониялаштырып баштаган португалдар 16-кылымдын башында Анголанын жээгине бекемделген бир нече фортторду курушкан [анын ичинен Сан-Паулу-ди-Луанда (1576); колонизаторлордун борбору]. Алар 16-кылымдын аягында Анголанын батышында колонизаторлорго каршы башталган африкалыктардын көтөрүлүшүнүн мизин майтарып, өлкөнүн ички аймактарына кире башташкан. 16-19-кылымдын орто ченине чейин португалдар Американын плантаторлоруна кулдарды сатуу менен алектенишип, болжол менен 5 млнго жакын анголалыктарды (негизинен Бразилияга) алып чыгышкан. Жергиликтүү элдин нааразычылыгы күчөп, көтөрүлүштөр чыккан. Натыйжада, бул кыймылдар колонизаторлордун ичкери кирүүсүнө тоскоолдук кылган. 1885-91-жылдары Португалия, Бельгия, Германия жана Англиянын ортосунда түзүлгөн келишим боюнча Анголанын азыркы чегарасы аныкталгандыгына карабастан, Португалия Анголанын аймагын толугу менен 1920-жылдын башында гана каратып алган. 1956-жылдары Анголаны эркиндикке чыгаруу үчүн Анголаны боштондукка чыгаруу элдик кыймылы (МПЛА), 1966-жылы Анголаны толук боштондукка чыгаруу улуттук союзу (УНИТА, башында Ж. Савимба турган), 1962-жылы Анголаны бошотуу улуттук фронту (ФНЛА) сыяктуу улуттук-патриоттук уюмдар түзүлөт. 1961-жылы Луандада башталган улуттук-боштондук күрөш жеңишке жетишип, 1975-жылы 11-ноябрда Ангола Эл Республикасы жарыяланат. Бирок саясий топтордун ортосунда өз ара карама-каршылык күчөп, өлкөдө жарандык согуш башталган. 1990-жылы СССР, АКШ, Португалиянын катышуусу менен өз ара сүйлөшүүлөр болуп, натыйжада 1991-жылы 31-майда Лиссабондо Ангола өкмөтүнүн өкүлдөрү менен ага каршы күрөшкөн топтордун ортосунда мамилелерди тынчтыкта жөнгө салуу жөнүндөгү келишимге кол коюлат жана көп партиялуулук системасы киргизилет. 1992-жылдын аягында БУУнун байкоочулугу астында демократиялык шайлоолор өткөрүлгөн. 1992-жылдан мамлекет Ангола Республикасы аталып, Ж. Э. Душ Сантуш президент болуп шайланат. Эл аралык байкоочулардын шайлоолордун мыйзамдуу жолдо өткөрүлгөндүгүн билдиргендигине карабастан, аларга Ж. Савимби макул болбостон, согуштук аракеттерин кайрадан уланткан. АКШ, Португалия жана башка өлкөлөрдүн кысымы астында гана Ж. Савимби жарандык согушту токтотуу жана коалициялык өкмөттү түзүү жөнүндөгү Лусак макулдашуусуна (20. 11. 1994) кол коюуга аргасыз болгон. Бирок иш жүзүндө анын шарттарын аткарган эмес. 22. 2. 2002-жылы Ж. Савимби согуш учурунда курман болгон. Анын ордун П. Лукамба Гату ээлеген. 2002-жылы 4-апрелде Анголанын жетекчилиги менен УНИТА ортосунда согуштук аракеттерди токтотуу жана жарашуу жөнүндө макулдашууга кол коюлган.

==Экономикасы==
Ангола - тоокен өнөр жайы өнүккөн агрардык өлкө. Ички дүң продукциясын киши башына бөлүштүргөндө 1900 доллардан (АКШ) туура келет. Социалдык-экономикалык кайра түзүү жүргүзүлүүдө. Өнөр жайдын көп тармагы (айыл чарба ассоциациясы жана кооперативдер, ири плантацияларда мамлекеттик чарбалар) мамлекеттештирилүүдө. Анголадагы тынымсыз согуш экономикага терс таасирин тийгизип келүүдө. Акыркы 15 жылда материалдык чыгым 20 млрд долларга жеткен. Экономиканын негизин тоокен өнөр жайы түзөт. Нефть (жылына 37 млн о, 2004) сапаты боюнча дүйнөдө алдыңкы, Африкада 5-орунда турат. Акыркы 10 жылда 20 нефти кени ишке киргизилген. 2005-жылдан көлөмү 2 эсе көбөйтүлмөкчү. Нефтинин 90% Кабинда провинциясында, анын 65% деңизден казылып алынып, өлкөнүн экспортунан түшкөн кирешенин 80-90%ин берет. Алмаз казып алуу боюнча дүйнөдө 6- (Австралия, Конго Демокр. Республикасы, Ботсвана, Орусия жана ТАРдан кийин), казылган алмаздын суммардык баасы боюнча 3-орунда ( жогорку сапаттагы зергерчиликке керектүү; Ботсвана, Россиядан кийин) турат. 2000-ж. 5,17 млн карат (анын ичинен зергерчиликке керектүүсү - 4,4 млн карат) алмаз өндүрүлгөн. Ошондой эле темир, түстүү металл (жез), радиоактивдүү (уран) жана асыл металлдар, курулуш материалдары (гранит, мрамор, кварц) казылып алынат. Африкадагы өлкөлөрдүн ичинен энергоресурстага бай өлкө. 2001-жылы 1,45 млрд кВтЫ электр энергиясы (ГЭСтен) өндүрүлгөн. [[Мунай ажыратуу өнөр жайы|Мунай ажыратуу]] (жылына 1,6 млн о), текстиль, химия (самын жана кир жуучу каражаттар, химиялык жер семирткичтер, дары-дармек, автошина, пенопласт), цемент, кара металлургия, машина куруу («Вольво», «Фиат», «Фольксваген», Япон мотоциклдери жана велосипеддери), тамак-аш (ун, пальма майы, кант, балык консервалары жана уну) өнөр жайы бар. Айыл чарбага жарактуу жери өлкөнүн аймагынын 21,8%ин ээлейт, анын ичинен 2,4% айдоо аянты, 0,4% көп жылдык өсүмдүк, 97,2% шалбаа жана жайыт. Экспорт үчүн сизаль, кофе, май пальмасы, күнкарама, банан, пахта, тамеки, цитрус өсүмдүктөрү, ички керектөөлөрү үчүн жүгөрү, ак жүгөрү (сорго), маниок, фасоль, жашылча айдалат. Сүт-эт багытындагы мал чарбачылыгы, аарычылык өнүккөн. Бодо мал, кой, эчки, чочко асыралып, үй кушу багылат. Балыкчылык өнүккөн. Балык - анголалыктардын негизги азык-түлүгү. Анголанын аймагынан Кытай, Португалия, Япония, Түш. Корея, Россияга балык уулоого уруксат берилген. Темир жолунун узундугу 2,8 миң км, автомобилдики 76,6 миң км (анын ичинен 19,2 миң кми асфальтталган). Луанда шаарында Эл аралык аэропорт иштейт. Ири деңиз порттору: Лобиту, Кабинда, Луанда, Намибе, Порту-Амбоин. Соода флотунун тоннажы 26,1 миң рег.бр.-о (же 42,9 миң о дедвейт). Куур транспортунун узундугу 179 км (1997). Сыртка нефть (чийки), алмаз, мунай азыктары, жаратылыш газы, кофе, сизаль, пахта, балык унун, консервасын, жыгач чыгарат. Сырттан машина, электр жабдууларын, дары, текстиль, курал-жарак алат. Негизги соода өнөктөштөрү: Португалия, ТАР, АКШ, Нидерланд, Франция, Бразилия, Улуу Британия.

==Маданияты==
Билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди (бала бакча; даярдоо класстарын), жалпы жана толук орто билим берүүчү, ЖОЖ камтыйт. Башталгыч билим алуу (1-4 класска чейин) милдеттүү түрдө жана акысыз, базалык билим берүү 8 жылдык орто мектепте окутулат. Ошондой эле атайын жумушчуларды даярдоо мектептери да бар (1 жылдан 4 жылга чейин). Бүтүрүүчүлөр кесиптик-техникалык окуу жайларына (орто окуу жайларына жана 3-4 жылдык мектептерге) жолдомо алышат. 1980-жылы экономикалык жана саясий кыйынчылыктарга байланыштуу кыскарган. Учурда абитуриенттер ЖОЖ атайын даярдоо курстарынан өтүшөт. Жогорку окуу жайы Луандадагы А. Нетто атындагы мамлекеттик университети (1963-жылы негизделген) жана 3 жеке менчик университет. Луандада 8 илим-изилдөөчү институт, гидрометеорология жана геофизика (1879), геологиялык кызмат (1914), документтерди жана тарых изилдөө борбору (1933), медициналык (1955), ветеринардык изилдөө (1965), пахта борбору (1970), Африка жана чет тилдер (1978), педагогика жана социалдык изилдөө институттары (1980) бар. Луандада, ошондой эле муниципалдык (1873-жылы негизделген), улуттук ири китепканалар (1968) жана улуттук музей (1938) жайгашкан. 
==Адабияты==
Анголанын адабияты 19-кылымдын ортосунан баштап португал тилинде өнүгүп келген. Алгачкы адабиятынын өнүгүшүнө улуттук идеяларды даңазалоо, лирикалык поэзиялар (Ж. да Силва Майя Феррейра, Ж. Д. Кордейру да Матта) жана күндөлүк турмуш тууралуу романдар (П. Ф. Машаду, А. Трони, А. ди Асис Жуниор) таандык. Адабияттын 2-этаптагы (1940-70-жылы) өнүгүшүндө антиколониалдык мотив күч алган (А. Нето, А. Жасинту, М. Антониу, А. Лара, прозаиктер Ф. М. ди Каштру Сороменью). 3-этап (1970-90-жылы) өлкөнүн жалпы коомдук саясий жана маданий турмушунун жаңылануусуна байланыштуу (Ж. Луандина Виейра, О. Рибаш). Тарыхый романдар (М. Пакавира, Э. Абраншиш), драматургия (Пепеталанин пьесалары) өнүгө баштаган. Төртүнчү, «постсоциалисттик» этапта Анголанын адабиятына Анголадагы жана Африкадагы жаңы көз караштагы окуялар, революциялык жандануудан баш тартуу жана башка саясий окуялар мүнөздүү (Пепетела, Ж. Э. Агуалуза).
 
==Архаикалык маданий эстеликтери==
Өлкөнүн түндүгүндө аска бетиндеги жаныбарлардын сүрөттөрү сакталган. Илгертеден жыгачка оймо-чийме түшүрүп көркөмдөө (анын ичинен жол башчылардын тактысын жана адамдардын, жаныбарлардын статуэткаларын кооздоо) салттары өнүккөн. Чөп, бутак, самандан керектүү буюмдарды согуп жасоо менен байыртадан кесиптенишет. 17-кылымдан Анголага келген португалдар көркөмдөп кесүү жана өрмөк согууну өркүндөтүшкөн. Европалыктардын келиши менен жээктерди коргоочу (Сан-Мигел, 1576 жана Бенгела, 1617) чептер, европалык типтеги жана португалиялык барокко менен алгачкы классикалык стилдеги турак жайлар салына баштап, шаарлар пайда болгон. Үйлөр казык каркастардын үстүнө түз бурч же тегерек формада салынып, бутак же саман менен жабылган. 20-кылымдын башынан азыркы европалык архитектуралык курулуштар курулган. 1970-жылдын ортосунан профессионалдык көркөм сүрөт искусствосу өнүгө баштаган. Архаикалык маданий эстеликтери (биздин заманга чейинки 8-кылым) Бие тоосунан табылган темир идиофондор. Орто кылымдагы Лунда, Ндонго мамлекетинин маданиятында салтанаттуу жолугушуулар оркестрдин коштоосунда болуп, пилдин сөөгүнөн жасалган үйлөмө аспаптар (мисалы, 1491-жылы Конго королу менен жолугушууда) колдонулган. 1490-жылы португалдардын келиши менен европалык үйлөмө аспаптар таралган. Христиан дининин таралышы чиркөөлөрдө хор ырдоо, коңгуроолорду колдонууну өнүктүргөн. 1578-жылы бакунго жана амбунду элинин аскер музыкасы жаралса, 1648-жылы өлкөнүн түндүк-батышында ксилофондо ойноо салтка айланган. 17-кылымда идиофондордун түрү, маримба, бир беттүү барабан, нгаба, лонга коңгуроосу; рог эпугу, нсамби (плуриарк) музыкалык жаа аспаптары таралган. Шаар музыка маданияты португалдар менен бразилиялыктардын таасиринде калыптанган. 20-кылымда музыка Луанданын амбунду-португалдык бий маданиятында (кадука, семба, ребита бийлери) негизги ролду ойногон. 1957-жылы «Нгола ритмуш» ансамбли (латын-америкалык бийлер, гитара жана идиофондордун коштоосунда румба, меренге жана самба бийи аткарылган), 1982-жылы ансамблдин жетекчиси Лисеу Виейра Диаш расмий түрдө жаңы (азыркы) музыканын лидери болуп калган. 1960-жылы ортосунда саясий ырларды ырчылар А. Мингаш, Р. Мингаш, К. Ламартин жайылтышкан. 1960-80-жылы «Кисанже», «Илля» ансамблдери өзгөчө орунду ээлеп, анда ырчылар М. Тете, П. Каштру ырдашкан. Композитордук традициянын өкүлдөрү: Ф. Мукенга, Ж. М. Машаду, Ф. да Сиш. 1975жылдан кийин гитарист, ырчы Массано (амбунду) белгилүү болуп, коңшу өлкөлөр менен болгон маданий байланыштар өнүгөт. Анголанын саны боюнча эң көп деп эсептелген овимбунду элинин традициялуу музыкасын биринчи жолу жазып алуу 1913-жылы ишке ашырылса, чокве жана лувалс элдериники - 1950-жылы жазылган. 1956-жылы Луандада музыка жана бий мектеби негизделген. Анголада музыкалык аспаптардын коллекциясы Дунду музейинде жана Лиссабондогу (Португалия) Этнология музейинде сакталып турат (Португалия).

==Колдонулган адабияттар==
* “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14—046—1
{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Ангола| ]]</text>
      <sha1>7fh7e8y32yacwdtth6zm4zc1wxex4dz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Падыша-Ата мамлекеттик коругу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>60065</id>
    <revision>
      <id>516376</id>
      <parentid>406951</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:40:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.24.154.85</ip>
      </contributor>
      <origin>516376</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1667" sha1="ep96nflfoopa0szm0vn2cwxjso94ojb" xml:space="preserve">[[Файл:Réserve d'Etat de Naryn Août 2018 04.jpg|thumb|Падыша-Ата мамлекеттик коругу]]
'''Падыша-Ата мамлекеттик коругу''' — [[Кыргызстан|Кыргызстандагы]] өзгөчө кайтарууга алынган жаратылыш коруктардын бири. [[Жалал-Абад облусу|Жалал-Абад облусунундагы]] [[Аксы району|Аксы районунун]] аймагында. Батыш Теңир-Тоо ([[Чаткал кырка тоосу]]) регионунда, [[Пача-Ата]] суусунун алабында. Аянты 15,8 миң га. Анын ичинде 4,4 миң гасы [[токой]], 1,3 миң гасы такыр жер, 2,2 миң гасы [[жайыт]], калганы жөн жерлер, КРдин Кызыл китебине кирген уникалдуу арча токоюн, Семёнов көк карагайын ж. б. өсүмдүктөрдү сактоо максатында [[2003]]-ж. уюшултурулган. Коруктун аймагында Падыша-Ата мазары жайгашкан.

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Коруктар‎]]
[[Категория:Аксы району]]
[[Категория:Теңир-Тоо]]
[[Категория:2003-жыл]]</text>
      <sha1>ep96nflfoopa0szm0vn2cwxjso94ojb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Администраторлор</title>
    <ns>10</ns>
    <id>90646</id>
    <revision>
      <id>516348</id>
      <parentid>501318</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:15:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Incall</username>
        <id>38591</id>
      </contributor>
      <comment>+sysop</comment>
      <origin>516348</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2201" sha1="looa7qtg7wj4bkho70lif651dvvjsjw" xml:space="preserve">{{Багыттоочу жадыбал
 |аты         = Администраторлор
 |башжазуу= '''[[Кыргыз Википедиясы|Кыргыз Википедиясынын]] [[Wikipedia:Администраторлор|администраторлору]]'''
 |сүрөт = {{#if:{{{швабра|}}}|[[Файл:Broom icon.svg|60px|Метла]]|[[Файл:Nuvola apps agent.svg|60px|Фуражка]]}}
 |башжазуу1 = [[Special:Listusers/sysop|Администраторлор ({{NUMBEROFADMINS}})]]
 |тизмек1 = &lt;div class=&quot;plainlinksneverexpand&quot;&gt; {{u|Bosogo}} • {{u|Абдырашит Сатылганов}} &lt;br/&gt; (''[[Special:Listusers/sysop|Автоматташтырылган тизме]]'') 
|башжазуу2 =Мурдагы администраторлор
|тизмек2   ={{u|Maksat}} (2012-2014) • {{u|Connexxx}} (2013-2021) • {{u|Chorobek}} (2013-2020) • {{u|Абдырашит Сатылганов}} (2016-2017) • {{u|Askar Nazyrov}} (2017) • {{u|Kairat Zamirbekov}} (2018) • {{u|Абдырашит Сатылганов}} (2020-2021) •  {{u|Connexxx}} (2021-2023) • {{u|Bosogo}} (2021-2022)
----
|башжазуу4 = Кошумча
|тизмек4 =[[Википедия:Администраторду шайлоо|Администраторду шайлоо]] • {{nobr|1=[http://tools.wmflabs.org/xtools/adminstats/?project=ky.wikipedia.org&amp;begin=2001-05-11 Жигердүүлөр] ([http://tools.wmflabs.org/xtools/adminstats/?project=ky.wikipedia.org&amp;begin={{#time:Y-m-d|-86400 seconds}} суткада] • [http://tools.wmflabs.org/xtools/adminstats/?project=ky.wikipedia.org&amp;begin={{#time:Y-m-d|-604800 seconds}} аптада] • [http://tools.wmflabs.org/xtools/adminstats/?project=ru.wikipedia.org&amp;begin={{#time:Y-m-d|-2629800 seconds}} айда] • [http://tools.wmflabs.org/xtools/adminstats/?project=ky.wikipedia.org&amp;begin={{#time:Y-m-d|-7889400 seconds}} кварталда] • [http://tools.wmflabs.org/xtools/adminstats/?project=ky.wikipedia.org&amp;begin={{#time:Y-m-d|-15778800 seconds}} жарым жылда])}}&lt;/div&gt;
}}&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Калыптар:Административдик|*]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>looa7qtg7wj4bkho70lif651dvvjsjw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Lang-tn</title>
    <ns>10</ns>
    <id>132937</id>
    <revision>
      <id>516342</id>
      <parentid>462646</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:55:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516342</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="138" sha1="9p9vflvk0kj0t8x8uj4wly15r1v0iey" xml:space="preserve">[[Тсвана тили|тсванача]]&amp;nbsp;''{{lang-tn|{{{1}}}}}''&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Калыптар|tn]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9p9vflvk0kj0t8x8uj4wly15r1v0iey</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516343</id>
      <parentid>516342</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:56:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516343</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" sha1="tmc1tuwo4cipjnk3xwnmbixpbui3qka" xml:space="preserve">[[Тсвана тили|тсванача]]&amp;nbsp;''{{lang-tn|{{{1}}}}}''&lt;noinclude&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>tmc1tuwo4cipjnk3xwnmbixpbui3qka</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516344</id>
      <parentid>516343</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:56:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516344</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105" sha1="0iurzoxwmnt8kouaigkz58fefqpbmto" xml:space="preserve">[[Тсвана тили|тсвана]]&amp;nbsp;{{langi|tn|{{{1}}}}}&lt;noinclude&gt;
{{doc|Lang/doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0iurzoxwmnt8kouaigkz58fefqpbmto</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бенин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134871</id>
    <revision>
      <id>516340</id>
      <parentid>511226</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:53:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516340</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40374" sha1="enaarcujptjfxyyswgqt18j8txwm354" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 |Негизделген                = 
 |Макамы                     = 
 |Кыргызча аталышы           = Бенин Республикасы
 |Расмий аталышы             = {{lang-fr|République du Bénin}}
 |Мамлекеттик дини           = [[Динден тышкары мамлекет]]
 |Герб                       = Arms of Benin.svg
 |Желек                      = Flag_of_Benin.svg
 |Гимн аталышы               = L'Aube Nouvelle
 |Аудио                      = L'Aube Nouvelle.ogg
 |Урааны                     = Fraternité, Justice, Travail&lt;br&gt;(Боордоштук, Адилеттик, Эмгек)
 |Башкаруу формасы           = [[Президенттик башкаруу системасы]]
 |Картада                    = Benin (orthographic projection with inset).svg
| lat_dir = N
| lat_deg = 8
| lat_min = 50
| lat_sec = 0
| lon_dir = E
| lon_deg = 2
| lon_min = 11
| lon_sec = 0
| region = BJ
| CoordScale = 
 |Тили                       = [[француз тили]]
 |Эгемендүүлүк күнү          = [[1-август]] [[1960-жыл]]
 |Эгемендүүлүгүн алды        = [[Франция|Франциядан]]
 |Борбор шаары               = [[Порто-Ново]]
 |Ири шаарлар                = [[Котону]]
 |Башчыларынын милдеттери    = [[Президент]]&lt;br&gt;[[Вице-президент]]
 |Башчылары                  = Патрис Талон&lt;br&gt;Мариам Талата
 |Аянты                      = 114,763
 |Суу пайызы                 = 0,4
 |Аянты боюнча орду          = 100-орун
 |Калкы                      = 13,754,688
 |Калкы боюнча орду          = 74-орун
 |Калкты каттоо жылы         = 2022
 |Калктын жыштыгы            = 94,8
 |ИДӨ (САМ)                  = 59,241 млн
| ИДӨнү эсептөө жылы (ППС)   = 2023
| ИДӨ (САМ) боюнча           = 137-орун
| ИДӨнүн ар бир жанга        = 1,449
| ИДӨнүн ар бир жанга боюнча = 163-орун
| ИДӨ (номинал)              = 19,940 млн
| ИДӨ (номинал) эсептөө жылы = 2023
| ИДӨ (номинал) боюнча       = 141-орун
| ИДӨ (номинал) ар бир жанга = 1,449
|Акча бирдиги                = [[Батыш Африка КФА франкы]]
| АДӨИ                       = {{Төмөндөө}} 0,504
| АДӨИ деңгээли              = &lt;span style=&quot;color:#ff0000;&quot;&gt;'''төмөн'''&lt;/span&gt;
| АДӨИ боюнча орду           = 173-орун
 |ЭОК                        = BEN
 |Этнохороним                = 
 |Домени                     = [[.bj]]
 |Телефон коду               = 229
 |Убакыт аралыгы             = [[UTC+01:00|+01:00]]
 |Штрих коду                 = 
 |Түшүнүктөр                 = &lt;div class=&quot;center&quot;&gt;[[commons:Benin|'''Викиказынадагы медиафайлдар''']]&lt;/div&gt;
}}
'''Бенин''' ({{lang-fr|Bénin}}), расмий аталышы — '''Бенин Республикасы''' ({{lang-fr|République du Bénin}}), 1975-жылга чейин '''Дагомея Республикасы''' деп аталган&lt;ref&gt;[https://www.nytimes.com/1975/12/01/archives/dahomey-announces-its-name-will-be-benin.html Dahomey Announces Its Name Will Be Benin]&lt;/ref&gt;) — [[Батыш Африка|Батыш Африкадагы]] мамлекет. [[Гвинея булуңу]] жана [[Бенин булуңу]] аркылуу дүйнөлүк океанга чыга алат. Түндүгүнөн [[Буркина-Фасо]] жана [[Нигер]], чыгышынан [[Нигерия]], батышынан [[Того]] менен чектешет. 

