Ressu

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="lij">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>lijwiki</dbname>
    <base>https://lij.wikipedia.org/wiki/Pagina_prin%C3%A7ip%C3%A2</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.7</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Media</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Speçiale</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Discûscion</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Utente</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Discûscioîn ûtente</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Discûscioîn Wikipedia</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Immaggine</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Discûscioîn immaggine</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Discûscioîn MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Template</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Discûscioîn template</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Agiûtto</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Discûscioîn agiûtto</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Categorîa</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Discûscioîn categorîa</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Modulo</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Discussioni modulo</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Ressu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1684</id>
    <revision>
      <id>258731</id>
      <parentid>257051</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T18:52:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>N.Longo</username>
        <id>12052</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>wl</comment>
      <origin>258731</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2213" sha1="3rxte3zrftezilf9yw6gkzocdnwva3u" xml:space="preserve">{{Arbenganese}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = Ressu
|Tipo = [[comùn|cumün]]
|Panorama = Rezzo-panorama5.jpg
|Didascalia = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;Panuràmma de Ressu&lt;/div&gt;
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Divisione amm grado 1 = Ligüria
|Divisione amm grado 2 = Imperia
|Amministratore locale = Renato Adorno
|Partito = lista sivica &quot;Quattro piazze un territorio&quot;
|Data elezione = 6-6-2016
|Data rielezione = 4-10-2021
|Mandato = 2
|Abitanti = 315
|Note abitanti = [http://demo.istat.it/bilmens/index.php?anno=2023 Dætu Istat] - Pupulasiùn rexidente ai 31 d'utubre du 2023.
|Aggiornamento abitanti = 31-10-2023
|Sottodivisioni = Sènua, Lavìna
|Divisioni confinanti = [[A Cêve]], [[Uigu|Aurîgu]], [[Burgumau|Burgumâ]], [[I Moin|I Murìn]], [[Muntautu Carpaxe|Muntâutu Carpâxe]], [[Muntegrossu Cian de Laite|Muntegròssu]], [[Purnasce]]
|Zona sismica = 3
|Gradi giorno = 2499
|Nome abitanti = 
|Patrono = San Martìn de Tours
|Festivo = [[11 novénbre|11 de nuvembre]]
|Mappa = Map of comune of Rezzo (province of Imperia, region Liguria, Italy).svg
|Didascalia mappa = Pusisiùn du cumün de Ressu inta pruvìnsa de Imperia
}}
'''Rèssu''' (''Rezu'' in [[Dialéttu urmeàscu|urmeàscu]]&lt;ref&gt;{{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Colombo|tìtolo=Vocabolario Italiano-Ormeasco Ulmioscu-Italian|ànno=1986|editô=Litografia Fracchia|çitæ=Cengiu|léngoa=LIJ, IT}}&lt;/ref&gt;, ''Rezzo'' in [[Léngoa italiànn-a|italiàn]]) u l'è 'n [[Comun|cumün]] [[Liguria|lìgüre]] de 315 abitanti&lt;ref name=&quot;template divisione amministrativa-abitanti&quot; /&gt; ch'u se tröva inta [[Provinsa de Imperia (Ineja / Pòrto Moriçio)|pruvìnsa de Imperia]].

== Geugrafìa ==
{{Seçión vêua}}

== Storia ==
{{Seçión vêua}}

== Abitanti ==
{{Seçión vêua}}

== Pòsti de interesse ==
{{Seçión vêua}}

== Ecunumia ==
{{Seçión vêua}}

== Cultüra ==
{{Seçión vêua}}

== Manifestasiùi ==
{{Seçión vêua}}

== Feste e fére ==
{{Seçión vêua}}

== Aministrasiùn ==
{{Seçión vêua}}

== Vie de cumünicasiùn ==
{{Seçión vêua}}

== Nòtte ==
&lt;references /&gt;
{{Clear}}
== Autri prugètti ==
{{Interprogetto}}

{{Comûni da Provinsa de Imperia (Ineja / Pòrto Moriçio)}}
{{Contròllo de outoritæ}}</text>
      <sha1>3rxte3zrftezilf9yw6gkzocdnwva3u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>D'Ätu d'Arbissöa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4333</id>
    <revision>
      <id>258728</id>
      <parentid>258642</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T18:50:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>N.Longo</username>
        <id>12052</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>258728</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51766" sha1="tnvd1q2julnb8t4a9iksz97t7iu8blh" xml:space="preserve">{{Savuneize|grafîa=, a-a manea de l'Essiu d'a Ciann-a}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = D'Ätu d'Arbissöa
|Nome ufficiale = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;(IT) ''Albisola Superiore''&lt;/div&gt;
|Panorama = Cara vecchie Albisola.jpg
|Didascalia = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;Vista de D'Ätu&lt;/div&gt;
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Tipo = [[Comun|cumüne]]
|Divisione amm grado 1 = Ligüria
|Divisione amm grado 2 = Sann-a
|Amministratore locale = Maurizio Garbarini
|Partito = lista civica de centru-drita &quot;La nostra città&quot;
|Mandato = 2
|Data elezione = 27-5-2019
|Data rielezione = 10-6-2024
|Data istituzione = [[1861]]
|Abitanti = 9570
|Note abitanti = [https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2023&amp;i=D7B Dètu Istat] - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.
|Aggiornamento abitanti = 31-10-2023
|Sottodivisioni = D'Ätu &lt;small&gt;(sede d'u cumüne)&lt;/small&gt;, Èllia, Luxéi, U Cävu
|Divisioni confinanti = [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], [[A Steja]], [[Còiri|Cairi]], [[Çelle]], [[Sann-a]], [[O Ponte|U Punte]]
|Zona sismica = 4
|Gradi giorno = 1490
|Nome abitanti = de D'Ätu&lt;br /&gt;(it) ''Albisolesi''
|Patrono = [[San Nichioso|San Niculó da Bäri]]
|Festivo = [[6 dexénbre|6 de dixenbre]]
|Mappa = Map of comune of Albisola Superiore (province of Savona, region Liguria, Italy).svg
|Didascalia mappa = Pusiçiùn d'u cumüne de D'Ätu d'Arbissöa int'a pruvincia de Sann-a.
}}
'''D'Ätu d'Arbissöa'''{{#tag:ref|Scritu ''D'Âto d'Arbisêua'' in [[Lengoa zeneize|zeneize]]|group=n.}} (ditu sulu '''D'Ätu''' ascì, ''Albisola Superiore'' in [[Léngoa italiànn-a|italian]]) u l'è 'n [[Comun|cumüne]] [[Liguria|ligüre]] de 9.570 abitanti&lt;ref name=&quot;template divisione amministrativa-abitanti&quot; /&gt; int'a [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]].

== Geugrafia ==
[[Immaggine:Torrente Sansobbia Albisola 01.jpg|sinistra|miniatura|U [[Sensöggia]] fra D'Ätu, insc'â drita, e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], insc'â mancinn-a]]
U teritoju d'u cumüne de D'Ätu u se spande fra a media e bassa valä d'u [[Sensöggia]], spartiu fra u valùn dund'a scure a sciumèa e quellu d'u sö afluente ciü inpurtante, u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], che se zvilüppan tütti duì in direçiùn nord-süd. Sti rien han furmóu a ciann-a custea dund'u gh'è u centru d'u cumüne, spartia cu'u cumüne d'A Muènn-a p'â purçiùn insc'â drita d'u Sensöggia&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.pianidibacino.ambienteinliguria.it/SV/18sansobbia/sansobbia.html|tìtolo=Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

I cunfìn d'u cumüne, cumensandu da-a fuxe d'u Sensöggia, vèrsu [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] sun marchè da-a sciumèa finn'â sö cunfluensa cu'u rian Grann-a e dunca, andandu aprövu a stu lì, muntan sciü a-u spartiègua fra u Sensöggia e u [[Letimbru|Lavagnöa]] in curispundensa d'u [[Munte Cüccu (Sann-a)|Munte Cüccu]] (440&amp;nbsp;m). De de lì i tèrmi cun [[Sann-a]] van avanti a setentriùn pe tütta a liĝn̂a d'u spartiègua e, da-u [[Munte San Zorzu (Apenìn Ligüre)|Munte San Zorzu]] (834&amp;nbsp;m), u tacca u cunfìn cun [[Còiri|Cäiru]] e, pe 'n cürtu toccu, cu'[[O Ponte|u Punte]]. U cunfìn u chinn-a dunca a traversä a valä d'u Sensöggia, che p'â purçiùn ciü äta a l'è int'u cumüne d'[[A Steja|A Steĵa]] e, muntóu insce l'ätra riva, u travèrsa ascì a valä d'u Rebascu, pe cumensä u cunfìn cun [[Çelle]] da dund'u s'incruxia cu'u Remenùn, afluente de mancinn-a d'u Rebascu. Insc'â fin, u cunfìn cun Çelle u chinn-a finn'a-u mä andandu aprövu a-u percursu d'u rian Carea.

=== Fraçiuìn ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
La Chiesa di San Nicolò e il Borgo d'Alto.jpg|U burgu D'Ätu
Panorama ELLERA - panoramio.jpg|Vista d'Èllia
San Matteo Apostolo.jpg|Luxéi cu'a gexa de San Maté
Coast view in Savona, Liguria, Italy, 2024 January.jpg|U Cävu da [[Sann-a]]
&lt;/gallery&gt;
Int'u statütu d'u cumüne sun ricunusciüe e due fraçiuìn storiche de D'Ätu e d'[[Èllia]]; de ciü, int'u sö teritoju, se trövan ancùn i duì paixi de [[Luxéi]] e d'[[U Cävu]], asemme a benbèn de burghè e de cascìnn-e spanteghè p'â valä d'u Sensöggia&lt;ref name=&quot;statuto&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://dait.interno.gov.it/documenti/statuti/statuto-comune-sv-albisola-superiore.pdf|tìtolo=Statuto|outô=Comune di Albisola Superiore|léngoa=IT|p=2|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[D'Ätu d'Arbissöa (paize)|D'Ätu]]: centru, int'u pasóu, d'u teritoju d'e Arbissöe, u l'è a sede d'u cumüne, che da-u paize u l'ha pigióu u numme. U burgu vêgiu u se spande a-i pé d'u briccu d'u Castelä, de pocu ciü a munte d'a cunfluensa d'u Sensöggia cu'u Rebascu. A gexa de D'Ätu, dedicä a [[San Nichioso|San Niculó]], a l'è stèta pe di seculi l'ünnica parocchia d'e Arbissöe e, cu'a sö fundaçiùn d'u [[XI secolo|seculu XI]], a l'è ünn-a de ciü antighe d'a [[Diocexi de Sann-a-Noi|diocexi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[Èllia]]: paize int'a valä d'u [[Sensöggia]], ciü a munte de D'Ätu, u s'è furmóu a partì da-u [[X secolo|seculu X]] e, finn-a d'u [[1929]], u l'ha fètu cumüne pe cuntu sö&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/93-il-borgo-medioevale-di-ellera|tìtolo=Il Borgo medioevale di Ellera|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;. Èllia u fa ascì parocchia, da-u [[XVII secolo|Seiçentu]] int'a gexa de San Bertumé e ancùn primma inte quella de Santa Maia Manena, ch'a gh'ha de fundaçiuìn d'u [[X secolo|seculu X]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.
* [[Luxéi]]: burgä de canpaĝn̂a, a se tröva insc'â via ch'a liga D'Ätu cun Èllia, int'a valä d'u [[Sensöggia]]. A fa parocchia cu'a gexa mudèrna de San Maté, mentre a sö capella vêgia, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], a l'è dedicä a-a Madonna d'u Carmu.
* [[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]]: paize insc'ou mä, u sö centru u se zvilüppa pe 'n lungu caruggiu, ancö ditu Via Cunbu, dund'a se faccia a filla de chè ch'u furman. D'ancö U Cävu u fa parocchia, cu'a gexa intitulä a-a Stella Maris, fèta d'u [[XIX secolo|Növeçentu]] pe pigiä u postu d'a primma capella d'a fraçiùn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/96-il-centro-storico-di-albisola-capo|tìtolo=Il Centro storico di Albisola Capo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

=== Cunfìn ===
D'Ätu u cunfinn-a cun [[Sann-a]] e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] a punente, cu'[[A Steja|A Steĵa]], [[O Ponte|U Punte]] e [[Còiri|Cäiru]] a setentriùn e cun [[Çelle]] a levante; de ciü, a meridiùn u l'è facióu insc'ou [[Mâ Ligure|Mä Ligüre]]&lt;ref name=&quot;statuto&quot; /&gt;.

== Stoja ==
=== Etè antiga ===
[[Immaggine:Alba Docilia - Tabula Peutingeriana.jpg|sinistra|miniatura|''[[Alba Docilia]]'' insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'']]
E primme gente cunusciüe a frequentä e tère d'Arbissöa sun stète i [[Liguri Antighi|Ligüri]] d'a tribü d'i ''[[Docilii]]'', che ghe stävan da benbèn primma d'a cunquista rumann-a.

Cu'i [[Popolo roman|rumen]] u gh'è stètu 'n sèrtu zvilüppu d'a ciann-a d'u [[Sensöggia]], e de stu fètu u gh'è l'inpurtante testimuniansa de ruvinn-e truvè da vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], identifichè cun quelle d'u scitu marcóu insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'' cumme a ''[[mansio]]'' de ''[[Alba Docilia]]''. Sta lì a l'ea insc'â via tra ''[[Genua]]'' ([[Zena]]) e ''[[Vada Sabatia]]'' ([[Vuè]]), che int'u teritoju de D'Ätu a pasäva de poco a l'entrutèra, pe vegnì turna insc'ou mä a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 17-18}}&lt;/ref&gt;. De ciü, de ruvinn-e d'etè rumann-a se trövan ascì a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], int'u giardìn de [[Villa Balbi (U Cävu d'Arbissöa)|Villa Balbi]], in parte interesè da scävi d'u [[1975]] che l'han purtóu a 'n'identificaçiùn cumme cunplessu rüstegu o a serviçiu de 'n scälu maritimu, in funçiùn inte l'etè inperiäle&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}&lt;/ref&gt;.

Cu'a cheita de l'[[Impêo Roman|inperu rumàn]] e u pasaggiu d'a Ligüria a-i [[Inpêio bizantìn|bizantìn]] e, dunca, a-i [[Régno longobàrdo|Lungubärdi]], e gente han pe cuntra abandunóu a ciann-a, mescianduse int'i sciti che garantivan 'na megiu difeiza.

=== Etè de Mezu ===
[[Immaggine:Assedio d'Albissola 1227 Annales Ianuenses.jpg|miniatura|L'asediu d'u [[1227]] a-u Castelä d'Arbissöa, da-i ''[[Annales Ianuenses]]''|sinistra]]
Pe ste raxuìn chì, insc'ou [[briccu d'u Castelä]] a l'è nasciüa [[Castelä d'Arbissöa|'na furtificaçiùn]], ch'a l'è stèta fitu afiancä da-a [[Gexa de San Niculó (D'Ätu d'Arbissöa)|gexa de San Niculó]] che, int'u sö canpanìn, a gh'ha 'na scrita ch'a marca l'annu [[1067]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot;&gt;{{Çitta|Casalis, 1833|''Albisola Superiore'', p. 163}}&lt;/ref&gt;.

Inte l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], Arbissöa a l'è stèta primma int'u [[Marchexóu de Sann-a]] e de doppu, d'u [[1122]], a l'è vegnüa 'n feudu d'u Guèrfu d'a famiggia d'i [[Marca aleramica|marcheixi aleramichi]], che d'u dixenbre de quellu annu u l'ha fètu attu de sutumisiùn a-u [[Guĝl̂ielmu (vescu de Sann-a)|vescu Guĝl̂ielmu de Sann-a]] e a-u marcheize de quella çitè, u [[Bunifaçiu d'u Vastu]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 20-21}}&lt;/ref&gt;. D'u [[1137]] a vidua d'u marcheize, Tederata, cu'a sö figgia Ferraria a l'ha dunóu u [[castellu d'Arbissöa]] a-i savuneixi, che se ligan in moddu streitu a-u ''Comitatus Arbizole'' d'u rèstu sutt'a l'auturitè d'i [[Marchexóu d'u Boscu|marcheixi d'u Boscu]]. De mentre che i marcheixi vegnan in acordi cun [[Sann-a]], vegnindu çitadìn savuneixi d'u [[1186]], u marcheize [[Utùn Du Carettu|Utùn D'u Carettu]] u vende i sö diritti insc'ê Arbissöe a-i savuneixi d'u [[1192]], asemme a quelli insce [[Cuggiæn|Cügén]] e insc'[[E Vene|ê Vene]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 21-23}}&lt;/ref&gt;. Quande u l'è mortu a Ferraria, ürtima erede dirètta, u burgu u l'è stètu cedüu a-u [[Cumün de Sann-a]], levóu quärche purçiùn de tère ch'a l'è finìa a famigge d'u postu cumme i [[D'u Boscu (famiggia)|D'u Boscu]] e i [[Paretu (famiggia)|Paretu]] o a de ätre d'a [[Nobiltæ de Zêna|nubiltè de Zena]], cumme i [[Maroxéllo (famìggia)|Maruxelli]] e i [[Döia (famiggia)|Doja]]. Ste famigge, che a ogni moddu nu gh'ävan guèi de cuntrollu insc'ê Arbissöe&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 27}}&lt;/ref&gt;, han vendüu e sö purçiuìn a-a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica]] d'u [[1290]] e d'u [[1320]], pe-i Maruxelli, e d'u [[1317]], pe-i Doja&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;.

D'u [[1203]], a-u pasaggiu de l'armä d'u [[Guifredotto Grassello]], [[Poistæ da Compagna Communis|pudestè de Zena]], mandä cuntra Sann-a, benbèn de cà d'Arbissöa finiscian deruchè mentre, d'u [[1209]], i eredi d'i [[Marchexòu de Punçùn|marcheixi de Punçùn]] vendan a sö tèrsa parte de castellu, villa e cüria d'Arbissöa a-i cunsui de Sann-a pe milleduxentu franchi&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 23}}&lt;/ref&gt;. A-i 13 de marsu d'u [[1219]] Arbissöa a züa fedeltè ascì a-u [[Cumün de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 24}}&lt;/ref&gt; ma, d'u [[1251]], asemme a-e çitè ciü inpurtanti d'u Punente, ascì Arbissöa a s'è reiza a-u cuntrollu d'a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica de Zena]]. A ogni moddu u sö castelä u l'ea finìu int'e muen d'i zeneixi zà d'u [[1227]], quand'u l'è stètu cunquistóu doppu çinque dì d'asediu a-u Scimùn, castelàn d'[[A Steja]], da l'armä d'a Repübbrica mandä int'a [[Rivêa de Ponénte|Rivea de Punente]] cuntra a gran [[Sulevasiùn da Rive(r)a de Punente du 1227|sulevaçiùn de quelli anni]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;. D'u [[1290]] i zeneixi han catóu ascì e ürtime quote de tère in Arbissöa e, d'u [[1343]], han missu asemme e cumünitè de [[Väze]], [[Çelle]] e Arbissöa inte 'n'[[Pudestarìa de Väze|ünnica pudestarìa]], cun sede a Väze. D'u [[1389]] sun stèti cuncèssi i növi statüti autonumi d'Arbissöa, restè in vigù finn-a d'u [[1798]].

=== Etè mudèrna ===
Int'i trei seculi de duminiu insc'ê Arbissöe, i zeneixi n'han tegnüu u cuntrollu rinfursandune u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] e cumisciunandu u [[Furtìn d'Arbissöa|furtìn a mä]], a-a Muènn-a, asemme a 'na [[Türe d'u Cävu|türe custea]] furtificä, missa int'a regiùn d'u Cävu d'a Türe.

Int'a segunda meitè d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], de famigge de cuntu de Zena, cumme i [[Brìgnoe (famìggia)|Brignue]] e i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], pe due votte pappi cu'u [[Pappa Giüliu II|Giüliu II]] e u [[Pappa Scistu IV|Scistu IV]], han catóu benbèn de tère in Arbissöa. D'u [[1615]] a cumünitè d'A Muènn-a, alantùa dìta u burgu da Bassu, a s'è destacä da-u burgu de D'Ätu, andandu ben aprövu a-i mêximi fèti storichi finn-a-i tenpi d'i françeixi.

=== Etè cuntenpuranea ===
A-a cheita d'a Repübbrica de Zena e a fundaçiùn d'a növa [[Repùbrica Lìgure|Repübbrica Ligüre]], caxunä da-i remesci purtè da-a [[Rivoluçion françeize|rivuluçiùn françeize]] e a [[Canpàgna d'Itàlia (1796-1797)|primma canpaĝn̂a d'Italia]] d'u [[Napolion Bonaparte|Napuleùn]], u teritoju d'Arbissöa u l'è finìu a-i 2 de dixenbre d'u [[1797]] int'u növu Dipartimentu d'u Letinbru, cun capulögo a [[Sann-a]]. Cu'a rifuma d'u [[1798]] u l'è pasóu sutt'a-a Giürisdiçiùn de Cunbu, int'u VI cantùn, pe vegnì d'u [[1803]] u çentru ciü inpurtante d'u I cantùn de Sann-a, int'a Giürisdiçiùn de Cunbu. A-i 13 de züĝn̂u d'u [[1805]], asemme a-a Ligüria intrega, Arbissöa a l'è stèta anessa a-u [[Prìmmo Inpêio françéize|Primmu Inperu françeize]], cunpreiza int'u [[Dipartimentu de Muntenötte]], dund'a gh'è restä finn-a d'u [[1814]]. De sti anni u paize d'[[Èllia]] u l'è vegnüu cumüne pe sö cuntu, destacanduse da Arbissöa.

