Wikipedia
lijwiki
https://lij.wikipedia.org/wiki/Pagina_prin%C3%A7ip%C3%A2
MediaWiki 1.45.0-wmf.5
first-letter
Media
Speçiale
Discûscion
Utente
Discûscioîn ûtente
Wikipedia
Discûscioîn Wikipedia
Immaggine
Discûscioîn immaggine
MediaWiki
Discûscioîn MediaWiki
Template
Discûscioîn template
Agiûtto
Discûscioîn agiûtto
Categorîa
Discûscioîn categorîa
TimedText
TimedText talk
Modulo
Discussioni modulo
D'Ätu d'Arbissöa
0
4333
258578
258573
2025-06-17T18:45:45Z
N.Longo
12052
/* Architetüe militäri */ +
258578
wikitext
text/x-wiki
{{Savuneize|grafîa=, a-a manea de l'Essiu d'a Ciann-a}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = D'Ätu d'Arbissöa
|Nome ufficiale = <div style="text-align:center;">(IT) ''Albisola Superiore''</div>
|Panorama = Cara vecchie Albisola.jpg
|Didascalia = <div style="text-align:center;">Vista de D'Ätu</div>
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Tipo = [[Comun|cumüne]]
|Divisione amm grado 1 = Ligüria
|Divisione amm grado 2 = Sann-a
|Amministratore locale = Maurizio Garbarini
|Partito = lista civica de centru-drita "La nostra città"
|Mandato = 2
|Data elezione = 27-5-2019
|Data rielezione = 10-6-2024
|Data istituzione = [[1861]]
|Abitanti = 9570
|Note abitanti = [https://demo.istat.it/app/?l=it&a=2023&i=D7B Dètu Istat] - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.
|Aggiornamento abitanti = 31-10-2023
|Sottodivisioni = D'Ätu <small>(sede d'u cumüne)</small>, Èllia, Luxéi, U Cävu
|Divisioni confinanti = [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], [[A Steja]], [[Còiri|Cairi]], [[Çelle]], [[Sann-a]], [[O Ponte|U Punte]]
|Zona sismica = 4
|Gradi giorno = 1490
|Nome abitanti = de D'Ätu<br />(it) ''Albisolesi''
|Patrono = [[San Nichioso|San Niculó da Bäri]]
|Festivo = [[6 dexénbre|6 de dixenbre]]
|Mappa = Map of comune of Albisola Superiore (province of Savona, region Liguria, Italy).svg
|Didascalia mappa = Pusiçiùn d'u cumüne de D'Ätu d'Arbissöa int'a pruvincia de Sann-a.
}}
'''D'Ätu d'Arbissöa'''{{#tag:ref|Scritu ''D'Âto d'Arbisêua'' in [[Lengoa zeneize|zeneize]]|group=n.}} (ditu sulu '''D'Ätu''' ascì, ''Albisola Superiore'' in [[Léngoa italiànn-a|italian]]) u l'è 'n [[Comun|cumüne]] [[Liguria|ligüre]] de 9.570 abitanti<ref name="template divisione amministrativa-abitanti" /> int'a [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]].
== Geugrafia ==
[[Immaggine:Torrente Sansobbia Albisola 01.jpg|sinistra|miniatura|U [[Sensöggia]] fra D'Ätu, insc'â drita, e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], insc'â mancinn-a]]
U teritoju d'u cumüne de D'Ätu u se spande fra a media e bassa valä d'u [[Sensöggia]], spartiu fra u valùn dund'a scure a sciumèa e quellu d'u sö afluente ciü inpurtante, u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], che se zvilüppan tütti duì in direçiùn nord-süd. Sti rien han furmóu a ciann-a custea dund'u gh'è u centru d'u cumüne, spartia cu'u cumüne d'A Muènn-a p'â purçiùn insc'â drita d'u Sensöggia<ref>{{Çitta web|url=http://www.pianidibacino.ambienteinliguria.it/SV/18sansobbia/sansobbia.html|tìtolo=Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}</ref>.
I cunfìn d'u cumüne, cumensandu da-a fuxe d'u Sensöggia, vèrsu [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] sun marchè da-a sciumèa finn'â sö cunfluensa cu'u rian Grann-a e dunca, andandu aprövu a stu lì, muntan sciü a-u spartiègua fra u Sensöggia e u [[Letimbru|Lavagnöa]] in curispundensa d'u [[Munte Cüccu (Sann-a)|Munte Cüccu]] (440 m). De de lì i tèrmi cun [[Sann-a]] van avanti a setentriùn pe tütta a liĝn̂a d'u spartiègua e, da-u [[Munte San Zorzu (Apenìn Ligüre)|Munte San Zorzu]] (834 m), u tacca u cunfìn cun [[Còiri|Cäiru]] e, pe 'n cürtu toccu, cu'[[O Ponte|u Punte]]. U cunfìn u chinn-a dunca a traversä a valä d'u Sensöggia, che p'â purçiùn ciü äta a l'è int'u cumüne d'[[A Steja|A Steĵa]] e, muntóu insce l'ätra riva, u travèrsa ascì a valä d'u Rebascu, pe cumensä u cunfìn cun [[Çelle]] da dund'u s'incruxia cu'u Remenùn, afluente de mancinn-a d'u Rebascu. Insc'â fin, u cunfìn cun Çelle u chinn-a finn'a-u mä andandu aprövu a-u percursu d'u rian Carea.
=== Fraçiuìn ===
<gallery widths="180" mode="packed">
La Chiesa di San Nicolò e il Borgo d'Alto.jpg|U burgu D'Ätu
Panorama ELLERA - panoramio.jpg|Vista d'Èllia
San Matteo Apostolo.jpg|Luxéi cu'a gexa de San Maté
Coast view in Savona, Liguria, Italy, 2024 January.jpg|U Cävu da [[Sann-a]]
</gallery>
Int'u statütu d'u cumüne sun ricunusciüe e due fraçiuìn storiche de D'Ätu e d'[[Èllia]]; de ciü, int'u sö teritoju, se trövan ancùn i duì paixi de [[Luxéi]] e d'[[U Cävu]], asemme a benbèn de burghè e de cascìnn-e spanteghè p'â valä d'u Sensöggia<ref name="statuto">{{Çitta web|url=https://dait.interno.gov.it/documenti/statuti/statuto-comune-sv-albisola-superiore.pdf|tìtolo=Statuto|outô=Comune di Albisola Superiore|léngoa=IT|p=2|vìxita=2025-06-14}}</ref>.
* [[D'Ätu d'Arbissöa (paize)|D'Ätu]]: centru, int'u pasóu, d'u teritoju d'e Arbissöe, u l'è a sede d'u cumüne, che da-u paize u l'ha pigióu u numme. U burgu vêgiu u se spande a-i pé d'u briccu d'u Castelä, de pocu ciü a munte d'a cunfluensa d'u Sensöggia cu'u Rebascu. A gexa de D'Ätu, dedicä a [[San Nichioso|San Niculó]], a l'è stèta pe di seculi l'ünnica parocchia d'e Arbissöe e, cu'a sö fundaçiùn d'u [[XI secolo|seculu XI]], a l'è ünn-a de ciü antighe d'a [[Diocexi de Sann-a-Noi|diocexi]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}</ref>.
* [[Èllia]]: paize int'a valä d'u [[Sensöggia]], ciü a munte de D'Ätu, u s'è furmóu a partì da-u [[X secolo|seculu X]] e, finn-a d'u [[1929]], u l'ha fètu cumüne pe cuntu sö<ref>{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/93-il-borgo-medioevale-di-ellera|tìtolo=Il Borgo medioevale di Ellera|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}</ref>. Èllia u fa ascì parocchia, da-u [[XVII secolo|Seiçentu]] int'a gexa de San Bertumé e ancùn primma inte quella de Santa Maia Manena, ch'a gh'ha de fundaçiuìn d'u [[X secolo|seculu X]]<ref name=":1" />.
* [[Luxéi]]: burgä de canpaĝn̂a, a se tröva insc'â via ch'a liga D'Ätu cun Èllia, int'a valä d'u [[Sensöggia]]. A fa parocchia cu'a gexa mudèrna de San Maté, mentre a sö capella vêgia, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], a l'è dedicä a-a Madonna d'u Carmu.
* [[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]]: paize insc'ou mä, u sö centru u se zvilüppa pe 'n lungu caruggiu, ancö ditu Via Cunbu, dund'a se faccia a filla de chè ch'u furman. D'ancö U Cävu u fa parocchia, cu'a gexa intitulä a-a Stella Maris, fèta d'u [[XIX secolo|Növeçentu]] pe pigiä u postu d'a primma capella d'a fraçiùn<ref>{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/96-il-centro-storico-di-albisola-capo|tìtolo=Il Centro storico di Albisola Capo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}</ref>.
=== Cunfìn ===
D'Ätu u cunfinn-a cun [[Sann-a]] e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] a punente, cu'[[A Steja|A Steĵa]], [[O Ponte|U Punte]] e [[Còiri|Cäiru]] a setentriùn e cun [[Çelle]] a levante; de ciü, a meridiùn u l'è facióu insc'ou [[Mâ Ligure|Mä Ligüre]]<ref name="statuto" />.
== Stoja ==
=== Etè antiga ===
[[Immaggine:Alba Docilia - Tabula Peutingeriana.jpg|sinistra|miniatura|''[[Alba Docilia]]'' insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'']]
E primme gente cunusciüe a frequentä e tère d'Arbissöa sun stète i [[Liguri Antighi|Ligüri]] d'a tribü d'i ''[[Docilii]]'', che ghe stävan da benbèn primma d'a cunquista rumann-a.
Cu'i [[Popolo roman|rumen]] u gh'è stètu 'n sèrtu zvilüppu d'a ciann-a d'u [[Sensöggia]], e de stu fètu u gh'è l'inpurtante testimuniansa de ruvinn-e truvè da vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], identifichè cun quelle d'u scitu marcóu insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'' cumme a ''[[mansio]]'' de ''[[Alba Docilia]]''. Sta lì a l'ea insc'â via tra ''[[Genua]]'' ([[Zena]]) e ''[[Vada Sabatia]]'' ([[Vuè]]), che int'u teritoju de D'Ätu a pasäva de poco a l'entrutèra, pe vegnì turna insc'ou mä a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]<ref>{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 17-18}}</ref>. De ciü, de ruvinn-e d'etè rumann-a se trövan ascì a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], int'u giardìn de [[Villa Balbi (U Cävu d'Arbissöa)|Villa Balbi]], in parte interesè da scävi d'u [[1975]] che l'han purtóu a 'n'identificaçiùn cumme cunplessu rüstegu o a serviçiu de 'n scälu maritimu, in funçiùn inte l'etè inperiäle<ref>{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}</ref>.
Cu'a cheita de l'[[Impêo Roman|inperu rumàn]] e u pasaggiu d'a Ligüria a-i [[Inpêio bizantìn|bizantìn]] e, dunca, a-i [[Régno longobàrdo|Lungubärdi]], e gente han pe cuntra abandunóu a ciann-a, mescianduse int'i sciti che garantivan 'na megiu difeiza.
=== Etè de Mezu ===
[[Immaggine:Assedio d'Albissola 1227 Annales Ianuenses.jpg|miniatura|L'asediu d'u [[1227]] a-u Castelä d'Arbissöa, da-i ''[[Annales Ianuenses]]''|sinistra]]
Pe ste raxuìn chì, insc'ou [[briccu d'u Castelä]] a l'è nasciüa [[Castelä d'Arbissöa|'na furtificaçiùn]], ch'a l'è stèta fitu afiancä da-a [[Gexa de San Niculó (D'Ätu d'Arbissöa)|gexa de San Niculó]] che, int'u sö canpanìn, a gh'ha 'na scrita ch'a marca l'annu [[1067]]<ref name="Casalis163">{{Çitta|Casalis, 1833|''Albisola Superiore'', p. 163}}</ref>.
Inte l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], Arbissöa a l'è stèta primma int'u [[Marchexóu de Sann-a]] e de doppu, d'u [[1122]], a l'è vegnüa 'n feudu d'u Guèrfu d'a famiggia d'i [[Marca aleramica|marcheixi aleramichi]], che d'u dixenbre de quellu annu u l'ha fètu attu de sutumisiùn a-u [[Guĝl̂ielmu (vescu de Sann-a)|vescu Guĝl̂ielmu de Sann-a]] e a-u marcheize de quella çitè, u [[Bunifaçiu d'u Vastu]]<ref>{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 20-21}}</ref>. D'u [[1137]] a vidua d'u marcheize, Tederata, cu'a sö figgia Ferraria a l'ha dunóu u [[castellu d'Arbissöa]] a-i savuneixi, che se ligan in moddu streitu a-u ''Comitatus Arbizole'' d'u rèstu sutt'a l'auturitè d'i [[Marchexóu d'u Boscu|marcheixi d'u Boscu]]. De mentre che i marcheixi vegnan in acordi cun [[Sann-a]], vegnindu çitadìn savuneixi d'u [[1186]], u marcheize [[Utùn Du Carettu|Utùn D'u Carettu]] u vende i sö diritti insc'ê Arbissöe a-i savuneixi d'u [[1192]], asemme a quelli insce [[Cuggiæn|Cügén]] e insc'[[E Vene|ê Vene]]<ref>{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 21-23}}</ref>. Quande u l'è mortu a Ferraria, ürtima erede dirètta, u burgu u l'è stètu cedüu a-u [[Cumün de Sann-a]], levóu quärche purçiùn de tère ch'a l'è finìa a famigge d'u postu cumme i [[D'u Boscu (famiggia)|D'u Boscu]] e i [[Paretu (famiggia)|Paretu]] o a de ätre d'a [[Nobiltæ de Zêna|nubiltè de Zena]], cumme i [[Maroxéllo (famìggia)|Maruxelli]] e i [[Döia (famiggia)|Doja]]. Ste famigge, che a ogni moddu nu gh'ävan guèi de cuntrollu insc'ê Arbissöe<ref>{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 27}}</ref>, han vendüu e sö purçiuìn a-a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica]] d'u [[1290]] e d'u [[1320]], pe-i Maruxelli, e d'u [[1317]], pe-i Doja<ref name="Casalis163" />.
D'u [[1203]], a-u pasaggiu de l'armä d'u [[Guifredotto Grassello]], [[Poistæ da Compagna Communis|pudestè de Zena]], mandä cuntra Sann-a, benbèn de cà d'Arbissöa finiscian deruchè mentre, d'u [[1209]], i eredi d'i [[Marchexòu de Punçùn|marcheixi de Punçùn]] vendan a sö tèrsa parte de castellu, villa e cüria d'Arbissöa a-i cunsui de Sann-a pe milleduxentu franchi<ref>{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 23}}</ref>. A-i 13 de marsu d'u [[1219]] Arbissöa a züa fedeltè ascì a-u [[Cumün de Sann-a]]<ref>{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 24}}</ref> ma, d'u [[1251]], asemme a-e çitè ciü inpurtanti d'u Punente, ascì Arbissöa a s'è reiza a-u cuntrollu d'a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica de Zena]]. A ogni moddu u sö castelä u l'ea finìu int'e muen d'i zeneixi zà d'u [[1227]], quand'u l'è stètu cunquistóu doppu çinque dì d'asediu a-u Scimùn, castelàn d'[[A Steja]], da l'armä d'a Repübbrica mandä int'a [[Rivêa de Ponénte|Rivea de Punente]] cuntra a gran [[Sulevasiùn da Rive(r)a de Punente du 1227|sulevaçiùn de quelli anni]]<ref name="Casalis163" />. D'u [[1290]] i zeneixi han catóu ascì e ürtime quote de tère in Arbissöa e, d'u [[1343]], han missu asemme e cumünitè de [[Väze]], [[Çelle]] e Arbissöa inte 'n'[[Pudestarìa de Väze|ünnica pudestarìa]], cun sede a Väze. D'u [[1389]] sun stèti cuncèssi i növi statüti autonumi d'Arbissöa, restè in vigù finn-a d'u [[1798]].
=== Etè mudèrna ===
Int'i trei seculi de duminiu insc'ê Arbissöe, i zeneixi n'han tegnüu u cuntrollu rinfursandune u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] e cumisciunandu u [[Furtìn d'Arbissöa|furtìn a mä]], a-a Muènn-a, asemme a 'na [[Türe d'u Cävu|türe custea]] furtificä, missa int'a regiùn d'u Cävu d'a Türe.
Int'a segunda meitè d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], de famigge de cuntu de Zena, cumme i [[Brìgnoe (famìggia)|Brignue]] e i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], pe due votte pappi cu'u [[Pappa Giüliu II|Giüliu II]] e u [[Pappa Scistu IV|Scistu IV]], han catóu benbèn de tère in Arbissöa. D'u [[1615]] a cumünitè d'A Muènn-a, alantùa dìta u burgu da Bassu, a s'è destacä da-u burgu de D'Ätu, andandu ben aprövu a-i mêximi fèti storichi finn-a-i tenpi d'i françeixi.
=== Etè cuntenpuranea ===
A-a cheita d'a Repübbrica de Zena e a fundaçiùn d'a növa [[Repùbrica Lìgure|Repübbrica Ligüre]], caxunä da-i remesci purtè da-a [[Rivoluçion françeize|rivuluçiùn françeize]] e a [[Canpàgna d'Itàlia (1796-1797)|primma canpaĝn̂a d'Italia]] d'u [[Napolion Bonaparte|Napuleùn]], u teritoju d'Arbissöa u l'è finìu a-i 2 de dixenbre d'u [[1797]] int'u növu Dipartimentu d'u Letinbru, cun capulögo a [[Sann-a]]. Cu'a rifuma d'u [[1798]] u l'è pasóu sutt'a-a Giürisdiçiùn de Cunbu, int'u VI cantùn, pe vegnì d'u [[1803]] u çentru ciü inpurtante d'u I cantùn de Sann-a, int'a Giürisdiçiùn de Cunbu. A-i 13 de züĝn̂u d'u [[1805]], asemme a-a Ligüria intrega, Arbissöa a l'è stèta anessa a-u [[Prìmmo Inpêio françéize|Primmu Inperu françeize]], cunpreiza int'u [[Dipartimentu de Muntenötte]], dund'a gh'è restä finn-a d'u [[1814]]. De sti anni u paize d'[[Èllia]] u l'è vegnüu cumüne pe sö cuntu, destacanduse da Arbissöa.
D'u [[1815]], p'ê decixuìn d'u [[Congresso de Vienna|Cungrèssu de Vienna]], u paize u l'è finìu int'u [[Regno de Sardegna|Regnu de Sardegna]], dund'u l'ha fètu parte d'a pruvincia de Sann-a, pe pasä dunca int'u [[Regno d'Italia (1861-1946)|Regnu d'Italia]] d'u [[1861]]. Da-u [[1859]] a-u [[1927]] u l'ea dunca cunpreizu int'u I mandamentu, quellu de Sann-a, d'u [[Çircundäju de Sann-a]], alantùa parte d'a [[Provìnsa de Zêna|pruvincia de Zena]] e cuscì, da-u [[1927]], u l'è intróu int'u teritoju d'a növa [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]]. Cumme ürtimu cangiamentu aministrativu, d'u [[1929]], u l'è tacóu a-u cumüne d'Arbissöa quellu d'[[Èllia]], suprèssu de quellu annu<ref>{{Çitta web|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1929-02-18;289!vig=|tìtolo=Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}</ref>.
Doppu a fìn d'a [[Segonda Guæra Mondiâ|Segunda Guêra Mundiäle]], a partì da-i [[Anni 1960|anni '60]] u cumüne u l'è stètu interesóu da 'n inpurtante zvilüppu ürbanisticu ch'u l'ha purtóu i duì paixi de D'Ätu e d'A Muènn-a a vegnì 'n ünnicu insemme de custruçiuìn, cu'a pupulaçiùn rexidente che int'u mentre a l'è muntä d'u duggiu.
D'u [[2006]], tra e ätre ucaxuìn, u gh'è stètu 'n tentativu de tacä asemme D'Ätu e A Muènn-a inte 'n ünnicu cumüne, ma a recügìa de firme pe dumandä u referendum a nu l'ea guèi scignificativa e dunca, a-i 26 d'otubre de quellu annu, u [[Conséggio regionâle da Ligùria|Cunseggiu regiunäle d'a Ligüria]] u nu l'ha vutóu a favù d'a pruposta<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151025141709/http://www.ilgiornale.it/news/regione-boccia-referendum-sulle-due-albisole.html|tìtolo=La Regione boccia il referendum sulle due Albisole|dæta=27 dixenbre 2006|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}</ref>.
Da-u 1973 a-i 31 de dixenbre d'u [[2008]], D'Ätu u l'ha fètu parte d'a [[Cumünitè muntann-a d'u Zuvu]].
== Abitanti ==
=== Evuluçiùn demugrafica ===
{{Demografia/D'âto d'Arbisêua}}
=== Minuranse furèste ===
Segundu l'[[ISTAT]], a-i 31 de dixenbre d'u 2024 i rexidenti furèsti a D'Ätu sun 576<ref>{{Çitta web|url=https://demo.istat.it/app/?l=it&a=2024&i=P03|tìtolo=Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024|editô=[[ISTAT]]|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}</ref>.
=== Cugnummi ciü difüxi ===
I cugnummi ciü difüxi a D'Ätu sun: ''Giacchino'', ''Siri'', ''Pastorino'', ''Zunino'' e ''Rossi''<ref>{{Çitta web|url=https://www.cognomix.it/classifiche-cognomi-regioni-province-comuni.php|tìtolo=I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa|léngoa=IT|vìxita=2025-05-20}}</ref>.
=== Persunn-e lighè cun D'Ätu ===
[[Immaggine:Pope Julius II.jpg|miniatura|299x299px|[[Raffaello Sansio|Rafaèllu]], ''Ritrètu d'u Giulio II'', [[1511]], öju sciü toua, 108,7×81 cm, [[National Gallery]], [[Londra|Lundra]]]]
* [[Pappa Giüliu II|Giüliu II d'a Ruvia]] (Arbissöa, 1443 - [[Romma|Rumma]], 1513), pappa
* [[Giuan Batista Spotorno]] (D'Ätu, 1788 - [[Zena]], 1844), storicu
* [[Angelo Bevilacqua]] (D'Ätu, 1895 - Munte Camulera, 1944), partigiàn
* [[Tullio d'Albissola]] (D'Ätu, 1899 - [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a d'Arbissöa]], 1971), artista
* [[Antonio Sabatelli]] (D'Ätu, 1922 - D'Ätu, 2001), pitù, ceramista e scultù
* [[Mario Rossello]] ([[Sann-a]], 1927 - [[Milan]], 2000), ceramista, pitù e scultù
* [[Mario Pastorino]] (D'Ätu, 1929 - [[A Prìa]], 2010), ceramista, pitù e scultù
* [[Giovanni Acciai]] (D'Ätu, 1946), müxicolugu e diretù de coru
* [[Alberto Cavanna]] (D'Ätu, 1961), scritù
* [[Ivano Calcagno]] (D'Ätu, 1963), cantautù
== Löghi de 'nteresse ==
=== Architetüe religiuse ===
'''Parocchia de D'Ätu'''
<gallery widths="180" mode="packed">
San nicolò albisola superiore.JPG|A gexa de San Niculó da Bäri
Albisola Superiore - Santa Maria Maggiore 0879.JPG|L'âtóiu de D'Ätu
Chiesa San Pietro Albissola.tif|A gexa de San Pé
F175549464.jpg|Capella de San Bastiàn
Santuario e Convento.jpg|Santuäju e cunventu d'a Päxe
</gallery>
* Gexa de San Niculó da Bäri: a l'è a gexa d'a parocchia de D'Ätu e a se tröva int'u paize, faciä insc'â Ciassa de San Niculó. A prezensa de 'n scitu säcru a-i pê d'u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] a l'è testimuniä da-u [[1209]], ma 'na targa a fa mençiùn finn-a d'u [[1067]], cu'a gexa ch'a l'ha pigióu a sö strutüa d'ancö int'a recustruçiùn fèta tra u [[1590]] e u [[1623]], mentre u canpanìn u l'è d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]]. Sti travaggi gh'han dètu 'na cianta a baxilica, cun trè naväte spartie da pilastri e de capelette insce-i fianchi de l'artä e int'e mu̇àgge da-e parte. Int'a gexa se trövan de stattue d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]] e d'u [[Françésco Màia Scciafìn|Sc-ciafìn]], cu'e pitüe a frescu che in cangiu sun d'u [[Paulu Giömu Brüscu|Brüscu]] e d'u [[Françésco Gandórfo|Gandurfi]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/48011/|tìtolo=Chiesa di San Nicolò Vescovo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}</ref>.