Расмий борбору [[Порто-Ново]] шаары болгонуна карабастан, өкмөтү өлкөнүн эң ири шаары [[Котону]] шаарында жайгашкан&lt;ref&gt;[https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0956247807077149 The vulnerability to climate change of Cotonou (Benin): the rise in sea level]&lt;/ref&gt;. Административдик жактан 12 департаментке бөлүнөт.

== Этимология ==
Француз колониялык башкаруусу учурунда жана [[1960-жыл|1960-жылы]] [[1-август|1-августта]] көз карандысыздыкка ээ болгондон кийин өлкө Дагомея Падышалыгынын атынан Дагомея Республикасы деп аталган. [[1975-жыл|1975–жылы]] [[30-ноябрь|30-ноябрда]] марксисттик-лениндик аскердик төңкөрүш болгондон кийин Дагомея өлкөнүн түштүк жарымында жашаган эл менен гана байланышта болгондуктан, өлкө [[Бенин булуңу|Бенин булуңунун]] атынан Бенин деп аталып калган&lt;ref&gt;[https://www.nytimes.com/1975/12/01/archives/dahomey-announces-its-name-will-be-benin.html Dahomey Announces Its Name Will Be Benin]&lt;/ref&gt;. Ал эми бул булуңдун аталышы азыркы [[Нигерия|Нигерияда]] жайгашкан Бенин падышалыгынын атылышынан алынган.

== Тарых ==
Байыркы заманда өлкөнүн түндүгүндө горма уруусу жашаган, андан кийин азыркы Нигериядан келген барба уруусу горма уруусунун жерлерин ээлеген. Өлкөнүн түштүгүндө фон жана ажа уруулары жашаган.

XV кылымда Бениндин суу жээгине биринчилерден болуп португалиялыктар келген.

XVI—XVII кылымдарда француз, голланд, англис соодагерлеринин жана кул чектери чептери жана факториялары курулган.

XVII кылымда Бениндин жээги жана коңшу аймактары европалыктар тарабынан Африканын эң ири кул сатуучу аймагына айланган.

XVII кылымда Бениндин азыркы аймагында алгачкы Дагомея мамлекети түзүлгөн. Анын калкы негизинен кдыйканчылык менен алектенишкен. Коомдук системасы кул элөөчүлүк элементтери менен алгачкы коомдук, феодалдык болгон.

XVII  кылымда Дагомеянын башкаруучулары кул сатуу менен активдүү алектенишкен, жыл сайын европалык соодагерлерге айрым эсептөөлөр боюнча 20 миңге чейин адамдарды кул катарысатышкан. Бул абал Европанын көпчүлүк өлкөлөрү тарабынан кул сатууга тыюу салган мыйзамдарын кабыл алууга чейин уланып келген.

=== Колониялык мезгил ===
Дагомея [[1851-жыл|1851-жылдан]] тартып француз колонизаторлоруна каршылык көрсөтүп келген, бирок [[1894-жыл|1894-жылы]] колонизаторлорго баш ийип, Франциянын ээлигине айланган. [[1904-жыл|1904-жылы]] азыркы Бенин аймагы Франциянын Батыш Африкасына Франция Дагомеясы колониясы катары киргизилген. Француз колонизаторлору өнөр жай ишканаларын (самын жасоо, тигүү ж.б.) түзүп, темир жол жана унаа жолдорун куруп баштаган.

[[1946-жыл|1946-жылы]] Дагомея Франциянын чет элдик аймагы макамын алган. Губернатордун астында иш алып барган башкы кеңеш иштей баштаган. Анын курамында африкалык буржуазиянын, чиновниктердин, интеллигенциянын өкүлдөрү кирген.

[[1958-жыл|1958-жылдан]] Француя Коомчулугунун курамындагы Дагомея автономиялуу Республикасы түптөлгөн. Дагомеяны 1959-1960 жж. болгон Мали Федерациясынын ([[Мали]] жана [[Сенегал]]) курамына кошуу пландалган, бирок бир канча убакыттан кийин бул пландан баш тартышкан.

=== Эгемендүүлүк мезгили ===
[[Файл:Hubert_Maga_(cropped)_in_Sepyember_24th,_1961.jpg|left|thumb|Мага Кутуку Юбер - Дагомеянын биринчи президенти]]
[[1960-жыл|1960-жылы]] [[1-август|1-августа]] көз карандысыз мамлекет Дагомея Республикасы жарыяланган тузу лгон. Көзкарандысыз Дагомеянын биринчи прболуп Мзиденти мага Кутукдайындалыкержыйынтыгындаындыгында жеке диктатураны орноткон.

[[1963-жыл|1963-жылдын]] аягында полковник Кристоф Соглонун жетекчилиги астында биринчи аскердик төңкөрүш жасалган. Жаңы конституция кабыл алынып, көп партиялуу система калыбына келтирилип, президенттик жана парламенттик шайлоолор өткөрүлгөн. Президент болуп «социалисттик жол» курсун жарыялаган Марселен Жозеф Суру-Миган Апити шайланган.

[[1965-жыл|1965-жылы]] жогорку офицерлер тобу тарабынан уюштурулган экинчи аскердик төңкөрүш болгон. [[1968-жыл|1968-жылы]] батышчыл курсту жактаган Э.Зинсу президент болуп шайланган.

[[1969-жыл|1969-жылы]] декабрда үчүнчү аскердик төңкөрүш болуп, Мага менен Апити бийликке кайтарадан келишкен.

[[1972-жыл|1972-жылы]] октябрда майор Матьё Кероку төртүнчү мамлекеттик төңкөрүш жасап, марксисттик-лениндик идеология менен бир партиялуу системаны орнотуп, социализмди куруу өкмөттүн милдети деп жарыялаган. 1974-жылдын ноябрынан тартып Бенинди Кереку жетектеген саясий бюро башкара баштаган.

[[1975-жыл|1975-жылы]] [[30-ноябрь|30-ноябрынан]] тартып өлкө Бенин Эл Республикасы деп аталган.

[[1977|1977-жылы]] [[16-январь|16-январда]]  мамлекеттик төңкөрүш жасоо максатында Боб Динар баштаган жалданма топ кол салган жана жыйынтыгында бул төңкөрүш жасоо максаты ийгиликсиз аяктаган.

[[1983-жыл|1983-жылы]] өлкөнүн 15 жаштан 40 жашка чейинки бардык жарандары революциячыл жаштардын уюмуна кабыл алынган&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20210304083636/http://afriquepluriel.ruwenzori.net/benin1.htm Bénin, analyse du pays de 1982 a 1997]&lt;/ref&gt;.

[[1989-жыл|1989-жылдан]] тартып Кереки марксисттик принциптерден баш тартып, өлкөнүн расмий аталышынан «Эл» деген сөздү алып салган. [[1991-жыл|1991-жылы]] эркин шайлоо болгон&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;.

[[1990-жыл|1990-жылдын]] мартынан тартып бир партиялуу система жоюлгандан жана өлкөнүн расмий аталышы Бенин Республикасы деп жарыяланган&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100612012647/http://flagspot.net/flags/bj.html Republic of Benin, Bénin]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;.

== География ==
[[Файл:Atakora_Benin_Batia.jpg|thumb|Атакора аймагы]]
Географиялык жактан өлкө беш табигый аймакка бөлүнөт: жээк аймагы, тайпак тоолуу аймагы  («Ла терре де барре»), түндүктө токойлуу саванна менен капталган бийик тайпак тоолуу аймагы, түндүк-батышында адырлуу аймак («Атакора»&quot;) жана түндүк-чыгышында түшүмдүү Нигер түздүктөрү. Өлкөнүн жалпы аянты 114,763 миң км².

Климаты — өлкөнүн түндүгүндө субэкватордук эки мезгилдүү. Декабрдан майга чейин кургакчыл жана июндан ноябрга чейин жаан-чачындуу. Түштүк бөлүгүндө климат экватордук, эки муссондук жана эки кургакчыл мезгил бар.

Дарыялардын саны көп. Негизги дарыялары болуп Веме жана Моно дарыялары саналат, эки дарыяда тең кеме жүрөт.

Өсүмдүктөр негизинен [[акация]], дум пальмасы, карит дарагынан турат. Жээкте тропикалык дайыма жашыл токойлордо май пальмасы жана тик дарактары кеңири таралган.

Жаныбарлар дүйнөсү абдан бай. Саваннада көптөгөн [[бөкөндөр]], [[арстандар]], [[Кабылан|кабыландар]], гепарддар сыяктуу ири жырткычтар жашайт. [[Пилдер]] жана [[Буйвол|буйволдор]] дагы кездешет.

Өлкөдө [[мунай]] жана [[мрамор]] ири кендери бар.

== Административдик-аймактык түзүлүшү ==
[[1999-жыл|1999-жылы]] өлкөнүн административдик бөлүнүшү өзгөртүлгөн. Мурдагы 6 провинциянын ар бирине (Атакора, Атлантика, Боргу, Весе, За, Моно) жаңы административдик бирдик кошулуп, жыйынтыгында өлкөдө 12 департаментке пайда болгон. 12 департаменттер өз кезегинде курамына 77 коммунаны камтыйт.
{|class=&quot;wikitable sortable&quot;
! №
! Талышы
! Французча аталышы
! Административдик борбору
! Коммуналардын саны
! Аянты, км²&lt;ref&gt;[https://www.citypopulation.de/en/benin/admin/ Benin: Administrative Division]&lt;/ref&gt;
! Калкы (2013), адам&lt;ref&gt;[https://www.citypopulation.de/en/benin/cities/ The population of the departments of Benin by census years]&lt;/ref&gt;
! Калкынын жыштыгы адам/км²
! Карта
|-
| 1
| Алибори
| Alibori
| Канди
| align=&quot;center&quot; | 6
| align=&quot;right&quot; | 26 242
| align=&quot;right&quot; | 868 046
| align=&quot;right&quot; | 33,1
| [[Файл:Benin - Alibori.svg|45px]]
|-
| 2
| Атакора
| Atacora
| Натитингу
| align=&quot;center&quot; | 9
| align=&quot;right&quot; | 20 499
| align=&quot;right&quot; | 769 337
| align=&quot;right&quot; | 37,5
| [[Файл:Benin - Atakora.svg|45px]]
|-
| 3
| Атлантикалык
| Atlantique
| Вида
| align=&quot;center&quot; | 8
| align=&quot;right&quot; | 3233
| align=&quot;right&quot; | 1 396 548
| align=&quot;right&quot; | 432,0
| [[Файл:Benin - Atlantique.svg|45px]]
|-
| 4
| Боргу
| Borgou
| Параку
| align=&quot;center&quot; | 8
| align=&quot;right&quot; | 25 856
| align=&quot;right&quot; | 1 202 095
| align=&quot;right&quot; | 46,5
| [[Файл:Benin - Borgou.svg|45px]]
|-
| 5
| Коллин
| Collines
| Даса-Зуме
| align=&quot;center&quot; | 6
| align=&quot;right&quot; | 13 931
| align=&quot;right&quot; | 716 558
| align=&quot;right&quot; | 51,4
| [[Файл:Benin - Collines.svg|45px]]
|-
| 7
| Куффо
| Couffo
| Догбо-Тота
| align=&quot;center&quot; | 5
| align=&quot;right&quot; | 2404
| align=&quot;right&quot; | 741 895
| align=&quot;right&quot; | 308,6
| [[Файл:Benin - Kouffo.svg|45px]]
|-
| 6
| Донга
| Donga
| Жугу
| align=&quot;center&quot; | 5
| align=&quot;right&quot; | 11 126
| align=&quot;right&quot; | 542 605
| align=&quot;right&quot; | 48,8
| [[Файл:Benin - Donga.svg|45px]]
|-
| 8
| Литораль
| Littoral
| Котону
| align=&quot;center&quot; | 1
| align=&quot;right&quot; | 79
| align=&quot;right&quot; | 678 874
| align=&quot;right&quot; | 8 593,3
| [[Файл:Benin - Littoral (+special marker).svg|45px]]
|-
| 9
| Моно
| Mono
| Локоса
| align=&quot;center&quot; | 6
| align=&quot;right&quot; | 1605
| align=&quot;right&quot; | 495 307
| align=&quot;right&quot; | 308,6
| [[Файл:Benin - Mono.svg|45px]]
|-
| 10
| Веме
| Ouémé
| [[Порто-Ново]]
| align=&quot;center&quot; | 9
| align=&quot;right&quot; | 1281
| align=&quot;right&quot; | 1 096 850
| align=&quot;right&quot; | 856,2
| [[Файл:Benin - Ouémé.svg|45px]]
|-
| 11
| Плато
| Plateaux
| Сакете
| align=&quot;center&quot; | 5
| align=&quot;right&quot; | 3264
| align=&quot;right&quot; | 624 146
| align=&quot;right&quot; | 191,2
| [[Файл:Benin - Plateau.svg|45px]]
|-
| 12
| Зу
| Zou
| Абомей
| align=&quot;center&quot; | 9
| align=&quot;right&quot; | 5243
| align=&quot;right&quot; | 851 623
| align=&quot;right&quot; | 162,4
| [[Файл:Benin - Zou.svg|45px]]
|}

== Саясий түзүлүшү ==
Бенин көп партиялык системалуу президенттик республика болуп саналат. Президент Бениндин мамлекет башчысы жана өкмөт башчысы болуп саналат. Аткаруу бийлигин өкмөт жүзөгө ашырат. Мыйзам чыгаруу бийлиги өкмөткө да, парламентке да таандык. Сот бийлиги көз карандысыз. Бениндин учурдагы Конституциясы [[1990-жыл|1990-жылы]] кабыл алынган.

Economist Intelligence Unit 2018-жылдагы демократия индекси боюнча классификациясына ылайык өлкө гибриддик режим катары кабыл алынат&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy |url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/Democracy_Index_2018.pdf |accessdate=2024-09-10 |archivedate=2019-01-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190110013730/http://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/Democracy_Index_2018.pdf }}&lt;/ref&gt;.

== Калкы ==
{{Тегерек диаграмма
 | thumb   = right
 | caption = '''Бениндин этникалык топтору (2013-жылдагы маалымат)'''
 | label1 = Аджа жана миналар
 | value1 = 38.4| color2=#36A
 | label2 = Adja &amp; Mina
 | value2 = 15.1| color1=#6A5
 | label3 = Йорубалар
 | value3 = 12 | color3=#FF33AC
 | label4 = Барибалар
 | value4 = 9.6 | color4=#1A9
 | label5 = Фулалар
 | value5 = 8.6| color5=#E17720
 | label6 = Оттамарилер
 | value6 = 6.1 | color6=#F0FF00
 | label7 = Йоа-Локпалар
 | value7 = 4.3 | color7=#64ECDF
 | label8 = Дендилер
 | value8 = 2.9 | color8=#F0FF01
 | label9 = Башка улуттар
 | value9 = 2.8 | color9=#65ECDF
 }}
Бениндин 11 485 000 жарандарынын көб бөлүгү өлкөнүн түштүгүндө жашайт. Жашоо узактыгы 62 жаш&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;. Бенинде 42 африкалык этникалык топтордун өкүлдөрү жашашат&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/6761.htm U.S. Relations With Benin]&lt;/ref&gt;. Бениндин аймагында башка африкалык мамлекеттерден (Нигерия, Того, Мали ж.б.) келген мигранттардын саны көп. Соода сатык менен алектенген ливандыктардын жана индиялыктарлын коомдору бар&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;. Европа мамлекеттеринин элчиликтеринин жана чет өлкөлүк жардам берүү миссияларынын, ошондой эле өкмөттүк эмес уюмдардын жана миссионердик топтордун кызматкерлеринин саны 5500 адамга жетип, өзүнчө европалык улуттардын коомун түзөт&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;4&quot; |Калкынын саны
|-
!Жыл
|1950
|2000
|2021
|-
!Калктын саны
|2,200,000
|6,800,000
|13,000,000
|-
!&lt;abbr&gt;±%&lt;/abbr&gt;
|—    
| +209.1%
| +91.2%
|}
=== Диний курамы ===
[[Файл:Benin - batism ceremony in Cotonou.jpg|thumb|left|220px|Христостун асман чиркөөсүнүн жолдоочулары]]
{{Тегерек диаграмма
|thumb = left
|caption = Бениндин диний курамы.&lt;ref name=&quot;cia.gov&quot;&gt;{{Cite web |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/benin/ |title=The World Factbook - Central Intelligence Agency |website=www.cia.gov |language=en |access-date=20 August 2018 |archive-date=29 December 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231229152613/https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/benin/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| label1 = [[Христиан дини|Христандар]]
| value1 = 52.2
| color1 = DodgerBlue
| label2 = [[Ислам]]
| value2 = 24.6
| color2 = Green
| label3 = [[Анимизм]]
| value3 = 17.6
| color3 = Gold
| label4 = Башка диндер
| value4 = 5.3
| color4 = Yellow
}}
Бениндеги эки негизги диндери болуп [[христиан дини]] жана [[ислам]] диндери саналат&lt;ref&gt;[https://www.pewresearch.org/religion/2014/04/04/global-religious-diversity/ Global Religious Diversity]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.pewresearch.org/religion/2015/04/02/religious-projections-2010-2050/ The Future of World Religions: Population Growth Projections, 2010-2050]&lt;/ref&gt;. Айрымдары вуду жана ориша ишенимдерин карманып, вуду жана ориша диндеринин христианчылыктын курамы деп аташкан. XIX кылымда пайда болгон исламдык [[ахмадия]] диний кыймылы дагы өлкөнүн аймагында кеңири таралган&lt;ref&gt;[https://www.state.gov/reports/2022-report-on-international-religious-freedom/benin/ 2022 Report on International Religious Freedom: Benin]&lt;/ref&gt;.

[[2013-жыл|2013-жылдагы]] эл каттоодогу маалыматтар боюнча Бениндин калкынын диний курамы:
*48,5% христиандар:
**25,5% рим католик чиркөөсүнүн жолдоочулары
**6,7% Христостун асман чиркөөсүнүн жолдоочулары 
**3,4% методисттер
**12,9% башка христиан конфессияларынын жолдоочулары 

*27,7% мусулмандар
*11,6% вуду 
*2,6% башка жергиликтүү салттуу диндерди кармангандар
*2,6% башка диндерди кармангандар
*5,8% динге ишенбегендер
Акыркы ([[2020-жыл|2020-жылдагы]]) эсептөөлөргө ылайык, Бениндин калкынын 52,2% христиандар, 24,6% мусулмандар, 17,9% анимисттер жана 5,3% башка динди туткандар же динге ишенбегендер болгон&lt;ref&gt;[https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/benin/ 2021 Report on International Religious Freedom: Benin]&lt;/ref&gt;.

Салттуу диндерге Атакора аймагындагы жергиликтүү анимисттик диндер, өлкөнүн борборундагы жана түштүгүндөгү Йоруба жана Тадо элдеринин арасында вуду жана ориша ишенимдери кирет. Борбордук жээктеги Уида шаары Бениндин вуду ишениминин руханий борбору болуп саналат&lt;ref&gt;[https://archaeology.org/issues/september-october-2018/off-the-grid/trenches-benin-ouidah/ Ouidah, Benin]&lt;/ref&gt;.

=== Тил ===
Бениндин жарандары 54 тилде сүйлөшөт. Алардын ичинен [[француз тили]] расмий тил болуп саналат жана бардык жергиликтүү тилдер улуттук тилдер деп эсептелет.

== Экономикасы ==
[[Файл:Gossypium_sp_MS4007.JPG|thumb|Пахта талаалары]]
[[Файл:Extensive_Landwirtschaft_im_Norden_Benins_bei_Djougou.jpg|thumb|Бениндин түндүгүндөгү чакан айыл чарбасы]]
Бенин начар өнүккөн агрардык мамлекет. Экономикасы дыйканчылыкка (жүгөрү, тапиока, ямс жана пахта) негизделген. Пахта негизги товардык өсүмдүктөрдүн бири болуп саналат, 2014-жылы пахта өндүрүү 600 миң стандарттуу 480 фунтту таңгакка (217,72 кг) жеткен&lt;ref&gt;[https://total-rating.ru/1397-proizvodstvo-hlopka-v-stranah-za-2014-god.html Производство хлопка в странах за 2014 год]&lt;/ref&gt; жана дүйнөдө 17-орунду ээлеген. Экинчи маанилүү товардык өсүмдүк болуп кешью жаңгактары саналат. 2015-2016 жж. кешью жаңгактарынын түшүмүнүн көлөмү 125 миң тоннага жеткен&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20181223211503/http://givemebid.com/cashew17022016/ Глобальный рынок кешью: производство и переработка. Предварительные итоги сезона 2015/2016 гг]&lt;/ref&gt;.

Өлкөдө мунай жана газ кендери бар, бирок алар иштетилбейт. Башка белгилүү жаратылыш байлыктары болуп темир рудасы, алтын, фосфат тектери, мрамор жана токой байлыктары эсептелет.

Бениндеги эл аралык алтын казуучу компаниялардын чалгындоо иштери 39 маанилүү алтын кендерин аныктаган (алардын көбү спутниктин жардамы менен табылган)&lt;ref&gt;[https://www.globalintergold.info/ru/zoloto-v-afrike-fakty-o-kotoryh-vy-vozmozhno-ne-znali-cpn111/ Золото в Африке: факты, о которых Вы, возможно, не знали]&lt;/ref&gt;. Алтын өндүрүүнүн көлөмү жылына болжол менен 500 кг түзөт&lt;ref&gt;[https://worldpopulationreview.com/country-rankings/gold-production-by-country Gold Production by Country 2024]&lt;/ref&gt;.

Электр энергиясы негизинен [[Гана|Ганадан]] импорттолот.

Экспортко чыгаруулучу товарлары: алтын, пахта, кешью жаңгактары, жемиштер, пальма майы, жыгач материалдары, мунай продуктулары (реэкспорт). Экспорт жаатындагы өнөктөш өлкөлөрү —  [[Бириккен Араб Эмирликтери|БАЭ]] (27 %), [[Индия]] (17 %), [[Ливан]] (6,6 %), [[Мали]] (6,6 %), [[Кытай]] (5,3 %)&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20190603070324/https://atlas.media.mit.edu/ru/profile/country/ben/ Observatory of Economic Complexity. Бенин]&lt;/ref&gt;.

Импорттоолучу товарлары: азык-түлүк (негизинен күрүч жана эт азыктары), өнөр жай товарлары, отун ж.б. Импорт жаатындагы өнөктөш өлкөлөрү — [[Кытай]] (27 %), [[Тайланд|Таиланд]] (11 %), [[Индия]] (10 %), [[Франция]] (5,3 %)&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;.

== Маданияты ==
[[Файл:Who's coming ?.jpg|thumb|220px|Жергиликтүү музыкалык топ]]
[[Файл:Palais Des Congres De Cotonou.jpg|thumb|220px|Котону шаарындагы конгресс сарайы.]]
[[Файл:Bahia acaraje.jpg|thumb|220px|Акараже тамагы]]

=== Көркөм өнөр ===
Бенин адабияты [[француз тили]] мамлекетте басымдуулук кылганга чейин оозеки түрүндө атадан бала берилип келген&lt;ref&gt;[https://aflit.arts.uwa.edu.au/CountryBeninEN.html Beninese literature at a glance]&lt;/ref&gt;. Феликс Кучоро [[1929-жыл|1929-жылы]] «Эсклав» (Кул) аттуу Бениндин биринчи романын жазган. 