D'u [[1815]], p'ê decixuìn d'u [[Congresso de Vienna|Cungrèssu de Vienna]], u paize u l'è finìu int'u [[Regno de Sardegna|Regnu de Sardegna]], dund'u l'ha fètu parte d'a pruvincia de Sann-a, pe pasä dunca int'u [[Regno d'Italia (1861-1946)|Regnu d'Italia]] d'u [[1861]]. Da-u [[1859]] a-u [[1927]] u l'ea dunca cunpreizu int'u I mandamentu, quellu de Sann-a, d'u [[Çircundäju de Sann-a]], alantùa parte d'a [[Provìnsa de Zêna|pruvincia de Zena]] e cuscì, da-u [[1927]], u l'è intróu int'u teritoju d'a növa [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]]. Cumme ürtimu cangiamentu aministrativu, d'u [[1929]], u l'è tacóu a-u cumüne d'Arbissöa quellu d'[[Èllia]], suprèssu de quellu annu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1929-02-18;289!vig=|tìtolo=Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Doppu a fìn d'a [[Segonda Guæra Mondiâ|Segunda Guêra Mundiäle]], a partì da-i [[Anni 1960|anni '60]] u cumüne u l'è stètu interesóu da 'n inpurtante zvilüppu ürbanisticu ch'u l'ha purtóu i duì paixi de D'Ätu e d'A Muènn-a a vegnì 'n ünnicu insemme de custruçiuìn, cu'a pupulaçiùn rexidente che int'u mentre a l'è muntä d'u duggiu.

D'u [[2006]], tra e ätre ucaxuìn, u gh'è stètu 'n tentativu de tacä asemme D'Ätu e A Muènn-a inte 'n ünnicu cumüne, ma a recügìa de firme pe dumandä u referendum a nu l'ea guèi scignificativa e dunca, a-i 26 d'otubre de quellu annu, u [[Conséggio regionâle da Ligùria|Cunseggiu regiunäle d'a Ligüria]] u nu l'ha vutóu a favù d'a pruposta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151025141709/http://www.ilgiornale.it/news/regione-boccia-referendum-sulle-due-albisole.html|tìtolo=La Regione boccia il referendum sulle due Albisole|dæta=27 dixenbre 2006|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Da-u 1973 a-i 31 de dixenbre d'u [[2008]], D'Ätu u l'ha fètu parte d'a [[Cumünitè muntann-a d'u Zuvu]].

== Abitanti ==
=== Evuluçiùn demugrafica ===
{{Demografia/D'âto d'Arbisêua}}

=== Minuranse furèste ===
Segundu l'[[ISTAT]], a-i 31 de dixenbre d'u 2024 i rexidenti furèsti a D'Ätu sun 576&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2024&amp;i=P03|tìtolo=Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024|editô=[[ISTAT]]|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

=== Cugnummi ciü difüxi ===
I cugnummi ciü difüxi a D'Ätu sun: ''Giacchino'', ''Siri'', ''Pastorino'', ''Zunino'' e ''Rossi''&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.cognomix.it/classifiche-cognomi-regioni-province-comuni.php|tìtolo=I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa|léngoa=IT|vìxita=2025-05-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Persunn-e lighè cun D'Ätu ===
[[Immaggine:Pope Julius II.jpg|miniatura|299x299px|[[Raffaello Sansio|Rafaèllu]], ''Ritrètu d'u Giulio II'', [[1511]], öju sciü toua, 108,7×81 cm, [[National Gallery]], [[Londra|Lundra]]]]
* [[Pappa Giüliu II|Giüliu II d'a Ruvia]] (Arbissöa, 1443 - [[Romma|Rumma]], 1513), pappa
* [[Giuan Batista Spotorno]] (D'Ätu, 1788 - [[Zena]], 1844), storicu
* [[Angelo Bevilacqua]] (D'Ätu, 1895 - Munte Camulera, 1944), partigiàn
* [[Tullio d'Albissola]] (D'Ätu, 1899 - [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a d'Arbissöa]], 1971), artista
* [[Antonio Sabatelli]] (D'Ätu, 1922 - D'Ätu, 2001), pitù, ceramista e scultù
* [[Mario Rossello]] ([[Sann-a]], 1927 - [[Milan]], 2000), ceramista, pitù e scultù
* [[Mario Pastorino]] (D'Ätu, 1929 - [[A Prìa]], 2010), ceramista, pitù e scultù
* [[Giovanni Acciai]] (D'Ätu, 1946), müxicolugu e diretù de coru
* [[Alberto Cavanna]] (D'Ätu, 1961), scritù
* [[Ivano Calcagno]] (D'Ätu, 1963), cantautù

== Löghi de 'nteresse ==
=== Architetüe religiuse ===
'''Parocchia de D'Ätu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San nicolò albisola superiore.JPG|A gexa de San Niculó da Bäri
Albisola Superiore - Santa Maria Maggiore 0879.JPG|L'âtóiu de D'Ätu
Chiesa San Pietro Albissola.tif|A gexa de San Pé
F175549464.jpg|Capella de San Bastiàn
Santuario e Convento.jpg|Santuäju e cunventu d'a Päxe
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Niculó da Bäri: a l'è a gexa d'a parocchia de D'Ätu e a se tröva int'u paize, faciä insc'â Ciassa de San Niculó. A prezensa de 'n scitu säcru a-i pê d'u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] a l'è testimuniä da-u [[1209]], ma 'na targa a fa mençiùn finn-a d'u [[1067]], cu'a gexa ch'a l'ha pigióu a sö strutüa d'ancö int'a recustruçiùn fèta tra u [[1590]] e u [[1623]], mentre u canpanìn u l'è d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]]. Sti travaggi gh'han dètu 'na cianta a baxilica, cun trè naväte spartie da pilastri e de capelette insce-i fianchi de l'artä e int'e mu̇àgge da-e parte. Int'a gexa se trövan de stattue d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]] e d'u [[Françésco Màia Scciafìn|Sc-ciafìn]], cu'e pitüe a frescu che in cangiu sun d'u [[Paulu Giömu Brüscu|Brüscu]] e d'u [[Françésco Gandórfo|Gandurfi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/48011/|tìtolo=Chiesa di San Nicolò Vescovo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Âtóiu de Santa Maia Magiù: u se tröva int'u burgu D'Ätu, insc'â mancinn-a d'a gexa de San Niculó. A sö cunfraternita a gh'ha 'n'urigine ch'a ne vegniea da primma d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]], mentre a custruçiùn de l'âtóiu a l'è stèta inandiä d'u [[1612]] e zlargä d'u [[1670]]. A sö strutüa a l'è a naväta sencia, cu'a faciäta ch'a l'ha pigióu u güstu de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]] da 'n interventu de quelli tenpi. Inte l'âtóiu se trövan de pitüe a frescu d'u [[Dumenegu Büscàggia|Büscàggia]] e d'i frè [[Tommaso Ivaldi|Tommaso]] e [[Pietro Ivaldi]], ciü che esighe cunservè de stattue d'u [[Antognu Brilla|Brilla]] e 'na cascia d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1029649/ICCD11825211_0700210432_dec.pdf|tìtolo=Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de San Pé: custruçiùn de güstu neu-rumanicu, a se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], int'u scitu d'a ''mansio'' de ''[[Alba Docilia]]'', dund'a l'è stèta fabricä a-u postu de ünn-a ciü antiga, ruvinä da-u [[Teramòttu de Diàn|tèremóttu d'u 1887]], insce prugèttu de l'[[Alfredo D'Andrade]]. A strutüa, da-a cianta a trè naväte, a l'è fèta d'arenaria e muìn e, davanti a l'inträ, a gh'ha 'n pórtegu rezüu da culonne pugiè insc'ê stattue de duì lėuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.joyphotographers.com/celebrazioni/chiesa-san-pietro-albisola-superiore/|tìtolo=Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-14}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Bastiàn: a l'è 'na capella ch'a se tröva a levante d'u paize, insc'â cruxea fra l'antigu camìn d'a via rumann-a e a cröza ch'a l'andäva d'in D'Ätu a-u Cävu. A capella, ch'a l'è stèta fabricä ciü o menu d'u [[1590]] in reaçiùn a 'n'epidemia de pèsta, a l'è 'na tipica custruçiùn de canpaĝn̂a da-a cianta a retangulu e canpanìn a veĵa, cruvìa da 'na votta a butte in çimma a l'aula e a cruxea insce l'artä, cu'e mu̇àgge d'u fundu che gh'han di rèsti de pitüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646898_S20_PT_0700110905.pdf|tìtolo=Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.
* Santuäju d'a Madonna d'a Päxe: int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], segundu a tradiçiùn u l'è stètu fundóu int'u scitu dunde 'n'apariçiùn d'a Madonna, a-i 18 d'otubre d'u [[1482]], a l'aviea missu päxe tra e cumünitè d'[[A Steja]] e d'Arbissöa, nemighe pe de questiuìn de cunfìn. U santuäju, fabricóu d'u [[1578]] a-u postu de 'na capella ciü antiga che ancö a ne fa da cripta e zlargóu ciü votte, u gh'ha 'na gexa cun cianta a trè naväte che, tra e ätre upere, a cunsèrva 'na toua d'u [[Zâne Batìsta Pàggi|Paggi]] e 'na stattua d'a ''Madonna cu'u Banbìn'' d'u [[Filippo Parodi|Parodi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1170/santuario-della-madonna-della-pace/|tìtolo=Santuario della Madonna della Pace|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia de Luxéi'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San Matteo vista dall'esterno.JPG|A gexa de Luxéi, San Maté
Albisola Superiore (SV) - frazione Luceto - chiesa della Madonna del Carmine - facciata.jpg|Gexa d'a Madonna d'u Carmu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Maté: a l'è a gexa d'a parocchia de [[Luxéi]] e a se tröva insc'ou stradùn che d'in D'Ätu u va pe [[Èllia]]. Sta gexa a l'è 'na custruçiùn mudèrna, fabricä int'i [[Anni 1990|anni '90]], int'u stile brütalista. Int'i fundi d'a gexa se ghe tröva 'n grande prezeppiu ch'u l'è a recustruçiùn d'Arbissöa a l'inprinçippiu d'u [[XX secolo|Növeçentu]], ch'u s'estende pe çentutrenta metri quaddri e ch'u gh'ha ciü de çinqueçentu figüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/novita/il-presepe-meccanico-di-luceto-una-tradizione-albisolese/|tìtolo=Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese|outô=Cumün d'Arbisssöa|dæta=11 dixenbre 2023|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa d'a Madonna d'u Carmu: a se tröva sübbitu a levante d'u paize vêgiu de Luxéi, faciä insc'â ciassa ch'a n'ha pigióu u numme. A gexa d'a Madonna d'u Carmu a l'è stèta fabricä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]] cu'a tipica cianta a retangulu, cruvìa da 'na votta a butte e cu'u teitu fètu de ciappe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110904|tìtolo=Chiesa parrocchiale di S. Matteo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'u Cävu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-chiesa stella maris-esterno.jpg|Gexa d'a Stella Maris, a-u Cävu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de Nostra Scignùa Stella Maris: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]], scituä sübbitu a munte d'u paize. Fèta pe pigiä u postu de l'antiga paruchiäle, i travaggi p'â sö custruçiùn sun cumensè d'u [[1906]], pe andä avanti ancùn doppu d'a sö cunsacraçiùn, d'u [[1915]], cu'a gexa ch'a l'ha patìu di danni int'i bunbardamenti de l'[[Segonda Guæra Mondiâ|ürtima guêra]]. A gexa, prugèttu de güstu neoclascicu d'u [[Giuseppe Massola]], a gh'ha 'na cianta centräle a cruxe grega cun due capelle pe parte, cruvìa da 'na cupula de duzze metri de diametru ch'a gh'ha in çimma 'na stattua induä d'a Madonna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42380/|tìtolo=Chiesa di Nostra Signora Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038866/ICCD13633564_00209119.pdf|tìtolo=Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Françescu: a l'è 'na capella de famiggia, parte d'u cunplèssu d'a villa d'i Balbi, missa a l'estremitè d'a sö äa de punente&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;. A votta d'a capella a l'è decurä da pitüe d'u [[Lazzaro De Maestri|De Maestri]], tenzüe d'u [[1899]] insc'ou mudèllu de quelle d'u [[Giò Agustìn Rattu|Rattu]] che se trövan int'a primma capella d'a via p'ou [[Santuäju d'a Madonna d'a Mizeicordia (Sann-a)|Santuäju de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00109797.pdf|tìtolo=Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'Èllia'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore (SV) - frazione Ellera - chiesa di San Bartolomeo - facciata.jpg|A gexa d'Èllia, dedicä a San Bertumé
Ellera-chiesa di santa maria maddalena-facciata.jpg|A gexa de Santa Maia Manena
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Bertumé: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[Èllia]], missa insc'ou stradùn sübbitu a l'inträ d'u paize. A sö custruçiùn, inandiä cun l'elevaçiùn d'u paize a parocchia d'u [[1628]], a l'è cumensä d'u [[1637]], pe finì d'u [[1642]]. A strutüa a gh'ha 'na cianta a aula, cun trè capelle pe parte recavè insce-i fianchi d'a gexa, e de drentu a l'è decurä da pitüe a frescu d'u [[Raffaello Resio|Resio]], d'u [[Antonio Novaro|Novaro]] e d'u [[Eso Peluzzi|Peluzzi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42381/|tìtolo=Chiesa di San Bartolomeo Apostolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Vêgiu âtóiu de San Luensu: u l'è u vêgiu âtóiu d'u paize, d'ancö scunsacróu, custruìu a fiancu d'a gexa. U sö cunplessu, ch'u cunprende ancùn a canonica, u l'è stètu inaugüróu d'u [[1682]] e, int'u pasóu, u l'è vegnüu ascì a scöa matèrna d'u paize&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/413-le-chiese|tìtolo=Il borgo di Ellera. Le chiese|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de Santa Maia Manena: a se tröva ciü a valle d'u paize e, int'u detaggiu, u sö cunplessu u se cunpunn-e de due custruçiuìn diferenti. Defèti, u se ghe pö ancùn vedde e ruvinn-e d'a gexa ciü antiga, fundä a-a fìn d'u [[X secolo|seculu X]] e primmu scitu säcru d'Èllia asemme a-a gexa de San Sarvatù, scentä d'u tüttu. A custruçiùn ancùn in pé a l'è pe cuntra d'a fìn d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]] e a l'è stèta fabricä tacandula a-a mu̇àggia drita d'a gexa vêgia; a gh'ha 'na cianta a retangulu e u teitu a capriè de leĝn̂u, cu'e mu̇àgge che de drentu sun spartìe da finte culonne cu'in çimma 'na curnixe ch'a ne fa tütt'u gìu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646864_S20_PT_0700110898.pdf|tìtolo=Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe civili ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Villa Gavotti.jpg|Villa Gavotti e u sö giardìn
Albisola Capo - Villa Balbi 0910.jpg|A villa d'i Balbi
Albisola Superiore-villa Gavotti-cantine cà piccola.jpg|E Cantinn-e
Albisola Capo - Stazione 0779.JPG|A vêgia staçiùn a-u Cävu
Ponte medievale 2018.jpg|L'antigu punte de D'Ätu
Alba docilia 1.jpg|Scitu archeulogicu de ''[[Alba Docilia]]''
&lt;/gallery&gt;
* Villa Gavotti: a villa d'i [[Gavotti (famiggia)|Gavotti]] a l'è 'na gran villa de canpaĝn̂a cumisciunä da-u [[Françesco Maia Da Rovie|Françescu Maia D'a Ruvia]] d'u [[1744]], fèta a-u postu de 'na custruçiùn d'u [[XV secolo|Quattruçentu]], dita a Cà Grande, ch'a l'ea 'na villa a duì cen cun türe. Villa Gavotti, tantu de drentu cumme de föa, a gh'ha 'n güstu ''[[rococò]]'' e, ciü che d'u bloccu centräle a tréi livelli, a gh'ha due äe simetriche a 'n cian che ne sèran u giardìn, asemme a 'n'estensciùn a munte dund'a se tröva a sö capella privä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.progettostoriadellarte.it/2020/12/04/villa-gavotti-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Villa Gavotti ad Albisola Superiore|outô=Gabriele Cordi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Balbi: a villa d'i [[Bàrbo (famìggia)|Balbi]] a se tröva a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] e a l'ha pigióu e sö furme d'ancö d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]], insc'ê bäze de 'na custruçiùn ciü antiga, che foŝĉia a l'ea 'na villa cun türe o 'na cà furtificä. A sö strutüa a se cunpunn-e de 'n bloccu centräle ch'u gh'ha da-e parte due äe fabrichè ciü de reçente, cun quella vèrsu punente ch'a finiŝĉe int'a capella d'a villa, dedicä a [[San Françesco|San Françescu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa La Lodola: dita Villa Bagnolo ascì, a se tröva int'a regiùn d'a Costa, de d'ätu a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], dund'a l'è stèta tiä sciü tra u [[1890]] e u [[1895]]. A custruçiùn, vinculä da-a suvrintendensa, a l'è 'n prugèttu d'u [[Marco Aurelio Crotta]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208489|tìtolo=Villa La Lodola, ora Bagnolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Poggi: a se tröva int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], insc'â riva de frunte a-u santuäju d'a Päxe. Villa de canpaĝn̂a de güstu baroccu, a l'è 'na custruçiùn d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]] sciü tréi cen, da-a cianta a retangulu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110901|tìtolo=Villa Poggi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Sabatelli: zà cunusciüa cumme Villa Irene, a l'ea ünn-a de ville de canpaĝn̂a che gh'ean insc'â Via d'i Sciri, a vêgia stradda pe [[Çelle]]. Sta villa a ne duviea vegnì da-u [[XVII secolo|Seiçentu]], cun benbén d'interventi int'i seculi de doppu, pe pasä d'u [[XX secolo|Növeçentu]] in prupietè a-u çeramista e pitù [[Antonio Sabatelli]], ch'u gh'ha dètu u numme. U bloccu centräle, da tipica villa ligüre, u l'è 'n cübbu a tréi cen ch'u ne vegniea dritu da-a fundaçiùn d'a villa, mentre a streita e lunga mànega a punente, furmä da custruçiuìn de manimàn ciü basse, a l'è 'n'estensciùn ciü mudèrna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00210508.pdf|tìtolo=Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Cà de Via Piave 1: a custruçiùn a l'è 'na cà missa a l'inprinçippiu d'u caruggiu ancö cunusciüu cumme Via Piave, streita fra stu lì e u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], ch'u gh'è scure a levante. Cumme p'ou rèstu d'a burgä, a fundaçiùn de sta cà a ne duviea vegnì da-u [[XV secolo|Quattruçentu]]. E sö faciäte gh'han de decuraçiùn a stüccu in rilievu e, insce-i tréi cen, se ghe trövan pe simetria di barcuìn tenzüi&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00209120.pdf|tìtolo=Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* E Cantinn-e: cunplèssu de cà cun türe sübbitu a levante de D'Ätu, insc'â via vêgia pe [[Çelle]], u l'ea in antigu u cö de 'n fundu d'i [[Bassu (famiggia)|Bassu]], ch'u l'è ciü avanti pasóu a-i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], che l'han dövióu int'u scistema de tère a serviçiu d'a sö villa&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://albisola.jimdofree.com/le-cantine/|tìtolo=Le cantine|outô=Dede Restagno|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110893.pdf|tìtolo=Casa con Torre detta &quot;Le Cantine&quot; - Decreto di vincolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Teätru &quot;Don Leone&quot;: a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], facióu insc'ou caruggiu de Via Cunbu, u l'è stètu tióu sciü tra u [[1834]] e u [[1837]] cumme primma gexa d'u paize, scicumme che a-u muntä d'a pupulaçiùn nu l'ea ciü abasta a capella de Villa Balbi. Int'a gexa, dedicä a-a Nostra Scignua d'u Mä, se gh'è ditu messa finn'â custruçiùn d'a paruchiäle d'ancö, fètu ch'u n'ha purtóu a-a scunsacraçiùn. A gexa, doppu ch'a l'è stèta döviä cumme magazìn e cine, a l'ea stèta turna abandunä, pe vegnì dunca 'n teätru, dedicóu a-u primmu pàrecu d'u Cävu, da-u [[1990]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110903.pdf|tìtolo=Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Furnäxe Barì: a l'è 'na vêgia furnäxe d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], fundä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], cu'u cunplèssu che, int'e sö furme d'ancö, u se cunpunn-e de 'na rexidensa e d'i lucäli döviè p'â furnäxe e i magazìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110902|tìtolo=Fornace Barile|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Staçiùn d'u Cävu: u fabricätu viagiatuì d'a staçiùn vêgia d'Arbissöa, serä d'u [[1977]] cu'u stramüu a munte d'a liĝn̂a [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|Zena-Vintimiggia]], u l'è 'na custruçiùn fèta in gìu a-u [[1861]], tipica d'e staçiuìn de media grandessa. U gh'ha duì cen, cun quellu de sutta ch'u l'ea dövióu pe-i serviççi a-i viagiatuì e p'â gestiùn d'u tràfegu mentre inte quellu de d'ätu u gh'ea d'e stansie pe-i dipendenti d'e fêruvie&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110906.pdf|tìtolo=Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Punte insc'ou Rebascu: u l'è 'n punte de l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]] ch'u travèrsa u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] int'u burgu de D'Ätu, fabricóu d'u [[XIII secolo|Duxentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110897|tìtolo=Ponte medioevale sul Rio Basco|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. A sö custruçiùn a l'è stèta cumandä da-u pudestè Guglielmo Trucco d'u [[1215]] pe permette a-e gente de rivä paigiu in gexa quand'u gh'ea l'ègua äta, cu'i travaggi che sun stèti inandiè da-u Guglielmo Fodrato, prupietäju de sti sciti&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* ''Alba Docilia'': scitu archeulogicu de l'antiga ''mansio'' rumann-a insc'â ''[[Via Aurelia]]'', u se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn d'ancö]], dund'u l'è stètu scruvìu a-a fin de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]. U cunplèssu, che a-i tenpi de l'inperu u l'ea 'na gran villa de ciü de 9.000&amp;nbsp;m&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, u gh'ha a strutüa d'a tipica villa rüstega, spartìa int'e tre purçiuìn d'a ''pars urbana'', rexidensa d'u bacàn, d'a ''pars rustica'' o ''fructuaria'', dedicä a-e ativitè de l'agricultüa, e e terme&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/villa-romana|tìtolo=Area archeologica di Alba Docilia|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Ruvinn-e rumann-e d'u Cävu: int'u pärcu de Villa Balbi a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], doppu d'e primme segnalaçiuìn de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]], inte 'n scävu d'u [[1975]] u s'è scruvìu i rèsti de mu̇àgge rumann-e da l'üzu nu guèi cèu. Ste lì, ch'u se n'è truvóu pe armenu quattru stansie diferenti, siean da ligä a 'n insediamentu rüstegu facióu insc'ou mä, abandunóu za a-a fin de l'etè rumànn-a&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi - Relazione tecnico-scientifica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe militäri ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-castellaro-lato nordovest.jpg|U Castelä de D'Ätu
Torre Calcinara.jpg|A Türe Calcinara
&lt;/gallery&gt;
* Castelä de D'Ätu: missu insc'ou briccu d'u Castelä, in çimma a-u burgu D'Ätu, u l'è 'n castellu de l'äta [[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], mençiunóu finn-a d'u [[1121]] cumme ''Castrum Albizole'' e de prubàbbile fètu int'u scitu de furtificaçiuìn ciü antighe, foŝĉia döviè da-i tenpi d'i [[Liguri Antighi|Ligüri Antighi]] e dapö ascì da-i rumen. Pigióu da-i zeneixi doppu 'n asediu d'u [[1227]], u l'è stètu zlargóu da sti lì d'u [[XVII secolo|Sei]]-[[XVIII secolo|Setteçentu]], p'ese insc'â fin abandunóu d'u [[1805]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.ivg.it/2024/11/il-castellaro-di-albisola-dalla-vigilanza-delle-navi-alla-contesa-tra-savona-e-genova/|tìtolo=Il &quot;Castellaro&quot; di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova|outô=Sara Cannone|dæta=3 nuvenbre 2024|léngoa=IT|vìxita=2025-06-17}}&lt;/ref&gt;.
* Türe Calcinara: missa a l'estremitè de punente d'u burgu D'Ätu, a l'è 'na ture d'u [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Çinqueçentu]] ch'a se zvilüppa sciü trei cen. Renbóu a-a türe u gh'è ascì 'na villa, fèta d'u [[XVII secolo|Seiçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208886|tìtolo=Torre Calcinara|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Müséi ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Museo della Ceramica &quot;Manlio Trucco&quot;.jpg|U müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;
Giardino Museo Pacetti 3.jpg|U müséu giardìn Pacetti
&lt;/gallery&gt;
* Müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;: u müséu u gh'ha a sö sede int'a cà-bu̇téga a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] ch'a l'ea d'u çeramista [[Manlio Trucco]], da le dunä a-u cumüne asemme a-a culeçiùn ancö in mustra. Sta lì a cunprende tantu de çeramiche mudèrne, cumme di travaggi d'u Trucco mêximu, ma ascì 'na gran çèrnia de [[çeramica d'Arbissöa|çeramiche d'Arbissöa]] da-u [[XV secolo|Quattruçentu]] finn-a l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/il-museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Il Museo della Ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Museo della ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Müséu giardìn Pacetti: müséu a l'äja avèrta, u l'è furmóu da 'na culeçiùn de çeramiche artistiche in mustra int'u giardìn da fiancu d'a fàbbrica d'i frè Pacetti, pasä d'u [[1974]] a-a ditta Studio Ernan. Int'e culeçiuìn d'u müséu, fundóu d'u [[1956]], se trövan di travaggi d'artisti mudèrni benbén cunusciüi, cumme u [[Lucio Fontana]], u [[Giuseppe Capogrossi]] e l'[[Emanuele Luzzati]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.langololigure.it/musei_e_collezioni_d_arte_liguri_dettagli.asp?id_musei=160&amp;Articolo=Museo%20Albisola%20Superiore%20Museo%20Giardino%20Ernan|tìtolo=Albisola Superiore - Museo Giardino Ernan|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Natüa ===