* Âtóiu de Santa Maia Magiù: u se tröva int'u burgu D'Ätu, insc'â mancinn-a d'a gexa de San Niculó. A sö cunfraternita a gh'ha 'n'urigine ch'a ne vegniea da primma d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]], mentre a custruçiùn de l'âtóiu a l'è stèta inandiä d'u [[1612]] e zlargä d'u [[1670]]. A sö strutüa a l'è a naväta sencia, cu'a faciäta ch'a l'ha pigióu u güstu de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]] da 'n interventu de quelli tenpi. Inte l'âtóiu se trövan de pitüe a frescu d'u [[Dumenegu Büscàggia|Büscàggia]] e d'i frè [[Tommaso Ivaldi|Tommaso]] e [[Pietro Ivaldi]], ciü che esighe cunservè de stattue d'u [[Antognu Brilla|Brilla]] e 'na cascia d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1029649/ICCD11825211_0700210432_dec.pdf|tìtolo=Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}</ref>.
* Gexa de San Pé: custruçiùn de güstu neu-rumanicu, a se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], int'u scitu d'a ''mansio'' de ''[[Alba Docilia]]'', dund'a l'è stèta fabricä a-u postu de ünn-a ciü antiga, ruvinä da-u [[Teramòttu de Diàn|tèremóttu d'u 1887]], insce prugèttu de l'[[Alfredo D'Andrade]]. A strutüa, da-a cianta a trè naväte, a l'è fèta d'arenaria e muìn e, davanti a l'inträ, a gh'ha 'n pórtegu rezüu da culonne pugiè insc'ê stattue de duì lėuìn<ref>{{Çitta web|url=https://www.joyphotographers.com/celebrazioni/chiesa-san-pietro-albisola-superiore/|tìtolo=Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-14}}</ref>.
* Capella de San Bastiàn: a l'è 'na capella ch'a se tröva a levante d'u paize, insc'â cruxea fra l'antigu camìn d'a via rumann-a e a cröza ch'a l'andäva d'in D'Ätu a-u Cävu. A capella, ch'a l'è stèta fabricä ciü o menu d'u [[1590]] in reaçiùn a 'n'epidemia de pèsta, a l'è 'na tipica custruçiùn de canpaĝn̂a da-a cianta a retangulu e canpanìn a veĵa, cruvìa da 'na votta a butte in çimma a l'aula e a cruxea insce l'artä, cu'e mu̇àgge d'u fundu che gh'han di rèsti de pitüe<ref>{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646898_S20_PT_0700110905.pdf|tìtolo=Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}</ref>.
* Santuäju d'a Madonna d'a Päxe: int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], segundu a tradiçiùn u l'è stètu fundóu int'u scitu dunde 'n'apariçiùn d'a Madonna, a-i 18 d'otubre d'u [[1482]], a l'aviea missu päxe tra e cumünitè d'[[A Steja]] e d'Arbissöa, nemighe pe de questiuìn de cunfìn. U santuäju, fabricóu d'u [[1578]] a-u postu de 'na capella ciü antiga che ancö a ne fa da cripta e zlargóu ciü votte, u gh'ha 'na gexa cun cianta a trè naväte che, tra e ätre upere, a cunsèrva 'na toua d'u [[Zâne Batìsta Pàggi|Paggi]] e 'na stattua d'a ''Madonna cu'u Banbìn'' d'u [[Filippo Parodi|Parodi]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1170/santuario-della-madonna-della-pace/|tìtolo=Santuario della Madonna della Pace|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}</ref>.
'''Parocchia de Luxéi'''
<gallery widths="180" mode="packed">
San Matteo vista dall'esterno.JPG|A gexa de Luxéi, San Maté
Albisola Superiore (SV) - frazione Luceto - chiesa della Madonna del Carmine - facciata.jpg|Gexa d'a Madonna d'u Carmu
</gallery>
* Gexa de San Maté: a l'è a gexa d'a parocchia de [[Luxéi]] e a se tröva insc'ou stradùn che d'in D'Ätu u va pe [[Èllia]]. Sta gexa a l'è 'na custruçiùn mudèrna, fabricä int'i [[Anni 1990|anni '90]], int'u stile brütalista. Int'i fundi d'a gexa se ghe tröva 'n grande prezeppiu ch'u l'è a recustruçiùn d'Arbissöa a l'inprinçippiu d'u [[XX secolo|Növeçentu]], ch'u s'estende pe çentutrenta metri quaddri e ch'u gh'ha ciü de çinqueçentu figüe<ref>{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/novita/il-presepe-meccanico-di-luceto-una-tradizione-albisolese/|tìtolo=Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese|outô=Cumün d'Arbisssöa|dæta=11 dixenbre 2023|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}</ref>.
* Gexa d'a Madonna d'u Carmu: a se tröva sübbitu a levante d'u paize vêgiu de Luxéi, faciä insc'â ciassa ch'a n'ha pigióu u numme. A gexa d'a Madonna d'u Carmu a l'è stèta fabricä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]] cu'a tipica cianta a retangulu, cruvìa da 'na votta a butte e cu'u teitu fètu de ciappe<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110904|tìtolo=Chiesa parrocchiale di S. Matteo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}</ref>.
'''Parocchia d'u Cävu'''
<gallery widths="180" mode="packed">
Albisola Superiore-chiesa stella maris-esterno.jpg|Gexa d'a Stella Maris, a-u Cävu
</gallery>
* Gexa de Nostra Scignùa Stella Maris: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]], scituä sübbitu a munte d'u paize. Fèta pe pigiä u postu de l'antiga paruchiäle, i travaggi p'â sö custruçiùn sun cumensè d'u [[1906]], pe andä avanti ancùn doppu d'a sö cunsacraçiùn, d'u [[1915]], cu'a gexa ch'a l'ha patìu di danni int'i bunbardamenti de l'[[Segonda Guæra Mondiâ|ürtima guêra]]. A gexa, prugèttu de güstu neoclascicu d'u [[Giuseppe Massola]], a gh'ha 'na cianta centräle a cruxe grega cun due capelle pe parte, cruvìa da 'na cupula de duzze metri de diametru ch'a gh'ha in çimma 'na stattua induä d'a Madonna<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42380/|tìtolo=Chiesa di Nostra Signora Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038866/ICCD13633564_00209119.pdf|tìtolo=Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}</ref>.
* Capella de San Françescu: a l'è 'na capella de famiggia, parte d'u cunplèssu d'a villa d'i Balbi, missa a l'estremitè d'a sö äa de punente<ref>{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}</ref>. A votta d'a capella a l'è decurä da pitüe d'u [[Lazzaro De Maestri|De Maestri]], tenzüe d'u [[1899]] insc'ou mudèllu de quelle d'u [[Giò Agustìn Rattu|Rattu]] che se trövan int'a primma capella d'a via p'ou [[Santuäju d'a Madonna d'a Mizeicordia (Sann-a)|Santuäju de Sann-a]]<ref>{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00109797.pdf|tìtolo=Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}</ref>.
'''Parocchia d'Èllia'''
<gallery widths="180" mode="packed">
Albisola Superiore (SV) - frazione Ellera - chiesa di San Bartolomeo - facciata.jpg|A gexa d'Èllia, dedicä a San Bertumé
Ellera-chiesa di santa maria maddalena-facciata.jpg|A gexa de Santa Maia Manena
</gallery>
* Gexa de San Bertumé: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[Èllia]], missa insc'ou stradùn sübbitu a l'inträ d'u paize. A sö custruçiùn, inandiä cun l'elevaçiùn d'u paize a parocchia d'u [[1628]], a l'è cumensä d'u [[1637]], pe finì d'u [[1642]]. A strutüa a gh'ha 'na cianta a aula, cun trè capelle pe parte recavè insce-i fianchi d'a gexa, e de drentu a l'è decurä da pitüe a frescu d'u [[Raffaello Resio|Resio]], d'u [[Antonio Novaro|Novaro]] e d'u [[Eso Peluzzi|Peluzzi]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42381/|tìtolo=Chiesa di San Bartolomeo Apostolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}</ref>.
* Vêgiu âtóiu de San Luensu: u l'è u vêgiu âtóiu d'u paize, d'ancö scunsacróu, custruìu a fiancu d'a gexa. U sö cunplessu, ch'u cunprende ancùn a canonica, u l'è stètu inaugüróu d'u [[1682]] e, int'u pasóu, u l'è vegnüu ascì a scöa matèrna d'u paize<ref name=":1">{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/413-le-chiese|tìtolo=Il borgo di Ellera. Le chiese|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}</ref>.
* Gexa de Santa Maia Manena: a se tröva ciü a valle d'u paize e, int'u detaggiu, u sö cunplessu u se cunpunn-e de due custruçiuìn diferenti. Defèti, u se ghe pö ancùn vedde e ruvinn-e d'a gexa ciü antiga, fundä a-a fìn d'u [[X secolo|seculu X]] e primmu scitu säcru d'Èllia asemme a-a gexa de San Sarvatù, scentä d'u tüttu. A custruçiùn ancùn in pé a l'è pe cuntra d'a fìn d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]] e a l'è stèta fabricä tacandula a-a mu̇àggia drita d'a gexa vêgia; a gh'ha 'na cianta a retangulu e u teitu a capriè de leĝn̂u, cu'e mu̇àgge che de drentu sun spartìe da finte culonne cu'in çimma 'na curnixe ch'a ne fa tütt'u gìu<ref>{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646864_S20_PT_0700110898.pdf|tìtolo=Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}</ref>.
=== Architetüe civili ===
<gallery widths="180" mode="packed">
Villa Gavotti.jpg|Villa Gavotti e u sö giardìn
Albisola Capo - Villa Balbi 0910.jpg|A villa d'i Balbi
Albisola Superiore-villa Gavotti-cantine cà piccola.jpg|E Cantinn-e
Albisola Capo - Stazione 0779.JPG|A vêgia staçiùn a-u Cävu
Ponte medievale 2018.jpg|L'antigu punte de D'Ätu
Alba docilia 1.jpg|Scitu archeulogicu de ''[[Alba Docilia]]''
</gallery>
* Villa Gavotti: a villa d'i [[Gavotti (famiggia)|Gavotti]] a l'è 'na gran villa de canpaĝn̂a cumisciunä da-u [[Françesco Maia Da Rovie|Françescu Maia D'a Ruvia]] d'u [[1744]], fèta a-u postu de 'na custruçiùn d'u [[XV secolo|Quattruçentu]], dita a Cà Grande, ch'a l'ea 'na villa a duì cen cun türe. Villa Gavotti, tantu de drentu cumme de föa, a gh'ha 'n güstu ''[[rococò]]'' e, ciü che d'u bloccu centräle a tréi livelli, a gh'ha due äe simetriche a 'n cian che ne sèran u giardìn, asemme a 'n'estensciùn a munte dund'a se tröva a sö capella privä<ref>{{Çitta web|url=https://www.progettostoriadellarte.it/2020/12/04/villa-gavotti-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Villa Gavotti ad Albisola Superiore|outô=Gabriele Cordi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Villa Balbi: a villa d'i [[Bàrbo (famìggia)|Balbi]] a se tröva a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] e a l'ha pigióu e sö furme d'ancö d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]], insc'ê bäze de 'na custruçiùn ciü antiga, che foŝĉia a l'ea 'na villa cun türe o 'na cà furtificä. A sö strutüa a se cunpunn-e de 'n bloccu centräle ch'u gh'ha da-e parte due äe fabrichè ciü de reçente, cun quella vèrsu punente ch'a finiŝĉe int'a capella d'a villa, dedicä a [[San Françesco|San Françescu]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Villa La Lodola: dita Villa Bagnolo ascì, a se tröva int'a regiùn d'a Costa, de d'ätu a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], dund'a l'è stèta tiä sciü tra u [[1890]] e u [[1895]]. A custruçiùn, vinculä da-a suvrintendensa, a l'è 'n prugèttu d'u [[Marco Aurelio Crotta]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208489|tìtolo=Villa La Lodola, ora Bagnolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Villa Poggi: a se tröva int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], insc'â riva de frunte a-u santuäju d'a Päxe. Villa de canpaĝn̂a de güstu baroccu, a l'è 'na custruçiùn d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]] sciü tréi cen, da-a cianta a retangulu<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110901|tìtolo=Villa Poggi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Villa Sabatelli: zà cunusciüa cumme Villa Irene, a l'ea ünn-a de ville de canpaĝn̂a che gh'ean insc'â Via d'i Sciri, a vêgia stradda pe [[Çelle]]. Sta villa a ne duviea vegnì da-u [[XVII secolo|Seiçentu]], cun benbén d'interventi int'i seculi de doppu, pe pasä d'u [[XX secolo|Növeçentu]] in prupietè a-u çeramista e pitù [[Antonio Sabatelli]], ch'u gh'ha dètu u numme. U bloccu centräle, da tipica villa ligüre, u l'è 'n cübbu a tréi cen ch'u ne vegniea dritu da-a fundaçiùn d'a villa, mentre a streita e lunga mànega a punente, furmä da custruçiuìn de manimàn ciü basse, a l'è 'n'estensciùn ciü mudèrna<ref>{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00210508.pdf|tìtolo=Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Cà de Via Piave 1: a custruçiùn a l'è 'na cà missa a l'inprinçippiu d'u caruggiu ancö cunusciüu cumme Via Piave, streita fra stu lì e u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], ch'u gh'è scure a levante. Cumme p'ou rèstu d'a burgä, a fundaçiùn de sta cà a ne duviea vegnì da-u [[XV secolo|Quattruçentu]]. E sö faciäte gh'han de decuraçiùn a stüccu in rilievu e, insce-i tréi cen, se ghe trövan pe simetria di barcuìn tenzüi<ref>{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00209120.pdf|tìtolo=Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* E Cantinn-e: cunplèssu de cà cun türe sübbitu a levante de D'Ätu, insc'â via vêgia pe [[Çelle]], u l'ea in antigu u cö de 'n fundu d'i [[Bassu (famiggia)|Bassu]], ch'u l'è ciü avanti pasóu a-i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], che l'han dövióu int'u scistema de tère a serviçiu d'a sö villa<ref>{{Çitta web|url=https://albisola.jimdofree.com/le-cantine/|tìtolo=Le cantine|outô=Dede Restagno|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110893.pdf|tìtolo=Casa con Torre detta "Le Cantine" - Decreto di vincolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Teätru "Don Leone": a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], facióu insc'ou caruggiu de Via Cunbu, u l'è stètu tióu sciü tra u [[1834]] e u [[1837]] cumme primma gexa d'u paize, scicumme che a-u muntä d'a pupulaçiùn nu l'ea ciü abasta a capella de Villa Balbi. Int'a gexa, dedicä a-a Nostra Scignua d'u Mä, se gh'è ditu messa finn'â custruçiùn d'a paruchiäle d'ancö, fètu ch'u n'ha purtóu a-a scunsacraçiùn. A gexa, doppu ch'a l'è stèta döviä cumme magazìn e cine, a l'ea stèta turna abandunä, pe vegnì dunca 'n teätru, dedicóu a-u primmu pàrecu d'u Cävu, da-u [[1990]]<ref>{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110903.pdf|tìtolo=Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Furnäxe Barì: a l'è 'na vêgia furnäxe d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], fundä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], cu'u cunplèssu che, int'e sö furme d'ancö, u se cunpunn-e de 'na rexidensa e d'i lucäli döviè p'â furnäxe e i magazìn<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110902|tìtolo=Fornace Barile|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Staçiùn d'u Cävu: u fabricätu viagiatuì d'a staçiùn vêgia d'Arbissöa, serä d'u [[1977]] cu'u stramüu a munte d'a liĝn̂a [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|Zena-Vintimiggia]], u l'è 'na custruçiùn fèta in gìu a-u [[1861]], tipica d'e staçiuìn de media grandessa. U gh'ha duì cen, cun quellu de sutta ch'u l'ea dövióu pe-i serviççi a-i viagiatuì e p'â gestiùn d'u tràfegu mentre inte quellu de d'ätu u gh'ea d'e stansie pe-i dipendenti d'e fêruvie<ref>{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110906.pdf|tìtolo=Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Punte insc'ou Rebascu: u l'è 'n punte de l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]] ch'u travèrsa u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] int'u burgu de D'Ätu, fabricóu d'u [[XIII secolo|Duxentu]]<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110897|tìtolo=Ponte medioevale sul Rio Basco|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>. A sö custruçiùn a l'è stèta cumandä da-u pudestè Guglielmo Trucco d'u [[1215]] pe permette a-e gente de rivä paigiu in gexa quand'u gh'ea l'ègua äta, cu'i travaggi che sun stèti inandiè da-u Guglielmo Fodrato, prupietäju de sti sciti<ref>{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}</ref>.
* Rèsti da ''mansio'' de ''Alba Docilia''
=== Architetüe militäri ===
<gallery widths="180" mode="packed">
Albisola Superiore-castellaro-lato nordovest.jpg|U Castelä de D'Ätu
Torre Calcinara.jpg|A Türe Calcinara
</gallery>
* Castelä de D'Ätu: missu insc'ou briccu d'u Castelä, in çimma a-u burgu D'Ätu, u l'è 'n castellu de l'äta [[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], mençiunóu finn-a d'u [[1121]] cumme ''Castrum Albizole'' e de prubàbbile fètu int'u scitu de furtificaçiuìn ciü antighe, foŝĉia döviè da-i tenpi d'i [[Liguri Antighi|Ligüri Antighi]] e dapö ascì da-i rumen. Pigióu da-i zeneixi doppu 'n asediu d'u [[1227]], u l'è stètu zlargóu da sti lì d'u [[XVII secolo|Sei]]-[[XVIII secolo|Setteçentu]], p'ese insc'â fin abandunóu d'u [[1805]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.ivg.it/2024/11/il-castellaro-di-albisola-dalla-vigilanza-delle-navi-alla-contesa-tra-savona-e-genova/|tìtolo=Il "Castellaro" di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova|outô=Sara Cannone|dæta=3 nuvenbre 2024|léngoa=IT|vìxita=2025-06-17}}</ref>.
* Türe Calcinara: a D'Ätu
== Ecunumia ==
{{Seçión vêua}}
== Cultüa ==
=== Dialettu ===
{{Seçión vêua}}
== Manifestaçiuìn ==
* Festivàl internaçionäle d'a [[maiòlica]]: festivàl dedicóu a-a [[çeramica d'Arbissöa]] e a [[Çeramica de Sann-a|quella de Sann-a]], u se tegne insce-i quattru cumüni d'u çircundäju da l'antiga tradiçiùn inte l'arte figulinn-a. U festivàl u se cunpunn-e de mustre d'arte, cunvegni e ezibiçiuìn arte da-u vivu<ref>{{Çitta web|url=https://www.festivaldellamaiolica.it/|tìtolo=Festival della Maiolica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-16}}</ref>.
== Fèste e fêe ==
{{Seçión vêua}}
== Aministraçiùn ==
=== Scìndichi de D'Ätu ===
{{ComuniAmminPrecTitolo|var-perîodo=Periudu|var-prìmmo çitadìn=Primmu çitadìn|var-partîo=Partìu|var-càrega=Càrega|var-nòtte=Notte}}
{{ComuniAmminPrec|14 otubre 1986|13 züĝn̂u 1990|Adelio Venturino|[[Partîo Socialìsta Italiàn|Partìu Sucialista Italiàn]]|[[Scindico|Scìndicu]]|}}
{{ComuniAmminPrec|13 züĝn̂u 1990|12 frevä 1993|Adelio Venturino|Partìu Sucialista Italiàn|Scìndicu|<ref group="n.">U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega</ref>}}
{{ComuniAmminPrec|12 frevä 1993|24 arvì 1995|Giambattista Durante|[[Democraçîa Cristiann-a|Demucraçia Cristiànn-a]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|24 arvì 1995|14 züĝn̂u 1999|Giambattista Durante|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 1999|14 züĝn̂u 2004|Giambattista Durante|[[Partîo Popolâre Italiàn (1994)|Partìu Pupuläre Italiàn]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 2004|8 züĝn̂u 2009|Lionello Parodi|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|8 züĝn̂u 2009|27 mazzu 2014|Franco Orsi|[[O Pòpolo da Libertæ|U Populu d'a Libertè]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2014|27 mazzu 2019|Franco Orsi|La mia città<br />(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2019|10 züĝn̂u 2024|Maurizio Garbarini|La nostra città<br />(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|10 züĝn̂u 2024|''in càrega''|Maurizio Garbarini|La nostra città<br />(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrecFine}}
== Cumunicaçiuìn ==
[[Immaggine:Albisola Superiore-IMG 1482.JPG|miniatura|A staçiùn d'Arbissöa, a D'Ätu|250x250px]]
=== Stradde ===
D'Ätu u l'è ligóu cu-[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], a punente, e cun [[Çelle]], a levante, pe mezu d'a [[Stràdda statâle 1 Vîa Aurelia|Stradda Statäle n° 1 Aurelia]], ch'a passa int'u sö teritoju vixìn a-u mä, traversandu a fraçiùn d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]]. Dapö, a D'Ätu se trövan due stradde pe l'entrutèra: sciü p'â valä d'u [[Sensöggia]] u ghe munta a [[Stradda pruvinsäle 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa|SP 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/strade/sp2|tìtolo=SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni|léngoa=IT|vìxita=2025-06-13}}</ref> mentre a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] a l'è traversä da-a [[stradda statäle 334 d'u Saŝĉellu]], ch'a riva finn-a in [[Acqui Terme|Acqui]].
De ciü, a ciann-a d'Arbissöa a l'è traversä da l'[[Outostràdda A10|autustradda A10]], che chì a gh'ha 'n sö cazellu.
=== Feruvìa ===
{{Véddi ascì|Staçiùn d'Arbissöa|càngio variànte=U mèximu argumentu in detaggiu}}
Int'u teritoju de D'Ätu, vixìn a-u cunfìn cu'[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]], a gh'è 'na [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]] insc'ä [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|feruvìa Zena-Vintimiggia]] ch'a l'è stèta douvèrta d'u [[1977]], a-u mumentu d'u stramüu a munte d'a liĝn̂a. Primma, defèti, a feruvìa a pasäva tostu insc'ou mä, cu'a [[Staçiùn d'u Cävu|staçiùn]] d'e Arbissöe ch'a l'ea a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]].
== Notte ==
;Notte a-u tèstu
<references group="n." />
;Notte bibliugràfiche
<references responsive="" />
== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Goffredo Casalis|tìtolo=Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S.M. il re di Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=839UAAAAYAAJ|ànno=1833|editô=Forni Editore|çitæ=Bulogna|léngoa=IT|cid=Casalis, 1833}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Garbarini|tìtolo=Cenni storici intorno al borgo di Albisola Marina|url=https://books.google.com/books?id=Y8dGIIgUU8sC|ànno=1886|editô=Luigi Sambolino|çitæ=Zena|léngoa=IT|cid=Garbarini, 1886}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Parola|tìtolo=Albisola: natura, storia, arte, lavoro|url=https://books.google.com/books?id=StTgnQAACAAJ|ànno=1989|editô=|çitæ=|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Gianfranco Barcella|tìtolo=Le vie degli albisolesi illustri|url=https://books.google.com/books?id=ybUmKQEACAAJ|ànno=2011|editô=De Ferrari|çitæ=Zena|léngoa=IT|ISBN=88-64-05225-9}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Furio Ciciliot|outô2=Francesco Murialdo|outô3=Giovanni Venturi|tìtolo=Toponimi delle albis(s)ole. (Comuni di Albisola Superiore e di Albissola Marina)|url=https://books.google.com/books?id=lx25tgEACAAJ|ànno=2012|editô=Società Savonese Storia Patria|çitæ=|léngoa=IT|volùmme=3|òpera=Progetto toponomastica storica|ISBN=88-85-86602-6}}
== Vuxe curelè ==
* [[Çeramica d'Arbissöa]]
== Ätri prugètti ==
{{Interprogetto}}
== Ligammi de föa ==
* {{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/|tìtolo=Scitu d'u Cumün|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}
* {{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/|tìtolo=Scitu türisticu ufiçiäle|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}
{{Comûni da Provinsa de Sann-a}}
{{Contròllo de outoritæ}}
gkx7em2t2anbcchqzs2nk2klyyzjhyx
Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)
4
5288
258576
258516
2025-06-17T17:44:03Z
MediaWiki message delivery
5364
/* Board of Trustees 2025 della Wikimedia Foundation - Invito a presentare candidature */ nêuva seçión
258576
wikitext
text/x-wiki
__NEWSECTIONLINK__
{{Archìvio
|titolo = Archìvio
|testo =
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2010|Archìvio 2010]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2011|Archìvio 2011]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2012|Archìvio 2012]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2013|Archìvio 2013]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2014|Archìvio 2014]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2015|Archìvio 2015]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2016|Archìvio 2016]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2017|Archìvio 2017]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2018|Archìvio 2018]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2019|Archìvio 2019]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2020|Archìvio 2020]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2021|Archìvio 2021]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2022|Archìvio 2022]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2023|Archìvio 2023]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2024|Archìvio 2024]]
}}
== Launching! Join Us for Wiki Loves Ramadan 2025! ==
Dear All,
We’re happy to announce the launch of [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|Wiki Loves Ramadan 2025]], an annual international campaign dedicated to celebrating and preserving Islamic cultures and history through the power of Wikipedia. As an active contributor to the Local Wikipedia, you are specially invited to participate in the launch.