Эгемендүүлүктөн кийин, жергиликтүү элдик музыка Гананын маданияты, француз кабареси, америкалык рок, фанк, соул жана Конголук румба менен айкалышып калыптануусун уланткан&lt;ref&gt;[https://muse.jhu.edu/pub/166/oa_monograph/chapter/3770415 Transforming Vòdún: Musical Change and Postcolonial Healing in Benin's Jazz and Brass Band Music]&lt;/ref&gt;.

=== Ашкана ===
Бенинде тамактар ар кандай негизги соустар менен берилет. Түштүк Бениндин ашканасында негизги азык катары [[жүгөрү]] эсептелет, ал [[Жер жаңгак|жер жаңгактын]] же [[Помидор|помидордун]] негизиндеги соустар менен берилүүчү камырды даярдоодо колдонулат. [[Балык]], [[тоок]], [[уй]], [[эчки]] жана акация келемишинин эттин дагы ашканада колдонушат. Бениндин түндүгүндө жогоруда айтылган соустар менен берилүүчү ямс негизги азык болуп саналат. Түндүк провинцияларында калк [[Пальмалар|пальма]] же [[жер жаңгак]] майына куурулган же соустар кошулуп бышырылган уй жана чочконун этин колдонушат. Айрым тамактарда сыр колдонулат. Ал эми [[Манго (жемиш)|манго]], [[апельсин]], [[авокадо]], [[банан]], [[киви]] жана [[Анaнас|ананас]] сыяктуу мөмө-жемиштер тамактанууда кеңири колдонулат.

=== Спорт ===
Бениндеги негизги спорт түрлөрү — [[футбол]], [[баскетбол]], [[гольф]], [[велосипед]] тебүү, [[бейсбол]], [[софтбол]], [[теннис]] жана [[регби]]. XXI кылымдын башында өлкөдө бейсбол жана [[текбол]] оюндары кеңири тараган&lt;ref&gt;[https://www.hometownsource.com/sun_post/news/local/duo-develops-nonprofit-organization-baseball-in-benin/article_6aefe8f6-a49d-56bb-ac65-6974a62faf7f.html Duo develops nonprofit organization, Baseball in Benin]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.fiteq.org/news/234 Beninese Teqball Federation targets nationwide engagement]&lt;/ref&gt;.

=== Салттуу башкаруу системасы ===
Колониялык доорго чейинки падышалыктардан келип чыккан өлкөдө көптөгөн көз каранды монархиялар бар. Эгемендүү эмес монархтардын расмий, конституциялык ролу жок, алар негизинен салтанат менен коштолгон иш-чараларга катышышат жана саясий жана жарандык бийликке баш ийишет. Мыйзам тарабынан мындай чектөөлөргө карабастан, алар өз аймактарындагы жергиликтүү саясий маселелерди чечүүдө таасирдүү ролду ойношот жана шайлоочулардын колдоосуна ээ болуу үчүн Бениндин саясатчылары тарабынан көп учурда ортомчу катары иш-аракеттерди аткарышат&lt;ref&gt;[http://news.anmwe.com/monde-haiti-veut-punir-les-crimes-vaudous-comme-au-benin/ Monde: Haïti veut  punir les crimes vaudous comme au Benin]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.ecoi.net/en/document/1393811.html Benin: Kings in northern Benin, specifically in Borgou department; extent of their power in comparison with the power of political and civil authorities; a king’s ability to force a woman to marry him; remedies available to a woman who refuses to marry a king]&lt;/ref&gt;. 

== Социалдык тармагы ==

=== Билим берүү ===
[[Файл:BEN_2001-007-S20.jpg|thumb|220px|Бениндик студенттер]]
[[2015-жыл|2015-жылы]] сабаттуулук деңгээли 38,4% деп бааланган (49,9% эркектердин жана 27,3% аялдар арасында)&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/benin/#people-and-society CIA. The World Factbook. Benin]&lt;/ref&gt;. ЮНЕСКОнун статистика институтунун маалыматы боюнча [[2013-жыл|2013-жылы]] Бениндеги жалпы башталгыч билим алуу жашындагы балдардын жарымы же 54% мектептерде окуган&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Бениндин билим берүү системасы акысыз болбосо да&lt;ref&gt;[https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2000/af/861.htm 2000 Country Reports on Human Rights Practices. Benin]&lt;/ref&gt;, Бенин [[2007-жыл|2007-жылы]] мектепте окуу акысын жойгон жана [[2007-жыл|2007-жылдагы]] билим берүү форумунун сунуштарын аткарып келе жатат&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100913193731/http://www.unesco.org/new/en/unesco/worldwide/africa/benin/ UNESCO. Benin]&lt;/ref&gt;. Өкмөт [[2009-жыл|2009-жылдан]] бери ИДӨ 4% ашыгын билим берүүгө жумшайт. ЮНЕСКОнун статистика институтунун маалыматы боюнча [[2015-жыл|2015-жылы]] билим берүү тармагына (бардык багыттагы) мамлекеттик чыгымдар ИДӨ 4,4% түзгөн. Бул чыгымдардын 0,97% жогорку билим берүүгө багытталган&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000235406 UNESCO science report: towards 2030]&lt;/ref&gt;.

[[2009]]-[[2011]] жж. университетте окуган 18-25 жаштагылардын саны 10% дан 12% чейин өскөн. Жогорку билим берүү тармагындагы студенттердин саны [[2006]]-[[2011]] жж. эки эседен ашык көбөйүп, саны 50 225тен 110 181ге чейин жеткен. Бул статистика бакалавр, магистр жана докторлук программаларды гана эмес, орто билимден кийинки кесип алуу үчүн тапшырган студенттерди дагы камтыйт&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.

=== Саламаттыкты сактоо ===
Бенинде [[ВИЧ]]/[[СПИД]] менен оругандардын саны [[2013-жыл|2013-жылы]] 15-49 жаштагы жарандардын 1,13% деп бааланган&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20141221190412/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2155rank.html CIA. The World Factbook. HIV/AIDS - adult prevalence rate compares the percentage of adults (aged 15-49) living with HIV/AIDS. Benin]&lt;/ref&gt;. Бенинде [[безгек]] оорусу 5 жашка чейинки балдардын арасындагы өлүмгө алып келген оорулардын негизгиси болуп саналат&lt;ref&gt;[http://www.malaria.com/featured/malaria-beni Malaria in Benin]&lt;/ref&gt;.

[[1980-жыл|1980-жылдары]] өлкөнүн калкынын 30% азы гана негизги медициналык кызматтарды ала алган. Бениндеги ымыркайлардын өлүмүнүн көрсөткүчү ар бир 1000 төрөлгөн балага 203 өлүм деп эсептелген. Ар бир үчүнчү гана эне баланын ден соолугуна кам көрүү кызматтарын ала алган. Бамако демилгеси муунунун коомдук негиздеги саламаттыкты сактоо реформасын киргизүү менен өзгөрттү программысынын натыйжасында медициналык кызматтарды «эффективдүү жана адилеттүү» көрсөтүү башталган&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070106133809/http://www.who.int/inf-new/child6.htm Bamako Initiative revitalizes primary health care in Benin]&lt;/ref&gt;. 

[[2015-жыл|2015-жылга]] карата алынган маалыматтарга ылайык Бенин энелердин өлүмүнүн саны боюнча дүйнөдө 26-орунда турат&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20150418113820/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2223rank.html CIA. The World Factbook. Maternal mortality rate. Benin]&lt;/ref&gt;. 

ЮНИСЕФтин [[2013-жыл|2013-жылдагы]] отчетуна ылайык, аялдардын 13% [[Аялдын жыныс органдарын жабыркаткан операциялар|жыныс органдарын жабыркаткан операцияларга]] дуушар болушкан&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20150405083031/http://www.unicef.org/media/files/FGCM_Lo_res.pdf Female Genital Mutilation/Cutting: A statistical overview and exploration of the dynamics of change]&lt;/ref&gt;.

== Булактар ==
{{Булактар|2}}

== Тышкы шилтемелер ==

* [https://www.gouv.bj/ Бениндин Өкмөтүнүн сайты]
* [https://www.presidence.bj/ Бениндин президентинин расмий сайты]
* [https://beninrevele.bj/ Өкмөттүн 2021-2026-жылдарга карата иш-аракеттеринин программасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240806093810/https://beninrevele.bj/ |date=2024-08-06 }}
* [https://investbenin.bj/fr Бениндин инвестиция боюнча порталы]

{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Бенин| ]]</text>
      <sha1>enaarcujptjfxyyswgqt18j8txwm354</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:МамлекетОО туусу CAN</title>
    <ns>10</ns>
    <id>134890</id>
    <revision>
      <id>516356</id>
      <parentid>484064</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T18:54:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>FireDragonValo</username>
        <id>31103</id>
      </contributor>
      <comment>Switch colors of the Canadian flag to the Pantone version as recommended by the government of Canada.</comment>
      <origin>516356</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="737" sha1="hm0a1wk183ruyx6yd3k9c2uunah270m" xml:space="preserve">{{ #switch: {{{1}}}
| 1900 жайкы 
| 1904 жайкы 
| 1906 жайкы 
| 1908 жайкы 
| 1912 жайкы 
| 1920 жайкы = Flag of Canada-1868-Red.svg
| 1924 кышкы 
| 1924 жайкы 
| 1928 кышкы 
| 1928 жайкы 
| 1932 кышкы 
| 1932 жайкы 
| 1936 кышкы 
| 1936 жайкы 
| 1948 кышкы 
| 1948 жайкы 
| 1952 кышкы 
| 1952 жайкы 
| 1956 кышкы 
| 1956 жайкы = Flag of Canada 1921.svg
| 1960 кышкы 
| 1960 жайкы 
| 1964 кышкы 
| 1964 жайкы = Canadian Red Ensign 1957-1965.svg
| #default = Flag of Canada (Pantone).svg
}}&lt;noinclude&gt;[[Категория:Калыптар:МамлекетОО туусу УОК боюнча|Канада]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>hm0a1wk183ruyx6yd3k9c2uunah270m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алжир</title>
    <ns>0</ns>
    <id>136669</id>
    <revision>
      <id>516338</id>
      <parentid>511848</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:52:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516338</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16861" sha1="p0ymx69vrnjhoudcmdxwetrr17d8v1q" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 |Этап1                                    = 
 |Дата1                                    = 
 |Этап2                                    = 
 |Дата2                                    = 
 |Этап3                                    = 
 |Дата3                                    = 
 |Этап4                                    = 
 |Дата4                                    = 
 |Этап5                                    = 
 |Дата5                                    = 
 |Макамы                                   = 
 |Негизделген                              = 
 |Макамы                                   = 
 |Кыргызча аталышы                         = Алжир Эл Демократиялык Республикасы
 |Расмий аталышы                           = {{lang-ar|اَلْجُمهُورِيَّة اَلْجَزَائِرِيَّة اَلدِّيمُقرَاطِيَّة اَلشَّعبِيَّة}}&lt;br&gt;{{Lang-ber|ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ}}
 |Мамлекеттик дини                         = [[Ислам]]
 |Герб                                     = National Emblem of Algeria.svg
 |Желек                                    = Flag of Algeria.svg
 |Гимн аталышы                             = {{lang-ar|قَسَمًا}} (Биз ант беребиз)
 |Аудио                                    = National Emblem of Algeria.svg
 |Урааны                                   = من الشعب و للشعب(Элимден элим үчүн)
 |Башкаруу формасы                         = [[аралаш республика]]
 |Картада                                  = Algeria (orthographic projection).svg
 |lat_dir = N|lat_deg = 27|lat_min = 15|lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 3|lon_min = 27|lon_sec = 0
 |region        = DZ
 |CoordScale    = 
 |Тили                                     = [[араб тили]]
 |Эгемендүүлүк күнү                        = [[05-июнь]] [[1962-жыл]]
 |Эгемендүүлүгүн алды                      = [[Франция|Франциядан]]
 |Борбор шаары                             = [[Алжир (шаар)|Алжир]]
 |Ири шаарлар                              = Алжир, Оран, Константина, Жельфа, Батна, Сетиф, Бежая, Аннаба
 |Башчыларынын милдеттери                  = Президент&lt;br&gt;Премьер-министр&lt;br&gt;Парламент төрагасы
 |Башчылары                                = Абдельмажид Теббун&lt;br&gt;Назир Ларбави&lt;br&gt;Салах Гужил
 |Аянты                                    = 2 381 741
 |Суу пайызы                               = 
 |Аянты боюнча орду                        = 10-орун
 |Калкы                                    = 46 700 000
 |Калкы боюнча орду                        = 33-орун
 |Калкты каттоо жылы                       = 2024
 |Калктын жыштыгы                          = 19
 |Калкынын жыштыгы боюнча орду             = 171-орун
 |ИДӨ (САМ)                                = 768,52 млрд
 |ИДӨ (САМ) эсептөө жылы                   = 2024
 |ИДӨ (САМ) боюнча орду                    = 39-орун
 |ИДӨ (САМ) ар бир жанга                   = 16,483 
 |ИДӨ (номинал)                            = 266,78 млрд
 |ИДӨ (номинал) эсептөө жылы               = 2024
 |ИДӨ (номинал) боюнча орду                = 50-орун
 |ИДӨ (номинал) ар бир жанга               = 5,722
 |Акча бирдиги                             = [[Алжир динары]]
|АДӨИ                                     = {{Өсүү}}0,745
 |АДӨИ деңгээли                            = &lt;span style=&quot;color:#00сс33;&quot;&gt;'''жогору'''
 |АДӨИ боюнча орду                         = 93-орун
 |Учак компаниясы                          =
 |ЭОК                                      = ALG
 |ISO                                      = DZ
 |Этнохороним                              = алжир, алжирлик
 |Домени                                   = [[.dz]]
 |Телефон коду                             = 213
 |Убакыт аралыгы                           = [[UTC+01:00|+01:00]]
 |Штрих коду                               = 
 |Түшүнүктөр                               = &lt;div class=&quot;center&quot;&gt;[[commons:Algeria|'''Викиказынадагы медиафайлдар''']]&lt;/div&gt;
}}
'''Алжир''' ({{lang-ar|الجَزائِر}}); расмий аталышы — '''Алжир Эл Демократиялык Республикасы''' ({{lang-ar|اَلْجُمهُورِيَّة اَلْجَزَائِرِيَّة اَلدِّيمُقرَاطِيَّة اَلشَّعبِيَّة}}, {{Lang-ber|ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ}}) — Түндүк Африкадагы мамлекет. Аянты боюнча Африканын эң чоң  мамлекети. Аянты 2 381 741 км² барабар&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/algeria/ CIA. The World Factbook. Алжир]&lt;/ref&gt;.

Алжир батышынан [[Марокко]], түштүк-батышынан [[Мавритания]] жана [[Мали]], түштүк-чыгышынан [[Нигер]], чыгышынан [[Ливия]] жана [[Тунис]] менен чектешет. Өлкөнүн көпчүлүк бөлүгү [[Сахара]] чөлүндө жайгашкан. 

Борбору — Алжир шаары. Мамлекеттик тилдери — араб тили жана алжир стандартындагы бербер тили.

== Географиясы ==
[[Файл:Djurdjura_mountains.jpg|left|thumb|250x250px|Бабор тоолору]]
[[Файл:Dune_de_sable_au_parc_Culturel_De_l'Ahaggar_crop.jpg|left|thumb|250x250px|Ахаггар маданий паркы]]
[[Файл:Atlar.JPG|left|thumb|250x250px|Алжирдин токойлуу тоолору]]
Алжир - бул түндүк Африкадагы кеңири аймакты камтыган өлкө. Жер ортолук деңизине чыккан жээк сызыгы 998 километрге созулуп жатат&lt;ref&gt;[https://statbase.ru/data/dza-length-of-coastline/ Statbase. Алжирдин жээк тилкесинин узундугу]&lt;/ref&gt;.  Алжирдин аймагында көп түрдүү географиялык ландшафттар кездешет, алар саздардан чөлдөргө, тоо кыркаларынан түндүк жээк аймактарына чейин ар кандай болот.

Алжирдин аймагын эки геологиялык аймактан турат — платформалык сахара жана катмарлуу атлас. Сахара чөлү өлкөнүн 80% ээлейт жана кумдуу (Чоң Батыш Эрг, Чоң Чыгыш Эрг, Игиди, Эрг-Шеш) жана таштактуу (Танезруфт, Тингерт, Тадемаит, Эль-Эглаб) бөлүктөрүнөн турат. Алжир Сахарасынын түштүк-чыгышында Ахаггар тоо кыркалары орун алган жана бул тоо кыркаларында Алжирдин эң бийик чекити болгон  Тахат тоосу (2908 м) жайгашкан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;. Алжир Сахарасынын түндүгү деңиз деңгээлинен 26 м төмөн жайгашкан жана бул аймакта Шотт-Мелгир туздуу көлү орун алган.

Алжирдин түндүгүндө Атлас тоолорунун Телль-Атлас жана Сахара Атласы тоо кыркалары бири-бирине параллель жайгашкан жана бийик жарлар, терең капчыгайлар менен менен бири-биринен бөлүнүп турат. Атлас тоолорунун курагы анын жогорку сейсмикалуулука туруштук берүүсүнө жөндөмдү кылат. Бул аймактардагы акыркы кыйратуучу күчкө ээ болгон жер титирөө 2003-жылы катталган. Телль-Атлас тоо кыркаларынын этектеринин тар тилкесинде өлкөнүн калкынын 93% жашаарын эске алганда, жер титирөөлөр абдан көп зыян келтирет.

Алжирдин бардык дарыялары жаан-чачындуу мезгилдерде гана толгон убактылуу дарыялар. Өлкөнүн түндүгүндөгү дарыялар [[Жер ортолук деңиз|Жер Ортолук деңизине]] куят, калгандары Сахаранын кумдарына сиңип жок болуп кетет. Бардык дарялар жана сайлар сугат иштерине жана калкты суу менен камсыздоо үчүн колдонулат, ал үчүн нече суу сактагычтар жана ГЭСтер курулган. Ири дарыясы — Шелифф (700 км)&lt;ref&gt;[https://www.syl.ru/article/375194/krupneyshie-reki-i-ozera-aljira-opisanie SYL. Алжирдин ири дарыялары]&lt;/ref&gt;.

Алжирдин аймагы мунайга, газга, кара жана түстүү металлдардын кендерине, марганецке, фосфоритке бай&lt;ref&gt;[https://airowlin.github.io/large_countries/html/Algeria.html#t5 Алжирдин жаратылыш ресурстары]&lt;/ref&gt;.

=== Климаты ===
[[Файл:Dunes_of_Algeria.jpg|left|thumb|250x250px|Алжирдеги чөлдөр]]Алжирдин климаты өлкөнүн географиялык жайгашуусуна жана рельефине жараша ар түрдүү болуп өзгөрүп турат. Негизинен, Алжирде үч негизги климаттык аймак бар: Жер Ортолук деңиз жээги, Телль-Атлас тоо кыркалары жана Сахара чөлү.

Жер Ортолук деңиз жээгинде субтропикалык, жер ортолук деңиз климаты басымдуу. Бул аймакта жай мезгили кургак жана ысык болуп, кышы жылуу жана жаанчыл өтөт. Мисалы, Алжир шаарынын аймагында температура жыл бою 6°C — 30°Cге чейин өзгөрүп, сейрек учурларда 2°C чейин төмөндөп же 34°C чейин көтөрүлүп турат. Жылдык жаан-чачындын өлчөмү бул аймакта 400дөн 1200 ммге чейин жетет&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[https://ru.weatherspark.com/y/48929/%D0%9E%D0%B1%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%BF%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0-%D0%B2-%D0%90%D0%BB%D0%B6%D0%B8%D1%80-%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%8C-%D0%B3%D0%BE%D0%B4 Weather Spark. Алжирдин жылдык аба ырайы]&lt;/ref&gt;. ​

Телль-Атлас тоо кыркаларынын аймагында климат жарым чөлдүү мүнөзгө ээ, мында температуранын күндүзгү жана түнкү көрсөткүчтөрү ортосундагы айырмачылык чоң. Кыш мезгилинде бул аймакта кар жаашы мүмкүн, бирок кар түшкөн мезгил адатта 2–3 жумага гана созулат.

Сахара чөлүндө тропикалык, чөл климаты өкүм сүрөт. Бул аймакта жайында күндүзгү температура +40°C чейин жетип, түнкүсүн +20°C чейин төмөндөйт. Кыш мезгилинде күндүз температура +20°C чамасында болуп, түнкүсүн 0°Cден төмөн түшүшү мүмкүн. Жаан-чачын дээрлик жокко эсе, жылдык жаан-чачындын көлөмү 0 — 50 ммге чейин гана&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.

=== Флорасы жана фаунасы ===
[[Файл:Abies_numidica_02_by_Line1.jpg|thumb|333x333px|Алжир шибееси (пихта)]]
Алжирдин өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсу өлкөнүн географиялык жана климаттык шарттарына жараша олуттуу түрдө айырмаланат&lt;ref&gt;[https://natworld.info/nauki-o-prirode/priroda-alzhira Природа Мира. Алжирдин табияты, флорасы жана фаунасы — мүнөздөмөлөрү жана сүрөттөрү]&lt;/ref&gt;. 

Жер Ортолук деңиз жээгинде жана Атлас тоо кыркаларында өсүмдүктөрдүн ар түрдүү түрлөрү өсөт. Жээк тилкеде субтропикалык өсүмдүктөр, анын ичинде зайтун дарактары, цитрус өсүмдүктөрү, олеандр жана лавр өсүмдүктөрү көп. Тоо кыркаларында арчалар, эмендер жана башка жалбырактуу жана ийне жалбырактуу дарактар кездешет&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[https://geographyofrussia.com/priroda-alzhira/ Алжирдин жаратылышы]&lt;/ref&gt;.

Сахара чөлүндө флора өтө чектелүү, негизинен кургакчылыкка туруктуу өсүмдүктөр жана сууну топтоочу өсүмдүктөр (мисалы, кактустар) басымдуулук кылат. Айрым жерлерде оазистерде финик пальмаларын кездештирсе болот&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;.
[[Файл:Lupaster.png|thumb|250x250px|Түндүк Африка карышкыры]]
Жер Ортолук деңиз жээгинде жана Атлас тоо кыркаларында жашаган жапайы жаныбарлардын арасында карышкырлар, чөөлөр, түлкүлөр, коендор жана жапайы камандар бар. Ошондой эле, ар түрдүү канаттуулар — бүркүттөр, үкү жана башка жырткыч куштар көп кездешет&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;.

Сахара чөлүндө жаныбарлардын түрлөрү көбүнчө кургакчылыкка ыңгайлашкан. Жапайы төөлөр, гепарддар, фенек түлкүлөрү жана чөл сүлөсүндөрү кездешет. Ошондой эле, жыландар, кескелдириктер сыяктуу сойлоп жүрүүчүлөр көп&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;.

Алжирдеги көптөгөн жаныбарлар жана өсүмдүктөр адам ишмердүүлүгү, климаттын өзгөрүшү жана аймактардагы айыл чарба иштеринин кеңейиши менен коркунучка кабылып жатат. Айрыкча Атлас тоо кыркаларындагы жана Сахара чөлүндөгү кээ бир жаныбарлар жоголуу коркунучунда турат&lt;ref&gt;[https://fra-data.fao.org/assessments/fra/2020/DZA/home/overview/ FAO. Алжир]&lt;/ref&gt;.