== Ecunumia ==
{{Seçión vêua}}

== Cultüa ==
=== Dialettu ===
{{Seçión vêua}}

== Manifestaçiuìn ==
* Festivàl internaçionäle d'a [[maiòlica]]: festivàl dedicóu a-a [[çeramica d'Arbissöa]] e a [[Çeramica de Sann-a|quella de Sann-a]], u se tegne insce-i quattru cumüni d'u çircundäju da l'antiga tradiçiùn inte l'arte figulinn-a. U festivàl u se cunpunn-e de mustre d'arte, cunvegni e ezibiçiuìn arte da-u vivu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.festivaldellamaiolica.it/|tìtolo=Festival della Maiolica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-16}}&lt;/ref&gt;.

== Fèste e fêe ==
* Fèsta de Nostra Scignùa Stella Maris: a ricurensa p'â patrunn-a d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], a l'è festezä tütti i anni a-a tèrsa duménega de mazzu. Pe sta ricurensa a se tegne 'na fêa int'u paize e, a-a seĵa, u se porta in pruçesciùn a cascia d'a Madonna, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], finn-a insc'â pasegiäta, dund'a dà a benediçiùn d'u mä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/la-fiera-di-n-s-stella-maris/|tìtolo=La fiera di N.S. Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/albisola-capo-onora-la-patrona-stella-maris/|tìtolo=Albisola Capo onora la patrona Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* U dì d'u Segnù: int'a ricurensa d'u dì d'u Segnù, ciü che e funçiuìn religiuze e a pruçesciùn, p'e vie d'u burgu D'Ätu sun dizegnè tütti i anni i tapêti de sciùe tipichi de sta fèsta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/corpus-domini-infiorata-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Corpus Domini, infiorata ad Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Fèsta de San Niculó: a l'è a ricurensa d'u santu patrùn de D'Ätu, ch'a se tegne tütti i anni a-i 6 de dixenbre. Ciü che a funçiùn religiuza, e celebraçiuìn pe [[San Nichioso|San Niculó]] cunprendan ascì 'na fêa, cun di banchetti spanteghè pe-i caruggi d'u burgu D'Ätu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/fiera-patronale-di-san-nicolo/|tìtolo=Fiera patronale di San Nicolò|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.savonanews.it/2019/12/04/leggi-notizia/argomenti/eventi-spettacoli/articolo/san-nicolo-accende-il-natale-di-albisola-superiore.html|tìtolo=San Nicolò accende il Natale di Albisola Superiore|dæta=4 dixenbre 2019|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

== Sport ==
[[Immaggine:Golf Club Albisola 1.jpg|miniatura|Vista d'u Golf Club Albisola]]
A D'Ätu se trövan ciü strutüe pe praticä diferenti ativitè spurtive:
* Canpu spurtivu de Luxéi: canpu da balùn a [[Luxéi]], dövióu da-i zueni de l'[[Albissole 1909]], a sucêtè de balùn d'e Arbissöe, che pe cuntra a zöga cu'a primma squaddra int'u staddiu Faraggiana, a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]. D'ancö, l'inpiantu de Luxéi u l'è vegnüu ascì u canpu de cà d'i [[Pirates Savona]], a squaddra de [[football americàn]] e [[flag football]] de [[Sann-a]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.asdalbissole1909.it/strutture/|tìtolo=Strutture|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu &quot;Pomina&quot;: a Luxéi, de pocu ciü a levante d'u canpu spurtivu, u l'è 'n canpu a 7 d'èrba scintetica, dövióu da-e squaddre de figiö de l'Albissole 1909&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* Canpu &quot;Nifossé&quot;: int'a regiùn de Nifusè, a levante d'u burgu D'Ätu, u l'è 'n canpu in scinteticu a 6, dövióu da l'Albissole 1909 pe fäghe zügä a sö scöa de balùn&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* PalaBesio: palasettu d'u sport ch'u se tröva int'a regiùn d'a Massa, u l'è u canpu de cà de l'[[Albisola Pallavolo]], a squaddra de [[volley]] d'Arbissöa che, cu'a primma squaddra d'e donne, a zögä int'a [[Serie B2 (volley)|Serie B2]], mentre quella d'i ommi a l'è int'a [[Serie C (volley)|Serie C]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.albisolapallavolo.it/|tìtolo=Albisola Pallavolo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu spurtivu &quot;Gianfranco Fazzina&quot;: douvèrtu d'u [[1982]], u l'è 'n canpu d'atletica ch'u gh'ha 'na pista a sêi cursie da 250 metri, due pustaçiuìn p'ou [[Sâto in lóngo|sätu pe lungu]] e [[Sâto tréggio|triplu]], ünn-a p'ou [[Sâto in âto|sätu in ätu]] e ünn-a p'ou [[Sâtu con l'àsta|sätu cun l'asta]], ciü che due p'ou [[Slànso do péizo|tìu d'u peizu]], due pe [[Slànso do giavelòtto|quellu d'u giavelottu]] e 'na gaggia p'ou [[Slànso do martéllo|tìu d'u martellu]] e [[Slànso do dìsco|d'u discu]]. L'inpiantu u l'è gestìu da l'[[Atletica Alba Docilia]], sucêtè spurtiva fundä d'u [[1946]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/213-campo-sportivo-g-fazzina|tìtolo=Campo Sportivo &quot;G. Fazzina&quot;|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Golf Club Albisola: canpu d'a [[golf]] int'a regiùn d'u Carpineu, missu de là d'u [[Sensöggia]], a-i pé d'a culinn-a d'i Èrchi. U l'è 'n canpu a növe bandeinn-e, cun di ''green'' da ciü o menu çinqueçentu metri quaddri l'ün, cu'a strutüa ch'a cunprende ancùn 'n canpu de pratica e 'na ''club house'' cun risturante&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/211-golf-club-albisola|tìtolo=Golf Club Albisola|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Piscinn-a cumünäle: a l'è 'na piscinn-a a l'avèrtu ch'a se tröva a Luxéi, vixìn a-i canpi da balùn d'a burgä, dèta in gestiùn a-a [[Rari Nantes Savona]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/212-piscina|tìtolo=Piscina|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Tennis Club: u club de [[tennis]] d'Arbissöa, u gh'ha trei canpi da zögu de tèra, ciü che 'n canpettu da balùn a 5 in scinteticu e ün pe praticä u [[beach tennis]], u [[beach volley]] e u [[foot volley]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/214-campi-di-tennis|tìtolo=Campi da tennis|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

== Aministraçiùn ==
=== Scìndichi de D'Ätu ===
{{ComuniAmminPrecTitolo|var-perîodo=Periudu|var-prìmmo çitadìn=Primmu çitadìn|var-partîo=Partìu|var-càrega=Càrega|var-nòtte=Notte}}
{{ComuniAmminPrec|14 otubre 1986|13 züĝn̂u 1990|Adelio Venturino|[[Partîo Socialìsta Italiàn|Partìu Sucialista Italiàn]]|[[Scindico|Scìndicu]]|}}
{{ComuniAmminPrec|13 züĝn̂u 1990|12 frevä 1993|Adelio Venturino|Partìu Sucialista Italiàn|Scìndicu|&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega&lt;/ref&gt;}}
{{ComuniAmminPrec|12 frevä 1993|24 arvì 1995|Giambattista Durante|[[Democraçîa Cristiann-a|Demucraçia Cristiànn-a]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|24 arvì 1995|14 züĝn̂u 1999|Giambattista Durante|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 1999|14 züĝn̂u 2004|Giambattista Durante|[[Partîo Popolâre Italiàn (1994)|Partìu Pupuläre Italiàn]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 2004|8 züĝn̂u 2009|Lionello Parodi|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|8 züĝn̂u 2009|27 mazzu 2014|Franco Orsi|[[O Pòpolo da Libertæ|U Populu d'a Libertè]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2014|27 mazzu 2019|Franco Orsi|La mia città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2019|10 züĝn̂u 2024|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|10 züĝn̂u 2024|''in càrega''|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrecFine}}

== Cumunicaçiuìn ==
[[Immaggine:Albisola Superiore-IMG 1482.JPG|miniatura|A staçiùn d'Arbissöa, a D'Ätu|250x250px]]
=== Stradde ===
D'Ätu u l'è ligóu cu-[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], a punente, e cun [[Çelle]], a levante, pe mezu d'a [[Stràdda statâle 1 Vîa Aurelia|Stradda Statäle n° 1 Aurelia]], ch'a passa int'u sö teritoju vixìn a-u mä, traversandu a fraçiùn d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]]. Dapö, a D'Ätu se trövan due stradde pe l'entrutèra: sciü p'â valä d'u [[Sensöggia]] u ghe munta a [[Stradda pruvinsäle 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa|SP 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/strade/sp2|tìtolo=SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni|léngoa=IT|vìxita=2025-06-13}}&lt;/ref&gt; mentre a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] a l'è traversä da-a [[stradda statäle 334 d'u Saŝĉellu]], ch'a riva finn-a in [[Acqui Terme|Acqui]].

De ciü, a ciann-a d'Arbissöa a l'è traversä da l'[[Outostràdda A10|autustradda A10]], che chì a gh'ha 'n sö cazellu.

=== Feruvìa ===
{{Véddi ascì|Staçiùn d'Arbissöa|càngio variànte=U mèximu argumentu in detaggiu}}
Int'u teritoju de D'Ätu, vixìn a-u cunfìn cu'[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]], a gh'è 'na [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]] insc'ä [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|feruvìa Zena-Vintimiggia]] ch'a l'è stèta douvèrta d'u [[1977]], a-u mumentu d'u stramüu a munte d'a liĝn̂a. Primma, defèti, a feruvìa a pasäva tostu insc'ou mä, cu'a [[Staçiùn d'u Cävu|staçiùn]] d'e Arbissöe ch'a l'ea a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]].

== Notte ==
;Notte a-u tèstu
&lt;references group=&quot;n.&quot; /&gt;

;Notte bibliugràfiche
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Goffredo Casalis|tìtolo=Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S.M. il re di Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=839UAAAAYAAJ|ànno=1833|editô=Forni Editore|çitæ=Bulogna|léngoa=IT|cid=Casalis, 1833}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Garbarini|tìtolo=Cenni storici intorno al borgo di Albisola Marina|url=https://books.google.com/books?id=Y8dGIIgUU8sC|ànno=1886|editô=Luigi Sambolino|çitæ=Zena|léngoa=IT|cid=Garbarini, 1886}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Parola|tìtolo=Albisola: natura, storia, arte, lavoro|url=https://books.google.com/books?id=StTgnQAACAAJ|ànno=1989|editô=|çitæ=|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Gianfranco Barcella|tìtolo=Le vie degli albisolesi illustri|url=https://books.google.com/books?id=ybUmKQEACAAJ|ànno=2011|editô=De Ferrari|çitæ=Zena|léngoa=IT|ISBN=88-64-05225-9}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Furio Ciciliot|outô2=Francesco Murialdo|outô3=Giovanni Venturi|tìtolo=Toponimi delle albis(s)ole. (Comuni di Albisola Superiore e di Albissola Marina)|url=https://books.google.com/books?id=lx25tgEACAAJ|ànno=2012|editô=Società Savonese Storia Patria|çitæ=|léngoa=IT|volùmme=3|òpera=Progetto toponomastica storica|ISBN=88-85-86602-6}}

== Vuxe curelè ==
* [[Çeramica d'Arbissöa]]

== Ätri prugètti == 
{{Interprogetto}}

== Ligammi de föa ==
* {{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/|tìtolo=Scitu d'u Cumün|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}
* {{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/|tìtolo=Scitu türisticu ufiçiäle|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}

{{Comûni da Provinsa de Sann-a}}
{{Contròllo de outoritæ}}</text>
      <sha1>tnvd1q2julnb8t4a9iksz97t7iu8blh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>258729</id>
      <parentid>258728</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T18:51:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>N.Longo</username>
        <id>12052</id>
      </contributor>
      <comment>/* Natüa */ +</comment>
      <origin>258729</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52441" sha1="8hox267hc1y9e711o5rkd7g96at1dfh" xml:space="preserve">{{Savuneize|grafîa=, a-a manea de l'Essiu d'a Ciann-a}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = D'Ätu d'Arbissöa
|Nome ufficiale = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;(IT) ''Albisola Superiore''&lt;/div&gt;
|Panorama = Cara vecchie Albisola.jpg
|Didascalia = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;Vista de D'Ätu&lt;/div&gt;
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Tipo = [[Comun|cumüne]]
|Divisione amm grado 1 = Ligüria
|Divisione amm grado 2 = Sann-a
|Amministratore locale = Maurizio Garbarini
|Partito = lista civica de centru-drita &quot;La nostra città&quot;
|Mandato = 2
|Data elezione = 27-5-2019
|Data rielezione = 10-6-2024
|Data istituzione = [[1861]]
|Abitanti = 9570
|Note abitanti = [https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2023&amp;i=D7B Dètu Istat] - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.
|Aggiornamento abitanti = 31-10-2023
|Sottodivisioni = D'Ätu &lt;small&gt;(sede d'u cumüne)&lt;/small&gt;, Èllia, Luxéi, U Cävu
|Divisioni confinanti = [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], [[A Steja]], [[Còiri|Cairi]], [[Çelle]], [[Sann-a]], [[O Ponte|U Punte]]
|Zona sismica = 4
|Gradi giorno = 1490
|Nome abitanti = de D'Ätu&lt;br /&gt;(it) ''Albisolesi''
|Patrono = [[San Nichioso|San Niculó da Bäri]]
|Festivo = [[6 dexénbre|6 de dixenbre]]
|Mappa = Map of comune of Albisola Superiore (province of Savona, region Liguria, Italy).svg
|Didascalia mappa = Pusiçiùn d'u cumüne de D'Ätu d'Arbissöa int'a pruvincia de Sann-a.
}}
'''D'Ätu d'Arbissöa'''{{#tag:ref|Scritu ''D'Âto d'Arbisêua'' in [[Lengoa zeneize|zeneize]]|group=n.}} (ditu sulu '''D'Ätu''' ascì, ''Albisola Superiore'' in [[Léngoa italiànn-a|italian]]) u l'è 'n [[Comun|cumüne]] [[Liguria|ligüre]] de 9.570 abitanti&lt;ref name=&quot;template divisione amministrativa-abitanti&quot; /&gt; int'a [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]].

== Geugrafia ==
[[Immaggine:Torrente Sansobbia Albisola 01.jpg|sinistra|miniatura|U [[Sensöggia]] fra D'Ätu, insc'â drita, e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], insc'â mancinn-a]]
U teritoju d'u cumüne de D'Ätu u se spande fra a media e bassa valä d'u [[Sensöggia]], spartiu fra u valùn dund'a scure a sciumèa e quellu d'u sö afluente ciü inpurtante, u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], che se zvilüppan tütti duì in direçiùn nord-süd. Sti rien han furmóu a ciann-a custea dund'u gh'è u centru d'u cumüne, spartia cu'u cumüne d'A Muènn-a p'â purçiùn insc'â drita d'u Sensöggia&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.pianidibacino.ambienteinliguria.it/SV/18sansobbia/sansobbia.html|tìtolo=Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

I cunfìn d'u cumüne, cumensandu da-a fuxe d'u Sensöggia, vèrsu [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] sun marchè da-a sciumèa finn'â sö cunfluensa cu'u rian Grann-a e dunca, andandu aprövu a stu lì, muntan sciü a-u spartiègua fra u Sensöggia e u [[Letimbru|Lavagnöa]] in curispundensa d'u [[Munte Cüccu (Sann-a)|Munte Cüccu]] (440&amp;nbsp;m). De de lì i tèrmi cun [[Sann-a]] van avanti a setentriùn pe tütta a liĝn̂a d'u spartiègua e, da-u [[Munte San Zorzu (Apenìn Ligüre)|Munte San Zorzu]] (834&amp;nbsp;m), u tacca u cunfìn cun [[Còiri|Cäiru]] e, pe 'n cürtu toccu, cu'[[O Ponte|u Punte]]. U cunfìn u chinn-a dunca a traversä a valä d'u Sensöggia, che p'â purçiùn ciü äta a l'è int'u cumüne d'[[A Steja|A Steĵa]] e, muntóu insce l'ätra riva, u travèrsa ascì a valä d'u Rebascu, pe cumensä u cunfìn cun [[Çelle]] da dund'u s'incruxia cu'u Remenùn, afluente de mancinn-a d'u Rebascu. Insc'â fin, u cunfìn cun Çelle u chinn-a finn'a-u mä andandu aprövu a-u percursu d'u rian Carea.