This year’s campaign will be launched for you to join us write, edit, and improve articles that showcase the richness and diversity of Islamic traditions, history, and culture.
* Topic: [[m:Event:Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch|Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch]]
* When: Jan 19, 2025
* Time: 16:00 Universal Time UTC and runs throughout Ramadan (starting February 25, 2025).
* Join Zoom Meeting: https://us02web.zoom.us/j/88420056597?pwd=NdrpqIhrwAVPeWB8FNb258n7qngqqo.1
* Zoom meeting hosted by [[m:Wikimedia Bangladesh|Wikimedia Bangladesh]]
To get started, visit the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|campaign page]] for details, resources, and guidelines: Wiki Loves Ramadan 2025.
Add [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Participant|your community here]], and organized Wiki Loves Ramadan 2025 in your local language.
Whether you’re a first-time editor or an experienced Wikipedian, your contributions matter. Together, we can ensure Islamic cultures and traditions are well-represented and accessible to all.
Feel free to invite your community and friends too. Kindly reach out if you have any questions or need support as you prepare to participate.
Let’s make Wiki Loves Ramadan 2025 a success!
For the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Team|International Team]] 13:08, 16 zen 2025 (CET)
<!-- Messaggio inviato da User:ZI Jony@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 -->
== Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]].
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:11, 24 zen 2025 (CET)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 -->
== Feminism and Folklore 2025 starts soon ==
<div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;>
[[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<center>''{{int:please-translate}}''</center>
Dear Wiki Community,
You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.
You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles.
Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:
# Create a page for the contest on the local wiki.
# Set up a campaign on '''CampWiz''' tool.
# Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
# Request local admins for site notice.
# Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]].
This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools''']
Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance.
We look forward to your immense coordination.
Thank you and Best wishes,
'''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]'''
::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]] [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]
</div></div>
--[[Utente:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discûscioîn ûtente:MediaWiki message delivery|discuscioìn]]) 03:36, 29 zen 2025 (CET)
== Wiki Loves Folklore is back! ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
Dear Wiki Community,
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March.
You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest.
You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.
Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance.
'''Kind regards,'''
'''Wiki loves Folklore International Team'''
--[[Utente:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discûscioîn ûtente:MediaWiki message delivery|discuscioìn]]) 03:36, 29 zen 2025 (CET)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Tiven2240@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 -->
== Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review.
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:48, 3 fre 2025 (CET)
</div>
<!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 -->
== Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter ==
<section begin="message"/>
Hello everyone!
[[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]]
We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''.
This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba.
'''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''.
Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language & Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]].
We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there!
<section end="message"/>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 09:29, 22 fre 2025 (CET)
<!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 -->
== Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]].
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 19:51, 7 màr 2025 (CET)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 -->
== GFDL ==
[[File:BD-propagande colour en.jpg|thumb|right]]
Hello!
GFDL is not a good license for media files. So it should not be used for new uploads. I have written to a few users using a translator. I do not know if it gives a good result or not so I try here in English (with a translation below).
My question is if those that have uploaded files as GFDL would also be willing to relicense to CC-BY-SA-4.0.
Also I would like to point out that articles on Wikipedia is licensed CC-BY-SA-4.0 so when they are used it is mandatory to use the same license. So when spoken wikipedia articles are uploaded as GFDL it is a violation of the license terms. Those files should either be deleted or relicensed to CC-BY-SA-4.0.
----
Bon giû!
O GFDL no l’é n’in bonä licensa pe i file multimediâ. Perchè o nu deveiva esse adoperô pe-o carigâ file nòvî. Mi l’ho scrito a quarchi ueuvo adoperando un traduzionnaire. No sò scî in risûta a l’é ouaighe ou nò, chi c’à provo a scrivî in inglése (cun n’in traduzion dae sota).
A me dumanda a l’é se chî ch’hanno carigò i file cun GFDL ancun ti sun disposti a reinformâ a CC-BY-SA-4.0.
Primmamente, veuggio segnâ che i articoli de Wikipedia sun licensiä CC-BY-SA-4.0, quindi in adoperâ quela licensa a l’é obbligatorio. Quindi quandu gli articoli parlæti de Wikipedia i veggian carigæ cun GFDL, l’é in violazion di termini de-a licensa. Quî file deven sêa strassæ sêa reinformæ a CC-BY-SA-4.0. [[Utente:MGA73|MGA73]] ([[Discûscioîn ûtente:MGA73|discuscioìn]]) 20:13, 11 màr 2025 (CET)
: Bon giû [[User:Arbenganese]], [[User:N.Longo]], [[User:Giodiassi5]]. Pe favô lêze sto mesaggio. Se ti te domande comme mi l’ho notò i file, ti peuvedeî cianâ a [[:c:Commons:Village_pump/Proposals#Proposal_(change_GFDL_cut-off_date)|sto proposeto in Commons]]. --[[Utente:MGA73|MGA73]] ([[Discûscioîn ûtente:MGA73|discuscioìn]]) 19:59, 9 arv 2025 (CEST)
== An improved dashboard for the Content Translation tool ==
<div lang="en" dir="ltr">
{{Int:hello}} Wikipedians,
Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}.
The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device.
With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below.
[[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic). Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]]
[[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]]
We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''.
Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread.
Thank you!
On behalf of the Language and Product Localization team.
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 03:56, 13 màr 2025 (CET)
<!-- Messaggio inviato da User:UOzurumba (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&oldid=28382282 -->
== Your wiki will be in read-only soon ==
<section begin="server-switch"/><div class="plainlinks">
[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]
The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.
All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2024-03-20|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]'''.
Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future.
'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''
*You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2024-03-20|en}}.
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.
''Other effects'':
*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes.
This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:15, 15 màr 2025 (CET)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 -->
== Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon.
Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community so they can participate as well.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 04:04, 4 arv 2025 (CEST)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 -->
== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation ==
<div lang="en" dir="ltr">
[[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}
Hello, dear Wikipedians!<br/>
[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language!
The most active contesters will receive prizes.
If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest.
<br/>
We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]])
</div>
18:11, 16 arv 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:Hide on Rosé@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 -->
== Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community so they can participate as well.
In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:34, 17 arv 2025 (CEST)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 -->
== Sub-referencing: User testing ==
<div lang="en" dir="ltr">
[[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]]
<small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small>
Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further:
#'''Try it out and share your feedback'''
#:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher.
#'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs'''
#:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''.
We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well.
Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 17:03, 28 arv 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 -->
== Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter ==
<section begin="announcement-content" />
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well.
In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" />
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:41, 29 arv 2025 (CEST)</div>
<!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! ==
''(Apologies for posting in English)''
Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them.
As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]].
After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki.
The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org.
If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]].
Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 17:08, 6 màz 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:Sannita (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 -->
== <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> ==
<div lang="en" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]].
You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC.
If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" />
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|discusción]])</bdi> 00:07, 16 màz 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)''
Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too.
We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation.
You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 17:26, 22 màz 2025 (CEST)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Sannita (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 -->
== Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection & Call for Questions ==
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Dear all,
This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.
The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4].
Here are the key planned dates:
* May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6]
* June 17 – July 1, 2025: Call for candidates
* July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5]
* August 2025: Campaign period
* August – September 2025: Two-week community voting period
* October – November 2025: Background check of selected candidates
* Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated
Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]].
'''Call for Questions'''
In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]]
'''Election Volunteers'''
Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]]
Thank you!
[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results
[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter
[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024
[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles
[5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ
[6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates
Best regards,
Victoria Doronina
Board Liaison to the Elections Committee
Governance Committee<section end="announcement-content" />
[[Utente:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discûscioîn ûtente:MediaWiki message delivery|discuscioìn]]) 05:07, 28 màz 2025 (CEST)
<!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension</span> ==
<div lang="en" dir="ltr">
<section begin="message"/>
Hello everyone,
''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)''
The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''.
This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable.
The three main features of this extension are:
* '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki.
* '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''.
* '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions.
'''Note''': The extension comes with a new user right called '''"Event Organizer"''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment.
The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]])
If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout.
Thank you! <section end="message"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|discusción]]) 18:47, 29 màz 2025 (CEST)</bdi>
<!-- Messaggio inviato da User:Udehb-WMF@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&oldid=28803829 -->
== Vote now in the 2025 U4C Election ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}
Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC].
Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:00, 14 zùg 2025 (CEST) </div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 -->
== <span lang="it" dir="ltr">Board of Trustees 2025 della Wikimedia Foundation - Invito a presentare candidature</span> ==
<div lang="it" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>
Salve a tutti,
La [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|candidatura del Board of Trustees della Wikimedia Foundation per il 2025 è ora aperta]] dal 17 giugno 2025 al 2 luglio 2025 alle 23:59 UTC [1]. Il Board of Trustees supervisiona il lavoro della Wikimedia Foundation, e ogni membro del Board ricopre un mandato di tre anni [2]. Si tratta di una carica di volontariato.
Quest'anno, la comunità di Wikimedia voterà a partire da fine agosto fino a settembre 2025 per assegnare due (2) posti nel Board della Foundation. Tu, o qualcuno che conosci, potresti essere adatto a far parte del Board of Trustees della Wikimedia Foundation? [3]
Scopri cosa serve per candidarsi a queste posizioni di leadership e come presentare la tua candidatura su [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|questa pagina Meta-wiki]] o incoraggia qualcun altro a candidarsi alle elezioni di quest'anno.
Cordiali saluti,
Abhishek Suryawanshi<br />
Presidente della commissione elettorale
A nome della commissione elettorale e del comitato di governance
[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates
[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term.
[3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" />
</div>
[[Utente:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discûscioîn ûtente:MediaWiki message delivery|discuscioìn]]) 19:44, 17 zùg 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:RamzyM (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 -->
frbje33o6ys9i52cigq7nmk5hxkj6wv
258577
258576
2025-06-17T18:40:38Z
N.Longo
12052
en
258577
wikitext
text/x-wiki
__NEWSECTIONLINK__
{{Archìvio
|titolo = Archìvio
|testo =
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2010|Archìvio 2010]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2011|Archìvio 2011]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2012|Archìvio 2012]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2013|Archìvio 2013]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2014|Archìvio 2014]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2015|Archìvio 2015]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2016|Archìvio 2016]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2017|Archìvio 2017]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2018|Archìvio 2018]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2019|Archìvio 2019]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2020|Archìvio 2020]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2021|Archìvio 2021]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2022|Archìvio 2022]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2023|Archìvio 2023]]
* [[Wikipedia:Community portal (comunicaçioìn in ingléize)/Archìvio 2024|Archìvio 2024]]
}}
== Launching! Join Us for Wiki Loves Ramadan 2025! ==
Dear All,
We’re happy to announce the launch of [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|Wiki Loves Ramadan 2025]], an annual international campaign dedicated to celebrating and preserving Islamic cultures and history through the power of Wikipedia. As an active contributor to the Local Wikipedia, you are specially invited to participate in the launch.
This year’s campaign will be launched for you to join us write, edit, and improve articles that showcase the richness and diversity of Islamic traditions, history, and culture.
* Topic: [[m:Event:Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch|Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch]]
* When: Jan 19, 2025
* Time: 16:00 Universal Time UTC and runs throughout Ramadan (starting February 25, 2025).
* Join Zoom Meeting: https://us02web.zoom.us/j/88420056597?pwd=NdrpqIhrwAVPeWB8FNb258n7qngqqo.1
* Zoom meeting hosted by [[m:Wikimedia Bangladesh|Wikimedia Bangladesh]]
To get started, visit the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|campaign page]] for details, resources, and guidelines: Wiki Loves Ramadan 2025.
Add [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Participant|your community here]], and organized Wiki Loves Ramadan 2025 in your local language.
Whether you’re a first-time editor or an experienced Wikipedian, your contributions matter. Together, we can ensure Islamic cultures and traditions are well-represented and accessible to all.
Feel free to invite your community and friends too. Kindly reach out if you have any questions or need support as you prepare to participate.
Let’s make Wiki Loves Ramadan 2025 a success!
For the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Team|International Team]] 13:08, 16 zen 2025 (CET)
<!-- Messaggio inviato da User:ZI Jony@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 -->
== Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]].
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:11, 24 zen 2025 (CET)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 -->
== Feminism and Folklore 2025 starts soon ==
<div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;>
[[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<center>''{{int:please-translate}}''</center>
Dear Wiki Community,
You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.
You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles.
Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:
# Create a page for the contest on the local wiki.
# Set up a campaign on '''CampWiz''' tool.
# Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
# Request local admins for site notice.
# Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]].
This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools''']
Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance.
We look forward to your immense coordination.
Thank you and Best wishes,
'''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]'''
::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]] [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]
</div></div>
--[[Utente:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discûscioîn ûtente:MediaWiki message delivery|discuscioìn]]) 03:36, 29 zen 2025 (CET)
== Wiki Loves Folklore is back! ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
Dear Wiki Community,
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March.
You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest.
You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.
Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance.
'''Kind regards,'''
'''Wiki loves Folklore International Team'''
--[[Utente:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discûscioîn ûtente:MediaWiki message delivery|discuscioìn]]) 03:36, 29 zen 2025 (CET)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Tiven2240@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 -->
== Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review.
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:48, 3 fre 2025 (CET)
</div>
<!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 -->
== Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter ==
<section begin="message"/>
Hello everyone!
[[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]]
We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''.
This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba.
'''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''.
Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language & Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]].
We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there!
<section end="message"/>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 09:29, 22 fre 2025 (CET)
<!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 -->
== Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]].
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 19:51, 7 màr 2025 (CET)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 -->
== GFDL ==
[[File:BD-propagande colour en.jpg|thumb|right]]
Hello!
GFDL is not a good license for media files. So it should not be used for new uploads. I have written to a few users using a translator. I do not know if it gives a good result or not so I try here in English (with a translation below).
My question is if those that have uploaded files as GFDL would also be willing to relicense to CC-BY-SA-4.0.
Also I would like to point out that articles on Wikipedia is licensed CC-BY-SA-4.0 so when they are used it is mandatory to use the same license. So when spoken wikipedia articles are uploaded as GFDL it is a violation of the license terms. Those files should either be deleted or relicensed to CC-BY-SA-4.0.
----
Bon giû!
O GFDL no l’é n’in bonä licensa pe i file multimediâ. Perchè o nu deveiva esse adoperô pe-o carigâ file nòvî. Mi l’ho scrito a quarchi ueuvo adoperando un traduzionnaire. No sò scî in risûta a l’é ouaighe ou nò, chi c’à provo a scrivî in inglése (cun n’in traduzion dae sota).
A me dumanda a l’é se chî ch’hanno carigò i file cun GFDL ancun ti sun disposti a reinformâ a CC-BY-SA-4.0.
Primmamente, veuggio segnâ che i articoli de Wikipedia sun licensiä CC-BY-SA-4.0, quindi in adoperâ quela licensa a l’é obbligatorio. Quindi quandu gli articoli parlæti de Wikipedia i veggian carigæ cun GFDL, l’é in violazion di termini de-a licensa. Quî file deven sêa strassæ sêa reinformæ a CC-BY-SA-4.0. [[Utente:MGA73|MGA73]] ([[Discûscioîn ûtente:MGA73|discuscioìn]]) 20:13, 11 màr 2025 (CET)
: Bon giû [[User:Arbenganese]], [[User:N.Longo]], [[User:Giodiassi5]]. Pe favô lêze sto mesaggio. Se ti te domande comme mi l’ho notò i file, ti peuvedeî cianâ a [[:c:Commons:Village_pump/Proposals#Proposal_(change_GFDL_cut-off_date)|sto proposeto in Commons]]. --[[Utente:MGA73|MGA73]] ([[Discûscioîn ûtente:MGA73|discuscioìn]]) 19:59, 9 arv 2025 (CEST)
== An improved dashboard for the Content Translation tool ==
<div lang="en" dir="ltr">
{{Int:hello}} Wikipedians,
Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}.
The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device.
With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below.
[[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic). Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]]
[[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]]
We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''.
Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread.
Thank you!
On behalf of the Language and Product Localization team.
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 03:56, 13 màr 2025 (CET)
<!-- Messaggio inviato da User:UOzurumba (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&oldid=28382282 -->
== Your wiki will be in read-only soon ==
<section begin="server-switch"/><div class="plainlinks">
[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]
The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.
All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2024-03-20|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]'''.
Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future.
'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''
*You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2024-03-20|en}}.
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.
''Other effects'':
*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes.
This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:15, 15 màr 2025 (CET)
<!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 -->
== Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon.
Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community so they can participate as well.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 04:04, 4 arv 2025 (CEST)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 -->
== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation ==
<div lang="en" dir="ltr">
[[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}
Hello, dear Wikipedians!<br/>
[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language!
The most active contesters will receive prizes.
If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest.
<br/>
We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]])
</div>
18:11, 16 arv 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:Hide on Rosé@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 -->
== Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community so they can participate as well.
In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:34, 17 arv 2025 (CEST)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 -->
== Sub-referencing: User testing ==
<div lang="en" dir="ltr">
[[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]]
<small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small>
Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further:
#'''Try it out and share your feedback'''
#:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher.
#'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs'''
#:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''.
We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well.
Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 17:03, 28 arv 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 -->
== Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter ==
<section begin="announcement-content" />
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well.
In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" />
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:41, 29 arv 2025 (CEST)</div>
<!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! ==
''(Apologies for posting in English)''
Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them.
As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]].
After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki.
The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org.
If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]].
Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 17:08, 6 màz 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:Sannita (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 -->
== <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> ==
<div lang="en" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]].
You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC.
If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" />
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|discusción]])</bdi> 00:07, 16 màz 2025 (CEST)
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)''
Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too.
We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation.
You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 17:26, 22 màz 2025 (CEST)
</div>
<!-- Messaggio inviato da User:Sannita (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 -->
== Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection & Call for Questions ==
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Dear all,
This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.
The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4].
Here are the key planned dates:
* May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6]
* June 17 – July 1, 2025: Call for candidates
* July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5]
* August 2025: Campaign period
* August – September 2025: Two-week community voting period
* October – November 2025: Background check of selected candidates
* Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated
Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]].
'''Call for Questions'''
In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]]
'''Election Volunteers'''
Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]]
Thank you!
[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results
[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter
[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024
[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles
[5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ
[6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates
Best regards,
Victoria Doronina
Board Liaison to the Elections Committee
Governance Committee<section end="announcement-content" />
[[Utente:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discûscioîn ûtente:MediaWiki message delivery|discuscioìn]]) 05:07, 28 màz 2025 (CEST)
<!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension</span> ==
<div lang="en" dir="ltr">
<section begin="message"/>
Hello everyone,
''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)''
The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''.
This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable.
The three main features of this extension are:
* '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki.
* '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''.
* '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions.
'''Note''': The extension comes with a new user right called '''"Event Organizer"''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment.
The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]])
If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout.
Thank you! <section end="message"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|discusción]]) 18:47, 29 màz 2025 (CEST)</bdi>
<!-- Messaggio inviato da User:Udehb-WMF@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&oldid=28803829 -->
== Vote now in the 2025 U4C Election ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}
Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC].
Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:00, 14 zùg 2025 (CEST) </div>
<!-- Messaggio inviato da User:Keegan (WMF)@metawiki usando l'elenco su https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 -->
== Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates ==
<section begin="announcement-content" />
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>
Hello all,
The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|call for candidates for the 2025 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection is now open]] from June 17, 2025 – July 2, 2025 at 11:59 UTC [1]. The Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's work, and each Trustee serves a three-year term [2]. This is a volunteer position.
This year, the Wikimedia community will vote in late August through September 2025 to fill two (2) seats on the Foundation Board. Could you – or someone you know – be a good fit to join the Wikimedia Foundation's Board of Trustees? [3]
Learn more about what it takes to stand for these leadership positions and how to submit your candidacy on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|this Meta-wiki page]] or encourage someone else to run in this year's election.
Best regards,
Abhishek Suryawanshi<br />
Chair of the Elections Committee
On behalf of the Elections Committee and Governance Committee
[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates
[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term.
[3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" />
[[Utente:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discûscioîn ûtente:MediaWiki message delivery|discuscioìn]]) 19:44, 17 zùg 2025 (CEST)
<!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 -->
sh96ayks2127a65czl13zvhzj6bgre7
Cantaluvu
0
7026
258580
257291
2025-06-17T19:12:54Z
Luensu1959
1211
a gh'ö missu dui links
258580
wikitext
text/x-wiki
{{Nuvaize|variànte=, inta variante da Val Burbaia}}{{Divisione amministrativa
|Nome = Cantaluvu
|Nome ufficiale = {{it}} Cantalupo Ligure
|Panorama = Cantalupo Ligure 2.jpg
|Didascalia = Cantaluvu inta Val Burbàia
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Divisione amm grado 1 = Piemónte
|Divisione amm grado 2 = Lisàndria
|Amministratore locale = Pierluigi Debenedetti
|Partito = lista civica Insieme per continuare
|Data elezione = 27-5-2019
|Superficie = 24.06
|Abitanti = 440
|Aggiornamento abitanti = 31-12-2024
|Sottodivisioni = Arbuéle, Bzànte, [[Burgu Adurnu]], Campann-a, Costa Merlassìn, [[Culónne]], Prevzéin, Pertüzu, Psinò, Prò, [[Sèmga]], Strepassêze, Zubgòssi
|Divisioni confinanti = [[Arbêa ]], [[Burghetu Burbaia]], [[Dernize]], [[Munteigu]], [[Rocaforte]], [[Rucheta Ligure]]
|Codice catastale = B629
|Zona sismica = 3
|Gradi giorno = 2778
|Festivo = 6 'd lüju
|Mappa = Map of comune of Cantalupo Ligure (province of Alessandria, region Piedmont, Italy).svg
|Didascalia mappa = Puzisción dé cumüne 'd Cantaluvu inta pruvéincia 'd Lisàndria.
}}
'''Cantaluvu''' (''Cantalóvu'' inta variante lucòle, mentre i zenàizi i diza ''Cantalô'', e in [[Léngoa italiànn-a|italiàn]] l'è ''Cantalupo Ligure'') u s' tröva inta [[Provinsa de Lisciandria|Provéincia 'd Lisandria]].
== Geugrafîa ==
Cantaluvu u s' tröva int'l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]], inta Región [[Piemonte|Piemónte]].
== Stória ==
Icmè i òtri paìzi e cumüni d'l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]], da-i [[1797]] a-i [[1805]] Cantaluvu l'à fòtu pòrte da [[Repùbrica Lìgure|Repüblica Lìgüre]], pöi féin a-i [[1814]] l'è stó pòrte 'd l'[[Prìmmo Inpêro françéize|impéru napuleónicu]] e dopu, sutta a-u [[Regno de Sardegna|Regnu 'd Sardégna]], l'è stó inta División id Zéna e inta Provéincia 'd Növe féin a-i [[1859]], quande in cunseguainsa da légge Rattassi l'è passó inta Provéincia 'd Lisandria.
== Posti d'interesse ==
Frasción interesanti i són: [[Burgu Adurnu]] (ncu ei casté medievòle), [[Prounvzéin|Prevzéin]], [[Pertüzu|Pertüzu]] e [[Zubgòssi]]. Òtre frasción i són: Arbuéle, Bzànte, Campann-a, [[Costa]], [[Merlassìn]], [[Culónne]], [[Psinò]], Prò, [[Sèmga]], e [[Strepassêze]].
== Ecunumìa ==
== Cultüa ==
A Cantaluvu u s' pòrla incù a [[lengoa ligure|lingua ligüre]] inta variante [[dialetto noveize|nuvaize]].
== Manifestasión-i ==
== Feste e fêe ==
== Cumünicasión-i ==
{{clear}}
== Nóte ==
<references />
== Òtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
{{Comûni da Provinsa de Lisciandria}}
{{Contròllo de outoritæ}}
gwdkjy73342nk2rjngcyxhyy5ymdxby
258586
258580
2025-06-18T08:52:50Z
Luensu1959
1211
a gh'ö missu 'n link
258586
wikitext
text/x-wiki
{{Nuvaize|variànte=, inta variante da Val Burbaia}}{{Divisione amministrativa
|Nome = Cantaluvu
|Nome ufficiale = {{it}} Cantalupo Ligure
|Panorama = Cantalupo Ligure 2.jpg
|Didascalia = Cantaluvu inta Val Burbàia
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Divisione amm grado 1 = Piemónte
|Divisione amm grado 2 = Lisàndria
|Amministratore locale = Pierluigi Debenedetti
|Partito = lista civica Insieme per continuare
|Data elezione = 27-5-2019
|Superficie = 24.06
|Abitanti = 440
|Aggiornamento abitanti = 31-12-2024
|Sottodivisioni = Arbuéle, Bzànte, [[Burgu Adurnu]], Campann-a, [[Costa|Costa Merlassìn]], [[Culónne]], Prevzéin, Pertüzu, Psinò, Prò, [[Sèmga]], Strepassêze, Zubgòssi
|Divisioni confinanti = [[Arbêa ]], [[Burghetu Burbaia]], [[Dernize]], [[Munteigu]], [[Rocaforte]], [[Rucheta Ligure]]
|Codice catastale = B629
|Zona sismica = 3
|Gradi giorno = 2778
|Festivo = 6 'd lüju
|Mappa = Map of comune of Cantalupo Ligure (province of Alessandria, region Piedmont, Italy).svg
|Didascalia mappa = Puzisción dé cumüne 'd Cantaluvu inta pruvéincia 'd Lisàndria.