== Булактар ==
{{Булактар}}
== Тышкы шилтемелер ==

* [https://www.el-mouradia.dz/ar/home Алжир Өкмөтү] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240706234600/https://www.el-mouradia.dz/ar/home |date=2024-07-06 }}
* [https://www.ons.dz/ Улуттук статистика башкармалыгы]
* [https://www.mfa.gov.dz/en/discover-algeria/history-of-algeria Тышкы иштер министрлиги]
* [https://visitalgeria.dz/ Алжирдин саякат жана туризм порталы]
* [https://bawabatic.dz/ Мамлекеттик кызмат көрсөтүүлөрдүн порталы]
{{stub}}
{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Алжир]]</text>
      <sha1>p0ymx69vrnjhoudcmdxwetrr17d8v1q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Википедия:Түзөтүүлөр саны боюнча Википедиячылар тизмеси</title>
    <ns>4</ns>
    <id>136776</id>
    <revision>
      <id>516323</id>
      <parentid>516286</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:01:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>9565</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Маалыматтар жаңыланды</comment>
      <origin>516323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16429" sha1="o4aotx32p3vyypfd2oep4wih8pg6ebq" xml:space="preserve">{{/begin|100}}
|-
| 1 || [[User:Chaoborus|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Chaoborus&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Chaoborus|{{formatnum:25685}}]] || {{Permissions|Chaoborus}}
|-
| 2 || [[User:Bosogo|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Bosogo&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Bosogo|{{formatnum:18408}}]] || {{Permissions|Bosogo}}
|-
| 3 || [[User:Chorobek|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Chorobek&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Chorobek|{{formatnum:13440}}]] || {{Permissions|Chorobek}}
|-
| 4 || [[User:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] || [[Special:Contributions/Mirzoulugʻbek|{{formatnum:12508}}]] || {{Permissions|Mirzoulugʻbek}}
|-
| 5 || [[User:Абдырашит Сатылганов|Абдырашит Сатылганов]] || [[Special:Contributions/Абдырашит Сатылганов|{{formatnum:10489}}]] || {{Permissions|Абдырашит Сатылганов}}
|-
| 6 || [[User:Artelow|Artelow]] || [[Special:Contributions/Artelow|{{formatnum:9127}}]] || {{Permissions|Artelow}}
|-
| 7 || [[User:Baydastann|Baydastann]] || [[Special:Contributions/Baydastann|{{formatnum:6854}}]] || {{Permissions|Baydastann}}
|-
| 8 || [[User:Элден|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Элден&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Элден|{{formatnum:6447}}]] || {{Permissions|Элден}}
|-
| 9 || [[User:UlutSoft3|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;UlutSoft3&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/UlutSoft3|{{formatnum:5435}}]] || {{Permissions|UlutSoft3}}
|-
| 10 || [[User:Чагылган|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Чагылган&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Чагылган|{{formatnum:5412}}]] || {{Permissions|Чагылган}}
|-
| 11 || [[User:Эльза Мамбетакунова|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Эльза Мамбетакунова&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Эльза Мамбетакунова|{{formatnum:5098}}]] || {{Permissions|Эльза Мамбетакунова}}
|-
| 12 || [[User:Tynchtyk Chorotegin|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Tynchtyk Chorotegin&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Tynchtyk Chorotegin|{{formatnum:4913}}]] || {{Permissions|Tynchtyk Chorotegin}}
|-
| 13 || [[User:ImeNtrav|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;ImeNtrav&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/ImeNtrav|{{formatnum:4506}}]] || {{Permissions|ImeNtrav}}
|-
| 14 || [[User:Maksat|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Maksat&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Maksat|{{formatnum:4218}}]] || {{Permissions|Maksat}}
|-
| 15 || [[User:Shchb|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Shchb&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Shchb|{{formatnum:4150}}]] || {{Permissions|Shchb}}
|-
| 16 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:4122}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}}
|-
| 17 || [[User:Үрүйэ|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Үрүйэ&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Үрүйэ|{{formatnum:3964}}]] || {{Permissions|Үрүйэ}}
|-
| 18 || [[User:Aiyanakk|Aiyanakk]] || [[Special:Contributions/Aiyanakk|{{formatnum:3963}}]] || {{Permissions|Aiyanakk}}
|-
| 19 || [[User:Kmaksat|Kmaksat]] || [[Special:Contributions/Kmaksat|{{formatnum:3956}}]] || {{Permissions|Kmaksat}}
|-
| 20 || [[User:Kgbek|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kgbek&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kgbek|{{formatnum:3618}}]] || {{Permissions|Kgbek}}
|-
| 21 || [[User:Connexxx|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Connexxx&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Connexxx|{{formatnum:3478}}]] || {{Permissions|Connexxx}}
|-
| 22 || [[User:Elebayev|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Elebayev&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Elebayev|{{formatnum:3329}}]] || {{Permissions|Elebayev}}
|-
| 23 || [[User:Aidabishkek|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Aidabishkek&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Aidabishkek|{{formatnum:3167}}]] || {{Permissions|Aidabishkek}}
|-
| 24 || [[User:Askar Nazyrov|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Askar Nazyrov&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Askar Nazyrov|{{formatnum:2724}}]] || {{Permissions|Askar Nazyrov}}
|-
| 25 || [[User:Umut|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Umut&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Umut|{{formatnum:2419}}]] || {{Permissions|Umut}}
|-
| 26 || [[User:QECUB|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;QECUB&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/QECUB|{{formatnum:2252}}]] || {{Permissions|QECUB}}
|-
| 27 || [[User:Бахтияр Толукбаев|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Бахтияр Толукбаев&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Бахтияр Толукбаев|{{formatnum:2158}}]] || {{Permissions|Бахтияр Толукбаев}}
|-
| 28 || [[User:Roman, Alexej and Vładimir|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Roman, Alexej and Vładimir&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Roman, Alexej and Vładimir|{{formatnum:1908}}]] || {{Permissions|Roman, Alexej and Vładimir}}
|-
| 29 || [[User:Kairat Zamirbekov|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kairat Zamirbekov&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kairat Zamirbekov|{{formatnum:1576}}]] || {{Permissions|Kairat Zamirbekov}}
|-
| 30 || [[User:Meri|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Meri&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Meri|{{formatnum:1392}}]] || {{Permissions|Meri}}
|-
| 31 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:1300}}]] || {{Permissions|Gliwi}}
|-
| 32 || [[User:Asankozhoevas|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Asankozhoevas&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Asankozhoevas|{{formatnum:1279}}]] || {{Permissions|Asankozhoevas}}
|-
| 33 || [[User:Adinai|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Adinai&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Adinai|{{formatnum:1270}}]] || {{Permissions|Adinai}}
|-
| 34 || [[User:Kglive|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kglive&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kglive|{{formatnum:1067}}]] || {{Permissions|Kglive}}
|-
| 35 || [[User:Friendwip.kg|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Friendwip.kg&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Friendwip.kg|{{formatnum:1033}}]] || {{Permissions|Friendwip.kg}}
|-
| 36 || [[User:UlutSoft6|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;UlutSoft6&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/UlutSoft6|{{formatnum:1027}}]] || {{Permissions|UlutSoft6}}
|-
| 37 || [[User:TarPas|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;TarPas&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/TarPas|{{formatnum:1019}}]] || {{Permissions|TarPas}}
|-
| 38 || [[User:Gulzhana|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Gulzhana&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Gulzhana|{{formatnum:993}}]] || {{Permissions|Gulzhana}}
|-
| 39 || [[User:Aida23a|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Aida23a&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Aida23a|{{formatnum:872}}]] || {{Permissions|Aida23a}}
|-
| 40 || [[User:Dnes1302|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Dnes1302&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Dnes1302|{{formatnum:845}}]] || {{Permissions|Dnes1302}}
|-
| 41 || [[User:UlutSoft1|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;UlutSoft1&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/UlutSoft1|{{formatnum:818}}]] || {{Permissions|UlutSoft1}}
|-
| 42 || [[User:Элдин беги|Элдин беги]] || [[Special:Contributions/Элдин беги|{{formatnum:808}}]] || {{Permissions|Элдин беги}}
|-
| 43 || [[User:Rotlink|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Rotlink&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Rotlink|{{formatnum:799}}]] || {{Permissions|Rotlink}}
|-
| 44 || [[User:Chris die Seele|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Chris die Seele&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Chris die Seele|{{formatnum:792}}]] || {{Permissions|Chris die Seele}}
|-
| 45 || [[User:Дилдорбек|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Дилдорбек&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Дилдорбек|{{formatnum:698}}]] || {{Permissions|Дилдорбек}}
|-
| 46 || [[User:Aiylchy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Aiylchy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Aiylchy|{{formatnum:697}}]] || {{Permissions|Aiylchy}}
|-
| 47 || [[User:Estebesovdastan|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Estebesovdastan&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Estebesovdastan|{{formatnum:690}}]] || {{Permissions|Estebesovdastan}}
|-
| 48 || [[User:Jakshysapa|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Jakshysapa&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Jakshysapa|{{formatnum:672}}]] || {{Permissions|Jakshysapa}}
|-
| 49 || [[User:Lirchik|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Lirchik&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Lirchik|{{formatnum:649}}]] || {{Permissions|Lirchik}}
|-
| 50 || [[User:Amantur r|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Amantur r&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Amantur r|{{formatnum:606}}]] || {{Permissions|Amantur r}}
|-
| 51 || [[User:Cekli829|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Cekli829&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Cekli829|{{formatnum:592}}]] || {{Permissions|Cekli829}}
|-
| 52 || [[User:Табалдыев Ысламбек|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Табалдыев Ысламбек&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Табалдыев Ысламбек|{{formatnum:590}}]] || {{Permissions|Табалдыев Ысламбек}}
|-
| 53 || [[User:S(uz)ak|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;S(uz)ak&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/S(uz)ak|{{formatnum:585}}]] || {{Permissions|S(uz)ak}}
|-
| 54 || [[User:Firespeaker|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Firespeaker&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Firespeaker|{{formatnum:573}}]] || {{Permissions|Firespeaker}}
|-
| 55 || [[User:Gulzat05|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Gulzat05&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Gulzat05|{{formatnum:571}}]] || {{Permissions|Gulzat05}}
|-
| 56 || [[User:Канымбу|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Канымбу&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Канымбу|{{formatnum:564}}]] || {{Permissions|Канымбу}}
|-
| 57 || [[User:Zhanyl90|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Zhanyl90&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Zhanyl90|{{formatnum:551}}]] || {{Permissions|Zhanyl90}}
|-
| 58 || [[User:Aladobot|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Aladobot&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Aladobot|{{formatnum:548}}]] || {{Permissions|Aladobot}}
|-
| 59 || [[User:Gulaiym001|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Gulaiym001&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Gulaiym001|{{formatnum:540}}]] || {{Permissions|Gulaiym001}}
|-
| 60 || [[User:Орозобек Түгөлбаев|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Орозобек Түгөлбаев&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Орозобек Түгөлбаев|{{formatnum:522}}]] || {{Permissions|Орозобек Түгөлбаев}}
|-
| 61 || [[User:Кайып Пайзылдаев|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Кайып Пайзылдаев&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Кайып Пайзылдаев|{{formatnum:497}}]] || {{Permissions|Кайып Пайзылдаев}}
|-
| 62 || [[User:Бегаим|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Бегаим&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Бегаим|{{formatnum:463}}]] || {{Permissions|Бегаим}}
|-
| 63 || [[User:Rartat|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Rartat&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Rartat|{{formatnum:462}}]] || {{Permissions|Rartat}}
|-
| 64 || [[User:Fornax|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Fornax&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Fornax|{{formatnum:459}}]] || {{Permissions|Fornax}}
|-
| 65 || [[User:PlanespotterA320|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;PlanespotterA320&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/PlanespotterA320|{{formatnum:457}}]] || {{Permissions|PlanespotterA320}}
|-
| 66 || [[User:UlutSoft4|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;UlutSoft4&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/UlutSoft4|{{formatnum:447}}]] || {{Permissions|UlutSoft4}}
|-
| 67 || [[User:Hugo.arg|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Hugo.arg&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Hugo.arg|{{formatnum:434}}]] || {{Permissions|Hugo.arg}}
|-
| 68 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:431}}]] || {{Permissions|Makenzis}}
|-
| 69 || [[User:Ksc~ruwiki|Ksc~ruwiki]] || [[Special:Contributions/Ksc~ruwiki|{{formatnum:422}}]] || {{Permissions|Ksc~ruwiki}}
|-
| 70 || [[User:Алтынбек Касымов|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Алтынбек Касымов&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Алтынбек Касымов|{{formatnum:418}}]] || {{Permissions|Алтынбек Касымов}}
|-
| 71 || [[User:Pathoschild|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Pathoschild&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:415}}]] || {{Permissions|Pathoschild}}
|-
| 72 || [[User:Εὐθυμένης|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Εὐθυμένης&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Εὐθυμένης|{{formatnum:408}}]] || {{Permissions|Εὐθυμένης}}
|-
| 73 || [[User:ДолбоЯщер|ДолбоЯщер]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}}
|-
| 74 || [[User:Namir|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Namir&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Namir|{{formatnum:376}}]] || {{Permissions|Namir}}
|-
| 75 || [[User:Госфонд ИС|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Госфонд ИС&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Госфонд ИС|{{formatnum:361}}]] || {{Permissions|Госфонд ИС}}
|-
| 76 || [[User:V3~kywiki|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;V3~kywiki&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/V3~kywiki|{{formatnum:357}}]] || {{Permissions|V3~kywiki}}
|-
| 77 || [[User:Incall|Incall]] || [[Special:Contributions/Incall|{{formatnum:353}}]] || {{Permissions|Incall}}
|-
| 78 || [[User:AdemazAlmaz|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;AdemazAlmaz&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/AdemazAlmaz|{{formatnum:346}}]] || {{Permissions|AdemazAlmaz}}
|-
| 79 || [[User:Ырысгул|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Ырысгул&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Ырысгул|{{formatnum:346}}]] || {{Permissions|Ырысгул}}
|-
| 80 || [[User:Nurjamal|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Nurjamal&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Nurjamal|{{formatnum:335}}]] || {{Permissions|Nurjamal}}
|-
| 81 || [[User:Nursultan|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Nursultan&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Nursultan|{{formatnum:335}}]] || {{Permissions|Nursultan}}
|-
| 82 || [[User:Aymira|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Aymira&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Aymira|{{formatnum:321}}]] || {{Permissions|Aymira}}
|-
| 83 || [[User:Ptbotgourou|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Ptbotgourou&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Ptbotgourou|{{formatnum:320}}]] || {{Permissions|Ptbotgourou}}
|-
| 84 || [[User:Symbat92|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Symbat92&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Symbat92|{{formatnum:315}}]] || {{Permissions|Symbat92}}
|-
| 85 || [[User:Andrew J.Kurbiko|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Andrew J.Kurbiko&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Andrew J.Kurbiko|{{formatnum:310}}]] || {{Permissions|Andrew J.Kurbiko}}
|-
| 86 || [[User:Орозгул|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Орозгул&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Орозгул|{{formatnum:310}}]] || {{Permissions|Орозгул}}
|-
| 87 || [[User:Atlikta|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Atlikta&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Atlikta|{{formatnum:298}}]] || {{Permissions|Atlikta}}
|-
| 88 || [[User:Abiyoyo|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Abiyoyo&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Abiyoyo|{{formatnum:295}}]] || {{Permissions|Abiyoyo}}
|-
| 89 || [[User:Росул|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Росул&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Росул|{{formatnum:294}}]] || {{Permissions|Росул}}
|-
| 90 || [[User:Elya3|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Elya3&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Elya3|{{formatnum:292}}]] || {{Permissions|Elya3}}
|-
| 91 || [[User:Baronnet|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Baronnet&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Baronnet|{{formatnum:287}}]] || {{Permissions|Baronnet}}
|-
| 92 || [[User:Ahmadi~ruwiki|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Ahmadi~ruwiki&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Ahmadi~ruwiki|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Ahmadi~ruwiki}}
|-
| 93 || [[User:Rakutai|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Rakutai&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Rakutai|{{formatnum:284}}]] || {{Permissions|Rakutai}}
|-
| 94 || [[User:Peri~kywiki|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Peri~kywiki&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Peri~kywiki|{{formatnum:266}}]] || {{Permissions|Peri~kywiki}}
|-
| 95 || [[User:Ashirov Maksatbek|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Ashirov Maksatbek&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Ashirov Maksatbek|{{formatnum:265}}]] || {{Permissions|Ashirov Maksatbek}}
|-
| 96 || [[User:Asel90|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Asel90&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Asel90|{{formatnum:263}}]] || {{Permissions|Asel90}}
|-
| 97 || [[User:Belekoff|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Belekoff&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Belekoff|{{formatnum:261}}]] || {{Permissions|Belekoff}}
|-
| 98 || [[User:Ziv|Ziv]] || [[Special:Contributions/Ziv|{{formatnum:260}}]] || {{Permissions|Ziv}}
|-
| 99 || [[User:Jol004u|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Jol004u&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Jol004u|{{formatnum:258}}]] || {{Permissions|Jol004u}}
|-
| 100 || [[User:Janyzak|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Janyzak&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Janyzak|{{formatnum:255}}]] || {{Permissions|Janyzak}}
{{/end}}</text>
      <sha1>o4aotx32p3vyypfd2oep4wih8pg6ebq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadgets-definition</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137031</id>
    <revision>
      <id>516351</id>
      <parentid>515277</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T18:46:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>516351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2177" sha1="6y5ijjnlwq80vuy2fdynakykjzx4jmw" xml:space="preserve">__NOTOC__
== general ==
* Commons Image page translation[ResourceLoader]|imagespace.js

== hidden ==
* Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css

== browsing ==
* Navigation popups[ResourceLoader]|popups.js|navpop.css

== interface ==
* Disable access keys[ResourceLoader]|removeAccessKeys.js
* External links[ResourceLoader]|exlinks.js
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js
* HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js
* switcher[ResourceLoader|default|targets=desktop,mobile]|switcher.js

== edit ==
* Zeroth section edit[ResourceLoader]|edittop.js
* Extra toolbar buttons[ResourceLoader]|toolbar.js
* Adiutor[ResourceLoader|package|requiresES6|skins=vector,vector-2022,monobook,modern,timeless,minerva|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.user,oojs-ui-core,oojs-ui-windows,oojs-ui-widgets,oojs-ui.styles.icons-interactions,oojs-ui.styles.icons-movement,oojs-ui.styles.icons-content,oojs-ui.styles.icons-moderation,oojs-ui-toolbars,oojs-ui.styles.icons-editing-core,oojs-ui.styles.icons-layout,oojs-ui.styles.icons-user,oojs-ui.styles.icons-media,oojs-ui.styles.icons-editing-advanced]|Adiutor.js|Adiutor-AIL.js|Adiutor-AFD.js|Adiutor-AIV.js|Adiutor-BDM.js|Adiutor-CMR.js|Adiutor-COV.js|Adiutor-CSD.js|Adiutor-DAS.js|Adiutor-DEL.js|Adiutor-INF.js|Adiutor-OPT.js|Adiutor-PMR.js|Adiutor-PRD.js|Adiutor-RDR.js|Adiutor-RPP.js|Adiutor-SUM.js|Adiutor-TAG.js|Adiutor-UBM.js|Adiutor-UPW.js|Adiutor-WRN.js|Adiutor.js|Adiutor.css|Adiutor-AFD.json|Adiutor-AIV.json|Adiutor-CMR.json|Adiutor-CSD.json|Adiutor-DAS.json|Adiutor-PMR.json|Adiutor-PRD.json|Adiutor-RDR.json|Adiutor-RPP.json|Adiutor-SUM.json|Adiutor-TAG.json|Adiutor-UBM.json|Adiutor-WRN.json|Adiutor-i18.json
* Prosesize[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util]|Prosesize.js|Prosesize.css
* tagadder[ResourceLoader|default|rights=autoconfirmed]|tagadder.js

== search ==
* External search[ResourceLoader]|ext-search.js
* Search keyboard[ResourceLoader]|keyb-search.css|keyb-search.js

== Категориялар ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Katalitik.js|Katalitik.css</text>
      <sha1>6y5ijjnlwq80vuy2fdynakykjzx4jmw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516353</id>
      <parentid>516351</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T18:50:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>516353</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2242" sha1="hshxwe3pvpeqvk8yx6ltrzn2zecuptm" xml:space="preserve">__NOTOC__
== Кабарландыруу ==
* XTools-Barakmaalimati[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js

== hidden ==
* Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css

== browsing ==
* Navigation popups[ResourceLoader]|popups.js|navpop.css

== interface ==
* Disable access keys[ResourceLoader]|removeAccessKeys.js
* External links[ResourceLoader]|exlinks.js
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js
* HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js
* switcher[ResourceLoader|default|targets=desktop,mobile]|switcher.js

== edit ==
* Zeroth section edit[ResourceLoader]|edittop.js
* Extra toolbar buttons[ResourceLoader]|toolbar.js
* Adiutor[ResourceLoader|package|requiresES6|skins=vector,vector-2022,monobook,modern,timeless,minerva|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.user,oojs-ui-core,oojs-ui-windows,oojs-ui-widgets,oojs-ui.styles.icons-interactions,oojs-ui.styles.icons-movement,oojs-ui.styles.icons-content,oojs-ui.styles.icons-moderation,oojs-ui-toolbars,oojs-ui.styles.icons-editing-core,oojs-ui.styles.icons-layout,oojs-ui.styles.icons-user,oojs-ui.styles.icons-media,oojs-ui.styles.icons-editing-advanced]|Adiutor.js|Adiutor-AIL.js|Adiutor-AFD.js|Adiutor-AIV.js|Adiutor-BDM.js|Adiutor-CMR.js|Adiutor-COV.js|Adiutor-CSD.js|Adiutor-DAS.js|Adiutor-DEL.js|Adiutor-INF.js|Adiutor-OPT.js|Adiutor-PMR.js|Adiutor-PRD.js|Adiutor-RDR.js|Adiutor-RPP.js|Adiutor-SUM.js|Adiutor-TAG.js|Adiutor-UBM.js|Adiutor-UPW.js|Adiutor-WRN.js|Adiutor.js|Adiutor.css|Adiutor-AFD.json|Adiutor-AIV.json|Adiutor-CMR.json|Adiutor-CSD.json|Adiutor-DAS.json|Adiutor-PMR.json|Adiutor-PRD.json|Adiutor-RDR.json|Adiutor-RPP.json|Adiutor-SUM.json|Adiutor-TAG.json|Adiutor-UBM.json|Adiutor-WRN.json|Adiutor-i18.json
* Prosesize[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util]|Prosesize.js|Prosesize.css
* tagadder[ResourceLoader|default|rights=autoconfirmed]|tagadder.js

== search ==
* External search[ResourceLoader]|ext-search.js
* Search keyboard[ResourceLoader]|keyb-search.css|keyb-search.js

== Категориялар ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Katalitik.js|Katalitik.css</text>
      <sha1>hshxwe3pvpeqvk8yx6ltrzn2zecuptm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516361</id>
      <parentid>516353</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:00:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>516361</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2195" sha1="1mmnxkrgmdhogiv8e60h5xnhhm10aqs" xml:space="preserve">__NOTOC__
== Кабарландыруу ==
* XTools-Barakmaalimati[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js

== hidden ==
* Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css

== browsing ==
* Navigation popups[ResourceLoader]|popups.js|navpop.css

== interface ==
* Disable access keys[ResourceLoader]|removeAccessKeys.js
* External links[ResourceLoader]|exlinks.js
* HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js
* switcher[ResourceLoader|default|targets=desktop,mobile]|switcher.js