=== Fraçiuìn ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
La Chiesa di San Nicolò e il Borgo d'Alto.jpg|U burgu D'Ätu
Panorama ELLERA - panoramio.jpg|Vista d'Èllia
San Matteo Apostolo.jpg|Luxéi cu'a gexa de San Maté
Coast view in Savona, Liguria, Italy, 2024 January.jpg|U Cävu da [[Sann-a]]
&lt;/gallery&gt;
Int'u statütu d'u cumüne sun ricunusciüe e due fraçiuìn storiche de D'Ätu e d'[[Èllia]]; de ciü, int'u sö teritoju, se trövan ancùn i duì paixi de [[Luxéi]] e d'[[U Cävu]], asemme a benbèn de burghè e de cascìnn-e spanteghè p'â valä d'u Sensöggia&lt;ref name=&quot;statuto&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://dait.interno.gov.it/documenti/statuti/statuto-comune-sv-albisola-superiore.pdf|tìtolo=Statuto|outô=Comune di Albisola Superiore|léngoa=IT|p=2|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[D'Ätu d'Arbissöa (paize)|D'Ätu]]: centru, int'u pasóu, d'u teritoju d'e Arbissöe, u l'è a sede d'u cumüne, che da-u paize u l'ha pigióu u numme. U burgu vêgiu u se spande a-i pé d'u briccu d'u Castelä, de pocu ciü a munte d'a cunfluensa d'u Sensöggia cu'u Rebascu. A gexa de D'Ätu, dedicä a [[San Nichioso|San Niculó]], a l'è stèta pe di seculi l'ünnica parocchia d'e Arbissöe e, cu'a sö fundaçiùn d'u [[XI secolo|seculu XI]], a l'è ünn-a de ciü antighe d'a [[Diocexi de Sann-a-Noi|diocexi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[Èllia]]: paize int'a valä d'u [[Sensöggia]], ciü a munte de D'Ätu, u s'è furmóu a partì da-u [[X secolo|seculu X]] e, finn-a d'u [[1929]], u l'ha fètu cumüne pe cuntu sö&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/93-il-borgo-medioevale-di-ellera|tìtolo=Il Borgo medioevale di Ellera|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;. Èllia u fa ascì parocchia, da-u [[XVII secolo|Seiçentu]] int'a gexa de San Bertumé e ancùn primma inte quella de Santa Maia Manena, ch'a gh'ha de fundaçiuìn d'u [[X secolo|seculu X]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.
* [[Luxéi]]: burgä de canpaĝn̂a, a se tröva insc'â via ch'a liga D'Ätu cun Èllia, int'a valä d'u [[Sensöggia]]. A fa parocchia cu'a gexa mudèrna de San Maté, mentre a sö capella vêgia, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], a l'è dedicä a-a Madonna d'u Carmu.
* [[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]]: paize insc'ou mä, u sö centru u se zvilüppa pe 'n lungu caruggiu, ancö ditu Via Cunbu, dund'a se faccia a filla de chè ch'u furman. D'ancö U Cävu u fa parocchia, cu'a gexa intitulä a-a Stella Maris, fèta d'u [[XIX secolo|Növeçentu]] pe pigiä u postu d'a primma capella d'a fraçiùn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/96-il-centro-storico-di-albisola-capo|tìtolo=Il Centro storico di Albisola Capo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

=== Cunfìn ===
D'Ätu u cunfinn-a cun [[Sann-a]] e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] a punente, cu'[[A Steja|A Steĵa]], [[O Ponte|U Punte]] e [[Còiri|Cäiru]] a setentriùn e cun [[Çelle]] a levante; de ciü, a meridiùn u l'è facióu insc'ou [[Mâ Ligure|Mä Ligüre]]&lt;ref name=&quot;statuto&quot; /&gt;.

== Stoja ==
=== Etè antiga ===
[[Immaggine:Alba Docilia - Tabula Peutingeriana.jpg|sinistra|miniatura|''[[Alba Docilia]]'' insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'']]
E primme gente cunusciüe a frequentä e tère d'Arbissöa sun stète i [[Liguri Antighi|Ligüri]] d'a tribü d'i ''[[Docilii]]'', che ghe stävan da benbèn primma d'a cunquista rumann-a.

Cu'i [[Popolo roman|rumen]] u gh'è stètu 'n sèrtu zvilüppu d'a ciann-a d'u [[Sensöggia]], e de stu fètu u gh'è l'inpurtante testimuniansa de ruvinn-e truvè da vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], identifichè cun quelle d'u scitu marcóu insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'' cumme a ''[[mansio]]'' de ''[[Alba Docilia]]''. Sta lì a l'ea insc'â via tra ''[[Genua]]'' ([[Zena]]) e ''[[Vada Sabatia]]'' ([[Vuè]]), che int'u teritoju de D'Ätu a pasäva de poco a l'entrutèra, pe vegnì turna insc'ou mä a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 17-18}}&lt;/ref&gt;. De ciü, de ruvinn-e d'etè rumann-a se trövan ascì a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], int'u giardìn de [[Villa Balbi (U Cävu d'Arbissöa)|Villa Balbi]], in parte interesè da scävi d'u [[1975]] che l'han purtóu a 'n'identificaçiùn cumme cunplessu rüstegu o a serviçiu de 'n scälu maritimu, in funçiùn inte l'etè inperiäle&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}&lt;/ref&gt;.

Cu'a cheita de l'[[Impêo Roman|inperu rumàn]] e u pasaggiu d'a Ligüria a-i [[Inpêio bizantìn|bizantìn]] e, dunca, a-i [[Régno longobàrdo|Lungubärdi]], e gente han pe cuntra abandunóu a ciann-a, mescianduse int'i sciti che garantivan 'na megiu difeiza.

=== Etè de Mezu ===
[[Immaggine:Assedio d'Albissola 1227 Annales Ianuenses.jpg|miniatura|L'asediu d'u [[1227]] a-u Castelä d'Arbissöa, da-i ''[[Annales Ianuenses]]''|sinistra]]
Pe ste raxuìn chì, insc'ou [[briccu d'u Castelä]] a l'è nasciüa [[Castelä d'Arbissöa|'na furtificaçiùn]], ch'a l'è stèta fitu afiancä da-a [[Gexa de San Niculó (D'Ätu d'Arbissöa)|gexa de San Niculó]] che, int'u sö canpanìn, a gh'ha 'na scrita ch'a marca l'annu [[1067]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot;&gt;{{Çitta|Casalis, 1833|''Albisola Superiore'', p. 163}}&lt;/ref&gt;.

Inte l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], Arbissöa a l'è stèta primma int'u [[Marchexóu de Sann-a]] e de doppu, d'u [[1122]], a l'è vegnüa 'n feudu d'u Guèrfu d'a famiggia d'i [[Marca aleramica|marcheixi aleramichi]], che d'u dixenbre de quellu annu u l'ha fètu attu de sutumisiùn a-u [[Guĝl̂ielmu (vescu de Sann-a)|vescu Guĝl̂ielmu de Sann-a]] e a-u marcheize de quella çitè, u [[Bunifaçiu d'u Vastu]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 20-21}}&lt;/ref&gt;. D'u [[1137]] a vidua d'u marcheize, Tederata, cu'a sö figgia Ferraria a l'ha dunóu u [[castellu d'Arbissöa]] a-i savuneixi, che se ligan in moddu streitu a-u ''Comitatus Arbizole'' d'u rèstu sutt'a l'auturitè d'i [[Marchexóu d'u Boscu|marcheixi d'u Boscu]]. De mentre che i marcheixi vegnan in acordi cun [[Sann-a]], vegnindu çitadìn savuneixi d'u [[1186]], u marcheize [[Utùn Du Carettu|Utùn D'u Carettu]] u vende i sö diritti insc'ê Arbissöe a-i savuneixi d'u [[1192]], asemme a quelli insce [[Cuggiæn|Cügén]] e insc'[[E Vene|ê Vene]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 21-23}}&lt;/ref&gt;. Quande u l'è mortu a Ferraria, ürtima erede dirètta, u burgu u l'è stètu cedüu a-u [[Cumün de Sann-a]], levóu quärche purçiùn de tère ch'a l'è finìa a famigge d'u postu cumme i [[D'u Boscu (famiggia)|D'u Boscu]] e i [[Paretu (famiggia)|Paretu]] o a de ätre d'a [[Nobiltæ de Zêna|nubiltè de Zena]], cumme i [[Maroxéllo (famìggia)|Maruxelli]] e i [[Döia (famiggia)|Doja]]. Ste famigge, che a ogni moddu nu gh'ävan guèi de cuntrollu insc'ê Arbissöe&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 27}}&lt;/ref&gt;, han vendüu e sö purçiuìn a-a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica]] d'u [[1290]] e d'u [[1320]], pe-i Maruxelli, e d'u [[1317]], pe-i Doja&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;.

D'u [[1203]], a-u pasaggiu de l'armä d'u [[Guifredotto Grassello]], [[Poistæ da Compagna Communis|pudestè de Zena]], mandä cuntra Sann-a, benbèn de cà d'Arbissöa finiscian deruchè mentre, d'u [[1209]], i eredi d'i [[Marchexòu de Punçùn|marcheixi de Punçùn]] vendan a sö tèrsa parte de castellu, villa e cüria d'Arbissöa a-i cunsui de Sann-a pe milleduxentu franchi&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 23}}&lt;/ref&gt;. A-i 13 de marsu d'u [[1219]] Arbissöa a züa fedeltè ascì a-u [[Cumün de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 24}}&lt;/ref&gt; ma, d'u [[1251]], asemme a-e çitè ciü inpurtanti d'u Punente, ascì Arbissöa a s'è reiza a-u cuntrollu d'a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica de Zena]]. A ogni moddu u sö castelä u l'ea finìu int'e muen d'i zeneixi zà d'u [[1227]], quand'u l'è stètu cunquistóu doppu çinque dì d'asediu a-u Scimùn, castelàn d'[[A Steja]], da l'armä d'a Repübbrica mandä int'a [[Rivêa de Ponénte|Rivea de Punente]] cuntra a gran [[Sulevasiùn da Rive(r)a de Punente du 1227|sulevaçiùn de quelli anni]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;. D'u [[1290]] i zeneixi han catóu ascì e ürtime quote de tère in Arbissöa e, d'u [[1343]], han missu asemme e cumünitè de [[Väze]], [[Çelle]] e Arbissöa inte 'n'[[Pudestarìa de Väze|ünnica pudestarìa]], cun sede a Väze. D'u [[1389]] sun stèti cuncèssi i növi statüti autonumi d'Arbissöa, restè in vigù finn-a d'u [[1798]].

=== Etè mudèrna ===
Int'i trei seculi de duminiu insc'ê Arbissöe, i zeneixi n'han tegnüu u cuntrollu rinfursandune u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] e cumisciunandu u [[Furtìn d'Arbissöa|furtìn a mä]], a-a Muènn-a, asemme a 'na [[Türe d'u Cävu|türe custea]] furtificä, missa int'a regiùn d'u Cävu d'a Türe.

Int'a segunda meitè d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], de famigge de cuntu de Zena, cumme i [[Brìgnoe (famìggia)|Brignue]] e i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], pe due votte pappi cu'u [[Pappa Giüliu II|Giüliu II]] e u [[Pappa Scistu IV|Scistu IV]], han catóu benbèn de tère in Arbissöa. D'u [[1615]] a cumünitè d'A Muènn-a, alantùa dìta u burgu da Bassu, a s'è destacä da-u burgu de D'Ätu, andandu ben aprövu a-i mêximi fèti storichi finn-a-i tenpi d'i françeixi.

=== Etè cuntenpuranea ===
A-a cheita d'a Repübbrica de Zena e a fundaçiùn d'a növa [[Repùbrica Lìgure|Repübbrica Ligüre]], caxunä da-i remesci purtè da-a [[Rivoluçion françeize|rivuluçiùn françeize]] e a [[Canpàgna d'Itàlia (1796-1797)|primma canpaĝn̂a d'Italia]] d'u [[Napolion Bonaparte|Napuleùn]], u teritoju d'Arbissöa u l'è finìu a-i 2 de dixenbre d'u [[1797]] int'u növu Dipartimentu d'u Letinbru, cun capulögo a [[Sann-a]]. Cu'a rifuma d'u [[1798]] u l'è pasóu sutt'a-a Giürisdiçiùn de Cunbu, int'u VI cantùn, pe vegnì d'u [[1803]] u çentru ciü inpurtante d'u I cantùn de Sann-a, int'a Giürisdiçiùn de Cunbu. A-i 13 de züĝn̂u d'u [[1805]], asemme a-a Ligüria intrega, Arbissöa a l'è stèta anessa a-u [[Prìmmo Inpêio françéize|Primmu Inperu françeize]], cunpreiza int'u [[Dipartimentu de Muntenötte]], dund'a gh'è restä finn-a d'u [[1814]]. De sti anni u paize d'[[Èllia]] u l'è vegnüu cumüne pe sö cuntu, destacanduse da Arbissöa.

D'u [[1815]], p'ê decixuìn d'u [[Congresso de Vienna|Cungrèssu de Vienna]], u paize u l'è finìu int'u [[Regno de Sardegna|Regnu de Sardegna]], dund'u l'ha fètu parte d'a pruvincia de Sann-a, pe pasä dunca int'u [[Regno d'Italia (1861-1946)|Regnu d'Italia]] d'u [[1861]]. Da-u [[1859]] a-u [[1927]] u l'ea dunca cunpreizu int'u I mandamentu, quellu de Sann-a, d'u [[Çircundäju de Sann-a]], alantùa parte d'a [[Provìnsa de Zêna|pruvincia de Zena]] e cuscì, da-u [[1927]], u l'è intróu int'u teritoju d'a növa [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]]. Cumme ürtimu cangiamentu aministrativu, d'u [[1929]], u l'è tacóu a-u cumüne d'Arbissöa quellu d'[[Èllia]], suprèssu de quellu annu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1929-02-18;289!vig=|tìtolo=Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Doppu a fìn d'a [[Segonda Guæra Mondiâ|Segunda Guêra Mundiäle]], a partì da-i [[Anni 1960|anni '60]] u cumüne u l'è stètu interesóu da 'n inpurtante zvilüppu ürbanisticu ch'u l'ha purtóu i duì paixi de D'Ätu e d'A Muènn-a a vegnì 'n ünnicu insemme de custruçiuìn, cu'a pupulaçiùn rexidente che int'u mentre a l'è muntä d'u duggiu.

D'u [[2006]], tra e ätre ucaxuìn, u gh'è stètu 'n tentativu de tacä asemme D'Ätu e A Muènn-a inte 'n ünnicu cumüne, ma a recügìa de firme pe dumandä u referendum a nu l'ea guèi scignificativa e dunca, a-i 26 d'otubre de quellu annu, u [[Conséggio regionâle da Ligùria|Cunseggiu regiunäle d'a Ligüria]] u nu l'ha vutóu a favù d'a pruposta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151025141709/http://www.ilgiornale.it/news/regione-boccia-referendum-sulle-due-albisole.html|tìtolo=La Regione boccia il referendum sulle due Albisole|dæta=27 dixenbre 2006|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Da-u 1973 a-i 31 de dixenbre d'u [[2008]], D'Ätu u l'ha fètu parte d'a [[Cumünitè muntann-a d'u Zuvu]].

== Abitanti ==
=== Evuluçiùn demugrafica ===
{{Demografia/D'âto d'Arbisêua}}

=== Minuranse furèste ===
Segundu l'[[ISTAT]], a-i 31 de dixenbre d'u 2024 i rexidenti furèsti a D'Ätu sun 576&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2024&amp;i=P03|tìtolo=Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024|editô=[[ISTAT]]|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

=== Cugnummi ciü difüxi ===
I cugnummi ciü difüxi a D'Ätu sun: ''Giacchino'', ''Siri'', ''Pastorino'', ''Zunino'' e ''Rossi''&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.cognomix.it/classifiche-cognomi-regioni-province-comuni.php|tìtolo=I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa|léngoa=IT|vìxita=2025-05-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Persunn-e lighè cun D'Ätu ===
[[Immaggine:Pope Julius II.jpg|miniatura|299x299px|[[Raffaello Sansio|Rafaèllu]], ''Ritrètu d'u Giulio II'', [[1511]], öju sciü toua, 108,7×81 cm, [[National Gallery]], [[Londra|Lundra]]]]
* [[Pappa Giüliu II|Giüliu II d'a Ruvia]] (Arbissöa, 1443 - [[Romma|Rumma]], 1513), pappa
* [[Giuan Batista Spotorno]] (D'Ätu, 1788 - [[Zena]], 1844), storicu
* [[Angelo Bevilacqua]] (D'Ätu, 1895 - Munte Camulera, 1944), partigiàn
* [[Tullio d'Albissola]] (D'Ätu, 1899 - [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a d'Arbissöa]], 1971), artista
* [[Antonio Sabatelli]] (D'Ätu, 1922 - D'Ätu, 2001), pitù, ceramista e scultù
* [[Mario Rossello]] ([[Sann-a]], 1927 - [[Milan]], 2000), ceramista, pitù e scultù
* [[Mario Pastorino]] (D'Ätu, 1929 - [[A Prìa]], 2010), ceramista, pitù e scultù
* [[Giovanni Acciai]] (D'Ätu, 1946), müxicolugu e diretù de coru
* [[Alberto Cavanna]] (D'Ätu, 1961), scritù
* [[Ivano Calcagno]] (D'Ätu, 1963), cantautù