}}
'''Cantaluvu''' (''Cantalóvu'' inta variante lucòle, mentre i zenàizi i diza ''Cantalô'', e in [[Léngoa italiànn-a|italiàn]] l'è ''Cantalupo Ligure'') u s' tröva inta [[Provinsa de Lisciandria|Provéincia 'd Lisandria]].
== Geugrafîa ==
Cantaluvu u s' tröva int'l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]], inta Región [[Piemonte|Piemónte]].
== Stória ==
Icmè i òtri paìzi e cumüni d'l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]], da-i [[1797]] a-i [[1805]] Cantaluvu l'à fòtu pòrte da [[Repùbrica Lìgure|Repüblica Lìgüre]], pöi féin a-i [[1814]] l'è stó pòrte 'd l'[[Prìmmo Inpêro françéize|impéru napuleónicu]] e dopu, sutta a-u [[Regno de Sardegna|Regnu 'd Sardégna]], l'è stó inta División id Zéna e inta Provéincia 'd Növe féin a-i [[1859]], quande in cunseguainsa da légge Rattassi l'è passó inta Provéincia 'd Lisandria.
== Posti d'interesse ==
Frasción interesanti i són: [[Burgu Adurnu]] (ncu ei casté medievòle), [[Prounvzéin|Prevzéin]], [[Pertüzu|Pertüzu]] e [[Zubgòssi]]. Òtre frasción i són: Arbuéle, Bzànte, Campann-a, [[Costa]], [[Merlassìn]], [[Culónne]], [[Psinò]], Prò, [[Sèmga]], e [[Strepassêze]].
== Ecunumìa ==
== Cultüa ==
A Cantaluvu u s' pòrla incù a [[lengoa ligure|lingua ligüre]] inta variante [[dialetto noveize|nuvaize]].
== Manifestasión-i ==
== Feste e fêe ==
== Cumünicasión-i ==
{{clear}}
== Nóte ==
<references />
== Òtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
{{Comûni da Provinsa de Lisciandria}}
{{Contròllo de outoritæ}}
793ncicth7q749ghlorrq1cvhg4olxt
258587
258586
2025-06-18T08:53:51Z
Luensu1959
1211
a gh'ö missu 'n òtru link
258587
wikitext
text/x-wiki
{{Nuvaize|variànte=, inta variante da Val Burbaia}}{{Divisione amministrativa
|Nome = Cantaluvu
|Nome ufficiale = {{it}} Cantalupo Ligure
|Panorama = Cantalupo Ligure 2.jpg
|Didascalia = Cantaluvu inta Val Burbàia
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Divisione amm grado 1 = Piemónte
|Divisione amm grado 2 = Lisàndria
|Amministratore locale = Pierluigi Debenedetti
|Partito = lista civica Insieme per continuare
|Data elezione = 27-5-2019
|Superficie = 24.06
|Abitanti = 440
|Aggiornamento abitanti = 31-12-2024
|Sottodivisioni = Arbuéle, Bzànte, [[Burgu Adurnu]], Campann-a, [[Costa|Costa Merlassìn]], [[Culónne]], Prevzéin, Pertüzu, [[Psinò]], Prò, [[Sèmga]], Strepassêze, Zubgòssi
|Divisioni confinanti = [[Arbêa ]], [[Burghetu Burbaia]], [[Dernize]], [[Munteigu]], [[Rocaforte]], [[Rucheta Ligure]]
|Codice catastale = B629
|Zona sismica = 3
|Gradi giorno = 2778
|Festivo = 6 'd lüju
|Mappa = Map of comune of Cantalupo Ligure (province of Alessandria, region Piedmont, Italy).svg
|Didascalia mappa = Puzisción dé cumüne 'd Cantaluvu inta pruvéincia 'd Lisàndria.
}}
'''Cantaluvu''' (''Cantalóvu'' inta variante lucòle, mentre i zenàizi i diza ''Cantalô'', e in [[Léngoa italiànn-a|italiàn]] l'è ''Cantalupo Ligure'') u s' tröva inta [[Provinsa de Lisciandria|Provéincia 'd Lisandria]].
== Geugrafîa ==
Cantaluvu u s' tröva int'l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]], inta Región [[Piemonte|Piemónte]].
== Stória ==
Icmè i òtri paìzi e cumüni d'l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]], da-i [[1797]] a-i [[1805]] Cantaluvu l'à fòtu pòrte da [[Repùbrica Lìgure|Repüblica Lìgüre]], pöi féin a-i [[1814]] l'è stó pòrte 'd l'[[Prìmmo Inpêro françéize|impéru napuleónicu]] e dopu, sutta a-u [[Regno de Sardegna|Regnu 'd Sardégna]], l'è stó inta División id Zéna e inta Provéincia 'd Növe féin a-i [[1859]], quande in cunseguainsa da légge Rattassi l'è passó inta Provéincia 'd Lisandria.
== Posti d'interesse ==
Frasción interesanti i són: [[Burgu Adurnu]] (ncu ei casté medievòle), [[Prounvzéin|Prevzéin]], [[Pertüzu|Pertüzu]] e [[Zubgòssi]]. Òtre frasción i són: Arbuéle, Bzànte, Campann-a, [[Costa]], [[Merlassìn]], [[Culónne]], [[Psinò]], Prò, [[Sèmga]], e [[Strepassêze]].
== Ecunumìa ==
== Cultüa ==
A Cantaluvu u s' pòrla incù a [[lengoa ligure|lingua ligüre]] inta variante [[dialetto noveize|nuvaize]].
== Manifestasión-i ==
== Feste e fêe ==
== Cumünicasión-i ==
{{clear}}
== Nóte ==
<references />
== Òtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
{{Comûni da Provinsa de Lisciandria}}
{{Contròllo de outoritæ}}
i21muvav3r50q7mxd1o2osor7tka9t3
Leca (Arbenga)
0
17488
258581
257361
2025-06-17T20:01:29Z
Arbenganese
12552
/* Geugrafìa */ Regiri
258581
wikitext
text/x-wiki
{{Arbenganese}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = Leca
|Tipo=[[Fraçion geògrafica|frasiùn geugrafica]]
|Panorama = Leca (Arbenga)-Panuràmma 01.jpg
|Didascalia =<div align="center">Panu(r)àmma da frasiùn, dau stradùn</div>
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 4
|Divisione amm grado 1 = Liguria
|Divisione amm grado 2 = Savuna
|Divisione amm grado 3 = Arbenga
|Altitudine = 15
|Abitanti = 2337
|Note abitanti = {{Çitta lìbbro|outô=AA.VV.|tìtolo=Piano Urbanistico Comunale Città di Albenga, aspetti socio-economici|url=https://docvas.regione.liguria.it/vas/X022/VAS%202016/Elaborati%20costitutivi%20del%20progetto%20di%20PUC_adottato%20in%20data%2022_10_2015/01.%20DESCRIZIONE_FONDATIVA/DF_C/DF_C1.pdf|ànno=2015|editô=Cumün d'Arbenga|çitæ=Arbenga|léngoa=IT|p=22|capìtolo=1.5. La geografia insediativa}}
|Aggiornamento abitanti = 2007
|Nome abitanti = lecaiöi<br />(scingulàre ''lecaiö'')
|Patrono = San Pé e San Paulu
|Festivo = 29 zügnu
}}
'''Leca''' (''Leca'' in [[Léngoa italiànn-a|italiàn]] ascì, dund'a l'è dìta fina ''Leca d'Albenga''<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Girolamo Rossi|tìtolo=Glossario medioevale ligure|url=https://books.google.it/books?id=YDY1AQAAMAAJ&pg=RA1-PA31|ànno=1909|editô=Arnaldo Forni Editore|léngoa=IT|p=31}}</ref>) a l'è ina frasiùn de [[Arbenga]], ch'a cunta 2337 abitanti<ref name="template divisione amministrativa-abitanti"/> e a se tröva a 15 metri in sciu livellu du mâ, a tòstu 4 chilòmetri de distànsa dau sentru du cumün.
== Geugrafìa ==
A frasiùn de Leca a l'è scitüâ inta bassa [[Valâ du Neva|valà du Neva]], vixin aa cunfluensa de stu chi cun l'Aròscia, cun u quàle u furma a Sènta, s-ciümme ch'u se càccia intu [[Mâ Ligure|Mâ Ligü(r)e]] a Arbenga. A l'è culucâ dunca, cumme a magiuransa du teritôiu arbenganese inta [[Ciâna d'Arbenga|ciàna de Arbenga]], ascì se int'ina pusisiùn ciü culinare rispettu a Arbenga véia.
=== Divixùi ===
[[File:Léca (Via au Piemunte).jpg|thumb|Vista da Vìa au Piemunte]]
'''• Nutréu''' (pé a tupunumastica italiàna leteralmente ''Vîa Gêxa Véia''): u l'è u quartê stò(r)icu da frasiùn, custruìu aturnu aa gêxa de Santa Ma(r)ìa du Bòsse(r)u, ancöi atacâ au semité(r)iu, ina vôta raprezentàva l'antiga vìa pé u [[Piemonte|Piemunte]], poi spustâ pe adeguâse au spustamentu da Sènta.<ref name=":0" />
A se cunfurma cumme ina tipica stradda ligü(r)e serâ fra âti müai a séccu che servìvan cumme recinsiùn pé i stò(r)ici edifissi du [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Sinqueséntu]], quarchedün de sti chi ancù vixìbile.<ref name=":1" /> Inta stradda se pö ancù vègghe a Capeletta Còsta, au scunsacrà, restrüttu(r)â inti ürtimi ànni da sta famìa chi.<ref>Da nu scunfunde cun i nòbili arbenganéxi cunti de [[Cixan|Cunscènte]] e poi ascì de [[Garlenda]].</ref>
'''• A Purtassa''': quartê upòstu a quéllu du Nutréu a l'è a parte ciü a munte da véia stradda, ch'u resta de derê aa paròcchia.
'''• E Còste''': a pàrte ciü in culìna da frasiùn, ai cunfin cun [[Sàlia|Salia]] e [[Campugexa|Campugéxa]], ne sun parte e regiùi udierne da ''Simma de Léca'', du ''Campàstru'', de ''L'Ìsu(r)a Bèlla'', di ''Parèi'', di ''Mü(r)àssi'' e di ''Pözzi de Léca''.
'''• Bagnöi''': regiùn ch'a cunfìna cun u zòna du sentru d'Arbenga, ch'a parte da l'udierna Vìa du Crìstu e a rìva fin aa Sènta, cunfinandu ascì cun atre zòne agricule cumme quella du ''Brà'' e da ''Stradda di Prài''.
'''• A Vìa au Piemunte''': a l'è u mudernu sentru du paìse, dund'i ghe sun e prinsipàli ativitài du cumerciu e ascì a Gêxa paruchiale da Sunta, a fénisce versu punente daa Purtassa e versu levante au ''Fundu de Léca'', versu Arbenga.
'''• A Vìa da [[A Cêve|Cêve]]''': A l'è a vìa ciü cürta da frasiùn (110 métri), primma da riùnda ch'a segna l'inissiu da SS453 da Valà de l'Aròscia, versu [[Bastia (Arbenga)|Bastìa]].
== Stòia ==
U paise u pia u numme de Leca a partì da u [[Etæ de Mëzo|Mediuevu]], quandu i abitanti vegniva ciamài Leuca, abreviasiun de ''Leucanthemum'', numme de 'na margaìtta ch'a cresceva ina 'òtta inte sta zona.
Divegne poi postu de rexidensa pe i nobili da valà cumme se pö vegghe in tu riun sto(r)icu du Nutreu (ciamàu cuscì perché u deiveéa da l'àtu nümmeu de tröggi prezenti) e da Purtassa (l'antiga porta de ingressu da lucalitài pe chi u rivàva dau Piemunte), nasciüi lungu aa véia via prinsipàle du paìse dunde se trövan ancù i resti de müaie ina 'òtta parte de cà di patrissi.
Ina séie de smuntamenti, o prubabilmente de in tèramottu u l'ha purtàu au spustamentu du nucleu du paìse ciü versu e spunde du Néva, cun l'abandùn da véia paruchiàle du Quattrusentu e a custrusiùn de ca' növe, aturnu a a növa via sentràle, l'udierna vìa au Piemunte.
== Abitanti ==
=== Evulusiùn demugrafica ===
{{Demografia/Leca (Arbenga)}}
A frasiùn ancöi a cunta tòstu 3000 abitanti, vista a gròssa espensciùn inti ürtimi ànni, ch'a l'ha purtàu aa custrusiùn de növi cumplesci de cà.
== Pòsti de interesse ==
<gallery widths="155" heights="155" mode="packed">
File:Géxa de Santa Maìa du Bòsseu.jpg|A géxa de Santa Maìa du Bosseu, vixin au semitéiu lecaiö
File:Leca (Albenga)-chiesa ns Assunta-complesso3.jpg|L'internu aparòcchia da Sunta
File:Leca (Albenga)-chiesa ns Assunta-complesso2.jpg|A paruchiàle
</gallery>
=== Architetüe religiuse ===
A livellu religiusu a frasiùn a fa parte da [[Diocexi de Arbenga e Impeia|diocexi de Arbenga-Impeia]], tütte e strütüe religiùse intu sò teritòiu e fan parte da parocchia dedicà aa Sunta.
'''• Gexa paruchiale da Sunta''', du [[1790]] cun i dipinti e àtre opée pregiàe, fra sti chi ina presiùsa pà(r)a atâ, de(r)ivâ daa presedente paruchiale, dedicà a Santa Maìa du Bòsseu.<ref name=":0" />
'''• Uatòiu de San Peu''' (santu prutetù da frasiun) u se tröva lì d'ataccu aa géxa da Sunta, de dimensciùi picìne u cunserva tütti i crìsti purtài in prucesciùn daa lucàle cunfraternita, da quale a l'è a séde ufisiàle.
'''• Gexa de Santa Maria du Bosse(r)u''', a l'è stâ custruìa inte l'epuca mediuevale, abandunà e crulà in parte pe in teràmottu tòstu intu [[XVI secolo|XVI seculu]], a restruttüasiùn cun u rifasimentu du téitu a l'è avegnüa grasie au ''Rotary club'' de [[Arasce]] e a-e scöe du paise (a materna, e elementari e e medie), primma du restauru a cunservava di afreschi du [[XV secolo|Quattruséntu]], spustai inta gêxa S. Bérnardin a Vaìn pé metîli in segü(r)éssa.<ref name=":0">{{Çitta lìbbro|outô=|tìtolo=Guida d'Italia|url=https://books.google.it/books?id=sTuwrCII3pkC&pg=PA421&dq=campochiesa&hl=it&sa=X&ei=h2_1T9fjMMed-QacydHWBg#v=onepage&q=Leca&f=false|ediçión=6|ànno=1982|editô=Touring Club Italiano|çitæ=Milan|léngoa=IT|p=422|volùmme=Liguria|capìtolo=La piana di Albenga (7)|ISBN=88-365-0009-9}}</ref>
Au mumentu a l'è cunscideà cunsacrà, ma difatti u nu u l'è puscibile selebrà chi messa, in quantu u restauru u nu l'ha poi purtau a in efetìvu recüpeu di interni, a pàrte a tùre du campanìn, datàu du [[XII secolo|Trexéntu]] in stîle medievâ, ch'u svétta in sce a zòna li vixîna.<ref name=":0" />
Vixin aa géxa se pònan ancù vegghe i resti da canònica (a ca' du prève), ancöi derucà, cun in àrcu pe(r)iculànte ch'u dà in sciu curtì internu, aù duveàu cumme depòxitu dau vixin semitéiu.
=== Architetüe sivìli ===
[[File:Leca Sede ANPI.jpg|thumb|A séde de l'Anpi dedicà a U Mégu]]
'''• Séde da divixùn Anpi''' dedicà a [[Felixe Casciùn]] cun atàccu u Museu da Rexistensa, u se tröva inta ciàssa da canônnica, u l'è atìvu dai [[Anni 1980|ànni '80]]. Inisialmente u nàsce cumme mustra fìssa e u g'axéva 'na sede a pàrte in [[Arbenga]]. Dau [[2005]] u s'è spustàu a Léca e chi u cuntégne ciü de duxéntu futugrafìe di partigiài de valàe arbenganéxi e àtre testimunianse de l'ucupasiùn tedesca. Inte l'àtra saletta se trövan püe parte di atrèssi duvé(r)ài inta vìtta te tütti i dì dai surdàtti du Cumitàu de Liberasiùn Nasiunâ.<ref>{{Çitta web|url=https://memoranea.it/luoghi/liguria-sv-albenga-museo-della-resistenza|tìtolo=U muséu da Rexistensa de Léca d'Arbenga|vìxita=2021-10-31|léngoa=IT}}</ref>
'''• A Vìlla d'Aste''': pòcu dòppu u ''A Purtassa'' e ''E Sìmme'' u se tröva in cumplèssu rexidensiâ du [[XVI secolo|XVI seculu]], cun tàntu de Tûre, a rèsta in scia drîta rivandu daa gêxa.<ref name=":0" />
A l'è stà duvé(r)a dai [[D'Aste (famïa)|D'Aste]] cumme ca' de villegiatüa, chi i se trövan u(r)iginâli furme artistiche, cumme diferenti decurasiùi in bàssu riliévu specialmenti inti purtâ de ingrèssu. Sta li a se inse(r)isce in tu scistemma de ville tipicu de quellu periudu, ch'u l'axéva vistu a custrusiùn ascì de rexidense nubiliâri ascì da l'âtra spunda du s-ciümme Sènta, a [[Lüxignan]], grassie ai Cepolla e a [[San Fé (Arbenga)|San Fê]] cun i Còsta.<ref name=":1">{{Çitta publicaçión|outô=Andrea Leonardi|ànno=2009|tìtolo=Atlante tematico del barocco. Il sistema delle residenze nobiliari|editô=De Luca Editore d'Arte|çitæ=Romma|nùmero=Le ville del contado d'Albenga (2)|pp=122-123|léngoa=IT|url=https://www.academia.edu/2541416/Le_ville_del_contado_di_Albenga_note_su_palazzi_e_giardini}}</ref>
== Feste e Fée ==
'''• Festa de S. Peu''', a l'è a fèsta patrunàle da frasiùn, a se tegne tütti i ànni au 29 de zügnu, cun a méssa dedicà au santu prutetù inta paruchiàle e a prucesciùn cu'e cunfraternite lucàli intu sentru, a benedisiùn di cristi inte opée paruchiàli e a sàgra intu campu spurtìvu.
'''• Sagra du bunettu da nonna''', a se tegne d'estai intu campu spurtivu, cun i piàtti tipici da tradisiùn ligure e u bunettu prepaàu segundu a risetta lucàle.
'''• Festa da Sunta''', a se tegne a Mezz'aùstu, cun a messa inta paruchiàle, dedicà apuntu aa Sunta.
'''• Spetàndu u Natàle a Leca''': pé a vìa au Piemunte i se tegnan e bancarelle ufèrte dau cumitàu di cumerciànti lucali, cun ròba da mangià, prudòtti du pòstu e ascì a fattuìa didattica cun di lbuatòi pe i fiöi.
== Vie de cumünicasiùn ==
Leca a l'è culegà cun [[Cixan|Cixàn]] a nord-ovest e cun u sentru d'Arbenga a sud-est grassie aa Stradda Nasiunàle 582 da Còlla de San Benàrdu, mentre se pò zunze versu [[Bastia (Arbenga)|Bastìa]] cun a cuscì dìta Vìa da Cêve, a Stradda Pruvinsàle 453.
Pòcu distante dau burgu a l'è a sciurtìa d'Arbenga de l'autustradda de sciùe (A10), assemme a quella de l'Aurelia Bis, ch'a se tröva in regiùn Tûre Pernixe, ai cunfin cun [[Cixan]], ch'a porta versu [[Arasce|Aràsce]].
== Âtre frasiui d'Arbenga ==
* [[Bastia (Arbenga)]]
* [[Campugexa]]
* [[Lüxignan]]
* [[Sàlia]]
* [[San Fé (Arbenga)|San Fé]]
== Nòtte ==
;Nòtte au tèstu
<references group="n." />
;Nòtte bibliugrafiche
<references responsive="" />
== Âtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
[[Categorîa:Frasiùi d'Arbenga]]
862as4tlu7vlv5snutpl2hyxv1evhlg
258582
258581
2025-06-17T20:02:11Z
Arbenganese
12552
/* Geugrafìa */ ciü tantu
258582
wikitext
text/x-wiki
{{Arbenganese}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = Leca
|Tipo=[[Fraçion geògrafica|frasiùn geugrafica]]
|Panorama = Leca (Arbenga)-Panuràmma 01.jpg
|Didascalia =<div align="center">Panu(r)àmma da frasiùn, dau stradùn</div>
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 4
|Divisione amm grado 1 = Liguria
|Divisione amm grado 2 = Savuna
|Divisione amm grado 3 = Arbenga
|Altitudine = 15
|Abitanti = 2337
|Note abitanti = {{Çitta lìbbro|outô=AA.VV.|tìtolo=Piano Urbanistico Comunale Città di Albenga, aspetti socio-economici|url=https://docvas.regione.liguria.it/vas/X022/VAS%202016/Elaborati%20costitutivi%20del%20progetto%20di%20PUC_adottato%20in%20data%2022_10_2015/01.%20DESCRIZIONE_FONDATIVA/DF_C/DF_C1.pdf|ànno=2015|editô=Cumün d'Arbenga|çitæ=Arbenga|léngoa=IT|p=22|capìtolo=1.5. La geografia insediativa}}
|Aggiornamento abitanti = 2007
|Nome abitanti = lecaiöi<br />(scingulàre ''lecaiö'')
|Patrono = San Pé e San Paulu
|Festivo = 29 zügnu
}}
'''Leca''' (''Leca'' in [[Léngoa italiànn-a|italiàn]] ascì, dund'a l'è dìta fina ''Leca d'Albenga''<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Girolamo Rossi|tìtolo=Glossario medioevale ligure|url=https://books.google.it/books?id=YDY1AQAAMAAJ&pg=RA1-PA31|ànno=1909|editô=Arnaldo Forni Editore|léngoa=IT|p=31}}</ref>) a l'è ina frasiùn de [[Arbenga]], ch'a cunta 2337 abitanti<ref name="template divisione amministrativa-abitanti"/> e a se tröva a 15 metri in sciu livellu du mâ, a tòstu 4 chilòmetri de distànsa dau sentru du cumün.
== Geugrafìa ==
A frasiùn de Leca a l'è scitüâ inta bassa [[Valâ du Neva|valà du Neva]], vixin aa cunfluensa de stu chi cun l'Aròscia, cun u quàle u furma a Sènta, s-ciümme ch'u se càccia intu [[Mâ Ligure|Mâ Ligü(r)e]] a Arbenga. A l'è culucâ dunca, cumme u ciü tantu du teritôiu arbenganese inta [[Ciâna d'Arbenga|ciàna de Arbenga]], ascì se int'ina pusisiùn ciü culinare rispettu a Arbenga véia.
=== Divixùi ===
[[File:Léca (Via au Piemunte).jpg|thumb|Vista da Vìa au Piemunte]]
'''• Nutréu''' (pé a tupunumastica italiàna leteralmente ''Vîa Gêxa Véia''): u l'è u quartê stò(r)icu da frasiùn, custruìu aturnu aa gêxa de Santa Ma(r)ìa du Bòsse(r)u, ancöi atacâ au semité(r)iu, ina vôta raprezentàva l'antiga vìa pé u [[Piemonte|Piemunte]], poi spustâ pe adeguâse au spustamentu da Sènta.<ref name=":0" />
A se cunfurma cumme ina tipica stradda ligü(r)e serâ fra âti müai a séccu che servìvan cumme recinsiùn pé i stò(r)ici edifissi du [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Sinqueséntu]], quarchedün de sti chi ancù vixìbile.<ref name=":1" /> Inta stradda se pö ancù vègghe a Capeletta Còsta, au scunsacrà, restrüttu(r)â inti ürtimi ànni da sta famìa chi.<ref>Da nu scunfunde cun i nòbili arbenganéxi cunti de [[Cixan|Cunscènte]] e poi ascì de [[Garlenda]].</ref>
'''• A Purtassa''': quartê upòstu a quéllu du Nutréu a l'è a parte ciü a munte da véia stradda, ch'u resta de derê aa paròcchia.
'''• E Còste''': a pàrte ciü in culìna da frasiùn, ai cunfin cun [[Sàlia|Salia]] e [[Campugexa|Campugéxa]], ne sun parte e regiùi udierne da ''Simma de Léca'', du ''Campàstru'', de ''L'Ìsu(r)a Bèlla'', di ''Parèi'', di ''Mü(r)àssi'' e di ''Pözzi de Léca''.