== edit ==
* Zeroth section edit[ResourceLoader]|edittop.js
* Extra toolbar buttons[ResourceLoader]|toolbar.js
* Adiutor[ResourceLoader|package|requiresES6|skins=vector,vector-2022,monobook,modern,timeless,minerva|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.user,oojs-ui-core,oojs-ui-windows,oojs-ui-widgets,oojs-ui.styles.icons-interactions,oojs-ui.styles.icons-movement,oojs-ui.styles.icons-content,oojs-ui.styles.icons-moderation,oojs-ui-toolbars,oojs-ui.styles.icons-editing-core,oojs-ui.styles.icons-layout,oojs-ui.styles.icons-user,oojs-ui.styles.icons-media,oojs-ui.styles.icons-editing-advanced]|Adiutor.js|Adiutor-AIL.js|Adiutor-AFD.js|Adiutor-AIV.js|Adiutor-BDM.js|Adiutor-CMR.js|Adiutor-COV.js|Adiutor-CSD.js|Adiutor-DAS.js|Adiutor-DEL.js|Adiutor-INF.js|Adiutor-OPT.js|Adiutor-PMR.js|Adiutor-PRD.js|Adiutor-RDR.js|Adiutor-RPP.js|Adiutor-SUM.js|Adiutor-TAG.js|Adiutor-UBM.js|Adiutor-UPW.js|Adiutor-WRN.js|Adiutor.js|Adiutor.css|Adiutor-AFD.json|Adiutor-AIV.json|Adiutor-CMR.json|Adiutor-CSD.json|Adiutor-DAS.json|Adiutor-PMR.json|Adiutor-PRD.json|Adiutor-RDR.json|Adiutor-RPP.json|Adiutor-SUM.json|Adiutor-TAG.json|Adiutor-UBM.json|Adiutor-WRN.json|Adiutor-i18.json
* Prosesize[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util]|Prosesize.js|Prosesize.css
* tagadder[ResourceLoader|default|rights=autoconfirmed]|tagadder.js

== search ==
* External search[ResourceLoader]|ext-search.js
* Search keyboard[ResourceLoader]|keyb-search.css|keyb-search.js

== Категориялар ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Katalitik.js|Katalitik.css</text>
      <sha1>1mmnxkrgmdhogiv8e60h5xnhhm10aqs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516363</id>
      <parentid>516361</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:03:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <origin>516363</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2006" sha1="lyzcezocv19p2yzo6nnmmglskoz3ov4" xml:space="preserve">__NOTOC__
== Кабарландыруу ==
* XTools-Barakmaalimati[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js
* HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js

== hidden ==
* Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css

== browsing ==
* Navigation popups[ResourceLoader]|popups.js|navpop.css

== edit ==
* Zeroth section edit[ResourceLoader]|edittop.js
* Extra toolbar buttons[ResourceLoader]|toolbar.js
* Adiutor[ResourceLoader|package|requiresES6|skins=vector,vector-2022,monobook,modern,timeless,minerva|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.user,oojs-ui-core,oojs-ui-windows,oojs-ui-widgets,oojs-ui.styles.icons-interactions,oojs-ui.styles.icons-movement,oojs-ui.styles.icons-content,oojs-ui.styles.icons-moderation,oojs-ui-toolbars,oojs-ui.styles.icons-editing-core,oojs-ui.styles.icons-layout,oojs-ui.styles.icons-user,oojs-ui.styles.icons-media,oojs-ui.styles.icons-editing-advanced]|Adiutor.js|Adiutor-AIL.js|Adiutor-AFD.js|Adiutor-AIV.js|Adiutor-BDM.js|Adiutor-CMR.js|Adiutor-COV.js|Adiutor-CSD.js|Adiutor-DAS.js|Adiutor-DEL.js|Adiutor-INF.js|Adiutor-OPT.js|Adiutor-PMR.js|Adiutor-PRD.js|Adiutor-RDR.js|Adiutor-RPP.js|Adiutor-SUM.js|Adiutor-TAG.js|Adiutor-UBM.js|Adiutor-UPW.js|Adiutor-WRN.js|Adiutor.js|Adiutor.css|Adiutor-AFD.json|Adiutor-AIV.json|Adiutor-CMR.json|Adiutor-CSD.json|Adiutor-DAS.json|Adiutor-PMR.json|Adiutor-PRD.json|Adiutor-RDR.json|Adiutor-RPP.json|Adiutor-SUM.json|Adiutor-TAG.json|Adiutor-UBM.json|Adiutor-WRN.json|Adiutor-i18.json
* Prosesize[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util]|Prosesize.js|Prosesize.css
* tagadder[ResourceLoader|default|rights=autoconfirmed]|tagadder.js

== search ==
* External search[ResourceLoader]|ext-search.js
* Search keyboard[ResourceLoader]|keyb-search.css|keyb-search.js

== Категориялар ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Katalitik.js|Katalitik.css</text>
      <sha1>lyzcezocv19p2yzo6nnmmglskoz3ov4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516367</id>
      <parentid>516363</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:09:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Кабарландыруу */  + kimder aktivduu gadjeti qoshuldu.</comment>
      <origin>516367</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2136" sha1="ey6ewxusrczgt8dok4ns7k6gbu8nd46" xml:space="preserve">__NOTOC__
== Кабарландыруу ==
* XTools-Barakmaalimati[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js
* HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js
* whoisactive[ResourceLoader||skins=vector,vector-2022,monobook,modern|dependencies=mediawiki.api]|whoisactive.js|whoisactive.css

== hidden ==
* Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css

== browsing ==
* Navigation popups[ResourceLoader]|popups.js|navpop.css

== edit ==
* Zeroth section edit[ResourceLoader]|edittop.js
* Extra toolbar buttons[ResourceLoader]|toolbar.js
* Adiutor[ResourceLoader|package|requiresES6|skins=vector,vector-2022,monobook,modern,timeless,minerva|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.user,oojs-ui-core,oojs-ui-windows,oojs-ui-widgets,oojs-ui.styles.icons-interactions,oojs-ui.styles.icons-movement,oojs-ui.styles.icons-content,oojs-ui.styles.icons-moderation,oojs-ui-toolbars,oojs-ui.styles.icons-editing-core,oojs-ui.styles.icons-layout,oojs-ui.styles.icons-user,oojs-ui.styles.icons-media,oojs-ui.styles.icons-editing-advanced]|Adiutor.js|Adiutor-AIL.js|Adiutor-AFD.js|Adiutor-AIV.js|Adiutor-BDM.js|Adiutor-CMR.js|Adiutor-COV.js|Adiutor-CSD.js|Adiutor-DAS.js|Adiutor-DEL.js|Adiutor-INF.js|Adiutor-OPT.js|Adiutor-PMR.js|Adiutor-PRD.js|Adiutor-RDR.js|Adiutor-RPP.js|Adiutor-SUM.js|Adiutor-TAG.js|Adiutor-UBM.js|Adiutor-UPW.js|Adiutor-WRN.js|Adiutor.js|Adiutor.css|Adiutor-AFD.json|Adiutor-AIV.json|Adiutor-CMR.json|Adiutor-CSD.json|Adiutor-DAS.json|Adiutor-PMR.json|Adiutor-PRD.json|Adiutor-RDR.json|Adiutor-RPP.json|Adiutor-SUM.json|Adiutor-TAG.json|Adiutor-UBM.json|Adiutor-WRN.json|Adiutor-i18.json
* Prosesize[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util]|Prosesize.js|Prosesize.css
* tagadder[ResourceLoader|default|rights=autoconfirmed]|tagadder.js

== search ==
* External search[ResourceLoader]|ext-search.js
* Search keyboard[ResourceLoader]|keyb-search.css|keyb-search.js

== Категориялар ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Katalitik.js|Katalitik.css</text>
      <sha1>ey6ewxusrczgt8dok4ns7k6gbu8nd46</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516370</id>
      <parentid>516367</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:15:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <origin>516370</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="631" sha1="do00ozywzipg5x57ffsym8c44kfvl2o" xml:space="preserve">__NOTOC__
== Кабарландыруу ==
* XTools-Barakmaalimati[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js
* HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js
* whoisactive[ResourceLoader||skins=vector,vector-2022,monobook,modern|dependencies=mediawiki.api]|whoisactive.js|whoisactive.css

== Түзөтүү ==

== Көрүнүш ==
* Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css

== Категориялар ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Katalitik.js|Katalitik.css</text>
      <sha1>do00ozywzipg5x57ffsym8c44kfvl2o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516374</id>
      <parentid>516370</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:30:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>/* Көрүнүш */</comment>
      <origin>516374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="698" sha1="b3lise666p82g1knyb7oeokvyfqxyw7" xml:space="preserve">__NOTOC__
== Кабарландыруу ==
* XTools-Barakmaalimati[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js
* HizliBilgi[ResourceLoader]|dependencies=mediawiki.util]|HizliBilgi.js
* whoisactive[ResourceLoader||skins=vector,vector-2022,monobook,modern|dependencies=mediawiki.api]|whoisactive.js|whoisactive.css

== Түзөтүү ==

== Көрүнүш ==
* Font-Amiri[ResourceLoader|default|hidden|type=styles]|Font-Amiri.css
* purgetab[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util]|purgetab.js

== Категориялар ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Katalitik.js|Katalitik.css</text>
      <sha1>b3lise666p82g1knyb7oeokvyfqxyw7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сеута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137337</id>
    <revision>
      <id>516378</id>
      <parentid>516313</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T07:58:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516378</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1086" sha1="e8jwb38rql3s1tl4adoynbtpfir5f8d" xml:space="preserve">{{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 08:56, 10 июль 2025 (UTC)}}
{{Административдик бирдик
|Түс1                     = {{Түс|Испания}}
|Кыргызча аталышы         = Сеута
|Расмий аталышы           = {{lang-es|Ceuta}}
|Герб                     = Escudo de Ceuta.svg
|Желек                    = Flag Ceuta.svg
|Өлкө                     = {{Өлкө желеги|Испания}}
}}
'''Сеута '''({{lang-es|Ceuta}}, {{lang-ar|سَبْتَة}}, {{Lang-ber|ⵙⴰⴱⵜⴰ}}) — Африканын түндүк жээгинде Гибралтардын маңдайында жайгашкан Испаниянын автономиялуу шаары.

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==

{{Африка_өлкөлөрү}}
[[Категория:Административдик бирдиктер арип боюнча]]</text>
      <sha1>e8jwb38rql3s1tl4adoynbtpfir5f8d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516379</id>
      <parentid>516378</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T07:59:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516379</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1762" sha1="n8xvipzpxewoexi04o3cmcno2azgku2" xml:space="preserve">{{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 08:56, 10 июль 2025 (UTC)}}
{{Административдик бирдик
|Түс1                     = {{Түс|Испания}}
|Кыргызча аталышы         = Сеута
|Расмий аталышы           = {{lang-es|Ceuta}}
|Герб                     = Escudo de Ceuta.svg
|Желек                    = Flag Ceuta.svg
|Өлкө                     = {{Өлкө желеги|Испания}}
|Карта                    = Locator map of Ceuta.png
| lat_dir = N
| lat_deg = 35
| lat_min = 53
| lat_sec = 12
| lon_dir = W
| lon_deg = 5
| lon_min = 18
| lon_sec = 0
| region = ES
| type = 
  |деңгээл    = 2
  |CoordScale =  1000000
|Гимн                     = 
|Урааны                   = 
|Лакап аты                = 
|Штат ыры                 = 
|Статусу                  = Автономдуу шаар
|Борбору                  = [[Сеута (шаар)|Сеута]]
|Ири шаары                = 
|ИриШаарлары              = 
|Күнү                     = 
|Негизделген              = 
}}
'''Сеута '''({{lang-es|Ceuta}}, {{lang-ar|سَبْتَة}}, {{Lang-ber|ⵙⴰⴱⵜⴰ}}) — Африканын түндүк жээгинде Гибралтардын маңдайында жайгашкан Испаниянын автономиялуу шаары.

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==

{{Африка_өлкөлөрү}}
[[Категория:Административдик бирдиктер арип боюнча]]</text>
      <sha1>n8xvipzpxewoexi04o3cmcno2azgku2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516380</id>
      <parentid>516379</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T08:03:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516380</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3169" sha1="k9ich82p40o046vf6y2dpqojqjs43s5" xml:space="preserve">{{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 08:56, 10 июль 2025 (UTC)}}
{{Административдик бирдик
|Түс1                     = {{Түс|Испания}}
|Кыргызча аталышы         = Сеута
|Расмий аталышы           = {{lang-es|Ceuta}}
|Герб                     = Escudo de Ceuta.svg
|Желек                    = Flag Ceuta.svg
|Өлкө                     = {{Өлкө желеги|Испания}}
|Карта                    = Locator map of Ceuta.png
| lat_dir = N
| lat_deg = 35
| lat_min = 53
| lat_sec = 12
| lon_dir = W
| lon_deg = 5
| lon_min = 18
| lon_sec = 0
| region = ES
| type = 
  |деңгээл    = 2
  |CoordScale =  1000000
|Гимн                     = 
|Урааны                   = 
|Лакап аты                = 
|Штат ыры                 = 
|Статусу                  = Автономдуу шаар
|Борбору                  = [[Сеута (шаар)|Сеута]]
|Ири шаары                = 
|ИриШаарлары              = 
|Күнү                     = 
|Негизделген              = 
|Башчысынын аталышы       =Мэр-президент
|Башчысы                  =Хуан Хесус Вивас
|Башчысынын аталышы2      =
|Башчысы2                 =
|Башчысынын аталышы3      =
|Башчысы3                 =
|Тили                     = [[Испан тили]]
|Калк боюнча орду         = 190-орун 
|Калкы                    = 84 519 
|Жыштыгы                  = 4555
|Жыштык боюнча орду       = 
|Аянты                    = 18,5
|Аянт боюнча орду         = 187
|Максималдуу бийиктиги    = 345
|Орточо бийиктиги         = 
|Минималдуу бийиктиги     = 0
|Тууралыгы                = 
|Узундугу                 = 
|Убакыт аралыгы           = [[UTC+01:00|+01:00]] (жайкысын [[UTC+02:00|+02:00]])
|Аббревиатурасы           = 
|ISO                      = ES-CE
|Интернет-домени          = [[.es]], [[.eu]]
|Автоунаа номурунун коду  = CE
|Почта индекси            = 
|Телефон коду             = +856 жана +956
|Сайты                    = https://www.ceuta.es/ceuta/
|Commons түрмөгүндө       = Ceuta
|Көрсөткүч1               = [[Файл:Ceuta (neutral).PNG|280px]]
}}
'''Сеута '''({{lang-es|Ceuta}}, {{lang-ar|سَبْتَة}}, {{Lang-ber|ⵙⴰⴱⵜⴰ}}) — Африканын түндүк жээгинде Гибралтардын маңдайында жайгашкан Испаниянын автономиялуу шаары.

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==

{{Африка_өлкөлөрү}}
[[Категория:Административдик бирдиктер арип боюнча]]</text>
      <sha1>k9ich82p40o046vf6y2dpqojqjs43s5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516381</id>
      <parentid>516380</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T08:11:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516381</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3189" sha1="flofuoprjd646xcxxkko4tcb5kmolpr" xml:space="preserve">{{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 08:56, 10 июль 2025 (UTC)}}
{{Административдик бирдик
|Түс1                     = {{Түс|Испания}}
|Кыргызча аталышы         = Сеута
|Расмий аталышы           = {{lang-es|Ceuta}}
|Герб                     = Escudo de Ceuta.svg
|Желек                    = Flag Ceuta.svg
|Өлкө                     = {{Өлкө желеги|Испания}}
|Карта                    = Locator map of Ceuta.png
| lat_dir = N
| lat_deg = 35
| lat_min = 53
| lat_sec = 12
| lon_dir = W
| lon_deg = 5
| lon_min = 18
| lon_sec = 0
| region = ES
| type = 
  |деңгээл    = 2
  |CoordScale =  1000000
|Гимн                     = 
|Урааны                   = 
|Лакап аты                = 
|Штат ыры                 = 
|Статусу                  = Автономдуу шаар
|Борбору                  = [[Сеута (шаар)|Сеута]]
|Ири шаары                = 
|ИриШаарлары              = 
|Күнү                     = 
|Негизделген              = 
|Башчысынын аталышы       =Мэр-президент
|Башчысы                  =Хуан Хесус Вивас
|Башчысынын аталышы2      =
|Башчысы2                 =
|Башчысынын аталышы3      =
|Башчысы3                 =
|Тили                     = [[Испан тили]]
|Калк боюнча орду         = 190-орун 
|Калкы                    = 84 519 
|Жыштыгы                  = 4555
|Жыштык боюнча орду       = 
|Аянты                    = 18,5
|Аянт боюнча орду         = 187
|Максималдуу бийиктиги    = 345
|Орточо бийиктиги         = 
|Минималдуу бийиктиги     = 0
|Тууралыгы                = 
|Узундугу                 = 
|Убакыт аралыгы           = [[UTC+01:00|+01:00]] (жайкысын [[UTC+02:00|+02:00]])
|Аббревиатурасы           = 
|ISO                      = ES-CE
|Интернет-домени          = [[.es]], [[.eu]]
|Автоунаа номурунун коду  = CE
|Почта индекси            = 
|Телефон коду             = +856 жана +956
|Сайты                    = https://www.ceuta.es/ceuta/
|Commons түрмөгүндө       = Ceuta
|Көрсөткүч1               = [[Файл:Ceuta (neutral).PNG|280px]]
}}
'''Сеута '''({{lang-es|Ceuta}}, {{lang-ar|سَبْتَة}}, {{Lang-ber|ⵙⴰⴱⵜⴰ}}) — Африканын түндүк жээгинде Гибралтардын маңдайында жайгашкан Испаниянын автономиялуу шаары.

== Тарыхы ==

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==

{{Африка_өлкөлөрү}}
[[Категория:Административдик бирдиктер арип боюнча]]</text>
      <sha1>flofuoprjd646xcxxkko4tcb5kmolpr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эпарсе аралдары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137338</id>
    <revision>
      <id>516329</id>
      <parentid>516321</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:14:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516329</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3861" sha1="8rcww3ahokdsl38cewscvo8l38z2eoq" xml:space="preserve">{{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 09:01, 10 июль 2025 (UTC)}}
'''Эпарсе аралдары''' (Чачыраган аралдар, {{lang-fr|Îles Éparses'' же ''Îles éparses de l'océan Indien}}) — Реюньондон башкарылган Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын курамына кирген, Инди океанында жайгашкан ээн (эл жашабаган) аралдар. Тромлен аралынан башка аралдары Африка менен Мадагаскардын ортосундагы Мозамбик кысыгында жайгашышкан.

1892-жылы Франциянын колониялык аймактарына интеграцияланып, 1912-жылдан баштап «Мадагаскар жана көз каранды аймактар» колониясына кошулган. Кокос, канаттуулардын кыгын жана гуано жыйноо максатында Европа, Жуан-ди-Нова, Глорьёз аралдарына элдер келип отурукташа башташкан.

== Аралдардын курамы ==
Курамына коралл аралдарын камтыйт:
* Гейзер рифи (Мадагаскар жана Коморлор ортосунда талаштагы риф)
* Бассас-да-Индия (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** 10 аты жок аралдар
* Европа (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Европа аралы
** 8 аты жок аралдар
* Глорьёз (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Grande Glorieuse
** Île du Lys
** Wreck Rock
** South Rock
** Verte Rocks (3 аралча)
** 3 аты жок аралдар
* Жуан-ди-Нова (Мадагаскар менен талаштагы арал)
* Тромлен (Маврикий менен талаштагы арал)

Тромлен ({{lang-fr|Tromelin}}) аралы расмий түрдө 1722-жылы ачылган. 1761-жылы бул аралдын жанында кеме менен болгон кырсык болгон. Кемедеги 125 адам жана 89 малагасий кулдары кеменин калдыктарынан чакан кайык жасашып ушул аралга сүзүп келишкен. Эки айдан соң аралдагы адамдар, аралга 60 кулду калтырышып, кийинчерээк аларды алып кетебиз деп убадалап кетишкен. Бирок аралда калтырылган адамдар унутта калган. 15 жылдан кийин, 1776-жылдын 29-ноябрында, француз аскер-деңиз флотунун лейтенанты Тромлен «Ла Дофин» кемеси менен аралга келген, аралда калган 60 адамдын арасынан жети аял менен сегиз айлык ымыркай гана калганын байкаган. Ушул убактан тартып арал лейтенант Тромлендин урматынан «Тромлен» деп аталып калган.

== Аралдардын карталары ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Bassas da india 76.jpg|Бассас-да-Индия
Файл:Ile europa 76.jpg|Европа
Файл:Iles glorieuses 76.jpg|Глорьёз
Файл:Ile juan de nova 76.jpg|Жуан-ди-Нова
Файл:Ile tromelin 76.jpg|Тромлен
&lt;/gallery&gt;

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==</text>
      <sha1>8rcww3ahokdsl38cewscvo8l38z2eoq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516330</id>
      <parentid>516329</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:19:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516330</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5556" sha1="31yw27228mu0sqw4d07cnflcrz87th7" xml:space="preserve">{{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 09:01, 10 июль 2025 (UTC)}}
'''Эпарсе аралдары''' (Чачыраган аралдар, {{lang-fr|Îles Éparses'' же ''Îles éparses de l'océan Indien}}) — Реюньондон башкарылган Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын курамына кирген, Инди океанында жайгашкан ээн (эл жашабаган) аралдар. Тромлен аралынан башка аралдары Африка менен Мадагаскардын ортосундагы Мозамбик кысыгында жайгашышкан.

1892-жылы Франциянын колониялык аймактарына интеграцияланып, 1912-жылдан баштап «Мадагаскар жана көз каранды аймактар» колониясына кошулган. Кокос, канаттуулардын кыгын жана гуано жыйноо максатында Европа, Жуан-ди-Нова, Глорьёз аралдарына элдер келип отурукташа башташкан.

== Аралдардын курамы ==
Курамына коралл аралдарын камтыйт:
* Гейзер рифи (Мадагаскар жана Коморлор ортосунда талаштагы риф)
* Бассас-да-Индия (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** 10 аты жок аралдар
* Европа (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Европа аралы
** 8 аты жок аралдар
* Глорьёз (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Grande Glorieuse
** Île du Lys
** Wreck Rock
** South Rock
** Verte Rocks (3 аралча)
** 3 аты жок аралдар
* Жуан-ди-Нова (Мадагаскар менен талаштагы арал)
* Тромлен (Маврикий менен талаштагы арал)

Тромлен ({{lang-fr|Tromelin}}) аралы расмий түрдө 1722-жылы ачылган. 1761-жылы бул аралдын жанында кеме менен болгон кырсык болгон. Кемедеги 125 адам жана 89 малагасий кулдары кеменин калдыктарынан чакан кайык жасашып ушул аралга сүзүп келишкен. Эки айдан соң аралдагы адамдар, аралга 60 кулду калтырышып, кийинчерээк аларды алып кетебиз деп убадалап кетишкен. Бирок аралда калтырылган адамдар унутта калган. 15 жылдан кийин, 1776-жылдын 29-ноябрында, француз аскер-деңиз флотунун лейтенанты Тромлен «Ла Дофин» кемеси менен аралга келген, аралда калган 60 адамдын арасынан жети аял менен сегиз айлык ымыркай гана калганын байкаган. Ушул убактан тартып арал лейтенант Тромлендин урматынан «Тромлен» деп аталып калган.