== Löghi de 'nteresse ==
=== Architetüe religiuse ===
'''Parocchia de D'Ätu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San nicolò albisola superiore.JPG|A gexa de San Niculó da Bäri
Albisola Superiore - Santa Maria Maggiore 0879.JPG|L'âtóiu de D'Ätu
Chiesa San Pietro Albissola.tif|A gexa de San Pé
F175549464.jpg|Capella de San Bastiàn
Santuario e Convento.jpg|Santuäju e cunventu d'a Päxe
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Niculó da Bäri: a l'è a gexa d'a parocchia de D'Ätu e a se tröva int'u paize, faciä insc'â Ciassa de San Niculó. A prezensa de 'n scitu säcru a-i pê d'u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] a l'è testimuniä da-u [[1209]], ma 'na targa a fa mençiùn finn-a d'u [[1067]], cu'a gexa ch'a l'ha pigióu a sö strutüa d'ancö int'a recustruçiùn fèta tra u [[1590]] e u [[1623]], mentre u canpanìn u l'è d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]]. Sti travaggi gh'han dètu 'na cianta a baxilica, cun trè naväte spartie da pilastri e de capelette insce-i fianchi de l'artä e int'e mu̇àgge da-e parte. Int'a gexa se trövan de stattue d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]] e d'u [[Françésco Màia Scciafìn|Sc-ciafìn]], cu'e pitüe a frescu che in cangiu sun d'u [[Paulu Giömu Brüscu|Brüscu]] e d'u [[Françésco Gandórfo|Gandurfi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/48011/|tìtolo=Chiesa di San Nicolò Vescovo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Âtóiu de Santa Maia Magiù: u se tröva int'u burgu D'Ätu, insc'â mancinn-a d'a gexa de San Niculó. A sö cunfraternita a gh'ha 'n'urigine ch'a ne vegniea da primma d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]], mentre a custruçiùn de l'âtóiu a l'è stèta inandiä d'u [[1612]] e zlargä d'u [[1670]]. A sö strutüa a l'è a naväta sencia, cu'a faciäta ch'a l'ha pigióu u güstu de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]] da 'n interventu de quelli tenpi. Inte l'âtóiu se trövan de pitüe a frescu d'u [[Dumenegu Büscàggia|Büscàggia]] e d'i frè [[Tommaso Ivaldi|Tommaso]] e [[Pietro Ivaldi]], ciü che esighe cunservè de stattue d'u [[Antognu Brilla|Brilla]] e 'na cascia d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1029649/ICCD11825211_0700210432_dec.pdf|tìtolo=Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de San Pé: custruçiùn de güstu neu-rumanicu, a se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], int'u scitu d'a ''mansio'' de ''[[Alba Docilia]]'', dund'a l'è stèta fabricä a-u postu de ünn-a ciü antiga, ruvinä da-u [[Teramòttu de Diàn|tèremóttu d'u 1887]], insce prugèttu de l'[[Alfredo D'Andrade]]. A strutüa, da-a cianta a trè naväte, a l'è fèta d'arenaria e muìn e, davanti a l'inträ, a gh'ha 'n pórtegu rezüu da culonne pugiè insc'ê stattue de duì lėuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.joyphotographers.com/celebrazioni/chiesa-san-pietro-albisola-superiore/|tìtolo=Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-14}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Bastiàn: a l'è 'na capella ch'a se tröva a levante d'u paize, insc'â cruxea fra l'antigu camìn d'a via rumann-a e a cröza ch'a l'andäva d'in D'Ätu a-u Cävu. A capella, ch'a l'è stèta fabricä ciü o menu d'u [[1590]] in reaçiùn a 'n'epidemia de pèsta, a l'è 'na tipica custruçiùn de canpaĝn̂a da-a cianta a retangulu e canpanìn a veĵa, cruvìa da 'na votta a butte in çimma a l'aula e a cruxea insce l'artä, cu'e mu̇àgge d'u fundu che gh'han di rèsti de pitüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646898_S20_PT_0700110905.pdf|tìtolo=Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.
* Santuäju d'a Madonna d'a Päxe: int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], segundu a tradiçiùn u l'è stètu fundóu int'u scitu dunde 'n'apariçiùn d'a Madonna, a-i 18 d'otubre d'u [[1482]], a l'aviea missu päxe tra e cumünitè d'[[A Steja]] e d'Arbissöa, nemighe pe de questiuìn de cunfìn. U santuäju, fabricóu d'u [[1578]] a-u postu de 'na capella ciü antiga che ancö a ne fa da cripta e zlargóu ciü votte, u gh'ha 'na gexa cun cianta a trè naväte che, tra e ätre upere, a cunsèrva 'na toua d'u [[Zâne Batìsta Pàggi|Paggi]] e 'na stattua d'a ''Madonna cu'u Banbìn'' d'u [[Filippo Parodi|Parodi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1170/santuario-della-madonna-della-pace/|tìtolo=Santuario della Madonna della Pace|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia de Luxéi'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San Matteo vista dall'esterno.JPG|A gexa de Luxéi, San Maté
Albisola Superiore (SV) - frazione Luceto - chiesa della Madonna del Carmine - facciata.jpg|Gexa d'a Madonna d'u Carmu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Maté: a l'è a gexa d'a parocchia de [[Luxéi]] e a se tröva insc'ou stradùn che d'in D'Ätu u va pe [[Èllia]]. Sta gexa a l'è 'na custruçiùn mudèrna, fabricä int'i [[Anni 1990|anni '90]], int'u stile brütalista. Int'i fundi d'a gexa se ghe tröva 'n grande prezeppiu ch'u l'è a recustruçiùn d'Arbissöa a l'inprinçippiu d'u [[XX secolo|Növeçentu]], ch'u s'estende pe çentutrenta metri quaddri e ch'u gh'ha ciü de çinqueçentu figüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/novita/il-presepe-meccanico-di-luceto-una-tradizione-albisolese/|tìtolo=Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese|outô=Cumün d'Arbisssöa|dæta=11 dixenbre 2023|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa d'a Madonna d'u Carmu: a se tröva sübbitu a levante d'u paize vêgiu de Luxéi, faciä insc'â ciassa ch'a n'ha pigióu u numme. A gexa d'a Madonna d'u Carmu a l'è stèta fabricä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]] cu'a tipica cianta a retangulu, cruvìa da 'na votta a butte e cu'u teitu fètu de ciappe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110904|tìtolo=Chiesa parrocchiale di S. Matteo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'u Cävu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-chiesa stella maris-esterno.jpg|Gexa d'a Stella Maris, a-u Cävu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de Nostra Scignùa Stella Maris: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]], scituä sübbitu a munte d'u paize. Fèta pe pigiä u postu de l'antiga paruchiäle, i travaggi p'â sö custruçiùn sun cumensè d'u [[1906]], pe andä avanti ancùn doppu d'a sö cunsacraçiùn, d'u [[1915]], cu'a gexa ch'a l'ha patìu di danni int'i bunbardamenti de l'[[Segonda Guæra Mondiâ|ürtima guêra]]. A gexa, prugèttu de güstu neoclascicu d'u [[Giuseppe Massola]], a gh'ha 'na cianta centräle a cruxe grega cun due capelle pe parte, cruvìa da 'na cupula de duzze metri de diametru ch'a gh'ha in çimma 'na stattua induä d'a Madonna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42380/|tìtolo=Chiesa di Nostra Signora Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038866/ICCD13633564_00209119.pdf|tìtolo=Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Françescu: a l'è 'na capella de famiggia, parte d'u cunplèssu d'a villa d'i Balbi, missa a l'estremitè d'a sö äa de punente&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;. A votta d'a capella a l'è decurä da pitüe d'u [[Lazzaro De Maestri|De Maestri]], tenzüe d'u [[1899]] insc'ou mudèllu de quelle d'u [[Giò Agustìn Rattu|Rattu]] che se trövan int'a primma capella d'a via p'ou [[Santuäju d'a Madonna d'a Mizeicordia (Sann-a)|Santuäju de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00109797.pdf|tìtolo=Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'Èllia'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore (SV) - frazione Ellera - chiesa di San Bartolomeo - facciata.jpg|A gexa d'Èllia, dedicä a San Bertumé
Ellera-chiesa di santa maria maddalena-facciata.jpg|A gexa de Santa Maia Manena
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Bertumé: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[Èllia]], missa insc'ou stradùn sübbitu a l'inträ d'u paize. A sö custruçiùn, inandiä cun l'elevaçiùn d'u paize a parocchia d'u [[1628]], a l'è cumensä d'u [[1637]], pe finì d'u [[1642]]. A strutüa a gh'ha 'na cianta a aula, cun trè capelle pe parte recavè insce-i fianchi d'a gexa, e de drentu a l'è decurä da pitüe a frescu d'u [[Raffaello Resio|Resio]], d'u [[Antonio Novaro|Novaro]] e d'u [[Eso Peluzzi|Peluzzi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42381/|tìtolo=Chiesa di San Bartolomeo Apostolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Vêgiu âtóiu de San Luensu: u l'è u vêgiu âtóiu d'u paize, d'ancö scunsacróu, custruìu a fiancu d'a gexa. U sö cunplessu, ch'u cunprende ancùn a canonica, u l'è stètu inaugüróu d'u [[1682]] e, int'u pasóu, u l'è vegnüu ascì a scöa matèrna d'u paize&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/413-le-chiese|tìtolo=Il borgo di Ellera. Le chiese|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de Santa Maia Manena: a se tröva ciü a valle d'u paize e, int'u detaggiu, u sö cunplessu u se cunpunn-e de due custruçiuìn diferenti. Defèti, u se ghe pö ancùn vedde e ruvinn-e d'a gexa ciü antiga, fundä a-a fìn d'u [[X secolo|seculu X]] e primmu scitu säcru d'Èllia asemme a-a gexa de San Sarvatù, scentä d'u tüttu. A custruçiùn ancùn in pé a l'è pe cuntra d'a fìn d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]] e a l'è stèta fabricä tacandula a-a mu̇àggia drita d'a gexa vêgia; a gh'ha 'na cianta a retangulu e u teitu a capriè de leĝn̂u, cu'e mu̇àgge che de drentu sun spartìe da finte culonne cu'in çimma 'na curnixe ch'a ne fa tütt'u gìu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646864_S20_PT_0700110898.pdf|tìtolo=Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe civili ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Villa Gavotti.jpg|Villa Gavotti e u sö giardìn
Albisola Capo - Villa Balbi 0910.jpg|A villa d'i Balbi
Albisola Superiore-villa Gavotti-cantine cà piccola.jpg|E Cantinn-e
Albisola Capo - Stazione 0779.JPG|A vêgia staçiùn a-u Cävu
Ponte medievale 2018.jpg|L'antigu punte de D'Ätu
Alba docilia 1.jpg|Scitu archeulogicu de ''[[Alba Docilia]]''
&lt;/gallery&gt;
* Villa Gavotti: a villa d'i [[Gavotti (famiggia)|Gavotti]] a l'è 'na gran villa de canpaĝn̂a cumisciunä da-u [[Françesco Maia Da Rovie|Françescu Maia D'a Ruvia]] d'u [[1744]], fèta a-u postu de 'na custruçiùn d'u [[XV secolo|Quattruçentu]], dita a Cà Grande, ch'a l'ea 'na villa a duì cen cun türe. Villa Gavotti, tantu de drentu cumme de föa, a gh'ha 'n güstu ''[[rococò]]'' e, ciü che d'u bloccu centräle a tréi livelli, a gh'ha due äe simetriche a 'n cian che ne sèran u giardìn, asemme a 'n'estensciùn a munte dund'a se tröva a sö capella privä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.progettostoriadellarte.it/2020/12/04/villa-gavotti-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Villa Gavotti ad Albisola Superiore|outô=Gabriele Cordi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Balbi: a villa d'i [[Bàrbo (famìggia)|Balbi]] a se tröva a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] e a l'ha pigióu e sö furme d'ancö d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]], insc'ê bäze de 'na custruçiùn ciü antiga, che foŝĉia a l'ea 'na villa cun türe o 'na cà furtificä. A sö strutüa a se cunpunn-e de 'n bloccu centräle ch'u gh'ha da-e parte due äe fabrichè ciü de reçente, cun quella vèrsu punente ch'a finiŝĉe int'a capella d'a villa, dedicä a [[San Françesco|San Françescu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa La Lodola: dita Villa Bagnolo ascì, a se tröva int'a regiùn d'a Costa, de d'ätu a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], dund'a l'è stèta tiä sciü tra u [[1890]] e u [[1895]]. A custruçiùn, vinculä da-a suvrintendensa, a l'è 'n prugèttu d'u [[Marco Aurelio Crotta]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208489|tìtolo=Villa La Lodola, ora Bagnolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Poggi: a se tröva int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], insc'â riva de frunte a-u santuäju d'a Päxe. Villa de canpaĝn̂a de güstu baroccu, a l'è 'na custruçiùn d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]] sciü tréi cen, da-a cianta a retangulu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110901|tìtolo=Villa Poggi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Sabatelli: zà cunusciüa cumme Villa Irene, a l'ea ünn-a de ville de canpaĝn̂a che gh'ean insc'â Via d'i Sciri, a vêgia stradda pe [[Çelle]]. Sta villa a ne duviea vegnì da-u [[XVII secolo|Seiçentu]], cun benbén d'interventi int'i seculi de doppu, pe pasä d'u [[XX secolo|Növeçentu]] in prupietè a-u çeramista e pitù [[Antonio Sabatelli]], ch'u gh'ha dètu u numme. U bloccu centräle, da tipica villa ligüre, u l'è 'n cübbu a tréi cen ch'u ne vegniea dritu da-a fundaçiùn d'a villa, mentre a streita e lunga mànega a punente, furmä da custruçiuìn de manimàn ciü basse, a l'è 'n'estensciùn ciü mudèrna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00210508.pdf|tìtolo=Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Cà de Via Piave 1: a custruçiùn a l'è 'na cà missa a l'inprinçippiu d'u caruggiu ancö cunusciüu cumme Via Piave, streita fra stu lì e u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], ch'u gh'è scure a levante. Cumme p'ou rèstu d'a burgä, a fundaçiùn de sta cà a ne duviea vegnì da-u [[XV secolo|Quattruçentu]]. E sö faciäte gh'han de decuraçiùn a stüccu in rilievu e, insce-i tréi cen, se ghe trövan pe simetria di barcuìn tenzüi&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00209120.pdf|tìtolo=Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* E Cantinn-e: cunplèssu de cà cun türe sübbitu a levante de D'Ätu, insc'â via vêgia pe [[Çelle]], u l'ea in antigu u cö de 'n fundu d'i [[Bassu (famiggia)|Bassu]], ch'u l'è ciü avanti pasóu a-i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], che l'han dövióu int'u scistema de tère a serviçiu d'a sö villa&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://albisola.jimdofree.com/le-cantine/|tìtolo=Le cantine|outô=Dede Restagno|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110893.pdf|tìtolo=Casa con Torre detta &quot;Le Cantine&quot; - Decreto di vincolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Teätru &quot;Don Leone&quot;: a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], facióu insc'ou caruggiu de Via Cunbu, u l'è stètu tióu sciü tra u [[1834]] e u [[1837]] cumme primma gexa d'u paize, scicumme che a-u muntä d'a pupulaçiùn nu l'ea ciü abasta a capella de Villa Balbi. Int'a gexa, dedicä a-a Nostra Scignua d'u Mä, se gh'è ditu messa finn'â custruçiùn d'a paruchiäle d'ancö, fètu ch'u n'ha purtóu a-a scunsacraçiùn. A gexa, doppu ch'a l'è stèta döviä cumme magazìn e cine, a l'ea stèta turna abandunä, pe vegnì dunca 'n teätru, dedicóu a-u primmu pàrecu d'u Cävu, da-u [[1990]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110903.pdf|tìtolo=Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Furnäxe Barì: a l'è 'na vêgia furnäxe d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], fundä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], cu'u cunplèssu che, int'e sö furme d'ancö, u se cunpunn-e de 'na rexidensa e d'i lucäli döviè p'â furnäxe e i magazìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110902|tìtolo=Fornace Barile|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Staçiùn d'u Cävu: u fabricätu viagiatuì d'a staçiùn vêgia d'Arbissöa, serä d'u [[1977]] cu'u stramüu a munte d'a liĝn̂a [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|Zena-Vintimiggia]], u l'è 'na custruçiùn fèta in gìu a-u [[1861]], tipica d'e staçiuìn de media grandessa. U gh'ha duì cen, cun quellu de sutta ch'u l'ea dövióu pe-i serviççi a-i viagiatuì e p'â gestiùn d'u tràfegu mentre inte quellu de d'ätu u gh'ea d'e stansie pe-i dipendenti d'e fêruvie&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110906.pdf|tìtolo=Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Punte insc'ou Rebascu: u l'è 'n punte de l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]] ch'u travèrsa u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] int'u burgu de D'Ätu, fabricóu d'u [[XIII secolo|Duxentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110897|tìtolo=Ponte medioevale sul Rio Basco|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. A sö custruçiùn a l'è stèta cumandä da-u pudestè Guglielmo Trucco d'u [[1215]] pe permette a-e gente de rivä paigiu in gexa quand'u gh'ea l'ègua äta, cu'i travaggi che sun stèti inandiè da-u Guglielmo Fodrato, prupietäju de sti sciti&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* ''Alba Docilia'': scitu archeulogicu de l'antiga ''mansio'' rumann-a insc'â ''[[Via Aurelia]]'', u se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn d'ancö]], dund'u l'è stètu scruvìu a-a fin de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]. U cunplèssu, che a-i tenpi de l'inperu u l'ea 'na gran villa de ciü de 9.000&amp;nbsp;m&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, u gh'ha a strutüa d'a tipica villa rüstega, spartìa int'e tre purçiuìn d'a ''pars urbana'', rexidensa d'u bacàn, d'a ''pars rustica'' o ''fructuaria'', dedicä a-e ativitè de l'agricultüa, e e terme&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/villa-romana|tìtolo=Area archeologica di Alba Docilia|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Ruvinn-e rumann-e d'u Cävu: int'u pärcu de Villa Balbi a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], doppu d'e primme segnalaçiuìn de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]], inte 'n scävu d'u [[1975]] u s'è scruvìu i rèsti de mu̇àgge rumann-e da l'üzu nu guèi cèu. Ste lì, ch'u se n'è truvóu pe armenu quattru stansie diferenti, siean da ligä a 'n insediamentu rüstegu facióu insc'ou mä, abandunóu za a-a fin de l'etè rumànn-a&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi - Relazione tecnico-scientifica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe militäri ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-castellaro-lato nordovest.jpg|U Castelä de D'Ätu
Torre Calcinara.jpg|A Türe Calcinara
&lt;/gallery&gt;
* Castelä de D'Ätu: missu insc'ou briccu d'u Castelä, in çimma a-u burgu D'Ätu, u l'è 'n castellu de l'äta [[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], mençiunóu finn-a d'u [[1121]] cumme ''Castrum Albizole'' e de prubàbbile fètu int'u scitu de furtificaçiuìn ciü antighe, foŝĉia döviè da-i tenpi d'i [[Liguri Antighi|Ligüri Antighi]] e dapö ascì da-i rumen. Pigióu da-i zeneixi doppu 'n asediu d'u [[1227]], u l'è stètu zlargóu da sti lì d'u [[XVII secolo|Sei]]-[[XVIII secolo|Setteçentu]], p'ese insc'â fin abandunóu d'u [[1805]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.ivg.it/2024/11/il-castellaro-di-albisola-dalla-vigilanza-delle-navi-alla-contesa-tra-savona-e-genova/|tìtolo=Il &quot;Castellaro&quot; di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova|outô=Sara Cannone|dæta=3 nuvenbre 2024|léngoa=IT|vìxita=2025-06-17}}&lt;/ref&gt;.
* Türe Calcinara: missa a l'estremitè de punente d'u burgu D'Ätu, a l'è 'na ture d'u [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Çinqueçentu]] ch'a se zvilüppa sciü trei cen. Renbóu a-a türe u gh'è ascì 'na villa, fèta d'u [[XVII secolo|Seiçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208886|tìtolo=Torre Calcinara|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Müséi ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Museo della Ceramica &quot;Manlio Trucco&quot;.jpg|U müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;
Giardino Museo Pacetti 3.jpg|U müséu giardìn Pacetti
&lt;/gallery&gt;
* Müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;: u müséu u gh'ha a sö sede int'a cà-bu̇téga a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] ch'a l'ea d'u çeramista [[Manlio Trucco]], da le dunä a-u cumüne asemme a-a culeçiùn ancö in mustra. Sta lì a cunprende tantu de çeramiche mudèrne, cumme di travaggi d'u Trucco mêximu, ma ascì 'na gran çèrnia de [[çeramica d'Arbissöa|çeramiche d'Arbissöa]] da-u [[XV secolo|Quattruçentu]] finn-a l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/il-museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Il Museo della Ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Museo della ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Müséu giardìn Pacetti: müséu a l'äja avèrta, u l'è furmóu da 'na culeçiùn de çeramiche artistiche in mustra int'u giardìn da fiancu d'a fàbbrica d'i frè Pacetti, pasä d'u [[1974]] a-a ditta Studio Ernan. Int'e culeçiuìn d'u müséu, fundóu d'u [[1956]], se trövan di travaggi d'artisti mudèrni benbén cunusciüi, cumme u [[Lucio Fontana]], u [[Giuseppe Capogrossi]] e l'[[Emanuele Luzzati]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.langololigure.it/musei_e_collezioni_d_arte_liguri_dettagli.asp?id_musei=160&amp;Articolo=Museo%20Albisola%20Superiore%20Museo%20Giardino%20Ernan|tìtolo=Albisola Superiore - Museo Giardino Ernan|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Natüa ===
* Area prutètta pruvinciäle d'a Rocca du Farcùn: a se tröva a l'estremitè vèrsu setentriùn d'u teritoju d'u cumüne, esteiza pe 163,00&amp;nbsp;ha insc'ê rive sübbitu sutta a-u spartiègua, faciè a meridiùn. St'area prutètta, cunpreiza d'u tüttu int'u teritoju de D'Ätu, a l'è caraterizä da 'n teren ch'u cangia d'u bèlu, cun èrte strutüe de [[Dolòmia|dulomie]] da vixìn a rive ciü cianelle, cun benbén de vivaĝn̂e, de zmögge e de rien&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/rocca-falcone|tìtolo=Area protetta Provinciale Rocca del Falcone|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.

== Ecunumia ==
{{Seçión vêua}}

== Cultüa ==
=== Dialettu ===
{{Seçión vêua}}

== Manifestaçiuìn ==
* Festivàl internaçionäle d'a [[maiòlica]]: festivàl dedicóu a-a [[çeramica d'Arbissöa]] e a [[Çeramica de Sann-a|quella de Sann-a]], u se tegne insce-i quattru cumüni d'u çircundäju da l'antiga tradiçiùn inte l'arte figulinn-a. U festivàl u se cunpunn-e de mustre d'arte, cunvegni e ezibiçiuìn arte da-u vivu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.festivaldellamaiolica.it/|tìtolo=Festival della Maiolica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-16}}&lt;/ref&gt;.