'''• Bagnöi''': regiùn ch'a cunfìna cun u zòna du sentru d'Arbenga, ch'a parte da l'udierna Vìa du Crìstu e a rìva fin aa Sènta, cunfinandu ascì cun atre zòne agricule cumme quella du ''Brà'' e da ''Stradda di Prài''.
'''• A Vìa au Piemunte''': a l'è u mudernu sentru du paìse, dund'i ghe sun e prinsipàli ativitài du cumerciu e ascì a Gêxa paruchiale da Sunta, a fénisce versu punente daa Purtassa e versu levante au ''Fundu de Léca'', versu Arbenga.
'''• A Vìa da [[A Cêve|Cêve]]''': A l'è a vìa ciü cürta da frasiùn (110 métri), primma da riùnda ch'a segna l'inissiu da SS453 da Valà de l'Aròscia, versu [[Bastia (Arbenga)|Bastìa]].
== Stòia ==
U paise u pia u numme de Leca a partì da u [[Etæ de Mëzo|Mediuevu]], quandu i abitanti vegniva ciamài Leuca, abreviasiun de ''Leucanthemum'', numme de 'na margaìtta ch'a cresceva ina 'òtta inte sta zona.
Divegne poi postu de rexidensa pe i nobili da valà cumme se pö vegghe in tu riun sto(r)icu du Nutreu (ciamàu cuscì perché u deiveéa da l'àtu nümmeu de tröggi prezenti) e da Purtassa (l'antiga porta de ingressu da lucalitài pe chi u rivàva dau Piemunte), nasciüi lungu aa véia via prinsipàle du paìse dunde se trövan ancù i resti de müaie ina 'òtta parte de cà di patrissi.
Ina séie de smuntamenti, o prubabilmente de in tèramottu u l'ha purtàu au spustamentu du nucleu du paìse ciü versu e spunde du Néva, cun l'abandùn da véia paruchiàle du Quattrusentu e a custrusiùn de ca' növe, aturnu a a növa via sentràle, l'udierna vìa au Piemunte.
== Abitanti ==
=== Evulusiùn demugrafica ===
{{Demografia/Leca (Arbenga)}}
A frasiùn ancöi a cunta tòstu 3000 abitanti, vista a gròssa espensciùn inti ürtimi ànni, ch'a l'ha purtàu aa custrusiùn de növi cumplesci de cà.
== Pòsti de interesse ==
<gallery widths="155" heights="155" mode="packed">
File:Géxa de Santa Maìa du Bòsseu.jpg|A géxa de Santa Maìa du Bosseu, vixin au semitéiu lecaiö
File:Leca (Albenga)-chiesa ns Assunta-complesso3.jpg|L'internu aparòcchia da Sunta
File:Leca (Albenga)-chiesa ns Assunta-complesso2.jpg|A paruchiàle
</gallery>
=== Architetüe religiuse ===
A livellu religiusu a frasiùn a fa parte da [[Diocexi de Arbenga e Impeia|diocexi de Arbenga-Impeia]], tütte e strütüe religiùse intu sò teritòiu e fan parte da parocchia dedicà aa Sunta.
'''• Gexa paruchiale da Sunta''', du [[1790]] cun i dipinti e àtre opée pregiàe, fra sti chi ina presiùsa pà(r)a atâ, de(r)ivâ daa presedente paruchiale, dedicà a Santa Maìa du Bòsseu.<ref name=":0" />
'''• Uatòiu de San Peu''' (santu prutetù da frasiun) u se tröva lì d'ataccu aa géxa da Sunta, de dimensciùi picìne u cunserva tütti i crìsti purtài in prucesciùn daa lucàle cunfraternita, da quale a l'è a séde ufisiàle.
'''• Gexa de Santa Maria du Bosse(r)u''', a l'è stâ custruìa inte l'epuca mediuevale, abandunà e crulà in parte pe in teràmottu tòstu intu [[XVI secolo|XVI seculu]], a restruttüasiùn cun u rifasimentu du téitu a l'è avegnüa grasie au ''Rotary club'' de [[Arasce]] e a-e scöe du paise (a materna, e elementari e e medie), primma du restauru a cunservava di afreschi du [[XV secolo|Quattruséntu]], spustai inta gêxa S. Bérnardin a Vaìn pé metîli in segü(r)éssa.<ref name=":0">{{Çitta lìbbro|outô=|tìtolo=Guida d'Italia|url=https://books.google.it/books?id=sTuwrCII3pkC&pg=PA421&dq=campochiesa&hl=it&sa=X&ei=h2_1T9fjMMed-QacydHWBg#v=onepage&q=Leca&f=false|ediçión=6|ànno=1982|editô=Touring Club Italiano|çitæ=Milan|léngoa=IT|p=422|volùmme=Liguria|capìtolo=La piana di Albenga (7)|ISBN=88-365-0009-9}}</ref>
Au mumentu a l'è cunscideà cunsacrà, ma difatti u nu u l'è puscibile selebrà chi messa, in quantu u restauru u nu l'ha poi purtau a in efetìvu recüpeu di interni, a pàrte a tùre du campanìn, datàu du [[XII secolo|Trexéntu]] in stîle medievâ, ch'u svétta in sce a zòna li vixîna.<ref name=":0" />
Vixin aa géxa se pònan ancù vegghe i resti da canònica (a ca' du prève), ancöi derucà, cun in àrcu pe(r)iculànte ch'u dà in sciu curtì internu, aù duveàu cumme depòxitu dau vixin semitéiu.
=== Architetüe sivìli ===
[[File:Leca Sede ANPI.jpg|thumb|A séde de l'Anpi dedicà a U Mégu]]
'''• Séde da divixùn Anpi''' dedicà a [[Felixe Casciùn]] cun atàccu u Museu da Rexistensa, u se tröva inta ciàssa da canônnica, u l'è atìvu dai [[Anni 1980|ànni '80]]. Inisialmente u nàsce cumme mustra fìssa e u g'axéva 'na sede a pàrte in [[Arbenga]]. Dau [[2005]] u s'è spustàu a Léca e chi u cuntégne ciü de duxéntu futugrafìe di partigiài de valàe arbenganéxi e àtre testimunianse de l'ucupasiùn tedesca. Inte l'àtra saletta se trövan püe parte di atrèssi duvé(r)ài inta vìtta te tütti i dì dai surdàtti du Cumitàu de Liberasiùn Nasiunâ.<ref>{{Çitta web|url=https://memoranea.it/luoghi/liguria-sv-albenga-museo-della-resistenza|tìtolo=U muséu da Rexistensa de Léca d'Arbenga|vìxita=2021-10-31|léngoa=IT}}</ref>
'''• A Vìlla d'Aste''': pòcu dòppu u ''A Purtassa'' e ''E Sìmme'' u se tröva in cumplèssu rexidensiâ du [[XVI secolo|XVI seculu]], cun tàntu de Tûre, a rèsta in scia drîta rivandu daa gêxa.<ref name=":0" />
A l'è stà duvé(r)a dai [[D'Aste (famïa)|D'Aste]] cumme ca' de villegiatüa, chi i se trövan u(r)iginâli furme artistiche, cumme diferenti decurasiùi in bàssu riliévu specialmenti inti purtâ de ingrèssu. Sta li a se inse(r)isce in tu scistemma de ville tipicu de quellu periudu, ch'u l'axéva vistu a custrusiùn ascì de rexidense nubiliâri ascì da l'âtra spunda du s-ciümme Sènta, a [[Lüxignan]], grassie ai Cepolla e a [[San Fé (Arbenga)|San Fê]] cun i Còsta.<ref name=":1">{{Çitta publicaçión|outô=Andrea Leonardi|ànno=2009|tìtolo=Atlante tematico del barocco. Il sistema delle residenze nobiliari|editô=De Luca Editore d'Arte|çitæ=Romma|nùmero=Le ville del contado d'Albenga (2)|pp=122-123|léngoa=IT|url=https://www.academia.edu/2541416/Le_ville_del_contado_di_Albenga_note_su_palazzi_e_giardini}}</ref>
== Feste e Fée ==
'''• Festa de S. Peu''', a l'è a fèsta patrunàle da frasiùn, a se tegne tütti i ànni au 29 de zügnu, cun a méssa dedicà au santu prutetù inta paruchiàle e a prucesciùn cu'e cunfraternite lucàli intu sentru, a benedisiùn di cristi inte opée paruchiàli e a sàgra intu campu spurtìvu.
'''• Sagra du bunettu da nonna''', a se tegne d'estai intu campu spurtivu, cun i piàtti tipici da tradisiùn ligure e u bunettu prepaàu segundu a risetta lucàle.
'''• Festa da Sunta''', a se tegne a Mezz'aùstu, cun a messa inta paruchiàle, dedicà apuntu aa Sunta.
'''• Spetàndu u Natàle a Leca''': pé a vìa au Piemunte i se tegnan e bancarelle ufèrte dau cumitàu di cumerciànti lucali, cun ròba da mangià, prudòtti du pòstu e ascì a fattuìa didattica cun di lbuatòi pe i fiöi.
== Vie de cumünicasiùn ==
Leca a l'è culegà cun [[Cixan|Cixàn]] a nord-ovest e cun u sentru d'Arbenga a sud-est grassie aa Stradda Nasiunàle 582 da Còlla de San Benàrdu, mentre se pò zunze versu [[Bastia (Arbenga)|Bastìa]] cun a cuscì dìta Vìa da Cêve, a Stradda Pruvinsàle 453.
Pòcu distante dau burgu a l'è a sciurtìa d'Arbenga de l'autustradda de sciùe (A10), assemme a quella de l'Aurelia Bis, ch'a se tröva in regiùn Tûre Pernixe, ai cunfin cun [[Cixan]], ch'a porta versu [[Arasce|Aràsce]].
== Âtre frasiui d'Arbenga ==
* [[Bastia (Arbenga)]]
* [[Campugexa]]
* [[Lüxignan]]
* [[Sàlia]]
* [[San Fé (Arbenga)|San Fé]]
== Nòtte ==
;Nòtte au tèstu
<references group="n." />
;Nòtte bibliugrafiche
<references responsive="" />
== Âtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
[[Categorîa:Frasiùi d'Arbenga]]
cud2tm1gmuvzrmjhtgf35wx4ztc4zi9
258583
258582
2025-06-17T20:02:54Z
Arbenganese
12552
/* Geugrafìa */ Regiu
258583
wikitext
text/x-wiki
{{Arbenganese}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = Leca
|Tipo=[[Fraçion geògrafica|frasiùn geugrafica]]
|Panorama = Leca (Arbenga)-Panuràmma 01.jpg
|Didascalia =<div align="center">Panu(r)àmma da frasiùn, dau stradùn</div>
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 4
|Divisione amm grado 1 = Liguria
|Divisione amm grado 2 = Savuna
|Divisione amm grado 3 = Arbenga
|Altitudine = 15
|Abitanti = 2337
|Note abitanti = {{Çitta lìbbro|outô=AA.VV.|tìtolo=Piano Urbanistico Comunale Città di Albenga, aspetti socio-economici|url=https://docvas.regione.liguria.it/vas/X022/VAS%202016/Elaborati%20costitutivi%20del%20progetto%20di%20PUC_adottato%20in%20data%2022_10_2015/01.%20DESCRIZIONE_FONDATIVA/DF_C/DF_C1.pdf|ànno=2015|editô=Cumün d'Arbenga|çitæ=Arbenga|léngoa=IT|p=22|capìtolo=1.5. La geografia insediativa}}
|Aggiornamento abitanti = 2007
|Nome abitanti = lecaiöi<br />(scingulàre ''lecaiö'')
|Patrono = San Pé e San Paulu
|Festivo = 29 zügnu
}}
'''Leca''' (''Leca'' in [[Léngoa italiànn-a|italiàn]] ascì, dund'a l'è dìta fina ''Leca d'Albenga''<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Girolamo Rossi|tìtolo=Glossario medioevale ligure|url=https://books.google.it/books?id=YDY1AQAAMAAJ&pg=RA1-PA31|ànno=1909|editô=Arnaldo Forni Editore|léngoa=IT|p=31}}</ref>) a l'è ina frasiùn de [[Arbenga]], ch'a cunta 2337 abitanti<ref name="template divisione amministrativa-abitanti"/> e a se tröva a 15 metri in sciu livellu du mâ, a tòstu 4 chilòmetri de distànsa dau sentru du cumün.
== Geugrafìa ==
A frasiùn de Leca a l'è scitüâ inta bassa [[Valâ du Neva|valà du Neva]], vixin aa cunfluensa de stu chi cun l'Aròscia, che insemme i furman a Sènta, s-ciümme ch'u se càccia intu [[Mâ Ligure|Mâ Ligü(r)e]] a Arbenga. A l'è culucâ dunca, cumme u ciü tantu du teritôiu arbenganese inta [[Ciâna d'Arbenga|ciàna de Arbenga]], ascì se int'ina pusisiùn ciü culinare rispettu a Arbenga véia.
=== Divixùi ===
[[File:Léca (Via au Piemunte).jpg|thumb|Vista da Vìa au Piemunte]]
'''• Nutréu''' (pé a tupunumastica italiàna leteralmente ''Vîa Gêxa Véia''): u l'è u quartê stò(r)icu da frasiùn, custruìu aturnu aa gêxa de Santa Ma(r)ìa du Bòsse(r)u, ancöi atacâ au semité(r)iu, ina vôta raprezentàva l'antiga vìa pé u [[Piemonte|Piemunte]], poi spustâ pe adeguâse au spustamentu da Sènta.<ref name=":0" />
A se cunfurma cumme ina tipica stradda ligü(r)e serâ fra âti müai a séccu che servìvan cumme recinsiùn pé i stò(r)ici edifissi du [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Sinqueséntu]], quarchedün de sti chi ancù vixìbile.<ref name=":1" /> Inta stradda se pö ancù vègghe a Capeletta Còsta, au scunsacrà, restrüttu(r)â inti ürtimi ànni da sta famìa chi.<ref>Da nu scunfunde cun i nòbili arbenganéxi cunti de [[Cixan|Cunscènte]] e poi ascì de [[Garlenda]].</ref>
'''• A Purtassa''': quartê upòstu a quéllu du Nutréu a l'è a parte ciü a munte da véia stradda, ch'u resta de derê aa paròcchia.
'''• E Còste''': a pàrte ciü in culìna da frasiùn, ai cunfin cun [[Sàlia|Salia]] e [[Campugexa|Campugéxa]], ne sun parte e regiùi udierne da ''Simma de Léca'', du ''Campàstru'', de ''L'Ìsu(r)a Bèlla'', di ''Parèi'', di ''Mü(r)àssi'' e di ''Pözzi de Léca''.
'''• Bagnöi''': regiùn ch'a cunfìna cun u zòna du sentru d'Arbenga, ch'a parte da l'udierna Vìa du Crìstu e a rìva fin aa Sènta, cunfinandu ascì cun atre zòne agricule cumme quella du ''Brà'' e da ''Stradda di Prài''.
'''• A Vìa au Piemunte''': a l'è u mudernu sentru du paìse, dund'i ghe sun e prinsipàli ativitài du cumerciu e ascì a Gêxa paruchiale da Sunta, a fénisce versu punente daa Purtassa e versu levante au ''Fundu de Léca'', versu Arbenga.
'''• A Vìa da [[A Cêve|Cêve]]''': A l'è a vìa ciü cürta da frasiùn (110 métri), primma da riùnda ch'a segna l'inissiu da SS453 da Valà de l'Aròscia, versu [[Bastia (Arbenga)|Bastìa]].
== Stòia ==
U paise u pia u numme de Leca a partì da u [[Etæ de Mëzo|Mediuevu]], quandu i abitanti vegniva ciamài Leuca, abreviasiun de ''Leucanthemum'', numme de 'na margaìtta ch'a cresceva ina 'òtta inte sta zona.
Divegne poi postu de rexidensa pe i nobili da valà cumme se pö vegghe in tu riun sto(r)icu du Nutreu (ciamàu cuscì perché u deiveéa da l'àtu nümmeu de tröggi prezenti) e da Purtassa (l'antiga porta de ingressu da lucalitài pe chi u rivàva dau Piemunte), nasciüi lungu aa véia via prinsipàle du paìse dunde se trövan ancù i resti de müaie ina 'òtta parte de cà di patrissi.
Ina séie de smuntamenti, o prubabilmente de in tèramottu u l'ha purtàu au spustamentu du nucleu du paìse ciü versu e spunde du Néva, cun l'abandùn da véia paruchiàle du Quattrusentu e a custrusiùn de ca' növe, aturnu a a növa via sentràle, l'udierna vìa au Piemunte.
== Abitanti ==
=== Evulusiùn demugrafica ===
{{Demografia/Leca (Arbenga)}}
A frasiùn ancöi a cunta tòstu 3000 abitanti, vista a gròssa espensciùn inti ürtimi ànni, ch'a l'ha purtàu aa custrusiùn de növi cumplesci de cà.
== Pòsti de interesse ==
<gallery widths="155" heights="155" mode="packed">
File:Géxa de Santa Maìa du Bòsseu.jpg|A géxa de Santa Maìa du Bosseu, vixin au semitéiu lecaiö
File:Leca (Albenga)-chiesa ns Assunta-complesso3.jpg|L'internu aparòcchia da Sunta
File:Leca (Albenga)-chiesa ns Assunta-complesso2.jpg|A paruchiàle
</gallery>
=== Architetüe religiuse ===
A livellu religiusu a frasiùn a fa parte da [[Diocexi de Arbenga e Impeia|diocexi de Arbenga-Impeia]], tütte e strütüe religiùse intu sò teritòiu e fan parte da parocchia dedicà aa Sunta.
'''• Gexa paruchiale da Sunta''', du [[1790]] cun i dipinti e àtre opée pregiàe, fra sti chi ina presiùsa pà(r)a atâ, de(r)ivâ daa presedente paruchiale, dedicà a Santa Maìa du Bòsseu.<ref name=":0" />
'''• Uatòiu de San Peu''' (santu prutetù da frasiun) u se tröva lì d'ataccu aa géxa da Sunta, de dimensciùi picìne u cunserva tütti i crìsti purtài in prucesciùn daa lucàle cunfraternita, da quale a l'è a séde ufisiàle.
'''• Gexa de Santa Maria du Bosse(r)u''', a l'è stâ custruìa inte l'epuca mediuevale, abandunà e crulà in parte pe in teràmottu tòstu intu [[XVI secolo|XVI seculu]], a restruttüasiùn cun u rifasimentu du téitu a l'è avegnüa grasie au ''Rotary club'' de [[Arasce]] e a-e scöe du paise (a materna, e elementari e e medie), primma du restauru a cunservava di afreschi du [[XV secolo|Quattruséntu]], spustai inta gêxa S. Bérnardin a Vaìn pé metîli in segü(r)éssa.<ref name=":0">{{Çitta lìbbro|outô=|tìtolo=Guida d'Italia|url=https://books.google.it/books?id=sTuwrCII3pkC&pg=PA421&dq=campochiesa&hl=it&sa=X&ei=h2_1T9fjMMed-QacydHWBg#v=onepage&q=Leca&f=false|ediçión=6|ànno=1982|editô=Touring Club Italiano|çitæ=Milan|léngoa=IT|p=422|volùmme=Liguria|capìtolo=La piana di Albenga (7)|ISBN=88-365-0009-9}}</ref>
Au mumentu a l'è cunscideà cunsacrà, ma difatti u nu u l'è puscibile selebrà chi messa, in quantu u restauru u nu l'ha poi purtau a in efetìvu recüpeu di interni, a pàrte a tùre du campanìn, datàu du [[XII secolo|Trexéntu]] in stîle medievâ, ch'u svétta in sce a zòna li vixîna.<ref name=":0" />
Vixin aa géxa se pònan ancù vegghe i resti da canònica (a ca' du prève), ancöi derucà, cun in àrcu pe(r)iculànte ch'u dà in sciu curtì internu, aù duveàu cumme depòxitu dau vixin semitéiu.
=== Architetüe sivìli ===
[[File:Leca Sede ANPI.jpg|thumb|A séde de l'Anpi dedicà a U Mégu]]
'''• Séde da divixùn Anpi''' dedicà a [[Felixe Casciùn]] cun atàccu u Museu da Rexistensa, u se tröva inta ciàssa da canônnica, u l'è atìvu dai [[Anni 1980|ànni '80]]. Inisialmente u nàsce cumme mustra fìssa e u g'axéva 'na sede a pàrte in [[Arbenga]]. Dau [[2005]] u s'è spustàu a Léca e chi u cuntégne ciü de duxéntu futugrafìe di partigiài de valàe arbenganéxi e àtre testimunianse de l'ucupasiùn tedesca. Inte l'àtra saletta se trövan püe parte di atrèssi duvé(r)ài inta vìtta te tütti i dì dai surdàtti du Cumitàu de Liberasiùn Nasiunâ.<ref>{{Çitta web|url=https://memoranea.it/luoghi/liguria-sv-albenga-museo-della-resistenza|tìtolo=U muséu da Rexistensa de Léca d'Arbenga|vìxita=2021-10-31|léngoa=IT}}</ref>
'''• A Vìlla d'Aste''': pòcu dòppu u ''A Purtassa'' e ''E Sìmme'' u se tröva in cumplèssu rexidensiâ du [[XVI secolo|XVI seculu]], cun tàntu de Tûre, a rèsta in scia drîta rivandu daa gêxa.<ref name=":0" />
A l'è stà duvé(r)a dai [[D'Aste (famïa)|D'Aste]] cumme ca' de villegiatüa, chi i se trövan u(r)iginâli furme artistiche, cumme diferenti decurasiùi in bàssu riliévu specialmenti inti purtâ de ingrèssu. Sta li a se inse(r)isce in tu scistemma de ville tipicu de quellu periudu, ch'u l'axéva vistu a custrusiùn ascì de rexidense nubiliâri ascì da l'âtra spunda du s-ciümme Sènta, a [[Lüxignan]], grassie ai Cepolla e a [[San Fé (Arbenga)|San Fê]] cun i Còsta.<ref name=":1">{{Çitta publicaçión|outô=Andrea Leonardi|ànno=2009|tìtolo=Atlante tematico del barocco. Il sistema delle residenze nobiliari|editô=De Luca Editore d'Arte|çitæ=Romma|nùmero=Le ville del contado d'Albenga (2)|pp=122-123|léngoa=IT|url=https://www.academia.edu/2541416/Le_ville_del_contado_di_Albenga_note_su_palazzi_e_giardini}}</ref>
== Feste e Fée ==
'''• Festa de S. Peu''', a l'è a fèsta patrunàle da frasiùn, a se tegne tütti i ànni au 29 de zügnu, cun a méssa dedicà au santu prutetù inta paruchiàle e a prucesciùn cu'e cunfraternite lucàli intu sentru, a benedisiùn di cristi inte opée paruchiàli e a sàgra intu campu spurtìvu.
'''• Sagra du bunettu da nonna''', a se tegne d'estai intu campu spurtivu, cun i piàtti tipici da tradisiùn ligure e u bunettu prepaàu segundu a risetta lucàle.
'''• Festa da Sunta''', a se tegne a Mezz'aùstu, cun a messa inta paruchiàle, dedicà apuntu aa Sunta.
'''• Spetàndu u Natàle a Leca''': pé a vìa au Piemunte i se tegnan e bancarelle ufèrte dau cumitàu di cumerciànti lucali, cun ròba da mangià, prudòtti du pòstu e ascì a fattuìa didattica cun di lbuatòi pe i fiöi.
== Vie de cumünicasiùn ==
Leca a l'è culegà cun [[Cixan|Cixàn]] a nord-ovest e cun u sentru d'Arbenga a sud-est grassie aa Stradda Nasiunàle 582 da Còlla de San Benàrdu, mentre se pò zunze versu [[Bastia (Arbenga)|Bastìa]] cun a cuscì dìta Vìa da Cêve, a Stradda Pruvinsàle 453.
Pòcu distante dau burgu a l'è a sciurtìa d'Arbenga de l'autustradda de sciùe (A10), assemme a quella de l'Aurelia Bis, ch'a se tröva in regiùn Tûre Pernixe, ai cunfin cun [[Cixan]], ch'a porta versu [[Arasce|Aràsce]].
== Âtre frasiui d'Arbenga ==
* [[Bastia (Arbenga)]]
* [[Campugexa]]
* [[Lüxignan]]
* [[Sàlia]]
* [[San Fé (Arbenga)|San Fé]]
== Nòtte ==
;Nòtte au tèstu
<references group="n." />
;Nòtte bibliugrafiche
<references responsive="" />
== Âtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
[[Categorîa:Frasiùi d'Arbenga]]
psop08zyppn090qzapkbxnbx3p768e2
Costa
0
29481
258585
243397
2025-06-18T08:50:41Z
Luensu1959
1211
zunta intu template: inta variante da Val Burbaia
258585
wikitext
text/x-wiki
{{Nuvaize|variànte=, inta variante da Val Burbaia}}
[[File:A geza 'd Cósta Merlaséin.jpg|thumb|A geza 'd Cósta Merlaséin, frasción id Cantaluvu]]
'''Cósta''' l'é 'na frasción id [[Cantalô|Cantaluvu]] ch'a gh'ò 16 abitanti<ref>{{Çitta web|url=https://www.comuniecitta.it/frazioni-del-comune-di-cantalupo-ligure-6028|tìtolo=Frasión-i dei Cumüne id Cantaluvu (Frazioni del Comune di Cantalupo Ligure)|léngoa=IT}}</ref>. A s'tröva inte l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]] a 524m d'altitüdine, int'ei cumüne 'd Cantaluvu (Cantalovvu). L'è 'n paìze 'd lingua e tradiçión-i lìguri inta [[Provinsa de Lisciandria|Provéincia 'd Lisandria]].