Европа аралы ({{lang-fr|Europa}}) өз аталышын 1774-жылы бул аралга келген британиялык «Европа» кемесинин аталышынан алган. 1897-жылдан бери арал Францияга таандык. Бирок Мадагаскар аны өзүнө таандык деп эсептейт, анткени арал Мадагаскар Франциянын колониясы болгон учурда анын курамында болуп, көз карандысыздык жарыяланар алдында гана административдик түрдө бөлүнүп чыккан. Аралда 1860-жылдары жана 1920-жылдары калктуу жайга айлантуу аракети жасалганы белгилүү, бирок алар ийгиликсиз болгон. Бул тууралуу аралда калган урандылар менен көрүстөндөр күбөлөндүрөт.

Бүгүнкү күндө Европа аралы жаратылыш коругу болуп эсептелет. Бул жерде көптөгөн деңиз куштары уялашат. Арал, жашыл деңиз ташбакалары (Chelonia mydas) төлдөгөн дүйнөдөгү эң маанилүү аймактардын бири болуп саналат. Таш бакалар өз жумурткаларын аралдын жээгине туушат. Мындан тышкары, бул аралгда XVIII кылымда адамдар тарабынан алып келинген африкалык эчкилерди кездештирсе болот.

== Аралдардын карталары ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Bassas da india 76.jpg|Бассас-да-Индия
Файл:Ile europa 76.jpg|Европа
Файл:Iles glorieuses 76.jpg|Глорьёз
Файл:Ile juan de nova 76.jpg|Жуан-ди-Нова
Файл:Ile tromelin 76.jpg|Тромлен
&lt;/gallery&gt;

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==</text>
      <sha1>31yw27228mu0sqw4d07cnflcrz87th7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516331</id>
      <parentid>516330</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516331</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7330" sha1="9tz02lbyuo4523fwk244p0kfpmar67t" xml:space="preserve">{{Түзөтүлүүдө|колдонуучу=[[Колдонуучу:Artelow|Artelow]] ([[Колдонуучунун баарлашуулары:Artelow|баарлашуу]]) 09:01, 10 июль 2025 (UTC)}}
'''Эпарсе аралдары''' (Чачыраган аралдар, {{lang-fr|Îles Éparses'' же ''Îles éparses de l'océan Indien}}) — Реюньондон башкарылган Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын курамына кирген, Инди океанында жайгашкан ээн (эл жашабаган) аралдар. Тромлен аралынан башка аралдары Африка менен Мадагаскардын ортосундагы Мозамбик кысыгында жайгашышкан.

1892-жылы Франциянын колониялык аймактарына интеграцияланып, 1912-жылдан баштап «Мадагаскар жана көз каранды аймактар» колониясына кошулган. Кокос, канаттуулардын кыгын жана гуано жыйноо максатында Европа, Жуан-ди-Нова, Глорьёз аралдарына элдер келип отурукташа башташкан.

== Аралдардын курамы ==
Курамына коралл аралдарын камтыйт:
* Гейзер рифи (Мадагаскар жана Коморлор ортосунда талаштагы риф)
* Бассас-да-Индия (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** 10 аты жок аралдар
* Европа (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Европа аралы
** 8 аты жок аралдар
* Глорьёз (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Grande Glorieuse
** Île du Lys
** Wreck Rock
** South Rock
** Verte Rocks (3 аралча)
** 3 аты жок аралдар
* Жуан-ди-Нова (Мадагаскар менен талаштагы арал)
* Тромлен (Маврикий менен талаштагы арал)

Тромлен ({{lang-fr|Tromelin}}) аралы расмий түрдө 1722-жылы ачылган. 1761-жылы бул аралдын жанында кеме менен болгон кырсык болгон. Кемедеги 125 адам жана 89 малагасий кулдары кеменин калдыктарынан чакан кайык жасашып ушул аралга сүзүп келишкен. Эки айдан соң аралдагы адамдар, аралга 60 кулду калтырышып, кийинчерээк аларды алып кетебиз деп убадалап кетишкен. Бирок аралда калтырылган адамдар унутта калган. 15 жылдан кийин, 1776-жылдын 29-ноябрында, француз аскер-деңиз флотунун лейтенанты Тромлен «Ла Дофин» кемеси менен аралга келген, аралда калган 60 адамдын арасынан жети аял менен сегиз айлык ымыркай гана калганын байкаган. Ушул убактан тартып арал лейтенант Тромлендин урматынан «Тромлен» деп аталып калган.

Европа аралы ({{lang-fr|Europa}}) өз аталышын 1774-жылы бул аралга келген британиялык «Европа» кемесинин аталышынан алган. 1897-жылдан бери арал Францияга таандык. Бирок Мадагаскар аны өзүнө таандык деп эсептейт, анткени арал Мадагаскар Франциянын колониясы болгон учурда анын курамында болуп, көз карандысыздык жарыяланар алдында гана административдик түрдө бөлүнүп чыккан. Аралда 1860-жылдары жана 1920-жылдары калктуу жайга айлантуу аракети жасалганы белгилүү, бирок алар ийгиликсиз болгон. Бул тууралуу аралда калган урандылар менен көрүстөндөр күбөлөндүрөт.

Бүгүнкү күндө Европа аралы жаратылыш коругу болуп эсептелет. Бул жерде көптөгөн деңиз куштары уялашат. Арал, жашыл деңиз ташбакалары (Chelonia mydas) төлдөгөн дүйнөдөгү эң маанилүү аймактардын бири болуп саналат. Таш бакалар өз жумурткаларын аралдын жээгине туушат. Мындан тышкары, бул аралгда XVIII кылымда адамдар тарабынан алып келинген африкалык эчкилерди кездештирсе болот.

Бассас-да-Индия ({{lang-fr|Bassas da India}}) — Мадагаскар менен Мозамбиктин ортосунда, Инди океанынын түштүк бөлүгүндөгү Мозамбик кысыгында жайгашкан, жанар тоо тектүү, ээн (элсиз) аралдардын тобу. Ал Европа аралынан 80 чакырым түндүк тарапта жайгашкан. Жалпы аянты — 0,2 км², жээк сызыгынын узундугу — 35,2 км. Бул арал океандын түбүнөн 3000 метрге көтөрүлгөн суу алдындагы тоонун чокусу, анын үстүңкү бөлүгү океандын бети менен дээрлик бир деңгээлде. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн негизинде аралдагы рифтер толугу менен суу астында калып турат. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн натыйжасында бул аймакта көптөгөн кемелер кырсыкка учураган жана бүгүнкү күндө алардын калдыктары аралдын айланасында сакталып калган.

Аралдагы эң бийик чекити 2,4 м, ал эми эң төмөнкү чекити Инди океанынын жээги же 0 м. Климаты тропикалык, циклондор көп кездешет. Арал XVI кылымда португалиялык саякатчылар тарабынан ачылып, 1897-жылдан бери Франциянын башкаруусунда.

== Аралдардын карталары ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Bassas da india 76.jpg|Бассас-да-Индия
Файл:Ile europa 76.jpg|Европа
Файл:Iles glorieuses 76.jpg|Глорьёз
Файл:Ile juan de nova 76.jpg|Жуан-ди-Нова
Файл:Ile tromelin 76.jpg|Тромлен
&lt;/gallery&gt;

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==</text>
      <sha1>9tz02lbyuo4523fwk244p0kfpmar67t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516332</id>
      <parentid>516331</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:27:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516332</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8070" sha1="e0ixibmagks9ql3675ahfv48gs4vrb8" xml:space="preserve">'''Эпарсе аралдары''' (Чачыраган аралдар, {{lang-fr|Îles Éparses'' же ''Îles éparses de l'océan Indien}}) — Реюньондон башкарылган Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын курамына кирген, Инди океанында жайгашкан ээн (эл жашабаган) аралдар. Тромлен аралынан башка аралдары Африка менен Мадагаскардын ортосундагы Мозамбик кысыгында жайгашышкан.

1892-жылы Франциянын колониялык аймактарына интеграцияланып, 1912-жылдан баштап «Мадагаскар жана көз каранды аймактар» колониясына кошулган. Кокос, канаттуулардын кыгын жана гуано жыйноо максатында Европа, Жуан-ди-Нова, Глорьёз аралдарына элдер келип отурукташа башташкан.

== Аралдардын курамы ==
Курамына коралл аралдарын камтыйт:
* Гейзер рифи (Мадагаскар жана Коморлор ортосунда талаштагы риф)
* Бассас-да-Индия (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** 10 аты жок аралдар
* Европа (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Европа аралы
** 8 аты жок аралдар
* Глорьёз (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Grande Glorieuse
** Île du Lys
** Wreck Rock
** South Rock
** Verte Rocks (3 аралча)
** 3 аты жок аралдар
* Жуан-ди-Нова (Мадагаскар менен талаштагы арал)
* Тромлен (Маврикий менен талаштагы арал)

Тромлен ({{lang-fr|Tromelin}}) аралы расмий түрдө 1722-жылы ачылган. 1761-жылы бул аралдын жанында кеме менен болгон кырсык болгон. Кемедеги 125 адам жана 89 малагасий кулдары кеменин калдыктарынан чакан кайык жасашып ушул аралга сүзүп келишкен. Эки айдан соң аралдагы адамдар, аралга 60 кулду калтырышып, кийинчерээк аларды алып кетебиз деп убадалап кетишкен. Бирок аралда калтырылган адамдар унутта калган. 15 жылдан кийин, 1776-жылдын 29-ноябрында, француз аскер-деңиз флотунун лейтенанты Тромлен «Ла Дофин» кемеси менен аралга келген, аралда калган 60 адамдын арасынан жети аял менен сегиз айлык ымыркай гана калганын байкаган. Ушул убактан тартып арал лейтенант Тромлендин урматынан «Тромлен» деп аталып калган.

Европа аралы ({{lang-fr|Europa}}) өз аталышын 1774-жылы бул аралга келген британиялык «Европа» кемесинин аталышынан алган. 1897-жылдан бери арал Францияга таандык. Бирок Мадагаскар аны өзүнө таандык деп эсептейт, анткени арал Мадагаскар Франциянын колониясы болгон учурда анын курамында болуп, көз карандысыздык жарыяланар алдында гана административдик түрдө бөлүнүп чыккан. Аралда 1860-жылдары жана 1920-жылдары калктуу жайга айлантуу аракети жасалганы белгилүү, бирок алар ийгиликсиз болгон. Бул тууралуу аралда калган урандылар менен көрүстөндөр күбөлөндүрөт.

Бүгүнкү күндө Европа аралы жаратылыш коругу болуп эсептелет. Бул жерде көптөгөн деңиз куштары уялашат. Арал, жашыл деңиз ташбакалары (Chelonia mydas) төлдөгөн дүйнөдөгү эң маанилүү аймактардын бири болуп саналат. Таш бакалар өз жумурткаларын аралдын жээгине туушат. Мындан тышкары, бул аралгда XVIII кылымда адамдар тарабынан алып келинген африкалык эчкилерди кездештирсе болот.

Бассас-да-Индия ({{lang-fr|Bassas da India}}) — Мадагаскар менен Мозамбиктин ортосунда, Инди океанынын түштүк бөлүгүндөгү Мозамбик кысыгында жайгашкан, жанар тоо тектүү, ээн (элсиз) аралдардын тобу. Ал Европа аралынан 80 чакырым түндүк тарапта жайгашкан. Жалпы аянты — 0,2 км², жээк сызыгынын узундугу — 35,2 км. Бул арал океандын түбүнөн 3000 метрге көтөрүлгөн суу алдындагы тоонун чокусу, анын үстүңкү бөлүгү океандын бети менен дээрлик бир деңгээлде. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн негизинде аралдагы рифтер толугу менен суу астында калып турат. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн натыйжасында бул аймакта көптөгөн кемелер кырсыкка учураган жана бүгүнкү күндө алардын калдыктары аралдын айланасында сакталып калган.

Аралдагы эң бийик чекити 2,4 м, ал эми эң төмөнкү чекити Инди океанынын жээги же 0 м. Климаты тропикалык, циклондор көп кездешет. Арал XVI кылымда португалиялык саякатчылар тарабынан ачылып, 1897-жылдан бери Франциянын башкаруусунда.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Аралдар
!Кургактыктын аянты, км²
!Лагуналардын аянты, км²
!Өзгөчө экономикалык 
аймагынын аянты, км²
!Координаттары
|-
|Бассас-да-Индия
|0,2
|79,8
|123 700
|&lt;small&gt;{{coord|21|28|S|39|41|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Европа
|28
|9
|127 300
|&lt;small&gt;{{coord|22|21|S|40|21|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Глорьёз
|5
|29,6
|48 350
|&lt;small&gt;{{coord|11|33|S|47|20|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Жуан-ди-Нова
|4,4
|—
|61 050
|&lt;small&gt;{{coord|17|03|S|42|43|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Тромлен
|1
|—
|280 000
|&lt;small&gt;{{coord|15|53|S|54|31|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Гейзер рифи
|—
|—
|—
|&lt;small&gt;{{Coord|12|21|S|46|26|E|}}&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''Жалпы'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''38,6'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''118,4'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''640 400'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |
|}

== Аралдардын карталары ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Bassas da india 76.jpg|Бассас-да-Индия
Файл:Ile europa 76.jpg|Европа
Файл:Iles glorieuses 76.jpg|Глорьёз
Файл:Ile juan de nova 76.jpg|Жуан-ди-Нова
Файл:Ile tromelin 76.jpg|Тромлен
&lt;/gallery&gt;

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==</text>
      <sha1>e0ixibmagks9ql3675ahfv48gs4vrb8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516333</id>
      <parentid>516332</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:35:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516333</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9119" sha1="3xugwzpgwabxiahvrv754f29qd7ylgi" xml:space="preserve">'''Эпарсе аралдары''' (Чачыраган аралдар, {{lang-fr|Îles Éparses'' же ''Îles éparses de l'océan Indien}}) — Реюньондон башкарылган Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын курамына кирген&lt;ref&gt;[https://taaf.fr/collectivites/presentation-des-territoires/les-iles-eparses/ TAAF. Les îles Éparses]&lt;/ref&gt;, Инди океанында жайгашкан ээн (эл жашабаган) аралдар. Тромлен аралынан башка аралдары Африка менен Мадагаскардын ортосундагы Мозамбик кысыгында жайгашышкан&lt;ref&gt;[https://www.defense.gouv.fr/marine/actualites/champlain-soutien-logistique-iles-eparses Marine nationale. Le Champlain : un soutien logistique pour les îles Éparses] &lt;/ref&gt;.

1892-жылы Франциянын колониялык аймактарына интеграцияланып, 1912-жылдан баштап «Мадагаскар жана көз каранды аймактар» колониясына кошулган. Кокос, канаттуулардын кыгын жана гуано жыйноо максатында Европа, Жуан-ди-Нова, Глорьёз аралдарына элдер келип отурукташа башташкан.

== Аралдардын курамы ==
Курамына коралл аралдарын камтыйт:
* Гейзер рифи (Мадагаскар жана Коморлор ортосунда талаштагы риф)
* Бассас-да-Индия (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** 10 аты жок аралдар
* Европа (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Европа аралы
** 8 аты жок аралдар
* Глорьёз (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Grande Glorieuse
** Île du Lys
** Wreck Rock
** South Rock
** Verte Rocks (3 аралча)
** 3 аты жок аралдар
* Жуан-ди-Нова (Мадагаскар менен талаштагы арал)
* Тромлен (Маврикий менен талаштагы арал)

Тромлен ({{lang-fr|Tromelin}}) аралы расмий түрдө 1722-жылы ачылган. 1761-жылы бул аралдын жанында кеме менен болгон кырсык болгон. Кемедеги 125 адам жана 89 малагасий кулдары кеменин калдыктарынан чакан кайык жасашып ушул аралга сүзүп келишкен. Эки айдан соң аралдагы адамдар, аралга 60 кулду калтырышып, кийинчерээк аларды алып кетебиз деп убадалап кетишкен&lt;ref&gt;[https://www.nkj.ru/archive/articles/11023/?ysclid=mcxfe71l2v368178969 Т. Земцова. Рабы-робинзоны с острова Тромлен]&lt;/ref&gt;. Бирок аралда калтырылган адамдар унутта калган. 15 жылдан кийин, 1776-жылдын 29-ноябрында, француз аскер-деңиз флотунун лейтенанты Тромлен «Ла Дофин» кемеси менен аралга келген, аралда калган 60 адамдын арасынан жети аял менен сегиз айлык ымыркай гана калганын байкаган&lt;ref&gt;[https://bb.lv/statja/lifenews/2025/03/03/robinzony-ostrova-tromlen-kak-raby-vyzili-v-indiiskom-okeane BB. Робинзоны острова Тромлен: как рабы выжили в Индийском океане]&lt;/ref&gt;. Ушул убактан тартып арал лейтенант Тромлендин урматынан «Тромлен» деп аталып калган.

Европа аралы ({{lang-fr|Europa}}) өз аталышын 1774-жылы бул аралга келген британиялык «Европа» кемесинин аталышынан алган. 1897-жылдан бери арал Францияга таандык. Бирок Мадагаскар аны өзүнө таандык деп эсептейт, анткени арал Мадагаскар Франциянын колониясы болгон учурда анын курамында болуп, көз карандысыздык жарыяланар алдында гана административдик түрдө бөлүнүп чыккан. Аралда 1860-жылдары жана 1920-жылдары калктуу жайга айлантуу аракети жасалганы белгилүү, бирок алар ийгиликсиз болгон. Бул тууралуу аралда калган урандылар менен көрүстөндөр күбөлөндүрөт&lt;ref&gt;[https://bukay.ru/object/francuzskie-yuzhnye-territorii-i-antarktika-kroze-kergelen-amsterdam-iles-eparses/ile-europa?ysclid=mcxfgey8ju576115099 Букай.Ру. Остров Европа]&lt;/ref&gt;.

Бүгүнкү күндө Европа аралы жаратылыш коругу болуп эсептелет. Бул жерде көптөгөн деңиз куштары уялашат. Арал, жашыл деңиз ташбакалары (Chelonia mydas) төлдөгөн дүйнөдөгү эң маанилүү аймактардын бири болуп саналат. Таш бакалар өз жумурткаларын аралдын жээгине туушат. Мындан тышкары, бул аралгда XVIII кылымда адамдар тарабынан алып келинген африкалык эчкилерди кездештирсе болот.

Бассас-да-Индия ({{lang-fr|Bassas da India}}) — Мадагаскар менен Мозамбиктин ортосунда, Инди океанынын түштүк бөлүгүндөгү Мозамбик кысыгында жайгашкан, жанар тоо тектүү, ээн (элсиз) аралдардын тобу. Ал Европа аралынан 80 чакырым түндүк тарапта жайгашкан. Жалпы аянты — 0,2 км², жээк сызыгынын узундугу — 35,2 км. Бул арал океандын түбүнөн 3000 метрге көтөрүлгөн суу алдындагы тоонун чокусу, анын үстүңкү бөлүгү океандын бети менен дээрлик бир деңгээлде. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн негизинде аралдагы рифтер толугу менен суу астында калып турат. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн натыйжасында бул аймакта көптөгөн кемелер кырсыкка учураган жана бүгүнкү күндө алардын калдыктары аралдын айланасында сакталып калган.

Аралдагы эң бийик чекити 2,4 м, ал эми эң төмөнкү чекити Инди океанынын жээги же 0 м. Климаты тропикалык, циклондор көп кездешет. Арал XVI кылымда португалиялык саякатчылар тарабынан ачылып, 1897-жылдан бери Франциянын башкаруусунда.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Аралдар
!Кургактыктын аянты, км²
!Лагуналардын аянты, км²
!Өзгөчө экономикалык 
аймагынын аянты, км²
!Координаттары
|-
|Бассас-да-Индия
|0,2
|79,8
|123 700
|&lt;small&gt;{{coord|21|28|S|39|41|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Европа
|28
|9
|127 300
|&lt;small&gt;{{coord|22|21|S|40|21|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Глорьёз
|5
|29,6
|48 350
|&lt;small&gt;{{coord|11|33|S|47|20|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Жуан-ди-Нова
|4,4
|—
|61 050
|&lt;small&gt;{{coord|17|03|S|42|43|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Тромлен
|1
|—
|280 000
|&lt;small&gt;{{coord|15|53|S|54|31|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Гейзер рифи
|—
|—
|—
|&lt;small&gt;{{Coord|12|21|S|46|26|E|}}&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''Жалпы'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''38,6'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''118,4'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''640 400'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |
|}

== Аралдардын карталары ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Bassas da india 76.jpg|Бассас-да-Индия
Файл:Ile europa 76.jpg|Европа
Файл:Iles glorieuses 76.jpg|Глорьёз
Файл:Ile juan de nova 76.jpg|Жуан-ди-Нова
Файл:Ile tromelin 76.jpg|Тромлен
&lt;/gallery&gt;

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==

* [https://www.youtube.com/watch?v=yOAkJwy1jIc Острова Эпарс: еще одна жертва французского неоколониализма]</text>
      <sha1>3xugwzpgwabxiahvrv754f29qd7ylgi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516334</id>
      <parentid>516333</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:36:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516334</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9188" sha1="2lyjoredubbj2y0lgjw0b9liisn2yk1" xml:space="preserve">'''Эпарсе аралдары''' (Чачыраган аралдар, {{lang-fr|Îles Éparses'' же ''Îles éparses de l'océan Indien}}) — Реюньондон башкарылган Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын курамына кирген&lt;ref&gt;[https://taaf.fr/collectivites/presentation-des-territoires/les-iles-eparses/ TAAF. Les îles Éparses]&lt;/ref&gt;, Инди океанында жайгашкан ээн (эл жашабаган) аралдар. Тромлен аралынан башка аралдары Африка менен Мадагаскардын ортосундагы Мозамбик кысыгында жайгашышкан&lt;ref&gt;[https://www.defense.gouv.fr/marine/actualites/champlain-soutien-logistique-iles-eparses Marine nationale. Le Champlain : un soutien logistique pour les îles Éparses] &lt;/ref&gt;.

1892-жылы Франциянын колониялык аймактарына интеграцияланып, 1912-жылдан баштап «Мадагаскар жана көз каранды аймактар» колониясына кошулган. Кокос, канаттуулардын кыгын жана гуано жыйноо максатында Европа, Жуан-ди-Нова, Глорьёз аралдарына элдер келип отурукташа башташкан.

== Аралдардын курамы ==
Курамына коралл аралдарын камтыйт:
* Гейзер рифи (Мадагаскар жана Коморлор ортосунда талаштагы риф)
* Бассас-да-Индия (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** 10 аты жок аралдар
* Европа (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Европа аралы
** 8 аты жок аралдар
* Глорьёз (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Grande Glorieuse
** Île du Lys
** Wreck Rock
** South Rock
** Verte Rocks (3 аралча)
** 3 аты жок аралдар
* Жуан-ди-Нова (Мадагаскар менен талаштагы арал)
* Тромлен (Маврикий менен талаштагы арал)

Тромлен ({{lang-fr|Tromelin}}) аралы расмий түрдө 1722-жылы ачылган. 1761-жылы бул аралдын жанында кеме менен болгон кырсык болгон. Кемедеги 125 адам жана 89 малагасий кулдары кеменин калдыктарынан чакан кайык жасашып ушул аралга сүзүп келишкен. Эки айдан соң аралдагы адамдар, аралга 60 кулду калтырышып, кийинчерээк аларды алып кетебиз деп убадалап кетишкен&lt;ref&gt;[https://www.nkj.ru/archive/articles/11023/?ysclid=mcxfe71l2v368178969 Т. Земцова. Рабы-робинзоны с острова Тромлен]&lt;/ref&gt;. Бирок аралда калтырылган адамдар унутта калган. 15 жылдан кийин, 1776-жылдын 29-ноябрында, француз аскер-деңиз флотунун лейтенанты Тромлен «Ла Дофин» кемеси менен аралга келген, аралда калган 60 адамдын арасынан жети аял менен сегиз айлык ымыркай гана калганын байкаган&lt;ref&gt;[https://bb.lv/statja/lifenews/2025/03/03/robinzony-ostrova-tromlen-kak-raby-vyzili-v-indiiskom-okeane BB. Робинзоны острова Тромлен: как рабы выжили в Индийском океане]&lt;/ref&gt;. Ушул убактан тартып арал лейтенант Тромлендин урматынан «Тромлен» деп аталып калган.