== Fèste e fêe ==
* Fèsta de Nostra Scignùa Stella Maris: a ricurensa p'â patrunn-a d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], a l'è festezä tütti i anni a-a tèrsa duménega de mazzu. Pe sta ricurensa a se tegne 'na fêa int'u paize e, a-a seĵa, u se porta in pruçesciùn a cascia d'a Madonna, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], finn-a insc'â pasegiäta, dund'a dà a benediçiùn d'u mä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/la-fiera-di-n-s-stella-maris/|tìtolo=La fiera di N.S. Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/albisola-capo-onora-la-patrona-stella-maris/|tìtolo=Albisola Capo onora la patrona Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* U dì d'u Segnù: int'a ricurensa d'u dì d'u Segnù, ciü che e funçiuìn religiuze e a pruçesciùn, p'e vie d'u burgu D'Ätu sun dizegnè tütti i anni i tapêti de sciùe tipichi de sta fèsta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/corpus-domini-infiorata-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Corpus Domini, infiorata ad Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Fèsta de San Niculó: a l'è a ricurensa d'u santu patrùn de D'Ätu, ch'a se tegne tütti i anni a-i 6 de dixenbre. Ciü che a funçiùn religiuza, e celebraçiuìn pe [[San Nichioso|San Niculó]] cunprendan ascì 'na fêa, cun di banchetti spanteghè pe-i caruggi d'u burgu D'Ätu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/fiera-patronale-di-san-nicolo/|tìtolo=Fiera patronale di San Nicolò|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.savonanews.it/2019/12/04/leggi-notizia/argomenti/eventi-spettacoli/articolo/san-nicolo-accende-il-natale-di-albisola-superiore.html|tìtolo=San Nicolò accende il Natale di Albisola Superiore|dæta=4 dixenbre 2019|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

== Sport ==
[[Immaggine:Golf Club Albisola 1.jpg|miniatura|Vista d'u Golf Club Albisola]]
A D'Ätu se trövan ciü strutüe pe praticä diferenti ativitè spurtive:
* Canpu spurtivu de Luxéi: canpu da balùn a [[Luxéi]], dövióu da-i zueni de l'[[Albissole 1909]], a sucêtè de balùn d'e Arbissöe, che pe cuntra a zöga cu'a primma squaddra int'u staddiu Faraggiana, a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]. D'ancö, l'inpiantu de Luxéi u l'è vegnüu ascì u canpu de cà d'i [[Pirates Savona]], a squaddra de [[football americàn]] e [[flag football]] de [[Sann-a]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.asdalbissole1909.it/strutture/|tìtolo=Strutture|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu &quot;Pomina&quot;: a Luxéi, de pocu ciü a levante d'u canpu spurtivu, u l'è 'n canpu a 7 d'èrba scintetica, dövióu da-e squaddre de figiö de l'Albissole 1909&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* Canpu &quot;Nifossé&quot;: int'a regiùn de Nifusè, a levante d'u burgu D'Ätu, u l'è 'n canpu in scinteticu a 6, dövióu da l'Albissole 1909 pe fäghe zügä a sö scöa de balùn&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* PalaBesio: palasettu d'u sport ch'u se tröva int'a regiùn d'a Massa, u l'è u canpu de cà de l'[[Albisola Pallavolo]], a squaddra de [[volley]] d'Arbissöa che, cu'a primma squaddra d'e donne, a zögä int'a [[Serie B2 (volley)|Serie B2]], mentre quella d'i ommi a l'è int'a [[Serie C (volley)|Serie C]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.albisolapallavolo.it/|tìtolo=Albisola Pallavolo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu spurtivu &quot;Gianfranco Fazzina&quot;: douvèrtu d'u [[1982]], u l'è 'n canpu d'atletica ch'u gh'ha 'na pista a sêi cursie da 250 metri, due pustaçiuìn p'ou [[Sâto in lóngo|sätu pe lungu]] e [[Sâto tréggio|triplu]], ünn-a p'ou [[Sâto in âto|sätu in ätu]] e ünn-a p'ou [[Sâtu con l'àsta|sätu cun l'asta]], ciü che due p'ou [[Slànso do péizo|tìu d'u peizu]], due pe [[Slànso do giavelòtto|quellu d'u giavelottu]] e 'na gaggia p'ou [[Slànso do martéllo|tìu d'u martellu]] e [[Slànso do dìsco|d'u discu]]. L'inpiantu u l'è gestìu da l'[[Atletica Alba Docilia]], sucêtè spurtiva fundä d'u [[1946]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/213-campo-sportivo-g-fazzina|tìtolo=Campo Sportivo &quot;G. Fazzina&quot;|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Golf Club Albisola: canpu d'a [[golf]] int'a regiùn d'u Carpineu, missu de là d'u [[Sensöggia]], a-i pé d'a culinn-a d'i Èrchi. U l'è 'n canpu a növe bandeinn-e, cun di ''green'' da ciü o menu çinqueçentu metri quaddri l'ün, cu'a strutüa ch'a cunprende ancùn 'n canpu de pratica e 'na ''club house'' cun risturante&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/211-golf-club-albisola|tìtolo=Golf Club Albisola|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Piscinn-a cumünäle: a l'è 'na piscinn-a a l'avèrtu ch'a se tröva a Luxéi, vixìn a-i canpi da balùn d'a burgä, dèta in gestiùn a-a [[Rari Nantes Savona]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/212-piscina|tìtolo=Piscina|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Tennis Club: u club de [[tennis]] d'Arbissöa, u gh'ha trei canpi da zögu de tèra, ciü che 'n canpettu da balùn a 5 in scinteticu e ün pe praticä u [[beach tennis]], u [[beach volley]] e u [[foot volley]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/214-campi-di-tennis|tìtolo=Campi da tennis|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

== Aministraçiùn ==
=== Scìndichi de D'Ätu ===
{{ComuniAmminPrecTitolo|var-perîodo=Periudu|var-prìmmo çitadìn=Primmu çitadìn|var-partîo=Partìu|var-càrega=Càrega|var-nòtte=Notte}}
{{ComuniAmminPrec|14 otubre 1986|13 züĝn̂u 1990|Adelio Venturino|[[Partîo Socialìsta Italiàn|Partìu Sucialista Italiàn]]|[[Scindico|Scìndicu]]|}}
{{ComuniAmminPrec|13 züĝn̂u 1990|12 frevä 1993|Adelio Venturino|Partìu Sucialista Italiàn|Scìndicu|&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega&lt;/ref&gt;}}
{{ComuniAmminPrec|12 frevä 1993|24 arvì 1995|Giambattista Durante|[[Democraçîa Cristiann-a|Demucraçia Cristiànn-a]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|24 arvì 1995|14 züĝn̂u 1999|Giambattista Durante|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 1999|14 züĝn̂u 2004|Giambattista Durante|[[Partîo Popolâre Italiàn (1994)|Partìu Pupuläre Italiàn]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 2004|8 züĝn̂u 2009|Lionello Parodi|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|8 züĝn̂u 2009|27 mazzu 2014|Franco Orsi|[[O Pòpolo da Libertæ|U Populu d'a Libertè]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2014|27 mazzu 2019|Franco Orsi|La mia città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2019|10 züĝn̂u 2024|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|10 züĝn̂u 2024|''in càrega''|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrecFine}}

== Cumunicaçiuìn ==
[[Immaggine:Albisola Superiore-IMG 1482.JPG|miniatura|A staçiùn d'Arbissöa, a D'Ätu|250x250px]]
=== Stradde ===
D'Ätu u l'è ligóu cu-[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], a punente, e cun [[Çelle]], a levante, pe mezu d'a [[Stràdda statâle 1 Vîa Aurelia|Stradda Statäle n° 1 Aurelia]], ch'a passa int'u sö teritoju vixìn a-u mä, traversandu a fraçiùn d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]]. Dapö, a D'Ätu se trövan due stradde pe l'entrutèra: sciü p'â valä d'u [[Sensöggia]] u ghe munta a [[Stradda pruvinsäle 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa|SP 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/strade/sp2|tìtolo=SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni|léngoa=IT|vìxita=2025-06-13}}&lt;/ref&gt; mentre a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] a l'è traversä da-a [[stradda statäle 334 d'u Saŝĉellu]], ch'a riva finn-a in [[Acqui Terme|Acqui]].

De ciü, a ciann-a d'Arbissöa a l'è traversä da l'[[Outostràdda A10|autustradda A10]], che chì a gh'ha 'n sö cazellu.

=== Feruvìa ===
{{Véddi ascì|Staçiùn d'Arbissöa|càngio variànte=U mèximu argumentu in detaggiu}}
Int'u teritoju de D'Ätu, vixìn a-u cunfìn cu'[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]], a gh'è 'na [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]] insc'ä [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|feruvìa Zena-Vintimiggia]] ch'a l'è stèta douvèrta d'u [[1977]], a-u mumentu d'u stramüu a munte d'a liĝn̂a. Primma, defèti, a feruvìa a pasäva tostu insc'ou mä, cu'a [[Staçiùn d'u Cävu|staçiùn]] d'e Arbissöe ch'a l'ea a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]].

== Notte ==
;Notte a-u tèstu
&lt;references group=&quot;n.&quot; /&gt;

;Notte bibliugràfiche
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Goffredo Casalis|tìtolo=Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S.M. il re di Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=839UAAAAYAAJ|ànno=1833|editô=Forni Editore|çitæ=Bulogna|léngoa=IT|cid=Casalis, 1833}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Garbarini|tìtolo=Cenni storici intorno al borgo di Albisola Marina|url=https://books.google.com/books?id=Y8dGIIgUU8sC|ànno=1886|editô=Luigi Sambolino|çitæ=Zena|léngoa=IT|cid=Garbarini, 1886}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Parola|tìtolo=Albisola: natura, storia, arte, lavoro|url=https://books.google.com/books?id=StTgnQAACAAJ|ànno=1989|editô=|çitæ=|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Gianfranco Barcella|tìtolo=Le vie degli albisolesi illustri|url=https://books.google.com/books?id=ybUmKQEACAAJ|ànno=2011|editô=De Ferrari|çitæ=Zena|léngoa=IT|ISBN=88-64-05225-9}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Furio Ciciliot|outô2=Francesco Murialdo|outô3=Giovanni Venturi|tìtolo=Toponimi delle albis(s)ole. (Comuni di Albisola Superiore e di Albissola Marina)|url=https://books.google.com/books?id=lx25tgEACAAJ|ànno=2012|editô=Società Savonese Storia Patria|çitæ=|léngoa=IT|volùmme=3|òpera=Progetto toponomastica storica|ISBN=88-85-86602-6}}

== Vuxe curelè ==
* [[Çeramica d'Arbissöa]]

== Ätri prugètti == 
{{Interprogetto}}

== Ligammi de föa ==
* {{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/|tìtolo=Scitu d'u Cumün|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}
* {{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/|tìtolo=Scitu türisticu ufiçiäle|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}

{{Comûni da Provinsa de Sann-a}}
{{Contròllo de outoritæ}}</text>
      <sha1>8hox267hc1y9e711o5rkd7g96at1dfh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>258730</id>
      <parentid>258729</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T18:51:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>N.Longo</username>
        <id>12052</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Natüa */</comment>
      <origin>258730</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52442" sha1="t3nr7637z7x3i87nwgdg4gkaieuez83" xml:space="preserve">{{Savuneize|grafîa=, a-a manea de l'Essiu d'a Ciann-a}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = D'Ätu d'Arbissöa
|Nome ufficiale = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;(IT) ''Albisola Superiore''&lt;/div&gt;
|Panorama = Cara vecchie Albisola.jpg
|Didascalia = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;Vista de D'Ätu&lt;/div&gt;
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Tipo = [[Comun|cumüne]]
|Divisione amm grado 1 = Ligüria
|Divisione amm grado 2 = Sann-a
|Amministratore locale = Maurizio Garbarini
|Partito = lista civica de centru-drita &quot;La nostra città&quot;
|Mandato = 2
|Data elezione = 27-5-2019
|Data rielezione = 10-6-2024
|Data istituzione = [[1861]]
|Abitanti = 9570
|Note abitanti = [https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2023&amp;i=D7B Dètu Istat] - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.
|Aggiornamento abitanti = 31-10-2023
|Sottodivisioni = D'Ätu &lt;small&gt;(sede d'u cumüne)&lt;/small&gt;, Èllia, Luxéi, U Cävu
|Divisioni confinanti = [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], [[A Steja]], [[Còiri|Cairi]], [[Çelle]], [[Sann-a]], [[O Ponte|U Punte]]
|Zona sismica = 4
|Gradi giorno = 1490
|Nome abitanti = de D'Ätu&lt;br /&gt;(it) ''Albisolesi''
|Patrono = [[San Nichioso|San Niculó da Bäri]]
|Festivo = [[6 dexénbre|6 de dixenbre]]
|Mappa = Map of comune of Albisola Superiore (province of Savona, region Liguria, Italy).svg
|Didascalia mappa = Pusiçiùn d'u cumüne de D'Ätu d'Arbissöa int'a pruvincia de Sann-a.
}}
'''D'Ätu d'Arbissöa'''{{#tag:ref|Scritu ''D'Âto d'Arbisêua'' in [[Lengoa zeneize|zeneize]]|group=n.}} (ditu sulu '''D'Ätu''' ascì, ''Albisola Superiore'' in [[Léngoa italiànn-a|italian]]) u l'è 'n [[Comun|cumüne]] [[Liguria|ligüre]] de 9.570 abitanti&lt;ref name=&quot;template divisione amministrativa-abitanti&quot; /&gt; int'a [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]].

== Geugrafia ==
[[Immaggine:Torrente Sansobbia Albisola 01.jpg|sinistra|miniatura|U [[Sensöggia]] fra D'Ätu, insc'â drita, e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], insc'â mancinn-a]]
U teritoju d'u cumüne de D'Ätu u se spande fra a media e bassa valä d'u [[Sensöggia]], spartiu fra u valùn dund'a scure a sciumèa e quellu d'u sö afluente ciü inpurtante, u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], che se zvilüppan tütti duì in direçiùn nord-süd. Sti rien han furmóu a ciann-a custea dund'u gh'è u centru d'u cumüne, spartia cu'u cumüne d'A Muènn-a p'â purçiùn insc'â drita d'u Sensöggia&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.pianidibacino.ambienteinliguria.it/SV/18sansobbia/sansobbia.html|tìtolo=Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

I cunfìn d'u cumüne, cumensandu da-a fuxe d'u Sensöggia, vèrsu [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] sun marchè da-a sciumèa finn'â sö cunfluensa cu'u rian Grann-a e dunca, andandu aprövu a stu lì, muntan sciü a-u spartiègua fra u Sensöggia e u [[Letimbru|Lavagnöa]] in curispundensa d'u [[Munte Cüccu (Sann-a)|Munte Cüccu]] (440&amp;nbsp;m). De de lì i tèrmi cun [[Sann-a]] van avanti a setentriùn pe tütta a liĝn̂a d'u spartiègua e, da-u [[Munte San Zorzu (Apenìn Ligüre)|Munte San Zorzu]] (834&amp;nbsp;m), u tacca u cunfìn cun [[Còiri|Cäiru]] e, pe 'n cürtu toccu, cu'[[O Ponte|u Punte]]. U cunfìn u chinn-a dunca a traversä a valä d'u Sensöggia, che p'â purçiùn ciü äta a l'è int'u cumüne d'[[A Steja|A Steĵa]] e, muntóu insce l'ätra riva, u travèrsa ascì a valä d'u Rebascu, pe cumensä u cunfìn cun [[Çelle]] da dund'u s'incruxia cu'u Remenùn, afluente de mancinn-a d'u Rebascu. Insc'â fin, u cunfìn cun Çelle u chinn-a finn'a-u mä andandu aprövu a-u percursu d'u rian Carea.

=== Fraçiuìn ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
La Chiesa di San Nicolò e il Borgo d'Alto.jpg|U burgu D'Ätu
Panorama ELLERA - panoramio.jpg|Vista d'Èllia
San Matteo Apostolo.jpg|Luxéi cu'a gexa de San Maté
Coast view in Savona, Liguria, Italy, 2024 January.jpg|U Cävu da [[Sann-a]]
&lt;/gallery&gt;
Int'u statütu d'u cumüne sun ricunusciüe e due fraçiuìn storiche de D'Ätu e d'[[Èllia]]; de ciü, int'u sö teritoju, se trövan ancùn i duì paixi de [[Luxéi]] e d'[[U Cävu]], asemme a benbèn de burghè e de cascìnn-e spanteghè p'â valä d'u Sensöggia&lt;ref name=&quot;statuto&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://dait.interno.gov.it/documenti/statuti/statuto-comune-sv-albisola-superiore.pdf|tìtolo=Statuto|outô=Comune di Albisola Superiore|léngoa=IT|p=2|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[D'Ätu d'Arbissöa (paize)|D'Ätu]]: centru, int'u pasóu, d'u teritoju d'e Arbissöe, u l'è a sede d'u cumüne, che da-u paize u l'ha pigióu u numme. U burgu vêgiu u se spande a-i pé d'u briccu d'u Castelä, de pocu ciü a munte d'a cunfluensa d'u Sensöggia cu'u Rebascu. A gexa de D'Ätu, dedicä a [[San Nichioso|San Niculó]], a l'è stèta pe di seculi l'ünnica parocchia d'e Arbissöe e, cu'a sö fundaçiùn d'u [[XI secolo|seculu XI]], a l'è ünn-a de ciü antighe d'a [[Diocexi de Sann-a-Noi|diocexi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[Èllia]]: paize int'a valä d'u [[Sensöggia]], ciü a munte de D'Ätu, u s'è furmóu a partì da-u [[X secolo|seculu X]] e, finn-a d'u [[1929]], u l'ha fètu cumüne pe cuntu sö&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/93-il-borgo-medioevale-di-ellera|tìtolo=Il Borgo medioevale di Ellera|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;. Èllia u fa ascì parocchia, da-u [[XVII secolo|Seiçentu]] int'a gexa de San Bertumé e ancùn primma inte quella de Santa Maia Manena, ch'a gh'ha de fundaçiuìn d'u [[X secolo|seculu X]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.
* [[Luxéi]]: burgä de canpaĝn̂a, a se tröva insc'â via ch'a liga D'Ätu cun Èllia, int'a valä d'u [[Sensöggia]]. A fa parocchia cu'a gexa mudèrna de San Maté, mentre a sö capella vêgia, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], a l'è dedicä a-a Madonna d'u Carmu.
* [[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]]: paize insc'ou mä, u sö centru u se zvilüppa pe 'n lungu caruggiu, ancö ditu Via Cunbu, dund'a se faccia a filla de chè ch'u furman. D'ancö U Cävu u fa parocchia, cu'a gexa intitulä a-a Stella Maris, fèta d'u [[XIX secolo|Növeçentu]] pe pigiä u postu d'a primma capella d'a fraçiùn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/96-il-centro-storico-di-albisola-capo|tìtolo=Il Centro storico di Albisola Capo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

=== Cunfìn ===
D'Ätu u cunfinn-a cun [[Sann-a]] e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] a punente, cu'[[A Steja|A Steĵa]], [[O Ponte|U Punte]] e [[Còiri|Cäiru]] a setentriùn e cun [[Çelle]] a levante; de ciü, a meridiùn u l'è facióu insc'ou [[Mâ Ligure|Mä Ligüre]]&lt;ref name=&quot;statuto&quot; /&gt;.

== Stoja ==
=== Etè antiga ===
[[Immaggine:Alba Docilia - Tabula Peutingeriana.jpg|sinistra|miniatura|''[[Alba Docilia]]'' insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'']]
E primme gente cunusciüe a frequentä e tère d'Arbissöa sun stète i [[Liguri Antighi|Ligüri]] d'a tribü d'i ''[[Docilii]]'', che ghe stävan da benbèn primma d'a cunquista rumann-a.

Cu'i [[Popolo roman|rumen]] u gh'è stètu 'n sèrtu zvilüppu d'a ciann-a d'u [[Sensöggia]], e de stu fètu u gh'è l'inpurtante testimuniansa de ruvinn-e truvè da vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], identifichè cun quelle d'u scitu marcóu insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'' cumme a ''[[mansio]]'' de ''[[Alba Docilia]]''. Sta lì a l'ea insc'â via tra ''[[Genua]]'' ([[Zena]]) e ''[[Vada Sabatia]]'' ([[Vuè]]), che int'u teritoju de D'Ätu a pasäva de poco a l'entrutèra, pe vegnì turna insc'ou mä a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 17-18}}&lt;/ref&gt;. De ciü, de ruvinn-e d'etè rumann-a se trövan ascì a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], int'u giardìn de [[Villa Balbi (U Cävu d'Arbissöa)|Villa Balbi]], in parte interesè da scävi d'u [[1975]] che l'han purtóu a 'n'identificaçiùn cumme cunplessu rüstegu o a serviçiu de 'n scälu maritimu, in funçiùn inte l'etè inperiäle&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}&lt;/ref&gt;.

Cu'a cheita de l'[[Impêo Roman|inperu rumàn]] e u pasaggiu d'a Ligüria a-i [[Inpêio bizantìn|bizantìn]] e, dunca, a-i [[Régno longobàrdo|Lungubärdi]], e gente han pe cuntra abandunóu a ciann-a, mescianduse int'i sciti che garantivan 'na megiu difeiza.

=== Etè de Mezu ===
[[Immaggine:Assedio d'Albissola 1227 Annales Ianuenses.jpg|miniatura|L'asediu d'u [[1227]] a-u Castelä d'Arbissöa, da-i ''[[Annales Ianuenses]]''|sinistra]]
Pe ste raxuìn chì, insc'ou [[briccu d'u Castelä]] a l'è nasciüa [[Castelä d'Arbissöa|'na furtificaçiùn]], ch'a l'è stèta fitu afiancä da-a [[Gexa de San Niculó (D'Ätu d'Arbissöa)|gexa de San Niculó]] che, int'u sö canpanìn, a gh'ha 'na scrita ch'a marca l'annu [[1067]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot;&gt;{{Çitta|Casalis, 1833|''Albisola Superiore'', p. 163}}&lt;/ref&gt;.

Inte l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], Arbissöa a l'è stèta primma int'u [[Marchexóu de Sann-a]] e de doppu, d'u [[1122]], a l'è vegnüa 'n feudu d'u Guèrfu d'a famiggia d'i [[Marca aleramica|marcheixi aleramichi]], che d'u dixenbre de quellu annu u l'ha fètu attu de sutumisiùn a-u [[Guĝl̂ielmu (vescu de Sann-a)|vescu Guĝl̂ielmu de Sann-a]] e a-u marcheize de quella çitè, u [[Bunifaçiu d'u Vastu]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 20-21}}&lt;/ref&gt;. D'u [[1137]] a vidua d'u marcheize, Tederata, cu'a sö figgia Ferraria a l'ha dunóu u [[castellu d'Arbissöa]] a-i savuneixi, che se ligan in moddu streitu a-u ''Comitatus Arbizole'' d'u rèstu sutt'a l'auturitè d'i [[Marchexóu d'u Boscu|marcheixi d'u Boscu]]. De mentre che i marcheixi vegnan in acordi cun [[Sann-a]], vegnindu çitadìn savuneixi d'u [[1186]], u marcheize [[Utùn Du Carettu|Utùn D'u Carettu]] u vende i sö diritti insc'ê Arbissöe a-i savuneixi d'u [[1192]], asemme a quelli insce [[Cuggiæn|Cügén]] e insc'[[E Vene|ê Vene]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 21-23}}&lt;/ref&gt;. Quande u l'è mortu a Ferraria, ürtima erede dirètta, u burgu u l'è stètu cedüu a-u [[Cumün de Sann-a]], levóu quärche purçiùn de tère ch'a l'è finìa a famigge d'u postu cumme i [[D'u Boscu (famiggia)|D'u Boscu]] e i [[Paretu (famiggia)|Paretu]] o a de ätre d'a [[Nobiltæ de Zêna|nubiltè de Zena]], cumme i [[Maroxéllo (famìggia)|Maruxelli]] e i [[Döia (famiggia)|Doja]]. Ste famigge, che a ogni moddu nu gh'ävan guèi de cuntrollu insc'ê Arbissöe&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 27}}&lt;/ref&gt;, han vendüu e sö purçiuìn a-a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica]] d'u [[1290]] e d'u [[1320]], pe-i Maruxelli, e d'u [[1317]], pe-i Doja&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;.