A Cósta a gh'é 'na gêza custruìa int'ei 1865 e dedicò a San Giàcumu magiure.
== Nóte ==
<references />
{{Clear}}
== Òtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
== Culegamàinti esterni ==
* {{Çitta web|url=http://italia.indettaglio.it/ita/piemonte/alessandria_cantalupoligure_costamerlassino.html|tìtolo=Costa (Costa Merlassino)|léngoa=IT}}
[[Categorîa:Fraçioìn da provìnsa de Lusciàndria]]
tr2cfu26rcnjetcmp2cy7uyb5nyw9ke
Culónne
0
29592
258579
244081
2025-06-17T19:10:11Z
Luensu1959
1211
inta variante da Val Burbaia
258579
wikitext
text/x-wiki
{{Nuvaize|variànte=, inta variante da Val Burbaia}}
[[File:A geza 'd Culònne.jpg|thumb|A géza 'd Culónne, frasción id Cantaluvu]]
'''Culónne''' (in italiàn: ''Colonne'') l'é 'na frasción id [[Cantalô|Cantaluvu]] ch'a gh'ò 28 abitanti<ref>https://www.comuniecitta.it/frazioni-del-comune-di-cantalupo-ligure-6028</ref>. A s'tröva inte l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]] a 371m d'altitüdine, int'ei cumüne 'd Cantaluvu (Cantalovvu). L'è 'n paìze 'd lingua e tradiçión-i lìguri inta [[Provinsa de Lisciandria|Provéincia 'd Lisandria]].
== Nóte ==
<references />
{{Clear}}
== Òtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
[[Categorîa:Fraçioìn da provìnsa de Lusciàndria]]
smvkowtfqfeb80f77ppch1kley05scr
Valle du Varatella
0
30737
258584
258395
2025-06-17T21:50:05Z
N.Longo
12052
258584
wikitext
text/x-wiki
{{Arbenganese|variànte=, inta varietàe tuiranìna}}
{{Valâ
|nómme = Vàlle du Varatèlla
|âtri_nómmi = Valà, Valâ o Và du Varatèlla
|inmàgine = Stràdda Boisàn (Toiràn) - valàdda do Varatèlla.jpg
|didascalîa = <div style="text-align:center;">U fùndu da pàrte ciü stréita da valà, miràu d'inta Cà de Sàppi, a Tuiràn</div>
|var-localizaçión = Lucalizasiùn
|var-stâto = Stàtu
|stâto = {{ITA}}
|var-sudivixoìn1 = Regiùn
|sudivixoìn1 = {{Scìnbolo|Flag of Liguria.svg}} [[Liguria|Ligüria]]
|var-sudivixoìn2 = Pruvìncia
|sudivixoìn2 = {{Scìnbolo|Provincia di Savona-Stemma.svg}} [[Provinsa de Sann-a|Savùna]]
|var-sudivixoìn3 = Cumün
|sudivixoìn3 = {{Scìnbolo|Balestrino-Stemma.svg}} [[Barestin|Barestìn]]<br />{{Scìnbolo|Boissano-Stemma.svg}} [[Buinzan|Buisàn]]<br />{{Scìnbolo|Castelvecchio di Rocca Barbena-Stemma.svg}} [[Castrevegliu|Castrevéju]]<br />{{Scìnbolo|Toirano-Stemma.svg}} [[Tuiran|Tuiràn]]<br />{{Scìnbolo|Borghetto Santo Spirito-Stemma.svg}} [[U Burghettu (Santu Spiritu)|U Burghéttu]]
|var-caraterìstiche_fìxiche = Caraterìstiche fìxiche
|var-òrientaménto = Urientamèntu
|òrientaménto = NW/SE
|var-longhéssa = Lunghéssa
|longhéssa = 7 km
|nòtta-longhéssa = <ref name=":00">{{Çitta|Piano di bacino, 2017|p. 9}}</ref>
|var-cordinæ = Curdinàe
|latitùdine = 44.13663824
|longitùdine = 8.19202423
|var-ertéssa = Artéssa
|ertéssa = 170
|scîto_ertéssa = cunfruènsa Riàn de Cârpe-Riàn da Vàlle
|nòtta-ertéssa = <ref name=":00" />
|var-cadénn-a = Cadéna
|cadénn-a = [[Prearpi Lìgüri|Preàrpi Lìgüri]]
|var-córso_d'ægoa = Cùrsu d'âiva
|córso_d'ægoa = [[Scciumêa Varatella|Scciümàira Varatèlla]]
|var-geologîa = Geulugìa
|var-tîpo = Tìpu
|tîpo = Valà a V
|var-cartografîa = Cartugrafìa
|sìgla_màppa = IT-LIG
|màppa = Varatella map.png
|var-caraterìstiche_antròpiche = Caraterìstiche antròpiche
|var-popolaçión = Pupulasiùn
|popolaçión = 10.395
|nòtta-popolaçión = <ref group="n.">Pupulasiùn di quàttru cumün da valà, a-u 31 de dixèmbre du 2024</ref>
|var-localitæ_prinçipæ = Paìxi
|localitæ_prinçipæ = [[Barestin|Barestìn]], [[Buinzan|Buisàn]], [[Carpe|Cârpe]], [[Tuiran|Tuiràn]], [[U Burghettu (Santu Spiritu)|U Burghéttu]]
|var-traspòrti = Traspòrti
|traspòrti = SP25, SP34, SP44, SP60
}}
A '''Vàlle du Varatèlla''' (dìta ascì '''Valà'''<ref group="n. ">'''Valâ''' a-[[U Burghettu (Santu Spiritu)|u Burghéttu]]</ref> '''du Varatèlla''' o, a l'antìga, '''Và du Varatèlla''', ''Val Varatella'' in italiàn) a l'è ina [[Valàdda|vàlle]] ch'a se tröva inta [[Liguria|Ligüria]] [[Rivêa de Ponénte|de Punènte]], in [[Provinsa de Sann-a|pruvìncia de Savùna]]. A se cumpùne de in valùn principâle e de trèi ciü picenìn, e a l'è traversà da-a [[Scciumêa Varatella|scciümàira Varatèlla]], ch'a gh'à dàitu u nùmme, e da-i riài du sö bacìn.
== Geugrafìa ==
<gallery mode="packed" widths="180" style="text-align:center">
Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta do Valón da Vàlle (1).jpg|U valùn da Vàlle miràu da-u [[Munte de San Pêru|mùnte de Sàn Pêru]]
Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta do Valón de Càrpe (1).jpg|U valùn de [[Carpe|Cârpe]], tùrna miràu d'in Sàn Pêru
Immaggine:Barestìn-Panuràmma du Burgu e du Pözzu daa SP44 01.jpg|U valùn de Barestìn da-u stradùn pè a [[Colla de Barestin|Còlla]]
Immaggine:Grotte di toirano, ambiente attorno alle grotte.jpg|U valùn scavàu da-u Riàn Vêru, a-a senèstra du [[Scciumêa Varatella|Varatèlla]]
</gallery>
A vàlle du Varatèlla a l'è ina vàlle du punènte lìgüre, ch'a và aprövu a-u cùrsu da [[Scciumêa Varatella|scciümàira Varatèlla]], desvilüpànduse in diresiùn nordòvest-südèst. A valà a s'estènde tra i brìcchi du [[Munte Cârmu de Löa|Mùnte Cârmu]], da [[Rocca Barbena|Ròcca Barbéna]] e de l'[[Munte Arixea|Arixéa]] e a s'è furmà pè l'asiùn du Varatèlla e di sö trèi aflüenti ciü impurtànti, ün pè valùn ch'i a cumpùne, sarêa a dì u [[Riàn du Punte|Riàn du Pùnte]] ò de Baresciùn, u [[Rian de Carpe|Riàn de Cârpe]] e u [[Riàn da Valle|Riàn da Vàlle]]<ref name=":0">{{Çitta|AA. VV., 2010|p. 17}}</ref>.
A vàlle du Varatèlla a l'è spartìa pè u ciü tra i cumün de [[Tuiran|Tuiràn]], de [[Barestin|Barestìn]] e d[[U Burghettu (Santu Spiritu)|u Burghéttu]], ma u gh'è ascì cârche tòccu ch'u l'è sùtta a quéllu de [[Buinzan|Buisàn]], inta pàrte ciü âta du valùn da Vàlle, e quéllu de [[Castrevegliu|Castrevéju]], ch'u rìva inte di scìti a l'inprensìpiu du valùn de [[Carpe|Cârpe]].
=== Geulugìa ===
I terén dund'a se desvilüppa a valà i sùn sruatüttu inte l'elemèntu geulògicu de cuscì dìte "[[Dolòmia|Dulòmie]] de Sàn Pêru", in scistéma dulumìticu ch'u remùnta a-u perìudu [[Triàscico|triàssicu]]<ref name=":0" /> e ch'u l'à purtàu, cun l'asiùn de l'âiva di riài, a-a furmasiùn de in paizàggiu bèn particulà, cìn de scarpàe, rivasùi, scajarèi e depòxiti de giàira. Sti caràteri, ciü cumün inte rìve au sirìu de quélle lüvie, i se tröva pè u ciü inti scìti a l'in gìru di [[Punta Arsabecchi|Arsabècchi]], du [[Bâsu du Giudeu|Bâsu du Giudéu]], du [[Munte de San Pêru|Mùnte de Sàn Pêru]] e inta regiùn du Sâtu du Lüu<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|pp. 7-9}}</ref>, cu-e dulòmie e u calcâre ch'i rìva a cruvì tòstu u 64% da superfìcce du bacìn da Varatèlla<ref name=":3">{{Çitta|Piano di bacino, 2017|p. 8}}</ref>. De ciü, stu fàitu u l'à purtàu a-a furmasiùn de in gràn nümeru de fenòmeni càrsici<ref name=":1">{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/alta-val-varatella|tìtolo=Area protetta Provinciale Alta Val Varatella|léngoa=IT|vìxita=2023-06-23}}</ref>, cùmme e mensunàe [[Grotte de Tuiran|gròtte de Tuiràn]], cun ciü de ina sinquantèna de tâne, cavitàe o burànchi numà che intu teritòriu tuiranìn<ref name=":1" />. Chinàndu vèrsu u mà u gh'è pè cùntru ina ciâna custêra ch'a s'è furmà da-i depòxiti rübatài a vàlle da-a scciümàira<ref name=":3" />.
Cùmme pè u rèstu de [[Àrpi Lìgüri]] centrâli, ascì u bacìn du Varatèlla u l'è rezüu da in edifìssiu a sö mésci in pìlla, furmàu da-u sruascurimèntu de diferènti ünitàe tetòniche intu cùrsu de l'[[Orogénexi arpìnn-a|urugénezi arpìna]]. U sö ùrdine u l'è, partìndu d'in bàssu: ünitàe briansunéze du [[Munte Cârmu de Löa|Mùnte Cârmu]], ünitàe briansunéze de [[Castrevegliu|Castrevéju]]-[[Cirixöa]] e, in pàrte, ünitàe d[[E Vóte|e Vòte]], scicùmme ch'a cröve quélla ciü bàssa numà che pè cârche tòccu. De srua i ghe sùn de ünitàe piemuntéxi pè [[Paleogiögrafîa|paleugeugrafìa]]: sarêa a dì, partìndu d'in fùndu, quélla de Cà Tübèrtu e quélla de [[Arnascu|Arnàscu]]-[[Castergiancu|Castergiàncu]], cun di tòcchi picenìn de ünitàe di grüppi de [[Carizan|Carisàn]] e de [[Buinzan|Buisàn]] furmàe da terén du bazamèntu cristalìn<ref>{{Çitta|Piano di bacino, 2017|p. 10}}</ref>.
Sta cumplescitàe a l'à purtàu, prezémpiu, a avé di terén ciü antìghi cùmme e [[Quarsìte|quarsìti]] du [[Punte d'Nova|Pùnte de Nâva]] de srua a terén ciü növi cùmme e dulòmie de Sàn Pêru a-u Mùnte, ch'i ghe saràn tùrna in sa lìgna de crèsta, dùnca in sìmma a-e quarsìti. Sti fàiti chi i pòrta a di gròsci prublémi de stabilitàe du teritòriu, cùmme testimuniàu da-u gràn nümeru de frâne e de slùsse<ref>{{Çitta|Piano di bacino, 2017|pp. 10-11}}</ref>.
=== Mùnti ===
I mùnti ch'i se fàccia in sa vàlle du Varatèlla, cu-i sö brìcchi segundâri ascì, i sùn:
{| class="wikitable"
!Mùnte
!Artéssa
!Curdinàe
!Futugrafìa
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte Cârmu de Löa|Mùnte Cârmu (de Löa)]]
| style="text-align:right;" |1389 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1772717|8.1876560}}
| [[Immaggine:Monte Carmo di Loano da cresta e Rocca Barbena.png|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Briccu Ciazzalünga|Brìccu Ciazzalünga]]
| style="text-align:right;" |1216 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1696497|8.1851816}}
| [[Immaggine:No free image (camera).svg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Briccu Pajarina|Brìccu Pajarìna]]
| style="text-align:right;" |1213 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1762138|8.1780780}}
| [[Immaggine:No free image (camera).svg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Rocca Barbena|Ròcca Barbéna]],
dìta ascì A Ròcca
| style="text-align:right;" |1141 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1571630|8.1315029}}
| [[Immaggine:Ròcca Barbena dae Cà du Scravaiùn.jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte Raviné|Mùnte Raviné]]
| style="text-align:right;" |1061 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1548594|8.1995428}}
| [[Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta do Mónte Raviné (2).jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[U Bancu|Mùnte Bâncu]]
| style="text-align:right;" |983 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1669744|8.1531464}}
| [[Immaggine:O Bànco (Bardinêo-Toiràn) - vìsta da-o Péuzzo Grànde.jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte de San Pêru|Mùnte de Sàn Pêru]]
| style="text-align:right;" |891 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1483977|8.1950902}}
| [[Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta da-o sentê pe Sàn Pê (1).jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Bâsu du Giudeu|Bâsu du Giudéu]] o
Ròcca de Barlörie
| style="text-align:right;" |844 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1598551|8.1706497}}
| [[Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta da Ròcca Berlöria (2).jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Rocca du Cian de Prai|Ròcca du Ciàn de Prài]]
| style="text-align:right;" |827 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1279817|8.1412125}}
| [[Immaggine:Ròcca Ciàn de Proéi (Castrevêgio) - vìsta da-o Péuzzo Grànde (1).jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte Arixea|Mùnte Arixéa]] o
Pözzu Grànde
| style="text-align:right;" |813 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1101048|8.1590526}}
| [[Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta do Péuzzo Grànde.jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[U Casté (Carpe)|U Casté]]<ref group="n.">''Punta Alzabecchi'' inta tuponumàstica ufisià</ref>
| style="text-align:right;" |784 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1522809|8.1613948}}
| [[Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta da Pónta Alsabècchi.jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte Aü|Mùnte Aü]]
| style="text-align:right;" |748 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1112487|8.1892207}}
| [[Immaggine:Mónte Aû (Toiràn) - vìsta da Boisàn (1).jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte Vardiöra|Mùnte Vardiöra]]
| style="text-align:right;" |737 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1419497|8.1337324}}
| [[Immaggine:No free image (camera).svg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Rocca Cüraira|Ròcca Cüràira]]<br />o Ròcca Grànde
| style="text-align:right;" |721 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1192008|8.1438912}}
| [[Immaggine:Còlla de Balestrìn - vìsta (6).jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte Srua Tuiran|Mùnte Srua Tuiràn]]
| style="text-align:right;" |621 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1096108|8.1966000}}
| [[Immaggine:No free image (camera).svg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Pözzu de Barestin|Pözzu de Barestìn]]<br />dìtu ascì de l'Àrpe o<br />muntàgna de Barestìn
| style="text-align:right;" |614 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1303131|8.1683890}}
| [[Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta do Péuzzo de l'Àrpe.jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Bæzu du Mercöiru|Bâsu du Mercöiru]]<ref group="n.">''Bæzu du Mercöiru'' in baresté</ref>
| style="text-align:right;" |555 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.137546|8.178900}}
|[[Immaggine:Bæzu du Mercöiru (Balestrìn-Toiràn) - vìsta da-a Pónta do Ninìn (1).jpg|125x125px|senza cornice]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte Cruxe|Mùnte Crùxe]]
| style="text-align:right;" |541 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1076320|8.2146888}}
| [[Immaggine:Mónte Crôxe (O Borghétto) - vìsta da Boisàn (1).jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Pözzu Reundu|Pözzu Reùndu]]{{#tag:ref|''Pissu Ruùndu'' a-u Burghéttu<ref name=":01">{{Çitta|AA. VV., 2010|p. 43}}</ref>|group=n.}}
| style="text-align:right;" |341 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1123394|8.2177407}}
| [[Immaggine:Péuzzo Rióndo (O Borghétto) - vìsta da Boisàn (1).jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Munte Piccheu|Mùnte Pìccaru]]{{#tag:ref|''U Picchèu'' a-u Burghéttu<ref name=":01" />|group=n.}}
| style="text-align:right;" |281 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1060475|8.2310148}}
| [[Immaggine:Sàn Pedrìn (Boisàn) - panoràmma do Mónte Picâro.jpg|senza cornice|125x125px]]
|}
=== Còlle e zùvi ===
E còlle e i zùvi situài in si cunfìn o drèntu a vàlle du Varatèlla i sùn:
{| class="wikitable"
!Mùnte
!Artéssa
!Curdinàe
!Futugrafìa
|-
| style="text-align:right;" |[[A Sera (Tuiran)|A Sèra]] o<br />Zùvu du Bâncu
| style="text-align:right;" |939 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1762138|8.1780780}}
| [[Immaggine:No free image (camera).svg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Zuvu de Tuiran|Zùvu de Tuiràn]]
| style="text-align:right;" |801 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1688375|8.1598810}}
| [[Immaggine:Giogo toirano lato varatella.jpg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Giru de Löa|Gìru de Löa]]
| style="text-align:right;" |706 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.14678|8.13308}}
| [[Immaggine:U Gìru de Löa (Castrevegliu)-Vista rivandu dau stradùn.jpg|senza cornice|125x125px]]
|--
| style="text-align:right;" |[[I Arsabecchi|A Sèlla (di Arsabècchi)]]
| style="text-align:right;" |700 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.1542064|8.1571893}}
| [[Immaggine:No free image (camera).svg|senza cornice|125x125px]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Colla de Barestin|Còlla de Barestìn]]
| style="text-align:right;" |660 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.11714|8.14354}}
| [[Immaggine:Còlla de Balestrìn - vìsta (6).jpg|125x125px|senza cornice]]
|-
| style="text-align:right;" |[[Buchin du Sambüu|Buchin du Sambüu]]
| style="text-align:right;" |585 m
| style="text-align:right;" |{{Coord|44.13059|8.16157}}
| [[Immaggine:No free image (camera).svg|senza cornice|125x125px]]
|}
== Stòria ==
=== Preistòria ===
Aprövu a-a prezènsa de in gràn nümeru de tâne, a vàlle du Varatèlla a l'è stàita bèn frequentà da l'òmmu inte l'antighitàe, cu-i rèsti chi descruvìi ch'i vàn indaré fìna a-u [[Paleolìtico|Paleulìticu]]. A ògni mòddu e testimuniànse ciü impurtànti i végne tütte da-e gròtte tuiranìne mèntre inta cianüra custéra dùnde ancöi u gh'è [[U Burghettu (Santu Spiritu)|u Burghéttu]], che alantù a l'éra ina palüde, i mànca du tüttu di rèsti da prezènsa de l'òmmu<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|p. 17}}</ref> mèntre a [[Barestin|Barestìn]] a l'è prubàbile ch'a ghe sécce stàita sùlu ina sèrta frequentasiùn de [[Tâne da Bösa]] che però, dàitu ch'i nu sùn vâri prutètte, i n'axêva in gràn üzu<ref name=":2">{{Çitta|Ronco, 2000|pp. 15-16}}</ref>. Pè ste raxùi chi e ciü tânte testimuniànse d'inta vàlle i rìva sruatüttu da gròtte cùmme [[Grotta de l'Urivu|quélla de l'Urìvu]]<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchaeologicalProperty/0700309208|tìtolo=Grotta del Colombo (giacimento in cavità naturale frequentazione antropica)|léngoa=IT|vìxita=2023-0624}}</ref> o [[Grotta du Curumbu|quélla du Curùmbu]]<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchaeologicalProperty/0700309127|tìtolo=Grotta dell'Olivo o del Rivo (giacimento in cavità naturale frequentazione antropica)|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>, ch'i se tröva tra i rivasùi càrsici da zöna Sàn Pêru-Mùnte Càrmu<ref name=":2" />.
Vèrsu l'XI séculu prìmma de Crìstu e gròtte i sùn stàite de manimàn abandunàe, cu-a difuxùn tra l'antìga [[Liguri Antighi|siviltàe lìgüre]] du mudèllu de paìze du cuscì dìtu [[Castelâ (fortificaçión)|castelà]]. In particulà, inta Varatèlla u l'è stàitu descruvìu in castelà picìn intu valùn da Vàlle, mésciu in sa sèlla daré a-u [[Bâsu du Giudeu|Bâsu du Giudéu]] a cuntrulà a stràdda pè u [[Zuvu de Tuiran|Zùvu]] e frequentàu fìna a-u [[II secolo a.C.|II séculu prìmma de Crìstu]]<ref>{{Çitta web|url=http://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070534.pdf|tìtolo=Torre medievale ed insediamento della seconda età del Ferro|léngoa=IT|vìxita=2023-06-26}}</ref>. Da-u nùmme, a parêa interesànte ascì u [[Munte Castelà|Mùnte Castelà]], brìccu bàssu e izulàu a-u fùndu da valà, ma i mànca du tüttu di stüddi in sa zöna<ref name=":4">{{Çitta|AA. VV., 2010|p. 18}}</ref>, cuscì cùmme pè a ròcca dund'u gh'è u [[Castellu de Barestin|castéllu de Barestìn]]<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|pp. 25-26}}</ref>.
=== Antighitàe ===
A vàlle du Varatèlla, ch'a l'éra inte tère di [[Ingauni|Ligüri Ingàuni]], cu-a cunquìsta de ''[[Albium Ingaunum]]'' a l'inprensìpiu du [[II secolo a.C.|II séculu prìmma de Crìstu]] a l'è pasà lèi ascì sùtta a-a [[Repùbrica Romànn-a|Repübrica de Rumma]]. Chi a nu gh'éra de gròssi paìxi ma, a ògni mòddu, i se sùn truvàe arcüne testimuniànse de quélli àgni, ch'i ne mùstra cùmme a vàlle a fùsse zà frequentà<ref>{{Çitta|Beniscelli & Vado, 1975|p. 27}}</ref>. A ciü impurtànte a l'éra a ''[[Via Julia Augusta]]'', ch'a traversâva stu tòccu da [[Rivêa de Ponénte|Rivéra de Punènte]] e da quâle i sùn restàe e ruìne di dùi pùnti a levànte du Varatèlla: [[U Puntassu|u Puntàssu]], in si cunfìn tra [[Löa]] e u [[U Burghettu (Santu Spiritu)|Burghéttu]] a traversà u [[Riàn Cazasse|Riàn Cazàsse]], e [[U Puntettu|u Puntéttu]], a Löa. Pè cùntru, nu gh'è de pröve da prezènsa de in pùnte in sa scciümàira, ch'a nu ghe n'à avüi fìna a-a segùnda metàe de l'[[XIX secolo|Öttusèntu]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Goffredo Casalis|tìtolo=Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli Stati di S. M. il Re di Sardegna|url=https://books.google.it/books?id=zZlWTS-TWx4C&printsec=frontcover&hl=it#v=onepage&q&f=false|ànno=1834|editô=G. Maspero librajo|çitæ=Turìn|léngoa=IT|pp=458-459|volùmme=2}}</ref>. Vèrsu punènte, traversàu u teritòriu du Burghéttu, a ''Via Julia Augusta'' a pasâva u [[Cau d'Ansiu|Câvu du Serià]] o de Sàntu Spìritu, a diferènsa de âtri prumuntòri lìgüri ch'i rumài i l'axêva preferìu evità giràndu pè l'entrutèra<ref>{{Çitta|Beniscelli & Vado, 1975|p. 29}}</ref>. Pròpriu d'intu câvu du Serià a rìva a testimuniànsa ciü impurtànte d'alantù, ina prêa vutìva truvà du [[1871]] cu-a custrusiùn du [[Castellu Borelli|Castéllu Borelli]] che, da-e munée e da-e tégule descruvìe da vixìn, a duverêa remuntà a-i àgni de l'[[Impêo Roman|impéru]]<ref name=":4" />.