Европа аралы ({{lang-fr|Europa}}) өз аталышын 1774-жылы бул аралга келген британиялык «Европа» кемесинин аталышынан алган. 1897-жылдан бери арал Францияга таандык. Бирок Мадагаскар аны өзүнө таандык деп эсептейт, анткени арал Мадагаскар Франциянын колониясы болгон учурда анын курамында болуп, көз карандысыздык жарыяланар алдында гана административдик түрдө бөлүнүп чыккан. Аралда 1860-жылдары жана 1920-жылдары калктуу жайга айлантуу аракети жасалганы белгилүү, бирок алар ийгиликсиз болгон. Бул тууралуу аралда калган урандылар менен көрүстөндөр күбөлөндүрөт&lt;ref&gt;[https://bukay.ru/object/francuzskie-yuzhnye-territorii-i-antarktika-kroze-kergelen-amsterdam-iles-eparses/ile-europa?ysclid=mcxfgey8ju576115099 Букай.Ру. Остров Европа]&lt;/ref&gt;.

Бүгүнкү күндө Европа аралы жаратылыш коругу болуп эсептелет. Бул жерде көптөгөн деңиз куштары уялашат. Арал, жашыл деңиз ташбакалары (Chelonia mydas) төлдөгөн дүйнөдөгү эң маанилүү аймактардын бири болуп саналат. Таш бакалар өз жумурткаларын аралдын жээгине туушат. Мындан тышкары, бул аралгда XVIII кылымда адамдар тарабынан алып келинген африкалык эчкилерди кездештирсе болот.

Бассас-да-Индия ({{lang-fr|Bassas da India}}) — Мадагаскар менен Мозамбиктин ортосунда, Инди океанынын түштүк бөлүгүндөгү Мозамбик кысыгында жайгашкан, жанар тоо тектүү, ээн (элсиз) аралдардын тобу. Ал Европа аралынан 80 чакырым түндүк тарапта жайгашкан. Жалпы аянты — 0,2 км², жээк сызыгынын узундугу — 35,2 км. Бул арал океандын түбүнөн 3000 метрге көтөрүлгөн суу алдындагы тоонун чокусу, анын үстүңкү бөлүгү океандын бети менен дээрлик бир деңгээлде. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн негизинде аралдагы рифтер толугу менен суу астында калып турат. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн натыйжасында бул аймакта көптөгөн кемелер кырсыкка учураган жана бүгүнкү күндө алардын калдыктары аралдын айланасында сакталып калган.

Аралдагы эң бийик чекити 2,4 м, ал эми эң төмөнкү чекити Инди океанынын жээги же 0 м. Климаты тропикалык, циклондор көп кездешет. Арал XVI кылымда португалиялык саякатчылар тарабынан ачылып, 1897-жылдан бери Франциянын башкаруусунда.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Аралдар
!Кургактыктын аянты, км²
!Лагуналардын аянты, км²
!Өзгөчө экономикалык 
аймагынын аянты, км²
!Координаттары
|-
|Бассас-да-Индия
|0,2
|79,8
|123 700
|&lt;small&gt;{{coord|21|28|S|39|41|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Европа
|28
|9
|127 300
|&lt;small&gt;{{coord|22|21|S|40|21|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Глорьёз
|5
|29,6
|48 350
|&lt;small&gt;{{coord|11|33|S|47|20|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Жуан-ди-Нова
|4,4
|—
|61 050
|&lt;small&gt;{{coord|17|03|S|42|43|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Тромлен
|1
|—
|280 000
|&lt;small&gt;{{coord|15|53|S|54|31|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Гейзер рифи
|—
|—
|—
|&lt;small&gt;{{Coord|12|21|S|46|26|E|}}&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''Жалпы'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''38,6'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''118,4'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''640 400'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |
|}

== Аралдардын карталары ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Bassas da india 76.jpg|Бассас-да-Индия
Файл:Ile europa 76.jpg|Европа
Файл:Iles glorieuses 76.jpg|Глорьёз
Файл:Ile juan de nova 76.jpg|Жуан-ди-Нова
Файл:Ile tromelin 76.jpg|Тромлен
&lt;/gallery&gt;

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=yOAkJwy1jIc Острова Эпарс: еще одна жертва французского неоколониализма]

[[Категория:Аралдар тобу арип боюнча]]</text>
      <sha1>2lyjoredubbj2y0lgjw0b9liisn2yk1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516336</id>
      <parentid>516334</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T13:45:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516336</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9222" sha1="qv9h3dr3yzxv3uw0ayr78yc7u7qq938" xml:space="preserve">'''Эпарсе аралдары''' (Чачыраган аралдар, {{lang-fr|Îles Éparses'' же ''Îles éparses de l'océan Indien}}) — Реюньондон башкарылган Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын курамына кирген&lt;ref&gt;[https://taaf.fr/collectivites/presentation-des-territoires/les-iles-eparses/ TAAF. Les îles Éparses]&lt;/ref&gt;, Инди океанында жайгашкан ээн (эл жашабаган) аралдар. Тромлен аралынан башка аралдары Африка менен Мадагаскардын ортосундагы Мозамбик кысыгында жайгашышкан&lt;ref&gt;[https://www.defense.gouv.fr/marine/actualites/champlain-soutien-logistique-iles-eparses Marine nationale. Le Champlain : un soutien logistique pour les îles Éparses] &lt;/ref&gt;.

1892-жылы Франциянын колониялык аймактарына интеграцияланып, 1912-жылдан баштап «Мадагаскар жана көз каранды аймактар» колониясына кошулган. Кокос, канаттуулардын кыгын жана гуано жыйноо максатында Европа, Жуан-ди-Нова, Глорьёз аралдарына элдер келип отурукташа башташкан.

== Аралдардын курамы ==
Курамына коралл аралдарын камтыйт:
* Гейзер рифи (Мадагаскар жана Коморлор ортосунда талаштагы риф)
* Бассас-да-Индия (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** 10 аты жок аралдар
* Европа (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Европа аралы
** 8 аты жок аралдар
* Глорьёз (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Grande Glorieuse
** Île du Lys
** Wreck Rock
** South Rock
** Verte Rocks (3 аралча)
** 3 аты жок аралдар
* Жуан-ди-Нова (Мадагаскар менен талаштагы арал)
* Тромлен (Маврикий менен талаштагы арал)

Тромлен ({{lang-fr|Tromelin}}) аралы расмий түрдө 1722-жылы ачылган. 1761-жылы бул аралдын жанында кеме менен болгон кырсык болгон. Кемедеги 125 адам жана 89 малагасий кулдары кеменин калдыктарынан чакан кайык жасашып ушул аралга сүзүп келишкен. Эки айдан соң аралдагы адамдар, аралга 60 кулду калтырышып, кийинчерээк аларды алып кетебиз деп убадалап кетишкен&lt;ref&gt;[https://www.nkj.ru/archive/articles/11023/?ysclid=mcxfe71l2v368178969 Т. Земцова. Рабы-робинзоны с острова Тромлен]&lt;/ref&gt;. Бирок аралда калтырылган адамдар унутта калган. 15 жылдан кийин, 1776-жылдын 29-ноябрында, француз аскер-деңиз флотунун лейтенанты Тромлен «Ла Дофин» кемеси менен аралга келген, аралда калган 60 адамдын арасынан жети аял менен сегиз айлык ымыркай гана калганын байкаган&lt;ref&gt;[https://bb.lv/statja/lifenews/2025/03/03/robinzony-ostrova-tromlen-kak-raby-vyzili-v-indiiskom-okeane BB. Робинзоны острова Тромлен: как рабы выжили в Индийском океане]&lt;/ref&gt;. Ушул убактан тартып арал лейтенант Тромлендин урматынан «Тромлен» деп аталып калган.

Европа аралы ({{lang-fr|Europa}}) өз аталышын 1774-жылы бул аралга келген британиялык «Европа» кемесинин аталышынан алган. 1897-жылдан бери арал Францияга таандык. Бирок Мадагаскар аны өзүнө таандык деп эсептейт, анткени арал Мадагаскар Франциянын колониясы болгон учурда анын курамында болуп, көз карандысыздык жарыяланар алдында гана административдик түрдө бөлүнүп чыккан. Аралда 1860-жылдары жана 1920-жылдары калктуу жайга айлантуу аракети жасалганы белгилүү, бирок алар ийгиликсиз болгон. Бул тууралуу аралда калган урандылар менен көрүстөндөр күбөлөндүрөт&lt;ref&gt;[https://bukay.ru/object/francuzskie-yuzhnye-territorii-i-antarktika-kroze-kergelen-amsterdam-iles-eparses/ile-europa?ysclid=mcxfgey8ju576115099 Букай.Ру. Остров Европа]&lt;/ref&gt;.

Бүгүнкү күндө Европа аралы жаратылыш коругу болуп эсептелет. Бул жерде көптөгөн деңиз куштары уялашат. Арал, жашыл деңиз ташбакалары (Chelonia mydas) төлдөгөн дүйнөдөгү эң маанилүү аймактардын бири болуп саналат. Таш бакалар өз жумурткаларын аралдын жээгине туушат. Мындан тышкары, бул аралгда XVIII кылымда адамдар тарабынан алып келинген африкалык эчкилерди кездештирсе болот.

Бассас-да-Индия ({{lang-fr|Bassas da India}}) — Мадагаскар менен Мозамбиктин ортосунда, Инди океанынын түштүк бөлүгүндөгү Мозамбик кысыгында жайгашкан, жанар тоо тектүү, ээн (элсиз) аралдардын тобу. Ал Европа аралынан 80 чакырым түндүк тарапта жайгашкан. Жалпы аянты — 0,2 км², жээк сызыгынын узундугу — 35,2 км. Бул арал океандын түбүнөн 3000 метрге көтөрүлгөн суу алдындагы тоонун чокусу, анын үстүңкү бөлүгү океандын бети менен дээрлик бир деңгээлде. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн негизинде аралдагы рифтер толугу менен суу астында калып турат. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн натыйжасында бул аймакта көптөгөн кемелер кырсыкка учураган жана бүгүнкү күндө алардын калдыктары аралдын айланасында сакталып калган.

Аралдагы эң бийик чекити 2,4 м, ал эми эң төмөнкү чекити Инди океанынын жээги же 0 м. Климаты тропикалык, циклондор көп кездешет. Арал XVI кылымда португалиялык саякатчылар тарабынан ачылып, 1897-жылдан бери Франциянын башкаруусунда.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Аралдар
!Кургактыктын аянты, км²
!Лагуналардын аянты, км²
!Өзгөчө экономикалык 
аймагынын аянты, км²
!Координаттары
|-
|Бассас-да-Индия
|0,2
|79,8
|123 700
|&lt;small&gt;{{coord|21|28|S|39|41|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Европа
|28
|9
|127 300
|&lt;small&gt;{{coord|22|21|S|40|21|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Глорьёз
|5
|29,6
|48 350
|&lt;small&gt;{{coord|11|33|S|47|20|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Жуан-ди-Нова
|4,4
|—
|61 050
|&lt;small&gt;{{coord|17|03|S|42|43|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Тромлен
|1
|—
|280 000
|&lt;small&gt;{{coord|15|53|S|54|31|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Гейзер рифи
|—
|—
|—
|&lt;small&gt;{{Coord|12|21|S|46|26|E|}}&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''Жалпы'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''38,6'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''118,4'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''640 400'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |
|}

== Аралдардын карталары ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Bassas da india 76.jpg|Бассас-да-Индия
Файл:Ile europa 76.jpg|Европа
Файл:Iles glorieuses 76.jpg|Глорьёз
Файл:Ile juan de nova 76.jpg|Жуан-ди-Нова
Файл:Ile tromelin 76.jpg|Тромлен
&lt;/gallery&gt;

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=yOAkJwy1jIc Острова Эпарс: еще одна жертва французского неоколониализма]

{{Африка_өлкөлөрү}}
[[Категория:Аралдар тобу арип боюнча]]</text>
      <sha1>qv9h3dr3yzxv3uw0ayr78yc7u7qq938</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516346</id>
      <parentid>516336</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <origin>516346</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9414" sha1="f5z6tr3o7ieil3fv7al8ca6y45u532q" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of the French Southern and Antarctic Lands.svg|thumb|250px|Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын расмий желеги]]
'''Эпарсе аралдары''' (Чачыраган аралдар, {{lang-fr|Îles Éparses'' же ''Îles éparses de l'océan Indien}}) — Реюньондон башкарылган Франциянын түштүк жана Антарктика аймактарынын курамына кирген&lt;ref&gt;[https://taaf.fr/collectivites/presentation-des-territoires/les-iles-eparses/ TAAF. Les îles Éparses]&lt;/ref&gt;, Инди океанында жайгашкан ээн (эл жашабаган) аралдар. Тромлен аралынан башка аралдары Африка менен Мадагаскардын ортосундагы Мозамбик кысыгында жайгашышкан&lt;ref&gt;[https://www.defense.gouv.fr/marine/actualites/champlain-soutien-logistique-iles-eparses Marine nationale. Le Champlain : un soutien logistique pour les îles Éparses] &lt;/ref&gt;.

1892-жылы Франциянын колониялык аймактарына интеграцияланып, 1912-жылдан баштап «Мадагаскар жана көз каранды аймактар» колониясына кошулган. Кокос, канаттуулардын кыгын жана гуано жыйноо максатында Европа, Жуан-ди-Нова, Глорьёз аралдарына элдер келип отурукташа башташкан.

== Аралдардын курамы ==
Курамына коралл аралдарын камтыйт:
* Гейзер рифи (Мадагаскар жана Коморлор ортосунда талаштагы риф)
* Бассас-да-Индия (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** 10 аты жок аралдар
* Европа (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Европа аралы
** 8 аты жок аралдар
* Глорьёз (Мадагаскар менен талаштагы аралдар)
** Grande Glorieuse
** Île du Lys
** Wreck Rock
** South Rock
** Verte Rocks (3 аралча)
** 3 аты жок аралдар
* Жуан-ди-Нова (Мадагаскар менен талаштагы арал)
* Тромлен (Маврикий менен талаштагы арал)

Тромлен ({{lang-fr|Tromelin}}) аралы расмий түрдө 1722-жылы ачылган. 1761-жылы бул аралдын жанында кеме менен болгон кырсык болгон. Кемедеги 125 адам жана 89 малагасий кулдары кеменин калдыктарынан чакан кайык жасашып ушул аралга сүзүп келишкен. Эки айдан соң аралдагы адамдар, аралга 60 кулду калтырышып, кийинчерээк аларды алып кетебиз деп убадалап кетишкен&lt;ref&gt;[https://www.nkj.ru/archive/articles/11023/?ysclid=mcxfe71l2v368178969 Т. Земцова. Рабы-робинзоны с острова Тромлен]&lt;/ref&gt;. Бирок аралда калтырылган адамдар унутта калган. 15 жылдан кийин, 1776-жылдын 29-ноябрында, француз аскер-деңиз флотунун лейтенанты Тромлен «Ла Дофин» кемеси менен аралга келген, аралда калган 60 адамдын арасынан жети аял менен сегиз айлык ымыркай гана калганын байкаган&lt;ref&gt;[https://bb.lv/statja/lifenews/2025/03/03/robinzony-ostrova-tromlen-kak-raby-vyzili-v-indiiskom-okeane BB. Робинзоны острова Тромлен: как рабы выжили в Индийском океане]&lt;/ref&gt;. Ушул убактан тартып арал лейтенант Тромлендин урматынан «Тромлен» деп аталып калган.

Европа аралы ({{lang-fr|Europa}}) өз аталышын 1774-жылы бул аралга келген британиялык «Европа» кемесинин аталышынан алган. 1897-жылдан бери арал Францияга таандык. Бирок Мадагаскар аны өзүнө таандык деп эсептейт, анткени арал Мадагаскар Франциянын колониясы болгон учурда анын курамында болуп, көз карандысыздык жарыяланар алдында гана административдик түрдө бөлүнүп чыккан. Аралда 1860-жылдары жана 1920-жылдары калктуу жайга айлантуу аракети жасалганы белгилүү, бирок алар ийгиликсиз болгон. Бул тууралуу аралда калган урандылар менен көрүстөндөр күбөлөндүрөт&lt;ref&gt;[https://bukay.ru/object/francuzskie-yuzhnye-territorii-i-antarktika-kroze-kergelen-amsterdam-iles-eparses/ile-europa?ysclid=mcxfgey8ju576115099 Букай.Ру. Остров Европа]&lt;/ref&gt;.

Бүгүнкү күндө Европа аралы жаратылыш коругу болуп эсептелет. Бул жерде көптөгөн деңиз куштары уялашат. Арал, жашыл деңиз ташбакалары (Chelonia mydas) төлдөгөн дүйнөдөгү эң маанилүү аймактардын бири болуп саналат. Таш бакалар өз жумурткаларын аралдын жээгине туушат. Мындан тышкары, бул аралгда XVIII кылымда адамдар тарабынан алып келинген африкалык эчкилерди кездештирсе болот.

Бассас-да-Индия ({{lang-fr|Bassas da India}}) — Мадагаскар менен Мозамбиктин ортосунда, Инди океанынын түштүк бөлүгүндөгү Мозамбик кысыгында жайгашкан, жанар тоо тектүү, ээн (элсиз) аралдардын тобу. Ал Европа аралынан 80 чакырым түндүк тарапта жайгашкан. Жалпы аянты — 0,2 км², жээк сызыгынын узундугу — 35,2 км. Бул арал океандын түбүнөн 3000 метрге көтөрүлгөн суу алдындагы тоонун чокусу, анын үстүңкү бөлүгү океандын бети менен дээрлик бир деңгээлде. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн негизинде аралдагы рифтер толугу менен суу астында калып турат. Деңиз суусунун мезгил-мезгили менен көтөрүлүшүнүн натыйжасында бул аймакта көптөгөн кемелер кырсыкка учураган жана бүгүнкү күндө алардын калдыктары аралдын айланасында сакталып калган.

Аралдагы эң бийик чекити 2,4 м, ал эми эң төмөнкү чекити Инди океанынын жээги же 0 м. Климаты тропикалык, циклондор көп кездешет. Арал XVI кылымда португалиялык саякатчылар тарабынан ачылып, 1897-жылдан бери Франциянын башкаруусунда.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Аралдар
!Кургактыктын аянты, км²
!Лагуналардын аянты, км²
!Өзгөчө экономикалык 
аймагынын аянты, км²
!Координаттары
|-
|Бассас-да-Индия
|0,2
|79,8
|123 700
|&lt;small&gt;{{coord|21|28|S|39|41|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Европа
|28
|9
|127 300
|&lt;small&gt;{{coord|22|21|S|40|21|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Глорьёз
|5
|29,6
|48 350
|&lt;small&gt;{{coord|11|33|S|47|20|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Жуан-ди-Нова
|4,4
|—
|61 050
|&lt;small&gt;{{coord|17|03|S|42|43|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Тромлен
|1
|—
|280 000
|&lt;small&gt;{{coord|15|53|S|54|31|E|}}&lt;/small&gt;
|-
|Гейзер рифи
|—
|—
|—
|&lt;small&gt;{{Coord|12|21|S|46|26|E|}}&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''Жалпы'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''38,6'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''118,4'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |'''640 400'''
| style=&quot;background:#EEEEEE&quot; |
|}

== Аралдардын карталары ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Bassas da india 76.jpg|Бассас-да-Индия
Файл:Ile europa 76.jpg|Европа
Файл:Iles glorieuses 76.jpg|Глорьёз
Файл:Ile juan de nova 76.jpg|Жуан-ди-Нова
Файл:Ile tromelin 76.jpg|Тромлен
&lt;/gallery&gt;

== Булактар ==
{{Булактар}}

== Тышкы шилтемелер ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=yOAkJwy1jIc Острова Эпарс: еще одна жертва французского неоколониализма]

{{Африка_өлкөлөрү}}
[[Категория:Аралдар тобу арип боюнча]]</text>
      <sha1>f5z6tr3o7ieil3fv7al8ca6y45u532q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтынбек Абдувапов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137339</id>
    <revision>
      <id>516324</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:15:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulugʻbek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>new</comment>
      <origin>516324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="721" sha1="q9vilzg20e6nj4xukgyi4kv6kk83qmw" xml:space="preserve">'''Алтынбек Абдувапов''' (1976-жылы 1-январда Ош шаарында туулган) Кыргыз Республикасынын Салык кызматынын I рангадагы мамлекеттик кеңешчиси&lt;ref&gt;[https://ru.sputnik.kg/20211015/gns-predsedatel-altynbek-abduvapov-biografiya-1054241641.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — биография]&lt;/ref&gt;, мамлекеттик салык кызматынын төрагасы болгон&lt;ref&gt;[https://sputnik.kg/20211016/altynbek-abduvapovdun-omur-bayany-1054242722.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — өмүр баяны]&lt;/ref&gt;.


==Булактар==</text>
      <sha1>q9vilzg20e6nj4xukgyi4kv6kk83qmw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516325</id>
      <parentid>516324</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:16:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulugʻbek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <origin>516325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="770" sha1="k8quwe9hjpzv9b0r6kk5jveuim0zmb4" xml:space="preserve">'''Алтынбек Абдувапов''' (1976-жылы 1-январда Ош шаарында туулган) Кыргыз Республикасынын Салык кызматынын I рангадагы мамлекеттик кеңешчиси&lt;ref&gt;[https://ru.sputnik.kg/20211015/gns-predsedatel-altynbek-abduvapov-biografiya-1054241641.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — биография]&lt;/ref&gt;, мамлекеттик салык кызматынын төрагасы болгон&lt;ref&gt;[https://sputnik.kg/20211016/altynbek-abduvapovdun-omur-bayany-1054242722.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — өмүр баяны]&lt;/ref&gt;.

==Өмүрү баяны==
==Эмгек жолу==

==Булактар==</text>
      <sha1>k8quwe9hjpzv9b0r6kk5jveuim0zmb4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516326</id>
      <parentid>516325</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:24:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulugʻbek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* Эмгек жолу */</comment>
      <origin>516326</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2368" sha1="dco2wax0simon4mr0m7xxt0hbwwojqf" xml:space="preserve">'''Алтынбек Абдувапов''' (1976-жылы 1-январда Ош шаарында туулган) Кыргыз Республикасынын Салык кызматынын I рангадагы мамлекеттик кеңешчиси&lt;ref&gt;[https://ru.sputnik.kg/20211015/gns-predsedatel-altynbek-abduvapov-biografiya-1054241641.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — биография]&lt;/ref&gt;, мамлекеттик салык кызматынын төрагасы болгон&lt;ref&gt;[https://sputnik.kg/20211016/altynbek-abduvapovdun-omur-bayany-1054242722.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — өмүр баяны]&lt;/ref&gt;.