D'u [[1203]], a-u pasaggiu de l'armä d'u [[Guifredotto Grassello]], [[Poistæ da Compagna Communis|pudestè de Zena]], mandä cuntra Sann-a, benbèn de cà d'Arbissöa finiscian deruchè mentre, d'u [[1209]], i eredi d'i [[Marchexòu de Punçùn|marcheixi de Punçùn]] vendan a sö tèrsa parte de castellu, villa e cüria d'Arbissöa a-i cunsui de Sann-a pe milleduxentu franchi&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 23}}&lt;/ref&gt;. A-i 13 de marsu d'u [[1219]] Arbissöa a züa fedeltè ascì a-u [[Cumün de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 24}}&lt;/ref&gt; ma, d'u [[1251]], asemme a-e çitè ciü inpurtanti d'u Punente, ascì Arbissöa a s'è reiza a-u cuntrollu d'a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica de Zena]]. A ogni moddu u sö castelä u l'ea finìu int'e muen d'i zeneixi zà d'u [[1227]], quand'u l'è stètu cunquistóu doppu çinque dì d'asediu a-u Scimùn, castelàn d'[[A Steja]], da l'armä d'a Repübbrica mandä int'a [[Rivêa de Ponénte|Rivea de Punente]] cuntra a gran [[Sulevasiùn da Rive(r)a de Punente du 1227|sulevaçiùn de quelli anni]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;. D'u [[1290]] i zeneixi han catóu ascì e ürtime quote de tère in Arbissöa e, d'u [[1343]], han missu asemme e cumünitè de [[Väze]], [[Çelle]] e Arbissöa inte 'n'[[Pudestarìa de Väze|ünnica pudestarìa]], cun sede a Väze. D'u [[1389]] sun stèti cuncèssi i növi statüti autonumi d'Arbissöa, restè in vigù finn-a d'u [[1798]].

=== Etè mudèrna ===
Int'i trei seculi de duminiu insc'ê Arbissöe, i zeneixi n'han tegnüu u cuntrollu rinfursandune u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] e cumisciunandu u [[Furtìn d'Arbissöa|furtìn a mä]], a-a Muènn-a, asemme a 'na [[Türe d'u Cävu|türe custea]] furtificä, missa int'a regiùn d'u Cävu d'a Türe.

Int'a segunda meitè d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], de famigge de cuntu de Zena, cumme i [[Brìgnoe (famìggia)|Brignue]] e i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], pe due votte pappi cu'u [[Pappa Giüliu II|Giüliu II]] e u [[Pappa Scistu IV|Scistu IV]], han catóu benbèn de tère in Arbissöa. D'u [[1615]] a cumünitè d'A Muènn-a, alantùa dìta u burgu da Bassu, a s'è destacä da-u burgu de D'Ätu, andandu ben aprövu a-i mêximi fèti storichi finn-a-i tenpi d'i françeixi.

=== Etè cuntenpuranea ===
A-a cheita d'a Repübbrica de Zena e a fundaçiùn d'a növa [[Repùbrica Lìgure|Repübbrica Ligüre]], caxunä da-i remesci purtè da-a [[Rivoluçion françeize|rivuluçiùn françeize]] e a [[Canpàgna d'Itàlia (1796-1797)|primma canpaĝn̂a d'Italia]] d'u [[Napolion Bonaparte|Napuleùn]], u teritoju d'Arbissöa u l'è finìu a-i 2 de dixenbre d'u [[1797]] int'u növu Dipartimentu d'u Letinbru, cun capulögo a [[Sann-a]]. Cu'a rifuma d'u [[1798]] u l'è pasóu sutt'a-a Giürisdiçiùn de Cunbu, int'u VI cantùn, pe vegnì d'u [[1803]] u çentru ciü inpurtante d'u I cantùn de Sann-a, int'a Giürisdiçiùn de Cunbu. A-i 13 de züĝn̂u d'u [[1805]], asemme a-a Ligüria intrega, Arbissöa a l'è stèta anessa a-u [[Prìmmo Inpêio françéize|Primmu Inperu françeize]], cunpreiza int'u [[Dipartimentu de Muntenötte]], dund'a gh'è restä finn-a d'u [[1814]]. De sti anni u paize d'[[Èllia]] u l'è vegnüu cumüne pe sö cuntu, destacanduse da Arbissöa.

D'u [[1815]], p'ê decixuìn d'u [[Congresso de Vienna|Cungrèssu de Vienna]], u paize u l'è finìu int'u [[Regno de Sardegna|Regnu de Sardegna]], dund'u l'ha fètu parte d'a pruvincia de Sann-a, pe pasä dunca int'u [[Regno d'Italia (1861-1946)|Regnu d'Italia]] d'u [[1861]]. Da-u [[1859]] a-u [[1927]] u l'ea dunca cunpreizu int'u I mandamentu, quellu de Sann-a, d'u [[Çircundäju de Sann-a]], alantùa parte d'a [[Provìnsa de Zêna|pruvincia de Zena]] e cuscì, da-u [[1927]], u l'è intróu int'u teritoju d'a növa [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]]. Cumme ürtimu cangiamentu aministrativu, d'u [[1929]], u l'è tacóu a-u cumüne d'Arbissöa quellu d'[[Èllia]], suprèssu de quellu annu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1929-02-18;289!vig=|tìtolo=Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Doppu a fìn d'a [[Segonda Guæra Mondiâ|Segunda Guêra Mundiäle]], a partì da-i [[Anni 1960|anni '60]] u cumüne u l'è stètu interesóu da 'n inpurtante zvilüppu ürbanisticu ch'u l'ha purtóu i duì paixi de D'Ätu e d'A Muènn-a a vegnì 'n ünnicu insemme de custruçiuìn, cu'a pupulaçiùn rexidente che int'u mentre a l'è muntä d'u duggiu.

D'u [[2006]], tra e ätre ucaxuìn, u gh'è stètu 'n tentativu de tacä asemme D'Ätu e A Muènn-a inte 'n ünnicu cumüne, ma a recügìa de firme pe dumandä u referendum a nu l'ea guèi scignificativa e dunca, a-i 26 d'otubre de quellu annu, u [[Conséggio regionâle da Ligùria|Cunseggiu regiunäle d'a Ligüria]] u nu l'ha vutóu a favù d'a pruposta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151025141709/http://www.ilgiornale.it/news/regione-boccia-referendum-sulle-due-albisole.html|tìtolo=La Regione boccia il referendum sulle due Albisole|dæta=27 dixenbre 2006|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Da-u 1973 a-i 31 de dixenbre d'u [[2008]], D'Ätu u l'ha fètu parte d'a [[Cumünitè muntann-a d'u Zuvu]].

== Abitanti ==
=== Evuluçiùn demugrafica ===
{{Demografia/D'âto d'Arbisêua}}

=== Minuranse furèste ===
Segundu l'[[ISTAT]], a-i 31 de dixenbre d'u 2024 i rexidenti furèsti a D'Ätu sun 576&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2024&amp;i=P03|tìtolo=Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024|editô=[[ISTAT]]|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

=== Cugnummi ciü difüxi ===
I cugnummi ciü difüxi a D'Ätu sun: ''Giacchino'', ''Siri'', ''Pastorino'', ''Zunino'' e ''Rossi''&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.cognomix.it/classifiche-cognomi-regioni-province-comuni.php|tìtolo=I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa|léngoa=IT|vìxita=2025-05-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Persunn-e lighè cun D'Ätu ===
[[Immaggine:Pope Julius II.jpg|miniatura|299x299px|[[Raffaello Sansio|Rafaèllu]], ''Ritrètu d'u Giulio II'', [[1511]], öju sciü toua, 108,7×81 cm, [[National Gallery]], [[Londra|Lundra]]]]
* [[Pappa Giüliu II|Giüliu II d'a Ruvia]] (Arbissöa, 1443 - [[Romma|Rumma]], 1513), pappa
* [[Giuan Batista Spotorno]] (D'Ätu, 1788 - [[Zena]], 1844), storicu
* [[Angelo Bevilacqua]] (D'Ätu, 1895 - Munte Camulera, 1944), partigiàn
* [[Tullio d'Albissola]] (D'Ätu, 1899 - [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a d'Arbissöa]], 1971), artista
* [[Antonio Sabatelli]] (D'Ätu, 1922 - D'Ätu, 2001), pitù, ceramista e scultù
* [[Mario Rossello]] ([[Sann-a]], 1927 - [[Milan]], 2000), ceramista, pitù e scultù
* [[Mario Pastorino]] (D'Ätu, 1929 - [[A Prìa]], 2010), ceramista, pitù e scultù
* [[Giovanni Acciai]] (D'Ätu, 1946), müxicolugu e diretù de coru
* [[Alberto Cavanna]] (D'Ätu, 1961), scritù
* [[Ivano Calcagno]] (D'Ätu, 1963), cantautù

== Löghi de 'nteresse ==
=== Architetüe religiuse ===
'''Parocchia de D'Ätu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San nicolò albisola superiore.JPG|A gexa de San Niculó da Bäri
Albisola Superiore - Santa Maria Maggiore 0879.JPG|L'âtóiu de D'Ätu
Chiesa San Pietro Albissola.tif|A gexa de San Pé
F175549464.jpg|Capella de San Bastiàn
Santuario e Convento.jpg|Santuäju e cunventu d'a Päxe
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Niculó da Bäri: a l'è a gexa d'a parocchia de D'Ätu e a se tröva int'u paize, faciä insc'â Ciassa de San Niculó. A prezensa de 'n scitu säcru a-i pê d'u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] a l'è testimuniä da-u [[1209]], ma 'na targa a fa mençiùn finn-a d'u [[1067]], cu'a gexa ch'a l'ha pigióu a sö strutüa d'ancö int'a recustruçiùn fèta tra u [[1590]] e u [[1623]], mentre u canpanìn u l'è d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]]. Sti travaggi gh'han dètu 'na cianta a baxilica, cun trè naväte spartie da pilastri e de capelette insce-i fianchi de l'artä e int'e mu̇àgge da-e parte. Int'a gexa se trövan de stattue d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]] e d'u [[Françésco Màia Scciafìn|Sc-ciafìn]], cu'e pitüe a frescu che in cangiu sun d'u [[Paulu Giömu Brüscu|Brüscu]] e d'u [[Françésco Gandórfo|Gandurfi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/48011/|tìtolo=Chiesa di San Nicolò Vescovo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Âtóiu de Santa Maia Magiù: u se tröva int'u burgu D'Ätu, insc'â mancinn-a d'a gexa de San Niculó. A sö cunfraternita a gh'ha 'n'urigine ch'a ne vegniea da primma d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]], mentre a custruçiùn de l'âtóiu a l'è stèta inandiä d'u [[1612]] e zlargä d'u [[1670]]. A sö strutüa a l'è a naväta sencia, cu'a faciäta ch'a l'ha pigióu u güstu de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]] da 'n interventu de quelli tenpi. Inte l'âtóiu se trövan de pitüe a frescu d'u [[Dumenegu Büscàggia|Büscàggia]] e d'i frè [[Tommaso Ivaldi|Tommaso]] e [[Pietro Ivaldi]], ciü che esighe cunservè de stattue d'u [[Antognu Brilla|Brilla]] e 'na cascia d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1029649/ICCD11825211_0700210432_dec.pdf|tìtolo=Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de San Pé: custruçiùn de güstu neu-rumanicu, a se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], int'u scitu d'a ''mansio'' de ''[[Alba Docilia]]'', dund'a l'è stèta fabricä a-u postu de ünn-a ciü antiga, ruvinä da-u [[Teramòttu de Diàn|tèremóttu d'u 1887]], insce prugèttu de l'[[Alfredo D'Andrade]]. A strutüa, da-a cianta a trè naväte, a l'è fèta d'arenaria e muìn e, davanti a l'inträ, a gh'ha 'n pórtegu rezüu da culonne pugiè insc'ê stattue de duì lėuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.joyphotographers.com/celebrazioni/chiesa-san-pietro-albisola-superiore/|tìtolo=Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-14}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Bastiàn: a l'è 'na capella ch'a se tröva a levante d'u paize, insc'â cruxea fra l'antigu camìn d'a via rumann-a e a cröza ch'a l'andäva d'in D'Ätu a-u Cävu. A capella, ch'a l'è stèta fabricä ciü o menu d'u [[1590]] in reaçiùn a 'n'epidemia de pèsta, a l'è 'na tipica custruçiùn de canpaĝn̂a da-a cianta a retangulu e canpanìn a veĵa, cruvìa da 'na votta a butte in çimma a l'aula e a cruxea insce l'artä, cu'e mu̇àgge d'u fundu che gh'han di rèsti de pitüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646898_S20_PT_0700110905.pdf|tìtolo=Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.
* Santuäju d'a Madonna d'a Päxe: int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], segundu a tradiçiùn u l'è stètu fundóu int'u scitu dunde 'n'apariçiùn d'a Madonna, a-i 18 d'otubre d'u [[1482]], a l'aviea missu päxe tra e cumünitè d'[[A Steja]] e d'Arbissöa, nemighe pe de questiuìn de cunfìn. U santuäju, fabricóu d'u [[1578]] a-u postu de 'na capella ciü antiga che ancö a ne fa da cripta e zlargóu ciü votte, u gh'ha 'na gexa cun cianta a trè naväte che, tra e ätre upere, a cunsèrva 'na toua d'u [[Zâne Batìsta Pàggi|Paggi]] e 'na stattua d'a ''Madonna cu'u Banbìn'' d'u [[Filippo Parodi|Parodi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1170/santuario-della-madonna-della-pace/|tìtolo=Santuario della Madonna della Pace|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia de Luxéi'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San Matteo vista dall'esterno.JPG|A gexa de Luxéi, San Maté
Albisola Superiore (SV) - frazione Luceto - chiesa della Madonna del Carmine - facciata.jpg|Gexa d'a Madonna d'u Carmu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Maté: a l'è a gexa d'a parocchia de [[Luxéi]] e a se tröva insc'ou stradùn che d'in D'Ätu u va pe [[Èllia]]. Sta gexa a l'è 'na custruçiùn mudèrna, fabricä int'i [[Anni 1990|anni '90]], int'u stile brütalista. Int'i fundi d'a gexa se ghe tröva 'n grande prezeppiu ch'u l'è a recustruçiùn d'Arbissöa a l'inprinçippiu d'u [[XX secolo|Növeçentu]], ch'u s'estende pe çentutrenta metri quaddri e ch'u gh'ha ciü de çinqueçentu figüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/novita/il-presepe-meccanico-di-luceto-una-tradizione-albisolese/|tìtolo=Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese|outô=Cumün d'Arbisssöa|dæta=11 dixenbre 2023|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa d'a Madonna d'u Carmu: a se tröva sübbitu a levante d'u paize vêgiu de Luxéi, faciä insc'â ciassa ch'a n'ha pigióu u numme. A gexa d'a Madonna d'u Carmu a l'è stèta fabricä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]] cu'a tipica cianta a retangulu, cruvìa da 'na votta a butte e cu'u teitu fètu de ciappe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110904|tìtolo=Chiesa parrocchiale di S. Matteo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'u Cävu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-chiesa stella maris-esterno.jpg|Gexa d'a Stella Maris, a-u Cävu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de Nostra Scignùa Stella Maris: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]], scituä sübbitu a munte d'u paize. Fèta pe pigiä u postu de l'antiga paruchiäle, i travaggi p'â sö custruçiùn sun cumensè d'u [[1906]], pe andä avanti ancùn doppu d'a sö cunsacraçiùn, d'u [[1915]], cu'a gexa ch'a l'ha patìu di danni int'i bunbardamenti de l'[[Segonda Guæra Mondiâ|ürtima guêra]]. A gexa, prugèttu de güstu neoclascicu d'u [[Giuseppe Massola]], a gh'ha 'na cianta centräle a cruxe grega cun due capelle pe parte, cruvìa da 'na cupula de duzze metri de diametru ch'a gh'ha in çimma 'na stattua induä d'a Madonna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42380/|tìtolo=Chiesa di Nostra Signora Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038866/ICCD13633564_00209119.pdf|tìtolo=Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Françescu: a l'è 'na capella de famiggia, parte d'u cunplèssu d'a villa d'i Balbi, missa a l'estremitè d'a sö äa de punente&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;. A votta d'a capella a l'è decurä da pitüe d'u [[Lazzaro De Maestri|De Maestri]], tenzüe d'u [[1899]] insc'ou mudèllu de quelle d'u [[Giò Agustìn Rattu|Rattu]] che se trövan int'a primma capella d'a via p'ou [[Santuäju d'a Madonna d'a Mizeicordia (Sann-a)|Santuäju de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00109797.pdf|tìtolo=Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'Èllia'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore (SV) - frazione Ellera - chiesa di San Bartolomeo - facciata.jpg|A gexa d'Èllia, dedicä a San Bertumé
Ellera-chiesa di santa maria maddalena-facciata.jpg|A gexa de Santa Maia Manena
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Bertumé: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[Èllia]], missa insc'ou stradùn sübbitu a l'inträ d'u paize. A sö custruçiùn, inandiä cun l'elevaçiùn d'u paize a parocchia d'u [[1628]], a l'è cumensä d'u [[1637]], pe finì d'u [[1642]]. A strutüa a gh'ha 'na cianta a aula, cun trè capelle pe parte recavè insce-i fianchi d'a gexa, e de drentu a l'è decurä da pitüe a frescu d'u [[Raffaello Resio|Resio]], d'u [[Antonio Novaro|Novaro]] e d'u [[Eso Peluzzi|Peluzzi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42381/|tìtolo=Chiesa di San Bartolomeo Apostolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Vêgiu âtóiu de San Luensu: u l'è u vêgiu âtóiu d'u paize, d'ancö scunsacróu, custruìu a fiancu d'a gexa. U sö cunplessu, ch'u cunprende ancùn a canonica, u l'è stètu inaugüróu d'u [[1682]] e, int'u pasóu, u l'è vegnüu ascì a scöa matèrna d'u paize&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/413-le-chiese|tìtolo=Il borgo di Ellera. Le chiese|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de Santa Maia Manena: a se tröva ciü a valle d'u paize e, int'u detaggiu, u sö cunplessu u se cunpunn-e de due custruçiuìn diferenti. Defèti, u se ghe pö ancùn vedde e ruvinn-e d'a gexa ciü antiga, fundä a-a fìn d'u [[X secolo|seculu X]] e primmu scitu säcru d'Èllia asemme a-a gexa de San Sarvatù, scentä d'u tüttu. A custruçiùn ancùn in pé a l'è pe cuntra d'a fìn d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]] e a l'è stèta fabricä tacandula a-a mu̇àggia drita d'a gexa vêgia; a gh'ha 'na cianta a retangulu e u teitu a capriè de leĝn̂u, cu'e mu̇àgge che de drentu sun spartìe da finte culonne cu'in çimma 'na curnixe ch'a ne fa tütt'u gìu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646864_S20_PT_0700110898.pdf|tìtolo=Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe civili ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Villa Gavotti.jpg|Villa Gavotti e u sö giardìn
Albisola Capo - Villa Balbi 0910.jpg|A villa d'i Balbi
Albisola Superiore-villa Gavotti-cantine cà piccola.jpg|E Cantinn-e
Albisola Capo - Stazione 0779.JPG|A vêgia staçiùn a-u Cävu
Ponte medievale 2018.jpg|L'antigu punte de D'Ätu
Alba docilia 1.jpg|Scitu archeulogicu de ''[[Alba Docilia]]''
&lt;/gallery&gt;
* Villa Gavotti: a villa d'i [[Gavotti (famiggia)|Gavotti]] a l'è 'na gran villa de canpaĝn̂a cumisciunä da-u [[Françesco Maia Da Rovie|Françescu Maia D'a Ruvia]] d'u [[1744]], fèta a-u postu de 'na custruçiùn d'u [[XV secolo|Quattruçentu]], dita a Cà Grande, ch'a l'ea 'na villa a duì cen cun türe. Villa Gavotti, tantu de drentu cumme de föa, a gh'ha 'n güstu ''[[rococò]]'' e, ciü che d'u bloccu centräle a tréi livelli, a gh'ha due äe simetriche a 'n cian che ne sèran u giardìn, asemme a 'n'estensciùn a munte dund'a se tröva a sö capella privä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.progettostoriadellarte.it/2020/12/04/villa-gavotti-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Villa Gavotti ad Albisola Superiore|outô=Gabriele Cordi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Balbi: a villa d'i [[Bàrbo (famìggia)|Balbi]] a se tröva a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] e a l'ha pigióu e sö furme d'ancö d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]], insc'ê bäze de 'na custruçiùn ciü antiga, che foŝĉia a l'ea 'na villa cun türe o 'na cà furtificä. A sö strutüa a se cunpunn-e de 'n bloccu centräle ch'u gh'ha da-e parte due äe fabrichè ciü de reçente, cun quella vèrsu punente ch'a finiŝĉe int'a capella d'a villa, dedicä a [[San Françesco|San Françescu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa La Lodola: dita Villa Bagnolo ascì, a se tröva int'a regiùn d'a Costa, de d'ätu a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], dund'a l'è stèta tiä sciü tra u [[1890]] e u [[1895]]. A custruçiùn, vinculä da-a suvrintendensa, a l'è 'n prugèttu d'u [[Marco Aurelio Crotta]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208489|tìtolo=Villa La Lodola, ora Bagnolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Poggi: a se tröva int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], insc'â riva de frunte a-u santuäju d'a Päxe. Villa de canpaĝn̂a de güstu baroccu, a l'è 'na custruçiùn d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]] sciü tréi cen, da-a cianta a retangulu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110901|tìtolo=Villa Poggi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Sabatelli: zà cunusciüa cumme Villa Irene, a l'ea ünn-a de ville de canpaĝn̂a che gh'ean insc'â Via d'i Sciri, a vêgia stradda pe [[Çelle]]. Sta villa a ne duviea vegnì da-u [[XVII secolo|Seiçentu]], cun benbén d'interventi int'i seculi de doppu, pe pasä d'u [[XX secolo|Növeçentu]] in prupietè a-u çeramista e pitù [[Antonio Sabatelli]], ch'u gh'ha dètu u numme. U bloccu centräle, da tipica villa ligüre, u l'è 'n cübbu a tréi cen ch'u ne vegniea dritu da-a fundaçiùn d'a villa, mentre a streita e lunga mànega a punente, furmä da custruçiuìn de manimàn ciü basse, a l'è 'n'estensciùn ciü mudèrna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00210508.pdf|tìtolo=Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Cà de Via Piave 1: a custruçiùn a l'è 'na cà missa a l'inprinçippiu d'u caruggiu ancö cunusciüu cumme Via Piave, streita fra stu lì e u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], ch'u gh'è scure a levante. Cumme p'ou rèstu d'a burgä, a fundaçiùn de sta cà a ne duviea vegnì da-u [[XV secolo|Quattruçentu]]. E sö faciäte gh'han de decuraçiùn a stüccu in rilievu e, insce-i tréi cen, se ghe trövan pe simetria di barcuìn tenzüi&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00209120.pdf|tìtolo=Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* E Cantinn-e: cunplèssu de cà cun türe sübbitu a levante de D'Ätu, insc'â via vêgia pe [[Çelle]], u l'ea in antigu u cö de 'n fundu d'i [[Bassu (famiggia)|Bassu]], ch'u l'è ciü avanti pasóu a-i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], che l'han dövióu int'u scistema de tère a serviçiu d'a sö villa&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://albisola.jimdofree.com/le-cantine/|tìtolo=Le cantine|outô=Dede Restagno|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110893.pdf|tìtolo=Casa con Torre detta &quot;Le Cantine&quot; - Decreto di vincolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Teätru &quot;Don Leone&quot;: a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], facióu insc'ou caruggiu de Via Cunbu, u l'è stètu tióu sciü tra u [[1834]] e u [[1837]] cumme primma gexa d'u paize, scicumme che a-u muntä d'a pupulaçiùn nu l'ea ciü abasta a capella de Villa Balbi. Int'a gexa, dedicä a-a Nostra Scignua d'u Mä, se gh'è ditu messa finn'â custruçiùn d'a paruchiäle d'ancö, fètu ch'u n'ha purtóu a-a scunsacraçiùn. A gexa, doppu ch'a l'è stèta döviä cumme magazìn e cine, a l'ea stèta turna abandunä, pe vegnì dunca 'n teätru, dedicóu a-u primmu pàrecu d'u Cävu, da-u [[1990]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110903.pdf|tìtolo=Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Furnäxe Barì: a l'è 'na vêgia furnäxe d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], fundä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], cu'u cunplèssu che, int'e sö furme d'ancö, u se cunpunn-e de 'na rexidensa e d'i lucäli döviè p'â furnäxe e i magazìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110902|tìtolo=Fornace Barile|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Staçiùn d'u Cävu: u fabricätu viagiatuì d'a staçiùn vêgia d'Arbissöa, serä d'u [[1977]] cu'u stramüu a munte d'a liĝn̂a [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|Zena-Vintimiggia]], u l'è 'na custruçiùn fèta in gìu a-u [[1861]], tipica d'e staçiuìn de media grandessa. U gh'ha duì cen, cun quellu de sutta ch'u l'ea dövióu pe-i serviççi a-i viagiatuì e p'â gestiùn d'u tràfegu mentre inte quellu de d'ätu u gh'ea d'e stansie pe-i dipendenti d'e fêruvie&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110906.pdf|tìtolo=Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Punte insc'ou Rebascu: u l'è 'n punte de l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]] ch'u travèrsa u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] int'u burgu de D'Ätu, fabricóu d'u [[XIII secolo|Duxentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110897|tìtolo=Ponte medioevale sul Rio Basco|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. A sö custruçiùn a l'è stèta cumandä da-u pudestè Guglielmo Trucco d'u [[1215]] pe permette a-e gente de rivä paigiu in gexa quand'u gh'ea l'ègua äta, cu'i travaggi che sun stèti inandiè da-u Guglielmo Fodrato, prupietäju de sti sciti&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* ''Alba Docilia'': scitu archeulogicu de l'antiga ''mansio'' rumann-a insc'â ''[[Via Aurelia]]'', u se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn d'ancö]], dund'u l'è stètu scruvìu a-a fin de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]. U cunplèssu, che a-i tenpi de l'inperu u l'ea 'na gran villa de ciü de 9.000&amp;nbsp;m&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, u gh'ha a strutüa d'a tipica villa rüstega, spartìa int'e tre purçiuìn d'a ''pars urbana'', rexidensa d'u bacàn, d'a ''pars rustica'' o ''fructuaria'', dedicä a-e ativitè de l'agricultüa, e e terme&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/villa-romana|tìtolo=Area archeologica di Alba Docilia|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Ruvinn-e rumann-e d'u Cävu: int'u pärcu de Villa Balbi a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], doppu d'e primme segnalaçiuìn de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]], inte 'n scävu d'u [[1975]] u s'è scruvìu i rèsti de mu̇àgge rumann-e da l'üzu nu guèi cèu. Ste lì, ch'u se n'è truvóu pe armenu quattru stansie diferenti, siean da ligä a 'n insediamentu rüstegu facióu insc'ou mä, abandunóu za a-a fin de l'etè rumànn-a&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi - Relazione tecnico-scientifica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe militäri ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-castellaro-lato nordovest.jpg|U Castelä de D'Ätu
Torre Calcinara.jpg|A Türe Calcinara
&lt;/gallery&gt;
* Castelä de D'Ätu: missu insc'ou briccu d'u Castelä, in çimma a-u burgu D'Ätu, u l'è 'n castellu de l'äta [[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], mençiunóu finn-a d'u [[1121]] cumme ''Castrum Albizole'' e de prubàbbile fètu int'u scitu de furtificaçiuìn ciü antighe, foŝĉia döviè da-i tenpi d'i [[Liguri Antighi|Ligüri Antighi]] e dapö ascì da-i rumen. Pigióu da-i zeneixi doppu 'n asediu d'u [[1227]], u l'è stètu zlargóu da sti lì d'u [[XVII secolo|Sei]]-[[XVIII secolo|Setteçentu]], p'ese insc'â fin abandunóu d'u [[1805]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.ivg.it/2024/11/il-castellaro-di-albisola-dalla-vigilanza-delle-navi-alla-contesa-tra-savona-e-genova/|tìtolo=Il &quot;Castellaro&quot; di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova|outô=Sara Cannone|dæta=3 nuvenbre 2024|léngoa=IT|vìxita=2025-06-17}}&lt;/ref&gt;.
* Türe Calcinara: missa a l'estremitè de punente d'u burgu D'Ätu, a l'è 'na ture d'u [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Çinqueçentu]] ch'a se zvilüppa sciü trei cen. Renbóu a-a türe u gh'è ascì 'na villa, fèta d'u [[XVII secolo|Seiçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208886|tìtolo=Torre Calcinara|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Müséi ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Museo della Ceramica &quot;Manlio Trucco&quot;.jpg|U müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;
Giardino Museo Pacetti 3.jpg|U müséu giardìn Pacetti
&lt;/gallery&gt;
* Müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;: u müséu u gh'ha a sö sede int'a cà-bu̇téga a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] ch'a l'ea d'u çeramista [[Manlio Trucco]], da le dunä a-u cumüne asemme a-a culeçiùn ancö in mustra. Sta lì a cunprende tantu de çeramiche mudèrne, cumme di travaggi d'u Trucco mêximu, ma ascì 'na gran çèrnia de [[çeramica d'Arbissöa|çeramiche d'Arbissöa]] da-u [[XV secolo|Quattruçentu]] finn-a l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/il-museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Il Museo della Ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Museo della ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Müséu giardìn Pacetti: müséu a l'äja avèrta, u l'è furmóu da 'na culeçiùn de çeramiche artistiche in mustra int'u giardìn da fiancu d'a fàbbrica d'i frè Pacetti, pasä d'u [[1974]] a-a ditta Studio Ernan. Int'e culeçiuìn d'u müséu, fundóu d'u [[1956]], se trövan di travaggi d'artisti mudèrni benbén cunusciüi, cumme u [[Lucio Fontana]], u [[Giuseppe Capogrossi]] e l'[[Emanuele Luzzati]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.langololigure.it/musei_e_collezioni_d_arte_liguri_dettagli.asp?id_musei=160&amp;Articolo=Museo%20Albisola%20Superiore%20Museo%20Giardino%20Ernan|tìtolo=Albisola Superiore - Museo Giardino Ernan|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Natüa ===
* Area prutètta pruvinciäle d'a Rocca d'u Farcùn: a se tröva a l'estremitè vèrsu setentriùn d'u teritoju d'u cumüne, esteiza pe 163,00&amp;nbsp;ha insc'ê rive sübbitu sutta a-u spartiègua, faciè a meridiùn. St'area prutètta, cunpreiza d'u tüttu int'u teritoju de D'Ätu, a l'è caraterizä da 'n teren ch'u cangia d'u bèlu, cun èrte strutüe de [[Dolòmia|dulomie]] da vixìn a rive ciü cianelle, cun benbén de vivaĝn̂e, de zmögge e de rien&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/rocca-falcone|tìtolo=Area protetta Provinciale Rocca del Falcone|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.