Mèntre intu valùn de Barestìn a l'è stàita descruvìa sùlu cârche munéa<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|p. 23}}</ref>, i rèsti ciü impurtànti i rìva da-i scìti tra Tuiràn e u Burghéttu dùnde, du [[1955]] inta regiùn du Pözzu<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchaeologicalProperty/0700309658|tìtolo=Poggi (insediamento)|léngoa=IT|vìxita=2023-06-27}}</ref>, i sùn stàite truvàe e ruìne de murâje e de ceràmiche lucâli, che fòscia i l'éra de in ''[[vicus]]'' bèn svilüpàu<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|p. 39}}</ref>. A gh'è ascì a questiùn bèn debatüa da ''[[Palmata]]'', in paìze inta valà ch'u l'è mensunàu fìna a l'âtu mediuêvu ma ciü târdi sparìu du tüttu. I sö rèsti i nu sùn stàiti ancùa descruvìi, cun de teurìe ch'i dìxe ch'a fùsse pròpriu u paìze a-u Pözzu o in âtru inta regiùn da Ramà, a Tuiràn<ref name=":5">{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|p. 40}}</ref>; a ògni mòddu a l'è ciü prubàbile ch'a fùsse a-u Burghéttu, dùnde da-i tupònimi antìghi a se végghe ancùa cumm'a ghe fùsse in scìtu dìtu pròpriu da Parmà<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|pp. 19-20}}</ref>. Pè de ciü, gh'è ascì u prublêma da puzisiùn du paìze de ''[[Pollupice]]'', mensunàu tra ''[[Albium Ingaunum]]'' e ''[[Vada Sabatia]]'' fìna in sa ''[[Tabula Peutingeriana]]'' ma int'in mòddu nu vâri ciàiru e fòscia ciü a punènte da vàlle du Varatèlla<ref name=":5" />.
=== Etàe de mèzzu ===
Cu-a cöita de l'[[Impêo Roman|impéru rumàn]] a vàlle du Varatèlla a l'è fenìa intu régnu di [[Òstrogöti|ostrugòti]], dund'a l'è restà fìna a-a sö scunfìtta cùntru i [[Inpêro bizantìn|bizantìn]], du [[538]]<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|p. 43}}</ref>. De chi, u cuntròllu bizantìn u l'è düràu pè tòstu in séculu e a l'è pròpriu a sti àgni ch'a remùnta a prìmma mensiùn de quéllu che, fòscia, u l'è stàitu u prìmmu paìze da valà, u ''Castron Baractelìa''. Sta mensiùn a rìva da-a ''Descriptio Orbis Romani'' du geògrafu [[Zòrzo Çìprio|Zòrzu Cìpriu]], scrìta tra u [[591]] e u [[606]], dund'a gh'è ina lìsta, nu vâri precìza, de sitàe e di castélli ch'i l'éra sutt'a-u cuntròllu de [[Costantinopoli|Custantinòpuli]]. U tupònimu cuscì mensunàu, ''Castron Baractelìa'', u l'è bèn impurtànte perché u ne cunterêa da prezènsa de in paìze furtificàu, in ''Castron'', inta vàlle da scciümàira Varatèlla (''Baractelìa''), mésciu a diféza de stràdde vèrsu a [[Valâ du Neva|Nêva]] e a [[Val Bórmia|Bùrmia]], ch'i l'andaxêva a-e ürtime furtificasiui a-i cunfìn cu-i [[Longobàrdi|lungubârdi]], cùmme quélla de [[Bardenèi]]<ref name=":8">{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|p. 46}}</ref><ref>{{Çitta|Ronco, 2000|p. 27}}</ref>.
Cu-a fìn da duminasiùn bizantìna, du [[643]] a vàlle a l'è pasà a-u [[Régno longobàrdo|régnu lungubârdu]] de [[Rotari|Ròtari]], e, dòppu di séculi scüri, a l'à cumensàu a desvilüpâse cu-a fundasiùn de l'impurtantìscimu [[Abasia de San Pêru in Varatella|munesté de Sàn Pêru in Varatèlla]], ch'u cuntrulâva di bèlli scìti inta Ligüria de Punènte gràsie a-a dunasiùn fàita da-u [[Carlomagno|Càrlu Màgnu]]<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|pp. 49-50}}</ref>. Inte quélli àgni i gh'éra però di fòrti interèssi in sa vàlle, ch'i rivâva da-a [[Diocexi de Arbenga e Impeia|cüria arbenganéze]], da-e cumüne de [[Tuiran|Tuiràn]] e d'[[Arbenga|Arbénga]], da-i [[Du Caréttu (famìa)|Du Caréttu]] e, ciü tàrdi, ascì da-a [[Repùbrica de Zena|Repübrica de Zéna]] e da-i [[Cuntea de Löa|Dòria de Löa]], cu-i frâti ch'i l'àn cuscì pèrsu de manimàn e pruprietàe söe, spécce cu-in àttu du véscu [[Lanteru]] du 9 d'utùbre du [[1171]]<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|pp. 54-55}}</ref>. De istitusiùi religiùze, intu rèstu da valà a gh'éra ancùa l'impurtànte [[Cunventu de Santu Spiritu (U Burghettu)|uspeà du Sàntu Spìritu]], mésciu srua u [[Câu d'Ansiu|câvu du Serià]] e avèrtu a-i 11 de màrsu du [[1154]], cu-a sö gêxa ch'a l'éra però ancùa ciü antìga<ref>{{Çitta|Beniscelli & Vado, 1975|p. 31}}</ref>. Intu valùn de Barestìn de sti àgni a dev'ése cumensà a custrusiùn de prìmme burgàe, d'ancöi abandunàe, da [[Fasciöra]] e du [[Fusau (Barestin)|Fusàu]]<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|p. 36}}</ref>, cu-a prìmma gêxa ch'a l'è stàita [[Gêxa de San Zorzu (Barestin)|quélla de Sàn Zòrzu]], però rangià intu [[XIV secolo|XIV séculu]], mèntre u cuntròllu in sa regiùn u l'éra fenìu a-a famìja di [[Bava (famiglia)|Bâva]], ch'a l'axêva in castéllu picìn inta burgà de [[Bergàlla]]<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|pp. 38-40}}</ref>.
Sèmpre pè i interèssi srua mensunài, inte l'àmbitu de ina pulìtica de fundasiùn de "vìlle növe" pè cuntrulà i sö teritòri, a cumüna d'Arbénga a l'axêva decìzu d'asegürâse u dumìniu in sa Varatèlla fàndu custruì in növu paìze, in bùrgu cu-e murâje, a-u fùndu da valà. Catài i terén de sùtta a-u câvu du Serià a-i 15 d'arvì du [[1260]], du [[1288]] u l'è stàitu fundàu [[U Burghettu (Santu Spiritu)|u Burghéttu]] che, du [[1293]], u l'à pijàu u nùmme de ''Burgus Sancti Spiritus'' da l'antìgu uspeà<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|pp. 25, 31-32}}</ref>. A Tuiràn, pè cùntru, i gh'éra di interèssi ciü fòrti di véschi d'Arbénga che, tra l'investitüra di cùnti [[D'Aste (famïa)|D'Àste]], e lòtte cu-i [[Du Caréttu (famìa)|Du Caréttu]] pè u cuntròllu de Sàn Pêru e-e rivendicasiùi di tuiranìn, i l'àn purtàu a de lòtte düràe pè ciü de in séculu<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Mario Cennamo|outô2=Orlando Boccone|outô3=Giacomo Nervi|tìtolo=Toirano nel Duecento|ànno=Màzzu 1993|editô=Opera Parrocchiale di San Martino vescovo|çitæ=Tuiràn|léngoa=IT|pp=23-30}}</ref><ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|pp. 57-59}}</ref>. A-a fìn, tra u [[1385]] e u [[1386]] u cuntròllu de Tuiràn u l'è pasàu a-a [[Repùbrica de Zena|Repübrica de Zéna]], ch'a l'axêva vagnàu in fòrte créditu vèrsu u [[Pàppa Urbâno VI|Pàppa Urbânu VI]], da lèi pagàu cu-a cesiùn de sèrti paìxi sùtta a-u cuntròllu de diòcexi lìgüri, inclüzu pròpriu Tuiràn<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|pp. 63-64}}</ref>. U dumìniu zenéze sciü U Burghéttu u l'è pè cùntru pasàu da-a sutumisiùn da sitàe d'Arbénga, che, a ògni mòddu, a mirâva de cunservà a màscima auturitàe in se questiùi ch'i capitâva drèntu a-u sö ''Districtus''<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|pp. 31-33}}</ref>.
=== Etàe mudèrna ===
Cu-a pèrdia de ürtime pruprietàe söe, i frâti [[Órdine certozìn|certuzìn]] ch'i l'éra andàiti a stà inte l'[[Abasia de San Pêru in Varatella|abasìa de Sàn Pêru]] dòppu a scacià di [[benedetìn]], a-u 14 d'aùstu du [[1495]] i l'àn risevüu u perméssu de mesciâse ciü a vàlle, cumensàndu de quéllu ànnu a custrusiùn da [[Certussa de Tuiran|növa certùssa]] in sa zìna de senèstra da scciümàira<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|p. 68}}</ref>. Sèmpre a Tuiràn, du [[1481]] i [[Órdine di fràtti predicatoî|dumenicài]] i tirâva sciü a [[Gêxa da Madònna du Ruzâriu (Tuiràn)|gêxa da Madònna du Ruzâriu]] a-a Bràia<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|p. 93}}</ref> e u s'è decìzu de cumensà a recustrusiùn da [[Gêxa de San Martin (Tuiran)|gêxa de Sàn Martìn]], cu-u növu edifìssiu ch'u l'è stàitu cunsacràu a-u prìmmu d'aùstu du [[1609]]<ref>{{Çitta|Boccone, 2009|p. 29}}</ref>.
Infàtti, stu perìudu chi u l'è stàitu in mumèntu de gràn desvilüppu ecunòmicu e demugràficu e, in particulà, da l'inchiésta fàita da l'[[Aostin Giustignan|Austìn Giustignàn]] du [[1537]] pè i sö ''[[Castigatissimi annali]]'' a se pö végghe cùmme [[U Burghettu (Santu Spiritu)|U Burghéttu]] u gh'avésse ina pupulasiùn de sentuquarànta föi, [[Patarè]] de dêxe, a Bràia de vintisìnque, [[Tuiran|Tuiràn]] de chìnze, Baresciùn de vìnti e a Cà de Sàppi e Dâri de chìnze ciascün<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Austìn Giustignàn|tìtolo=Castigatissimi annali [...]|url=https://books.google.it/books?id=TL_iA0S30TQC&hl=it&pg=PR6-IA1#v=onepage&q&f=false|ànno=1537|çitæ=Zéna|léngoa=IT|volùmme=Car. VI}}</ref>. A despêtu du periùdu de svilüppu, tra u 1 e u 2 de lüju du [[1637]] a-u Burghéttu u gh'è stàitu in mumèntu de gràn pùria, cu-ina [[Saccu du Sejô|gròssa bànda de pirâti türchi che de nöcce a l'à atacàu u paìze]]. I burghetìn, serài inte sö murâje, i sùn però sciurtìi a fà scapà i invaxùi, ch'i l'àn pöi devastàu [[U Sejô|U Serià]]<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|p. 49}}</ref>. A-i 5 d'utùbre du [[1643]] a l'è stàita cunsacrà a [[Gêxa de San Matê (U Burghettu)|növa paruchiâle]], tirà sciü a-u pòstu da prìmma gêxa du bùrgu<ref>{{Çitta lìbbro|outô=AA. VV.|tìtolo=La Chiesa di San Matteo in Borghetto Santo Spirito|url=https://bid.catalogobibliotecheliguri.it/5VAR00NA3731|ànno=Utùbre 1999|editô=Paròcchia de Sàn Maté - Tipolitografia Fratelli Stalla|çitæ=Arbénga|léngoa=IT|p=16}}</ref>, mèntre du [[1685]] u l'è stàitu inaugüràu l'[[Oratoriu de Sàn Giuseppe (U Burghettu)|oratòriu de Sàn Giusèppe]], dìtu ascì da Mizericòrdia<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|p. 62}}</ref>.
Pe [[Barestin|Barestìn]], che pè cùntru u nu faxêva pàrte da [[Repùbrica de Zena|Repübrica de Zéna]], u [[XVI secolo|XVI séculu]] u l'è stàitu u perìudu de furmasiùn du [[Marchezàu de Barestìn|Marchezàu]] di [[Du Caréttu (famìa)|Du Caréttu]]: diventàu du [[1545]] scignùru du valùn du [[Rian du Punte|Riàn du Pùnte]], u [[Pirru II Du Carettu|Pìrru II Du Caréttu]] u l'à fàitu tirà sciü u gràn [[Castellu de Barestin|castéllu]]. A növa duminasiùn a nu l'éra però pè nènte apresà, ni da-i paizài ni da-i fìji bastàrdi du marchéze, ch'i l'àn [[Masamentu du Pirru II Du Carettu|dùnca decìzu de masâru]], inta nöcce tra u 16 e u 17 de mârsu du [[1561]]<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|pp. 58-60}}</ref>. Pasài di àgni de rivòlte e de turmènti, sutt'a-u növu marchéze [[Gio Antognu Du Carettu|Gio Antògnu]] a situasciùn a l'è turnà a-a nurmalitàe, cun l'emanasiùn di növi statüti<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|p. 74}}</ref> e a custrusiùn da [[Gêxa de Sant'Andria (U Burgu, Barestin)|gêxa paruchiâle de Sant'Andrìa]] a-u Bùrgu, usciüa da-i frèi De Négri, banchèi in [[Spagna|Spàgna]], e cunsacrà l'11 d'utùbre du [[1632]]<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|p. 85}}</ref>.
Intu [[XVII secolo|Seisèntu]], a vàlle du Varatèlla a l'è stàita sfiurà pè trè vòte da-a guèra, sarêa a dì du [[1614]], du [[1625]] e du [[1672]], inte ucaxùi de caràe di [[Regno de Sardegna|piemuntéxi]] vèrsu a [[Rivêa|Rivéra]] pasàndu pè a [[Valâ du Neva|vàlle du Nêva]], cu-i [[Savoia|Savòia]] ch'i mirâva de cunquistà in pasàggiu vèrsu u mà<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|pp. 99-100}}</ref>.
=== Etàe cuntempurànea ===
Cu-a [[Rivoluçion françeize|revulusiùn franséze]] e-e [[Goære revoluçionâie|guère revulusiunârie]], a vàlle du Varatèlla a s'è truvà intu mèzzu di gràndi fàiti da fìn du [[XVIII secolo|Setesèntu]], quându l'[[Armâ d'Itàlia|Armà d'Itàlia]] a l'è entrà intu teritòriu de [[Repùbrica de Zena|Repübrica de Zéna]], neutrâle, rivàndu a cunquistà a rivéra pròpriu fìna a-a Varatèlla. Chi u s'è furmàu du [[1794]] in frùnte tra i franséxi e i austru-piemuntéxi, ch'u l'andaxêva d'in [[Garesce|Garésce]] fìna a-u mà, chinàndu zü pròpriu pè a valà, che in pàrte a l'éra ina tèra nisciün. Pè tòstu in ànnu i nu ghe sùn stàiti di gròssi cumbatimènti e dùnca, cuscì cùmme inti paìxi a-u reùndu, a lünga ocüpasiùn militâre a l'à purtàu a ina gròssa crìzi inta regiùn, duvéndu mantegnì e trüppe chi acampàe, mèntre i barestèi, dòppu avé patìu di gròssi sachézzi, i l'axêva abandunàu u sö paìze. In sa fìn, prìmma de l'inprensìpiu du növu invèrnu, u generâle [[Pierre Augerau]] u l'à decìzu de pijà l'inisitìva cun l'atàccu generâle du 23 de nuvèmbre, pasàu a-a stòria cùmme a [[Batàggia de Lêua|batàja de Löa]]<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|pp. 101-103}}</ref><ref>{{Çitta|Ronco, 2000|pp. 134-139}}</ref>.
Cu-a difuxùn de idée da revulusiùn e a creasiùn de [[Repùbriche giacobìnn-e|repübriche giacubìne]], a zöna a s'è truvà inta növa [[Repùbrica Lìgure|Repübrica Lìgüre]], cun l'inprensìpiu de in chiürtu ma impurtànte perìudu de refùrme e cangiamènti. A ògni mòddu, zà du [[1805]] a Repübrica a l'è fenìa diretamènte sùtta a-u cuntròllo du [[Prìmmo Inpêro françéize|Prìmmu Impêru]], ch'u l'è düràu fìna a-u [[1814]]<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|pp. 113-114}}</ref>. Intu chiürtu mumèntu d'indipendènsa renuvà, tra u [[1814]] e u [[1815]], u guvèrnu da [[Repùbrica Zenéize|Repübrica Zenéze]] u l'axêva cumensàu a métte tùrna in pé u véggiu ùrdine<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|pp. 115-116}}</ref> ma a-a fìn, cu-e decixùi du [[Congresso de Vienna|Cungrèssu de Viénna]] e l'annesiùn a-u [[Regno de Sardegna|Régnu de Sardégna]], a vàlle u l'è fenìa lèi ascì sùtta a-u növu duminatù<ref>{{Çitta|Pesce & Tagliafico, 1976|p. 117}}</ref>.
Tra i cangiamènti ciü impurtànti du [[XIX secolo|XIX séculu]], vèrsu a sö fìn a gh'è stàita l'avertüra de növe e ciü mudèrne vìe de cümunicasiùn, ch'i l'àn purtàu a di culegamènti ciü spedìi cu-u rèstu da regiùn. In particulà, du [[1877]] a l'è stàita inaugürà a [[Stasiùn du Burghettu (San Spìrtu)|stasiùn du Burghéttu]], sinqu'àgni dòppu a realizasiùn da [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|feruvìa Zéna-Ventimìja]]<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|p. 97}}</ref>, e s'è cumensàu a tracià i stradùi tra i paìxi da valà. Tra sti chi, i ghe sùn stàite de gròsse lìti, sruatüttu tra i cumün de [[Barestin|Barestìn]] e de [[Tuiran|Tuiràn]], pè decìdde u percùrsu du culegamèntu cu-a [[Val Bórmia|Bùrmia]] e se fâru pasà da-u valùn de Barestìn ò da quéllu de Cârpe; a-a fìn, a mudèrna [[Stradda pruvinciâle 60 U Burghéttu-Bardenèi|SP60]] i l'àn fàita pasà d'in [[Carpe|Cârpe]], sernüu pè a distànsa ciü chiürta de tòstu trèi chilòmetri<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|pp. 145-147}}</ref>. Da-u pùntu de vìsta aministratìvu u l'è turnàu pè cùntu sö u cumün d[[U Burghettu (Santu Spiritu)|u Burghéttu]], tacàu a-[[U Sejô|u Serià]] inti àgni du dumìniu franséze, mèntre quéllu de Cârpe u s'è füzu cun Barestìn du [[1869]]<ref>{{Çitta publicaçión|tìtolo=Régiu Decrétu 7 lüju 1869|nùmero=5190|léngoa=IT|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1869-07-07;5190!vig=}}</ref> ma, cun l'inprensìpiu di travàji du növu stradùn, du [[1905]] u l'è pasàu sùtta a Tuiràn<ref>{{Çitta publicaçión|tìtolo=Régiu Decrétu 23 màrsu 1905|nùmero=159|léngoa=IT|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1869-07-07;5190!vig=}}</ref>. Ciü avànti, du [[1929]], u l'è stàitu suprèssu u cumün de [[Buinzan|Buisàn]] pè tacâru a quéllu de Tuiràn<ref>{{Çitta publicaçión|tìtolo=Régiu Decrétu 21 màrsu 1929|revìsta=|nùmero=570|léngoa=IT|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1929-03-21;570!vig=}}</ref>, mèntre u l'è falìu in prugèttu d'agregasiùn ciü làrga di tütti i cumün da valà<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Antonio Arecco|Arecco, 1995|tìtolo=Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600|url=https://bid.catalogobibliotecheliguri.it/5VAR0NA24822|ànno=1995|editô=Associazione Culturale Boissano|çitæ=U Serià|léngoa=IT|pp=255-256}}</ref>.
Pasài i mumènti difìsili da [[Segonda Guæra Mondiâ|Segùnda Guèra Mundiâle]], cürminà inta vàlle cu-a mòrte de 41 persùne intu tràgicu [[Bumbardamentu de Tuiran|bumbardamèntu de Tuiràn]] du 12 d'aùstu du [[1944]]<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|p. 171}}</ref>, u dòppu guèra u l'è stàitu in mumèntu de növu svilüppu. Zà du [[1946]] u paìze de Buisàn u l'è turnàu pè cùntu sö, vegnìndu prèstu liàu a Tuiràn da-a mudèrna [[Stradda pruvinciâle 25 Löa-Buisàn-Tuiràn|SP25]], avèrta tra u '[[1952|52]] e u '[[1953|53]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Antonio Arecco|Arecco, 1995|tìtolo=Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600|url=https://bid.catalogobibliotecheliguri.it/5VAR0NA24822|ànno=1995|editô=Associazione Culturale Boissano|çitæ=U Serià|léngoa=IT|p=248}}</ref>, mèntre a descuvèrta da [[gròtta da Bàzura]] a-u 28 de màzzu du [[1950]] e i növi palasùi pè e segùnde cà a-u Burghéttu i l'àn purtàu a-a furmasiùn de impurtànti muvimènti türistici<ref>{{Çitta web|url=http://www.toiranogrotte.it/cgrtdtrn/zf/index.php/servizi-aggiuntivi/index/index/idtesto/53|tìtolo=La scoperta|léngoa=IT|vìxita=2023-06-13}}</ref>. A ògni mòddu u gh'è stàitu ascì in picìn desvilüppu industriâle, cuncentràu sruatüttu a-u Burghéttu, che àncua pè cârche tèmpu u l'à rexistìu cùmme cèntru pè a prudusiùn e a trasfurmasiùn di géneri alimentâri, in particulà de [[Pèrsego|pèrseghi]] e de [[Êuio d'oîva|öriu]]<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|pp. 131-135}}</ref>. Da-u [[1973]] a-u 31 de dixèmbre du [[2008]]<ref>{{Çitta publicaçión|tìtolo=Lézze Regiunâle, 4 lüju 2008|nùmero=24|léngoa=IT|url=https://www.federalismi.it/ApplOpenFilePDF.cfm?artid=10598&dpath=document&dfile=15072008190233.pdf&content=LIGURIA,+L.R.+n.+24/2008,Disciplina+di+riordino+delle+comunit%25C3%25A0+montane,+disposizioni+per+lo+sviluppo+della+cooperazione+intercomunale+e+norme+a+favore+dei+piccoli+comuni+-++-++-+}}</ref> a valà intréga a l'à fàitu pàrte da [[Cumünitàe muntâna Pollupice|Cumünitàe muntâna ''Pollupice'']] e, quându sta chi a s'è derfà, föra che u Burghéttu a l'è pasà inta [[Cumünitàe muntâna Punénte Savunéze|Cumünitàe muntâna du Punènte Savunéze]], in funsiùn fìna a-u [[2011]].
== Pòsti de interèsse ==
{{Véddi ascì|Tuiran#Pòsti de interèsse|Barestin#Sciti de interèsse|U Burghettu (Santu Spiritu)#Posti de interesse|càngio variànte=U mèximu argumèntu in detàju}}
=== Architetüre religiùze ===
<gallery mode="packed" widths="180" style="text-align:center">
Immaggine:Toirano (SV) - chiesa di San Martino - facciata.jpg|A faciâta da [[Gêxa de San Martin (Tuiran)|gêxa de Sàn Martìn]] a Tuiràn
Immaggine:Abaçîa de Sàn Pê in Varatèlla (Toiràn) - faciâta (3).jpg|L'[[Abasia de San Pêru in Varatella|abasìa de Sàn Pêru a-u Mùnte]]
Immaggine:P1014087mod.jpg|U [[Santuâriu de Santa Lesia (Tuiran)|santuâriu rüpèstre de Sànta Lesìa]]
Immaggine:Gêxa de Sàn Matê (O Borghétto) - faciâta (4).jpg|A [[Gêxa de San Matê (U Burghettu)|gêxa de Sàn Matê]] a-u Burghéttu
</gallery>
* [[Gêxa de San Martin (Tuiran)|Gêxa de Sàn Martìn de Tours]]: a paròcchia de Tuiràn, a se tröva intu bùrgu véggiu e a l'è stàita tirà sciü vèrsu a fìn du [[XVI secolo|XVI séculu]] a-u pòstu de l'antìga cêve de Tuiràn, vegnìndu cunsacrà a-u 1° de aùstu du [[1609]] da-u [[Diocexi de Arbenga e Impeia|véscu d'Arbénga]] [[Lùcco Fiésco|Luca Fieschi]]. A-u de föra a gêxa a se mùstra cu-ina strutüra sèmplice, cun pòche decurasiùi, e a gh'à cùmme campanìn in'âta tùre du Trexèntu, zà aduerà da-a prìmma cêve. L'intèrnu, a trè navâte separàe cun öttu culònne de [[Prîa de Verésso|prêa de Veréssu]], u l'è invêce in stìle [[Baròcco|baròccu]], cu-in grànde artà "a nâve" du [[1709]] ch'u l'è sruastàu da ina crùxe da prucesiùn realizà da-u scurtù zenéze [[Gianbatìsta Bisón|Giambattista Bissone]]. In sa drìta de l'artà mazù a gh'è quéllu da Sùnta, du [[1758]], mèntre, a-a sö senèstra, se tröva l'artà ciü antìgu da gêxa, sarêa a dì quéllu da Pentecòste, du [[1613]]<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700111645|tìtolo=Chiesa di San Martino|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/21211/|tìtolo=Chiesa di San Martino|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>.