==Өмүрү баяны==
==Эмгек жолу==
*2002-2004 — &quot;БИЕК Карго&quot; ЖЧКсында сатуу боюнча менеджер
*2004-2006 — &quot;Техноткань&quot; ЖЧКсында сатуу боюнча директор
*2006-2009 —&quot;Динь Чинь Айлу&quot; оптика борборунун директору
*2009-2011 — Экономикалык өнүктүрүү жана соода министрлигинде башкармалыктын жетекчисинин орун басары, башкармалыктын начальниги, бөлүм башчы
*2011 — Экономикалык өнүктүрүү жана соода министрлигиндеги метрологиялык көзөмөл боюнча мамлекеттик инспекциянын финансылык камсыздоо жана административдик-укуктук башкармалыктын начальниги
*2011 — экономикалык өнүктүрүү министринин кеңешчиси
*2011-2021 — Мамлекеттик салык кызматында салык текшерүү башкармалыгынын начальниги;
*2021 (июнь-октябрь)— Мамлекеттик салык кызматынын төрагасынын орун басары
* 2021-жылдын 15-октябрында Мамлекеттик салык кызматынын төрагасы болуп дайындалган&lt;ref&gt;[https://www.azattyk.org/a/31512759.html Салык кызматына Алтынбек Абдувапов төрага болуп дайындалды]&lt;/ref&gt;.

==Булактар==</text>
      <sha1>dco2wax0simon4mr0m7xxt0hbwwojqf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516327</id>
      <parentid>516326</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:33:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulugʻbek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <origin>516327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2448" sha1="8mpdbx0hv3zs3gabh93zwnhjf8ve361" xml:space="preserve">'''Алтынбек Абдувапов''' (1976-жылы 1-январда Ош шаарында туулган) Кыргыз Республикасынын Салык кызматынын I рангадагы мамлекеттик кеңешчиси&lt;ref&gt;[https://ru.sputnik.kg/20211015/gns-predsedatel-altynbek-abduvapov-biografiya-1054241641.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — биография]&lt;/ref&gt;, мамлекеттик салык кызматынын төрагасы болгон&lt;ref&gt;[https://sputnik.kg/20211016/altynbek-abduvapovdun-omur-bayany-1054242722.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — өмүр баяны]&lt;/ref&gt;.

==Өмүрү баяны==
==Эмгек жолу==
*2002-2004 — &quot;БИЕК Карго&quot; ЖЧКсында сатуу боюнча менеджер
*2004-2006 — &quot;Техноткань&quot; ЖЧКсында сатуу боюнча директор
*2006-2009 —&quot;Динь Чинь Айлу&quot; оптика борборунун директору
*2009-2011 — Экономикалык өнүктүрүү жана соода министрлигинде башкармалыктын жетекчисинин орун басары, башкармалыктын начальниги, бөлүм башчы
*2011 — Экономикалык өнүктүрүү жана соода министрлигиндеги метрологиялык көзөмөл боюнча мамлекеттик инспекциянын финансылык камсыздоо жана административдик-укуктук башкармалыктын начальниги
*2011 — экономикалык өнүктүрүү министринин кеңешчиси
*2011-2021 — Мамлекеттик салык кызматында салык текшерүү башкармалыгынын начальниги;
*2021 (июнь-октябрь)— Мамлекеттик салык кызматынын төрагасынын орун басары
* 2021-жылдын 15-октябрында Мамлекеттик салык кызматынын төрагасы болуп дайындалган&lt;ref&gt;[https://www.azattyk.org/a/31512759.html Салык кызматына Алтынбек Абдувапов төрага болуп дайындалды]&lt;/ref&gt;.

== Коррупциялык айыптоолор жана кармалышы ==
==Булактар==</text>
      <sha1>8mpdbx0hv3zs3gabh93zwnhjf8ve361</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516328</id>
      <parentid>516327</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:44:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulugʻbek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* Коррупциялык айыптоолор жана кармалышы */</comment>
      <origin>516328</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3237" sha1="1kdy8bjm0q1xcarqyeg2vagpoqyew7b" xml:space="preserve">'''Алтынбек Абдувапов''' (1976-жылы 1-январда Ош шаарында туулган) Кыргыз Республикасынын Салык кызматынын I рангадагы мамлекеттик кеңешчиси&lt;ref&gt;[https://ru.sputnik.kg/20211015/gns-predsedatel-altynbek-abduvapov-biografiya-1054241641.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — биография]&lt;/ref&gt;, мамлекеттик салык кызматынын төрагасы болгон&lt;ref&gt;[https://sputnik.kg/20211016/altynbek-abduvapovdun-omur-bayany-1054242722.html Абдувапов Алтынбек Каныбекович — өмүр баяны]&lt;/ref&gt;.

==Өмүрү баяны==
==Эмгек жолу==
*2002-2004 — &quot;БИЕК Карго&quot; ЖЧКсында сатуу боюнча менеджер
*2004-2006 — &quot;Техноткань&quot; ЖЧКсында сатуу боюнча директор
*2006-2009 —&quot;Динь Чинь Айлу&quot; оптика борборунун директору
*2009-2011 — Экономикалык өнүктүрүү жана соода министрлигинде башкармалыктын жетекчисинин орун басары, башкармалыктын начальниги, бөлүм башчы
*2011 — Экономикалык өнүктүрүү жана соода министрлигиндеги метрологиялык көзөмөл боюнча мамлекеттик инспекциянын финансылык камсыздоо жана административдик-укуктук башкармалыктын начальниги
*2011 — экономикалык өнүктүрүү министринин кеңешчиси
*2011-2021 — Мамлекеттик салык кызматында салык текшерүү башкармалыгынын начальниги;
*2021 (июнь-октябрь)— Мамлекеттик салык кызматынын төрагасынын орун басары
* 2021-жылдын 15-октябрында Мамлекеттик салык кызматынын төрагасы болуп дайындалган&lt;ref&gt;[https://www.azattyk.org/a/31512759.html Салык кызматына Алтынбек Абдувапов төрага болуп дайындалды]&lt;/ref&gt;.

== Коррупциялык айыптоолор жана кармалышы ==
Алтынбек Абдувапов жана анын орун басары Исламбек Кыдыргычов электрондук товардык-транспорттук коштомо кагаздарды пайдалануу менен байланышкан махинацияларга тиешеси бар экендиги аныкталгандан кийин, 2024-жылдын 6-декабрында  Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитет Абдувапов жана Кыдыргычов кармалганын жариялады&lt;ref&gt;[https://www.azattyk.org/a/33229516.html Салык кызматынын төрагасы жана орун басары 20-январга чейин камакка алынды]&lt;/ref&gt; .

==Булактар==</text>
      <sha1>1kdy8bjm0q1xcarqyeg2vagpoqyew7b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Аралдар тобу арип боюнча</title>
    <ns>14</ns>
    <id>137340</id>
    <revision>
      <id>516335</id>
      <timestamp>2025-07-10T13:36:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artelow</username>
        <id>2286</id>
      </contributor>
      <comment>Created blank page</comment>
      <origin>516335</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-section-Категориялар</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137341</id>
    <revision>
      <id>516350</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:45:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎Категориялар» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" sha1="kz2m0v1i6j9yxan9jksw00j8adch82d" xml:space="preserve">Категориялар</text>
      <sha1>kz2m0v1i6j9yxan9jksw00j8adch82d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-section-Кабарландыруу</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137342</id>
    <revision>
      <id>516352</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:49:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎Кабарландыруу» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516352</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26" sha1="mb2e9yyp8duxybhjpv0edqw9jvd6ena" xml:space="preserve">Кабарландыруу</text>
      <sha1>mb2e9yyp8duxybhjpv0edqw9jvd6ena</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-XTools-Barakmaalimati</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137343</id>
    <revision>
      <id>516354</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:53:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎[[Википедия:Гаджеттер/XTools|XTools]] — барак аталышынын астына барак жөнүндөгү статистикаларды динамикалык формада көрсөтөт» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516354</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="220" sha1="9pr7msb8ivq7w5wmj1bz69d5nx8y6oz" xml:space="preserve">[[Википедия:Гаджеттер/XTools|XTools]] — барак аталышынын астына барак жөнүндөгү статистикаларды динамикалык формада көрсөтөт</text>
      <sha1>9pr7msb8ivq7w5wmj1bz69d5nx8y6oz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-XTools-ArticleInfo.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137344</id>
    <revision>
      <id>516355</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:54:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎mw.loader.load('//www.mediawiki.org/w/index.php?title=XTools/ArticleInfo.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516355</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="111" sha1="kb9qhybk924h9um2zocm6970bp9157f" xml:space="preserve">mw.loader.load('//www.mediawiki.org/w/index.php?title=XTools/ArticleInfo.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>kb9qhybk924h9um2zocm6970bp9157f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-UTCLiveClock</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137345</id>
    <revision>
      <id>516357</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:57:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎Жогорку оң бурчта Википедия серверинин убактысын (UTC) киргизиңиз. Убакытты таптасаңыз, барактын кечи да тазаланат» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516357</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" sha1="r1il6zhxtey4tze0aqd9dkznsek3bas" xml:space="preserve">Жогорку оң бурчта Википедия серверинин убактысын (UTC) киргизиңиз. Убакытты таптасаңыз, барактын кечи да тазаланат</text>
      <sha1>r1il6zhxtey4tze0aqd9dkznsek3bas</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>516362</id>
      <parentid>516357</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T19:02:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>516362</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" sha1="5sr5p27qyziemfkoj4ijl34rdqkwfno" xml:space="preserve">Жогорку оң бурчка Википедия серверинин убактысын (UTC) киргизиңиз. Убакытты таптасаңыз, барактын кечи да тазаланат</text>
      <sha1>5sr5p27qyziemfkoj4ijl34rdqkwfno</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-UTCLiveClock.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137346</id>
    <revision>
      <id>516358</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:58:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎mw.loader.load( '//www.mediawiki.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-UTCLiveClock.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' ); window.UTCLiveClockLocation = 'outside';» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516358</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="165" sha1="2b9i82fbu3b2wab8cug6cg0q4v8ctvo" xml:space="preserve">mw.loader.load( '//www.mediawiki.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-UTCLiveClock.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' );
window.UTCLiveClockLocation = 'outside';</text>
      <sha1>2b9i82fbu3b2wab8cug6cg0q4v8ctvo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-UTCLiveClock-pagestyles.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137347</id>
    <revision>
      <id>516359</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:58:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎/**  * This is loaded as a hidden peer gadget of UTCLiveClock.  * Before UTCLiveClock has loaded, it adds space where the clock would go,  * so that the personal toolbar does not &quot;jump&quot;.  */  .client-js &gt; body.skin-monobook #p-personal li { 	font-size: 1em; }  /*  * Reserve space for the clock gadget after the end of the p-personal ul  * element.  */ .client-js &gt; body.skin-vector-legacy #p-personal ul { 	/* 	 * The clock width plus its left marg...» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516359</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="804" sha1="73n1ix4q7399cahqumdiywqp1i66cwg" xml:space="preserve">/**
 * This is loaded as a hidden peer gadget of UTCLiveClock.
 * Before UTCLiveClock has loaded, it adds space where the clock would go,
 * so that the personal toolbar does not &quot;jump&quot;.
 */

.client-js &gt; body.skin-monobook #p-personal li {
	font-size: 1em;
}

/*
 * Reserve space for the clock gadget after the end of the p-personal ul
 * element.
 */
.client-js &gt; body.skin-vector-legacy #p-personal ul {
	/*
	 * The clock width plus its left margin, multiplied by the relative font
	 * size: (6em + 0.75em) * 0.75
	 */
	margin-right: 5.0625em;
}

.client-js &gt; body.skin-monobook #p-personal ul {
	/*
	 * Clock width: 6.279em
	 * Left margin: 1em
	 * Space separator after &quot;log out&quot; link: 0.321em (found through trial and
	 * error)
	 * Total space: 6.279em + 1em + 0.321em
	 */
	margin-right: 7.6em;
}</text>
      <sha1>73n1ix4q7399cahqumdiywqp1i66cwg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-UTCLiveClock.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137348</id>
    <revision>
      <id>516360</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:59:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎/**  * Explicitly set width of the UTC-clock list element, so that we can use a  * hidden peer gadget to add space where the clock would go before it loads.  */ .skin-vector #utcdate { 	width: 6em; 	/*  	 * The default margin-left is 0.75em, but set it again here explicitly, so 	 * we can be sure of the exact width. 	 */  	margin-left: 0.75em; }  .skin-monobook #utcdate { 	width: 6.279em; 	display: inline-block; /* We need this for the width pro...» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516360</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="700" sha1="2nxlb3tmp6tu1gjr926cwu9krkw4vd0" xml:space="preserve">/**
 * Explicitly set width of the UTC-clock list element, so that we can use a
 * hidden peer gadget to add space where the clock would go before it loads.
 */
.skin-vector #utcdate {
	width: 6em;
	/* 
	 * The default margin-left is 0.75em, but set it again here explicitly, so
	 * we can be sure of the exact width.
	 */ 
	margin-left: 0.75em;
}

.skin-monobook #utcdate {
	width: 6.279em;
	display: inline-block; /* We need this for the width property to work */
	/* 
	 * The default margin-left is 1em, but set it again here explicitly, so
	 * we can be sure of the exact width.
	 */ 
	margin-left: 1em;
}

/* Do not clip the seconds in the date */
.skin-vector-2022 #utcdate a {
  width: 100%;
}</text>
      <sha1>2nxlb3tmp6tu1gjr926cwu9krkw4vd0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-whoisactive</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137349</id>
    <revision>
      <id>516364</id>
      <timestamp>2025-07-10T19:05:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎'''Кимдер активдүү''': Колдонуучунун акыркы убакта активдүү болгонун көрсөтүү үчүн колдонуучу бетинин шилтемелеринин жанына талаа кошот» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516364</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="249" sha1="3libdbxrcugejvcu6fc5lyhge6bgk57" xml:space="preserve">'''Кимдер активдүү''': Колдонуучунун акыркы убакта активдүү болгонун көрсөтүү үчүн колдонуучу бетинин шилтемелеринин жанына талаа кошот</text>
      <sha1>3libdbxrcugejvcu6fc5lyhge6bgk57</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-whoisactive.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137350</id>
    <revision>
      <id>516365</id>
      <timestamp>2025-07-10T19:07:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎$( function () { 	const filteredLinks = []; 	const localizedUserNamespace = mw.config.get( 'wgFormattedNamespaces' )[2]; 	$( '.mw-parser-output' ). 		find( 'a[title^=&quot;User:&quot;], a[title^=&quot;' + localizedUserNamespace + ':&quot;]' ). 		each( function() { 			const link = $( this ); 			const href = decodeURI( link.attr( 'href' ) ); 			const userRegex = new RegExp( 				'((User)|(' + localizedUserNamespace + ')):(.*?)(?=&amp;|$)' 			); 			const username = href.ma...» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516365</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="2672" sha1="9y38n5ujfi38tkr1lq8uv5j3orntqsq" xml:space="preserve">$( function () {
	const filteredLinks = [];
	const localizedUserNamespace = mw.config.get( 'wgFormattedNamespaces' )[2];
	$( '.mw-parser-output' ).
		find( 'a[title^=&quot;User:&quot;], a[title^=&quot;' + localizedUserNamespace + ':&quot;]' ).
		each( function() {
			const link = $( this );
			const href = decodeURI( link.attr( 'href' ) );
			const userRegex = new RegExp(
				'((User)|(' + localizedUserNamespace + ')):(.*?)(?=&amp;|$)'
			);
			const username = href.match(userRegex);
			const index = username[0].indexOf( '/' );
			if ( username[0].indexOf( '/' ) === -1 ) {
				filteredLinks.push( {
					username: username[0],
					element: link
				} );
			}
		} );

	if ( !filteredLinks.length ) {
		return;
	}

	const RECENT = 'recent';
	const THISYEAR = 'thisyear';
	const OVERAYEAR = 'overayear';

	const messages = {
		en: {
			recent: 'Edited recently',
			thisyear: 'Edited this year',
			overayear: 'Edited over a year ago'
		},
		ky: {
			recent: 'Активдүү',
			thisyear: 'Жарым активдүү',
			overayear: 'Активдүү эмес'
		},
		de: {
			recent: 'kürzlich bearbeitet',
			thisyear: 'in diesem Jahr bearbeitet',
			overayear: 'vor über einem Jahr bearbeitet'
		}
	};

	const localizedMessages = function () {
		const lang = mw.config.get( 'wgUserLanguage' );
		if ( lang in messages ) {
			return messages[lang];
		}
		return messages.en;
	}();

	const getLastActiveMarker = function ( timestamp ) {
		const date = Date.parse( timestamp );
		const now = Date.now();
		const diff = Math.floor( ( now - date ) / ( 1000 * 60 * 60 * 24 ) );
		var timespan = RECENT;
		if ( diff &gt; 365 ) {
			timespan = OVERAYEAR;
		} else if ( diff &gt; 30 ) {
			timespan = THISYEAR;
		}
		const iconPath = mw.config.get( 'wgServer' ) + mw.config.get( 'wgScriptPath' ) +
			'/resources/lib/ooui/themes/wikimediaui/images/icons/userContributions-ltr.svg';
		const marker =
			&quot;&lt;span class='mw-whoisactivegadget-span mw-whoisactivegadget-&quot; + timespan + &quot;'&gt;&quot; +
			&quot;&lt;img src='&quot; + iconPath + &quot;' class='mw-whoisactivegadget-filter-&quot; + timespan + &quot;'/&gt; &quot; +
			localizedMessages[timespan] + &quot;&lt;span&gt;&quot;;
		return $( marker );
	};

	mw.loader.using( [ 'mediawiki.api' ], function () {
		filteredLinks.forEach( function( item ) {
			const username = item.username;
			const element = item.element;
			const api = new mw.Api();
			api.get( {
				format: 'json',
				action: 'query',
				list: 'usercontribs',
				uclimit: '1',
				ucuser: username
			} ).then( function ( result ) {
				if ( result.query.usercontribs.length ) {
					const timestamp = result.query.usercontribs[0].timestamp;
					getLastActiveMarker( timestamp ).insertAfter( element );
				}
			} );
		} );
	} );
} );</text>
      <sha1>9y38n5ujfi38tkr1lq8uv5j3orntqsq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-whoisactive.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137351</id>
    <revision>
      <id>516366</id>
      <timestamp>2025-07-10T19:08:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎.mw-whoisactivegadget-span { 	margin: 0.5em; 	padding-left: 1em; 	padding-right: 1em; 	padding-top: 0.15em; 	padding-bottom: 0.15em; 	border-radius: 1em; }  .mw-whoisactivegadget-recent { 	color: #14866D; 	border: 1px solid #DDDDDD; }  .mw-whoisactivegadget-thisyear { 	color: #AC6600; 	border: 1px solid #DDDDDD; }  .mw-whoisactivegadget-overayear { 	color: #B32424; 	border: 1px solid #DDDDDD; }  .mw-whoisactivegadget-filter-recent { 	filter: inv...» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516366</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="819" sha1="dkqphq2004lbo1r3xhdc0xan3rig6ou" xml:space="preserve">.mw-whoisactivegadget-span {
	margin: 0.5em;
	padding-left: 1em;
	padding-right: 1em;
	padding-top: 0.15em;
	padding-bottom: 0.15em;
	border-radius: 1em;
}

.mw-whoisactivegadget-recent {
	color: #14866D;
	border: 1px solid #DDDDDD;
}

.mw-whoisactivegadget-thisyear {
	color: #AC6600;
	border: 1px solid #DDDDDD;
}

.mw-whoisactivegadget-overayear {
	color: #B32424;
	border: 1px solid #DDDDDD;
}

.mw-whoisactivegadget-filter-recent {
	filter: invert(38%) sepia(99%) saturate(328%) hue-rotate(117deg) brightness(91%) contrast(99%);
}

.mw-whoisactivegadget-filter-thisyear {
	filter: invert(47%) sepia(61%) saturate(4688%) hue-rotate(24deg) brightness(88%) contrast(101%);
}

.mw-whoisactivegadget-filter-overayear {
	filter: invert(13%) sepia(75%) saturate(3621%) hue-rotate(350deg) brightness(112%) contrast(86%);
}</text>
      <sha1>dkqphq2004lbo1r3xhdc0xan3rig6ou</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-section-Түзөтүү</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137352</id>
    <revision>
      <id>516368</id>
      <timestamp>2025-07-10T19:14:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎Түзөтүү» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516368</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14" sha1="beabfcsh5v5si1wozfoi89pz4asnugo" xml:space="preserve">Түзөтүү</text>
      <sha1>beabfcsh5v5si1wozfoi89pz4asnugo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-section-Көрүнүш</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137353</id>
    <revision>
      <id>516369</id>
      <timestamp>2025-07-10T19:14:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎Көрүнүш» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516369</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14" sha1="90h09mbj4gbxor1np2qt4soisptjzcv" xml:space="preserve">Көрүнүш</text>
      <sha1>90h09mbj4gbxor1np2qt4soisptjzcv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-purgetab</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137354</id>
    <revision>
      <id>516372</id>
      <timestamp>2025-07-10T19:28:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎'''PurgeTab''': Барактын оң жагындагы &quot;Аракеттер&quot; бөлүмүнө барактын кешин тазалай турган &quot;Тазалоо&quot;  баскычын кошот» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516372</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="196" sha1="jf02ysdvgbbsmc22dxxdewfzadujm04" xml:space="preserve">'''PurgeTab''': Барактын оң жагындагы &quot;Аракеттер&quot; бөлүмүнө барактын кешин тазалай турган &quot;Тазалоо&quot;  баскычын кошот</text>
      <sha1>jf02ysdvgbbsmc22dxxdewfzadujm04</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-purgetab.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>137355</id>
    <revision>
      <id>516373</id>
      <timestamp>2025-07-10T19:29:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>34540</id>
      </contributor>
      <comment>«‎/**  * Add &quot;Purge&quot; content action link.  *  * Dependencies: mediawiki.util  *  * @source www.mediawiki.org/wiki/Snippets/Purge_action  * @revision 2014-05-14  */ $( function () {     if ( !$( '#ca-purge' ).length &amp;&amp; mw.config.get( 'wgIsArticle' ) ) {         mw.util.addPortletLink(             'p-cactions',             mw.util.wikiScript() + '?' + $.param({ title: mw.config.get( 'wgPageName' ), action: 'purge' }),             mw.config.get( 'ski...» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516373</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="621" sha1="sukcmq4h5g68qa0w1qy0vw83pw16dop" xml:space="preserve">/**
 * Add &quot;Purge&quot; content action link.
 *
 * Dependencies: mediawiki.util
 *
 * @source www.mediawiki.org/wiki/Snippets/Purge_action
 * @revision 2014-05-14
 */
$( function () {
    if ( !$( '#ca-purge' ).length &amp;&amp; mw.config.get( 'wgIsArticle' ) ) {
        mw.util.addPortletLink(
            'p-cactions',
            mw.util.wikiScript() + '?' + $.param({ title: mw.config.get( 'wgPageName' ), action: 'purge' }),
            mw.config.get( 'skin' ) === 'monobook' ? '*' : 'Тазалоо',
            'ca-purge',
            'Бул барактын кешин тазалоо',
            '*'
        );
    }
} );</text>
      <sha1>sukcmq4h5g68qa0w1qy0vw83pw16dop</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жолдош, урук</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137356</id>
    <revision>
      <id>516383</id>
      <timestamp>2025-07-11T11:09:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>93.170.178.52</ip>
      </contributor>
      <comment>«‎Жолдош тобот уруусу озуно кийинки уруктарты камтыйт:  Ак-Жол, Кедей, Бору» менен түзүлгөн барак</comment>
      <origin>516383</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" sha1="dln9zi12rtnfvuiomsvpixnjy73lszu" xml:space="preserve">Жолдош тобот уруусу озуно кийинки уруктарты камтыйт:

Ак-Жол, Кедей, Бору</text>
      <sha1>dln9zi12rtnfvuiomsvpixnjy73lszu</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>