* [[Abasia de San Pêru in Varatella|Abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla]]: cunusciüa ascì cùmme abasìa de Sàn Pêru a-u Mùnte, a se tröva in sìmma a-u [[Munte de San Pêru|Mùnte de Sàn Pêru]] e a l'è tra e custrusiùi ciü antìghe da vàlle. Infàtti, dàndu amèntu a-a tradisiùn lucâle, a sö realizasiùn a remunterêa fin'a-u perìudu du [[Carlomagno|Càrlu Màgnu]]; a ògni mòddu e prìmme testimuniànse scrìte i permétte de dâghe ina datasiùn zà presedènte a l'ànnu mìlle. A l'inprensìpiu aministrà da-i [[Órdine de Sàn Benéito|frâti benedetìn]], du [[1313]] a l'è pasà a-i [[Órdine certozìn|certuzìn]] che però, du [[1495]], i sùn andàiti a stà inta [[Certussa de Tuiran|növa certùssa]] a-u fùndu da vàlle. A véggia abasìa a l'à cuscì perdüu a sö impurtànsa, ma sènsa vegnì mâi abandunà du tüttu. Ancùa d'ancöi, a-u giùrnu de Sàn Pêru, inti prài de l'abasìa a se tégne ina fèsta rinumà e, ina vòta ògni sìnqu'àgni, a ghe mùnta da-u bùrgu ina gràn prucesiùn, pasàndu pè l'antìga stràdda da sà<ref>{{Çitta web|url=https://www.comune.toirano.sv.it/zf/index.php/comunita-religiose/index-chiesa/dettaglio-chiesa/chiesa/5/back/chiesa|tìtolo=Abbazia di San Pietro nei Monti|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref><ref name=":02">{{Çitta web|url=http://www.toiranogrotte.it/cgrtdtrn/zf/index.php/servizi-aggiuntivi/index/index/idtesto/48|tìtolo=Via per San Pietro|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>.
* [[Santuâriu de Santa Lesia (Tuiran)|Santuâriu rüpèstre de Sànta Lesìa]]: u l'è custruìu in se rìve du [[Munte Raviné|Mùnte Raviné]], inta gròtta dìta de Sànta Lesìa de Srua, intu mèzzu tra quélla da Bàzura e quélla de Sànta Lesìa de Sùtta, ch'i sùn l'entrâ e a sciurtìa du percùrsu vixitàbile. A prìmma mensiùn du santuâriu a l'è du [[1519]], cuntegnüa int'ina bùlla du [[Pàppa Lión X|Pàppa Leùn X]], ma zà inte l'Etàe de Mèzzu a gh'éra chi in scìtu sâcru dund'i se fermâva i pelegrìn ch'i l'andaxêva a [[Romma|Rùmma]]. De föra a se végghe sùlu a faciâta, cun d'atàccu a cà de l'eremìtta e u campanìn, mèntre l'àula du santuâriu a l'è ricavà drèntu a-a gròtta. L'òpera ciü impurtànte chi cunservà a l'è ina stàtua da sànta titulâre du [[1604]], scurpìa da [[Tadê Carlón|Taddeo Carlone]], mèntre, daré l'artà, a gh'è in pùssu cun de l'âiva benedìa aduerà da-i pelegrìn pè bagnâse i öggi e e ferìe<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700210579|tìtolo=Santuario di Santa Lucia|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>.
* [[Gêxa de San Zorzu (Barestin)|Gêxa de Sàn Zòrzu]]: a l'è a gêxa ciü antìga de Barestìn e a remùnta ciü o ménu a-u [[XII secolo|XII séculu]], ma u l'è prubàbile ch'a sécce stàita tirà sciü a-u pòstu de in ciü antìgu scìtu sâcru paleucristiàn. A strutüra a l'è sèmplice, tütta de prêa a vìsta, a ina navâta e dutà de in campanìn quadrâtu. De drèntu, e murâje i sùn pè cùntru decuràe cun de rìcche pitüre du [[XIV secolo|XIV]] e du [[XV secolo|XV séculu]] ch'i raprezènta de stòrie du Véggiu Testamèntu, recuperàe cu-in restàuru di àgni Sciusànta, cuscì cùmme u sufìttu, dund'i ghe sùn e scéne da ''Nativitàe'' e de ''Sàn Zòrzu ch'u màssa u Drâgu'', in ''Crìstu cun Sànti'' e di medajùi ch'i rafigüra i quàttru evangelìsti<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700111672|tìtolo=Chiesa di San Giorgio|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>.
* [[Gêxa de San Matê (U Burghettu)|Gêxa de Sàn Matê]]: a l'è a paròcchia véggia du Burghéttu e a l'è stàita tirà sciü ina prìmma vòta a-a fundasiùn du bùrgu du [[1288]]. A strutüra d'ancöi a remùnta però a ina recustrusiùn sucesìva, cumensà du [[1621]] e fenìa cu-a cunsacrasiùn sulènne du véscu [[Pier Francesco Costa]] a-u 5 d'utùbre du [[1643]], ch'a l'à purtàu a-a realisasiùn de in edifìssiu in stìle baròccu. U drèntu u l'è spartìu inte trè navâte, separàe cun de culònne in prêa de Finà e u gh'à in gràn artà du [[1715]] fàitu de [[Màrmu de Carâra|mârmu de Carâra]]. Tra e òpere chi cunservàe se regìstra bèn trèi quàddri du [[Giöxèppe Badaràcco|Giuseppe Badaracco]], inclüzu quéllu da Madònna di Àngeri cu-ina rafigürasiùn d'alantù du paìze, ina stàtua da Madalêna du zenéze [[Pòulo Oivê|Paolo Olivari]] e üna de Sàn Matê da scöra du [[Antönio Màia Maragiàn|Maragliano]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=AA. VV.|tìtolo=La Chiesa di San Matteo in Borghetto Santo Spirito|url=https://bid.catalogobibliotecheliguri.it/5VAR00NA3731|ànno=Utùbre 1999|editô=Paròcchia de Sàn Matê - Tipolitografia Fratelli Stalla|çitæ=Arbénga|léngoa=IT}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700111582|tìtolo=Chiesa di San Matteo|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>.
=== Âtru ===
<gallery mode="packed" widths="180" style="text-align:center">
Immaggine:Grotte di Toirano 215.jpg|U ''Pantheon'' inta gròtta de Sànta Lesìa de Sùtta
Immaggine:Balestrino-castello3.jpg|U [[Castellu de Barestin|castéllu de Barestìn]]
Immaggine:Varatella Museo 1.jpg|Espusisiùn intu [[Muzêu etnugraficu da Valle du Varatella|muzêu etnugràficu]]
Immaggine:Borghetto Santo Spirito - Castello Borelli - 202209021443 6.jpg|U [[Castellu Borelli|Castéllu Borelli]] a-u Burghéttu
</gallery>
* [[Grotte de Tuiran|Gròtte de Tuiràn]]: cumplèssu càrsicu ch'u se tröva in se rìve du [[Munte Raviné|Mùnte Raviné]], u percùrsu ch'u pö ése vixitàu u cumprénde pè dabùn dùe gròtte, sarêa a dì [[Grotta da Bazura|quélla da Bàzura]] e [[Grotta de Santa Lesia de Sutta|quélla de Sànta Lesìa de Sùtta]]. E gròtte, atrasiùn ciü rinumà du Tuiràn e de l'intréa vàlle du Varatèlla, i se sùn svilüpàe inta furmasiùn cunusciüa cùmme e [[Dolòmia|dulòmie]] de Sàn Pêru a-u Mùnte, ch'i l'àn dàitu a-a vàlle a sö cunfurmasiùn bèn particulà, pìna de burànchi, tâne e scarpàe<ref>{{Çitta web|url=http://www.toiranogrotte.it/cgrtdtrn/zf/index.php/servizi-aggiuntivi/index/index/idtesto/52|tìtolo=Grotte - Il carsismo|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>. L'entrà a-a gròtta da Bàzura a l'è stà descruvìa u 28 de màzzu du [[1950]] da in grüppu de tuiranìn e, dòppu di scâvi archeulògici ch'i gh'àn testimuniàu a prezènsa de l'òmmu 12.000 àgni fà e l'avertüra da galerìa ch'a zùnta cun quélla de Sànta Lesìa, e gròtte i sùn stàite a-a fìn druvìe a-u pübricu<ref>{{Çitta web|url=http://www.toiranogrotte.it/cgrtdtrn/zf/index.php/servizi-aggiuntivi/index/index/idtesto/53|tìtolo=Grotte - La scoperta|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>.
* [[Castellu de Barestin|Castéllu de Barestìn]]: custruìu pè vuré de [[Pirru II Du Caréttu|Pìrru II Du Caréttu]], da-u [[1545]] scignùre du paìze, u l'è stàitu tiràu sciü in sa ròcca dùnde u se pöi desvilüpàu u bùrgu, vegnìndu terminàu du [[1559]]<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|pp. 58-59}}</ref> e ingrandìu inti àgni sucesîvi<ref>{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700111670|tìtolo=Castello del Carretto|léngoa=IT|vìxita=2023-06-25}}</ref>. U castéllu u l'è restàitu a residènsa di Du Caréttu de Barestìn bèn dòppu a fìn du féudu, cun l'ürtimu discendènte du Pìrru II, u marchéze Domenico Donato, ch'u ghe staxêva ancùa intu [[XX secolo|Növesèntu]]<ref>{{Çitta|Ronco, 2000|p. 166}}</ref>.
* [[Muzêu etnugràficu da Vàlle du Varatèlla]]: inaugüràu du [[1997]], u se tröva drèntu a-u Palàssu D'Àste-Du Caréttu, i antìghi cùnti e marchéxi de Tuiràn. U muzêu u gh'à ina culesiùn de tòstu 1.400 pèssi, divìxi tra dixöttu sesiùi in sa bâze du tìpu de travàju, ch'i remùnta da-i prìmmi àgni du [[XVII secolo|XVII séculu]] fìn'a l'inprensìpiu de quéllu pasàu. Inti vâri alestimènti i se pö végghe i atrèssi aduerài inti mestèi de ina vòta, cùmme quélli pè u travàju inti càmpi, quélli du ferà, du bancarà, du scarpà e du caciò, ciü numerùze testimuniànse da cultüra di paizài e da sö religiuzitàe. A vìxita a-u muzêu a cumprénde ascì l'entrà a-u ciàn nòbile du palàssu D'Àste-Du Caréttu, cu-a capélla da famìja, ina culesiùn de quàddri e arcüne stànsie alestìe cùmme a-i tèmpi di cùnti D'Àste<ref>{{Çitta web|url=https://www.comune.toirano.sv.it/c009061/zf/index.php/musei-monumenti/index/dettaglio-museo/museo/1|tìtolo=Museo Etnografico della Val Varatella|léngoa=IT|vìxita=2023-06-24}}</ref>.
* [[Castellu Borelli|Castéllu Borelli]]: usciüu da l'inzegné e senatù [[Bartolomeo Borelli]], u l'è custruìu srua a-u [[Càu d'Ansiu|Câvu du Serià]], intu scìtu dund'u gh'éra l'antìgu [[Cunventu de Santu Spiritu (U Burghettu)|cunvèntu de Sàntu Spìritu]], caciàu zù du [[1811]] p'arvì a stràdda "nasiunâle"<ref>{{Çitta|AA. VV., 2010|pp. 91-92}}</ref>. Int'in stâtu d'abandùn, inti ürtimi àgni u l'è stàitu rangiàu pè realizâghe de cà e in albèrgu<ref>{{Çitta web|url=https://www.ilsecoloxix.it/savona/2023/01/09/news/castello_borelli_a_borghetto_progetto_tra_i_top_100_in_italia-12454332/|tìtolo=Castello Borelli, a Borghetto progetto tra i top 100 in Italia|outô=Giovanni Vaccaro|dæta=2023-01-09|léngoa=IT|vìxita=2023-06-25}}</ref>.
== Natüra ==
=== Ciànte ===
A vegetasiùn a l'è bèn diferènte tra i divèrsi scìti inta vàlle du Varatèlla: dund'i ghe sùn ciü furmasiùi càrsiche e [[Plantae|ciànte]] i végne ciü ràire e picenìne, tàntu ch'i ghe crésce sruatüttu di büschi o a-u màscimu di erburétti. Pè cùntru, intu lüviu se pö truvà di bòschi bèn ciü svilüpài, furmài da èrburi de [[Rôe|rùere]], [[castàgna]], [[Àrboa|àrbura]] o [[Càrpi néigro|cârpe nèiru]], cuscì cùmme a-u fùndu di valùi<ref>{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/poggio-grande-monte-acuto-valle-rio-iba|tìtolo=Area protetta Provinciale Poggio Grande, Monte Acuto, Valle Rio Ibà|léngoa=IT|vìxita=2023-06-23}}</ref>, rivàndu in tüttu a cruvì a bòscu quâxi u 76% da valà. A gh'è ascì ina sèrta diferensiasiùn tra i scìti de d'âtu e de sùtta a-i 700-800 m: de sùtta i bòschi i sùn sruatüttu de castàgna, cârpe, [[Tìggio|téja]], [[Órmo|ùrmu]] e [[Betólla|biùlla]] mèntre, ciü in âtu, a se tröva sruatüttu di [[Fò|fài]] insèmme a castàgne, téje, [[Çëxa|cirêxe]] sarvàire e ùrmi. Inti scìti cuvèrti a büschi, a-i cunfìn tra bòschi e prài o inti scajarèi, tra i cùsti ciü cumün a gh'émmu [[Nisêua|nisöre]], [[Brûgo|brüghi]], [[Èrbo de sciórboe|sciòrbe]], ''[[Mèrxa|cìsti]]'' e [[Ciantagallettu|ginèstre]]<ref>{{Çitta|Piano di bacino, 2017|pp. 17-18}}</ref>.
In tüttu, inta Varatèlla a gh'è ina gràn varietàe de spécie, cun tòstu in tèrsu da flöra lìgüre ch'a l'è stàita truvà chi ascì, cun numerüze ciànte ch'i sùn prutètte pè lézze da [[Liguria|Regiùn]] o de l'[[Union Europea|Uniùn Eurupéa]], cùmme ina trentìna de urchidée, a [[Genziànn-a lìgure|gensiâna lìgüre]] e [[Canpanula de Sann-a|campànula de Savùna]]<ref name=":1" /><ref>{{Çitta|Gallea & Lertora, 2005|pp. 25-26}}</ref>.
=== Béstie ===
Scibèn che in mezüra ciü cuntegnüa de ciànte, inta vàlle du Varatèlla i ghe sùn ascì de béstie ch'i gh'àn de interèsse natüralìsticu, prutètte pè lézze. Prezémpiu se pö truvà ina varietàe de sgrìgura, a ''[[Timon lepidus]]'', ch'a l'è tra e ciü gròsse d'Euròpa, u [[Gànbou de sciùmme|gàmberu de riàn]], u ''[[Pelodytes punctatus]]'', di insètti prutètti e in quarantìna d'oxèi tütelài a livèllu cumünitâriu. Ina vòta a gh'éra ascì a [[Emys orbicularis|bìscia scròsura ingàuna]], ma da paréggi àgni a l'è sparìa d'inta Varatèlla e d'inti sö aflüenti<ref>{{Çitta|Gallea & Lertora, 2005|pp. 29, 35}}</ref>.
=== Scìti prutètti ===
Tra i mùnti e i valùi da Vàlle du Varatèlla a se tröva pàrte du teritòriu de trèi diferènti àree prutètte, creàe pè tütelà e sö ciànte e e sö béstie ciü ràire e caraterìstiche:
* [[Munte Raviné - Rocca Barbena|SIC Mùnte Raviné - Ròcca Barbéna]]: u [[Scîto d'interèsse comunitâio|scìtu d'interèsse cumünitâriu]] du [[Munte Raviné|Mùnte Raviné]] e da [[Rocca Barbena|Ròcca]] u l'è in'àrea prutètta de 2.576 ha creà du [[1995]], ch'a cumprénde di tòcchi du teritòriu di cumün de [[Barestin|Barestìn]], [[Buinzan|Buisàn]], [[Castrevegliu|Castrevéju]], [[Löa]] e Tuiràn. U scìtu u l'è caraterizàu da in paizàggiu sarvàiru che, cu-a prezènsa da furmasiùn de [[Dolòmia|dulòmie]] de Sàn Pêru a-u Mùnte srua mensunàe, u gh'à di impurtànti fenòmeni de carsìmu. U SIC u dà prutesiùn a in sèrtu nümeru de ciànte e de bèstie in perìculu, cùmme a [[Genziànn-a ligùre|gensiâna ligüre]], a [[Canpanòla de Sànn-a|campanùla de Savùna]] e u [[Gànbou de sciùmme|gàmberu de riàn]]<ref>{{Çitta web|url=http://www.natura2000liguria.it/sic43/index.htm#|tìtolo=SIC e ZPS in Liguria » Savona » Monte Ravinet - Rocca Barbena|léngoa=IT|vìxita=2023-06-23}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://eunis.eea.europa.eu/sites/IT1324011|tìtolo=Monte Ravinet - Rocca Barbena|léngoa=EN|vìxita=2023-06-23}}</ref>.
* [[Mónte Càrmo - Mónte Settepài|SIC Mùnte Cârmu - Mùnte Settepài]]: u l'è l'âtru scìtu d'interèsse cumünitâriu ch'u se desvilüppe int'ina pàrte du teritòriu de Tuiràn. Creàu lèi ascì du [[1995]], u cröve in'àrea de 7.575 ha, spartìa cu-i paìxi de [[A Prìa|A Prêa]], [[Bardenèi]], [[Buinzan|Buisàn]], [[Bormia|Bùrmia]], [[Carizan|Carisàn]], [[Castrevegliu|Castrevéju]], [[Giüstexine|Giüsténixe]], [[Löa]], [[Magiö|Majö]], [[Riôtu|Riâtu]] e [[Oseria|Uséria]]. Tra e varietàe de ciànte e de bèstie ch'i tröva chi prutesiùn, ùltre a quélle srua mensunàe, i ghe sùn ancùa u [[Safràn ligùre|safràn ligüre]], u [[Faxàn de montàgna|faxiàn de muntagna]] e u [[Felis silvestris|gàttu sarvàiru]]<ref>{{Çitta web|url=http://www.natura2000liguria.it/sic36/index.htm|tìtolo=SIC e ZPS in Liguria » Savona » M. Carmo - M. Settepani|léngoa=IT|vìxita=2023-06-23}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://eunis.eea.europa.eu/sites/IT1323112|tìtolo=Monte Carmo - Monte Settepani|léngoa=EN|vìxita=2023-06-23}}</ref>.
* [[Munte Aü - Pözzu Grande - Rian Torseru|SIC Mùnte Aü - Pözzu Grànde - Riàn Torséru]]: scìtu d'interèsse cumünitâriu spartìu tra i cumün de [[Arbenga|Arbénga]], [[Barestin|Barestìn]], [[Cixan|Cixàn]], [[Süccaellu|Süccarellu]], [[Tuiran|Tuiràn]], [[U Burghettu (Santu Spiritu)|U Burghéttu]] e [[U Sejô|U Serià]], u se desvilüppa in sa crèsta ch'a chìna da-u [[Pözzu Grande|Pözzu Grànde]] fìna a-u [[Munte Piccheu|Pìccaru]]. Stu scìtu u l'è bèn impurtànte pè a prezènsa de in gràn nümeru de ciànte prutètte cùmme, ciü de quélle srua mensunàe, u ''[[Gìglio a gàssa|Lilium pomponium]]'', l'[[Eliantêmo lìgure|''Helianthenum lululatum'']] e a ''[[Batisêuxoa a pìgna|Leuzea conifera]]''<ref>{{Çitta web|url=http://www.natura2000liguria.it/sic48/index.htm|tìtolo=SIC e ZPS in Liguria » Savona » Monte Acuto - Poggio Grande - Rio Torsero|léngoa=IT|vìxita=2023-06-23}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://eunis.eea.europa.eu/sites/IT1324910|tìtolo=Monte Acuto - Poggio Grande - Rio Torsero|léngoa=EN|vìxita=2023-06-23}}</ref>.
== Nòte ==
;Nòte a-u tèstu
<references group="n." />
;Nòte bibliugràfiche
<references responsive="" />
== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Giannetto Beniscelli|outô2=Piero Vado|tìtolo=Borghetto Santo Spirito e la sua storia|ànno=Mârsu 1975|editô=Stampa - Grafiche F.lli Spirito|çitæ=Savùna|léngoa=IT|cid=Beniscelli & Vado, 1975}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Pesce|outô2=Carlo Tagliafico|tìtolo=Toirano|ànno=Dixèmbre 1976|editô=Stringa editore|çitæ=Zéna|léngoa=IT|cid=Pesce & Tagliafico, 1976}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Antonino Ronco|tìtolo=Balestrino: una valle, un feudo, una civiltà|url=https://books.google.it/books?id=dH96AAAACAAJ|ànno=Lüju 2000|editô=De Ferrari Editore|çitæ=Zéna|léngoa=IT|cid=Ronco, 2000|ISBN=88-71-72299-X}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Francesco Gallea|outô2=Eugenio Lertora|tìtolo=Balestrino. Il Castello e le sue Borgate|ànno=Nuvèmbre 2005|editô=Tipolitografia Natgraf|çitæ=Löa|léngoa=IT|cid=Gallea & Lertora, 2005}}
* {{Çitta lìbbro|outô=AA. VV.|tìtolo=Quando a Borghetto...|ànno=Nuvèmbre 2010|editô=Litografia Bacchetta|çitæ=Arbénga|léngoa=IT|cid=AA. VV., 2010}}
== Âtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
== Liàmmi de föra ==
* {{Çitta web|url=http://www.pianidibacino.ambienteinliguria.it/SV/05varatella/documenti/SV_Varatella_RelazioneGenerale_rev02.pdf|tìtolo=Varatella - Piano di bacino sul rischio idrogeologico|dæta=2017-12-01|léngoa=IT|cid=Piano di bacino, 2017|vìxita=2023-06-25}}
* {{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/alta-val-varatella|tìtolo=Area protetta Provinciale Alta Val Varatella|léngoa=IT|vìxita=2023-06-23}}
[[Categorîa:Valàdde da Ligùria|Varatella]]
ghmixonyimv0kutn674r0r412a7m67g
Psinò
0
30902
258588
243396
2025-06-18T08:55:22Z
Luensu1959
1211
template nuvaize inta variante da Val Burbaia
258588
wikitext
text/x-wiki
{{Nuvaize|variànte=, inta variante da Val Burbaia}}
[[File:Cappelletta di Pessinate.jpg|thumb|A capeletta 'd Psinò, Val Burbaia]]
'''Psinò''' (in italiàn: Pessinate) l'é 'na frasción id [[Cantalô|Cantaluvu]] ch'a gh'ò 29 abitanti<ref>{{Çitta web|url=https://italia.indettaglio.it/ita/piemonte/alessandria_cantalupoligure_pessinate.html|tìtolo=Frasión-i dei Cumüne id Cantaluvu (Frazioni del Comune di Cantalupo Ligure)|léngoa=IT}}</ref>. A s'tröva inte l'Òta [[Val Borbêa|Val Burbàia]] a 584m d'altitüdine, int'ei cumüne 'd Cantaluvu (Cantalovvu). L'è 'n paìze 'd lingua e tradiçión-i lìguri inta [[Provinsa de Lisciandria|Provéincia 'd Lisandria]].
[[File:Cartello stradale di Pessinate.jpg|thumb|Cartellu stradòle 'd Psinò, Val Burbaia]]
== Nóte ==
<references />
{{Clear}}
== Òtri prugètti ==
{{Interprogetto}}
== Culegamàinti esterni ==
[[Categorîa:Fraçioìn da provìnsa de Lusciàndria]]
hkzzpdd02a60wnw3wjhei1mkzgwyfnj