== Ecunumia ==
{{Seçión vêua}}

== Cultüa ==
=== Dialettu ===
{{Seçión vêua}}

== Manifestaçiuìn ==
* Festivàl internaçionäle d'a [[maiòlica]]: festivàl dedicóu a-a [[çeramica d'Arbissöa]] e a [[Çeramica de Sann-a|quella de Sann-a]], u se tegne insce-i quattru cumüni d'u çircundäju da l'antiga tradiçiùn inte l'arte figulinn-a. U festivàl u se cunpunn-e de mustre d'arte, cunvegni e ezibiçiuìn arte da-u vivu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.festivaldellamaiolica.it/|tìtolo=Festival della Maiolica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-16}}&lt;/ref&gt;.

== Fèste e fêe ==
* Fèsta de Nostra Scignùa Stella Maris: a ricurensa p'â patrunn-a d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], a l'è festezä tütti i anni a-a tèrsa duménega de mazzu. Pe sta ricurensa a se tegne 'na fêa int'u paize e, a-a seĵa, u se porta in pruçesciùn a cascia d'a Madonna, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], finn-a insc'â pasegiäta, dund'a dà a benediçiùn d'u mä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/la-fiera-di-n-s-stella-maris/|tìtolo=La fiera di N.S. Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/albisola-capo-onora-la-patrona-stella-maris/|tìtolo=Albisola Capo onora la patrona Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* U dì d'u Segnù: int'a ricurensa d'u dì d'u Segnù, ciü che e funçiuìn religiuze e a pruçesciùn, p'e vie d'u burgu D'Ätu sun dizegnè tütti i anni i tapêti de sciùe tipichi de sta fèsta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/corpus-domini-infiorata-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Corpus Domini, infiorata ad Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Fèsta de San Niculó: a l'è a ricurensa d'u santu patrùn de D'Ätu, ch'a se tegne tütti i anni a-i 6 de dixenbre. Ciü che a funçiùn religiuza, e celebraçiuìn pe [[San Nichioso|San Niculó]] cunprendan ascì 'na fêa, cun di banchetti spanteghè pe-i caruggi d'u burgu D'Ätu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/fiera-patronale-di-san-nicolo/|tìtolo=Fiera patronale di San Nicolò|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.savonanews.it/2019/12/04/leggi-notizia/argomenti/eventi-spettacoli/articolo/san-nicolo-accende-il-natale-di-albisola-superiore.html|tìtolo=San Nicolò accende il Natale di Albisola Superiore|dæta=4 dixenbre 2019|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

== Sport ==
[[Immaggine:Golf Club Albisola 1.jpg|miniatura|Vista d'u Golf Club Albisola]]
A D'Ätu se trövan ciü strutüe pe praticä diferenti ativitè spurtive:
* Canpu spurtivu de Luxéi: canpu da balùn a [[Luxéi]], dövióu da-i zueni de l'[[Albissole 1909]], a sucêtè de balùn d'e Arbissöe, che pe cuntra a zöga cu'a primma squaddra int'u staddiu Faraggiana, a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]. D'ancö, l'inpiantu de Luxéi u l'è vegnüu ascì u canpu de cà d'i [[Pirates Savona]], a squaddra de [[football americàn]] e [[flag football]] de [[Sann-a]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.asdalbissole1909.it/strutture/|tìtolo=Strutture|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu &quot;Pomina&quot;: a Luxéi, de pocu ciü a levante d'u canpu spurtivu, u l'è 'n canpu a 7 d'èrba scintetica, dövióu da-e squaddre de figiö de l'Albissole 1909&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* Canpu &quot;Nifossé&quot;: int'a regiùn de Nifusè, a levante d'u burgu D'Ätu, u l'è 'n canpu in scinteticu a 6, dövióu da l'Albissole 1909 pe fäghe zügä a sö scöa de balùn&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* PalaBesio: palasettu d'u sport ch'u se tröva int'a regiùn d'a Massa, u l'è u canpu de cà de l'[[Albisola Pallavolo]], a squaddra de [[volley]] d'Arbissöa che, cu'a primma squaddra d'e donne, a zögä int'a [[Serie B2 (volley)|Serie B2]], mentre quella d'i ommi a l'è int'a [[Serie C (volley)|Serie C]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.albisolapallavolo.it/|tìtolo=Albisola Pallavolo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu spurtivu &quot;Gianfranco Fazzina&quot;: douvèrtu d'u [[1982]], u l'è 'n canpu d'atletica ch'u gh'ha 'na pista a sêi cursie da 250 metri, due pustaçiuìn p'ou [[Sâto in lóngo|sätu pe lungu]] e [[Sâto tréggio|triplu]], ünn-a p'ou [[Sâto in âto|sätu in ätu]] e ünn-a p'ou [[Sâtu con l'àsta|sätu cun l'asta]], ciü che due p'ou [[Slànso do péizo|tìu d'u peizu]], due pe [[Slànso do giavelòtto|quellu d'u giavelottu]] e 'na gaggia p'ou [[Slànso do martéllo|tìu d'u martellu]] e [[Slànso do dìsco|d'u discu]]. L'inpiantu u l'è gestìu da l'[[Atletica Alba Docilia]], sucêtè spurtiva fundä d'u [[1946]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/213-campo-sportivo-g-fazzina|tìtolo=Campo Sportivo &quot;G. Fazzina&quot;|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Golf Club Albisola: canpu d'a [[golf]] int'a regiùn d'u Carpineu, missu de là d'u [[Sensöggia]], a-i pé d'a culinn-a d'i Èrchi. U l'è 'n canpu a növe bandeinn-e, cun di ''green'' da ciü o menu çinqueçentu metri quaddri l'ün, cu'a strutüa ch'a cunprende ancùn 'n canpu de pratica e 'na ''club house'' cun risturante&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/211-golf-club-albisola|tìtolo=Golf Club Albisola|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Piscinn-a cumünäle: a l'è 'na piscinn-a a l'avèrtu ch'a se tröva a Luxéi, vixìn a-i canpi da balùn d'a burgä, dèta in gestiùn a-a [[Rari Nantes Savona]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/212-piscina|tìtolo=Piscina|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Tennis Club: u club de [[tennis]] d'Arbissöa, u gh'ha trei canpi da zögu de tèra, ciü che 'n canpettu da balùn a 5 in scinteticu e ün pe praticä u [[beach tennis]], u [[beach volley]] e u [[foot volley]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/214-campi-di-tennis|tìtolo=Campi da tennis|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

== Aministraçiùn ==
=== Scìndichi de D'Ätu ===
{{ComuniAmminPrecTitolo|var-perîodo=Periudu|var-prìmmo çitadìn=Primmu çitadìn|var-partîo=Partìu|var-càrega=Càrega|var-nòtte=Notte}}
{{ComuniAmminPrec|14 otubre 1986|13 züĝn̂u 1990|Adelio Venturino|[[Partîo Socialìsta Italiàn|Partìu Sucialista Italiàn]]|[[Scindico|Scìndicu]]|}}
{{ComuniAmminPrec|13 züĝn̂u 1990|12 frevä 1993|Adelio Venturino|Partìu Sucialista Italiàn|Scìndicu|&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega&lt;/ref&gt;}}
{{ComuniAmminPrec|12 frevä 1993|24 arvì 1995|Giambattista Durante|[[Democraçîa Cristiann-a|Demucraçia Cristiànn-a]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|24 arvì 1995|14 züĝn̂u 1999|Giambattista Durante|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 1999|14 züĝn̂u 2004|Giambattista Durante|[[Partîo Popolâre Italiàn (1994)|Partìu Pupuläre Italiàn]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 2004|8 züĝn̂u 2009|Lionello Parodi|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|8 züĝn̂u 2009|27 mazzu 2014|Franco Orsi|[[O Pòpolo da Libertæ|U Populu d'a Libertè]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2014|27 mazzu 2019|Franco Orsi|La mia città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2019|10 züĝn̂u 2024|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|10 züĝn̂u 2024|''in càrega''|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrecFine}}

== Cumunicaçiuìn ==
[[Immaggine:Albisola Superiore-IMG 1482.JPG|miniatura|A staçiùn d'Arbissöa, a D'Ätu|250x250px]]
=== Stradde ===
D'Ätu u l'è ligóu cu-[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], a punente, e cun [[Çelle]], a levante, pe mezu d'a [[Stràdda statâle 1 Vîa Aurelia|Stradda Statäle n° 1 Aurelia]], ch'a passa int'u sö teritoju vixìn a-u mä, traversandu a fraçiùn d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]]. Dapö, a D'Ätu se trövan due stradde pe l'entrutèra: sciü p'â valä d'u [[Sensöggia]] u ghe munta a [[Stradda pruvinsäle 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa|SP 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/strade/sp2|tìtolo=SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni|léngoa=IT|vìxita=2025-06-13}}&lt;/ref&gt; mentre a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] a l'è traversä da-a [[stradda statäle 334 d'u Saŝĉellu]], ch'a riva finn-a in [[Acqui Terme|Acqui]].

De ciü, a ciann-a d'Arbissöa a l'è traversä da l'[[Outostràdda A10|autustradda A10]], che chì a gh'ha 'n sö cazellu.

=== Feruvìa ===
{{Véddi ascì|Staçiùn d'Arbissöa|càngio variànte=U mèximu argumentu in detaggiu}}
Int'u teritoju de D'Ätu, vixìn a-u cunfìn cu'[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]], a gh'è 'na [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]] insc'ä [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|feruvìa Zena-Vintimiggia]] ch'a l'è stèta douvèrta d'u [[1977]], a-u mumentu d'u stramüu a munte d'a liĝn̂a. Primma, defèti, a feruvìa a pasäva tostu insc'ou mä, cu'a [[Staçiùn d'u Cävu|staçiùn]] d'e Arbissöe ch'a l'ea a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]].

== Notte ==
;Notte a-u tèstu
&lt;references group=&quot;n.&quot; /&gt;

;Notte bibliugràfiche
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Goffredo Casalis|tìtolo=Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S.M. il re di Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=839UAAAAYAAJ|ànno=1833|editô=Forni Editore|çitæ=Bulogna|léngoa=IT|cid=Casalis, 1833}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Garbarini|tìtolo=Cenni storici intorno al borgo di Albisola Marina|url=https://books.google.com/books?id=Y8dGIIgUU8sC|ànno=1886|editô=Luigi Sambolino|çitæ=Zena|léngoa=IT|cid=Garbarini, 1886}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Parola|tìtolo=Albisola: natura, storia, arte, lavoro|url=https://books.google.com/books?id=StTgnQAACAAJ|ànno=1989|editô=|çitæ=|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Gianfranco Barcella|tìtolo=Le vie degli albisolesi illustri|url=https://books.google.com/books?id=ybUmKQEACAAJ|ànno=2011|editô=De Ferrari|çitæ=Zena|léngoa=IT|ISBN=88-64-05225-9}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Furio Ciciliot|outô2=Francesco Murialdo|outô3=Giovanni Venturi|tìtolo=Toponimi delle albis(s)ole. (Comuni di Albisola Superiore e di Albissola Marina)|url=https://books.google.com/books?id=lx25tgEACAAJ|ànno=2012|editô=Società Savonese Storia Patria|çitæ=|léngoa=IT|volùmme=3|òpera=Progetto toponomastica storica|ISBN=88-85-86602-6}}

== Vuxe curelè ==
* [[Çeramica d'Arbissöa]]

== Ätri prugètti == 
{{Interprogetto}}

== Ligammi de föa ==
* {{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/|tìtolo=Scitu d'u Cumün|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}
* {{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/|tìtolo=Scitu türisticu ufiçiäle|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}

{{Comûni da Provinsa de Sann-a}}
{{Contròllo de outoritæ}}</text>
      <sha1>t3nr7637z7x3i87nwgdg4gkaieuez83</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>258733</id>
      <parentid>258730</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T19:05:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>N.Longo</username>
        <id>12052</id>
      </contributor>
      <comment>/* Natüa */ +</comment>
      <origin>258733</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53152" sha1="3dn8woh35j5amkseij3qx7s5zdjhc6t" xml:space="preserve">{{Savuneize|grafîa=, a-a manea de l'Essiu d'a Ciann-a}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = D'Ätu d'Arbissöa
|Nome ufficiale = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;(IT) ''Albisola Superiore''&lt;/div&gt;
|Panorama = Cara vecchie Albisola.jpg
|Didascalia = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;Vista de D'Ätu&lt;/div&gt;
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Tipo = [[Comun|cumüne]]
|Divisione amm grado 1 = Ligüria
|Divisione amm grado 2 = Sann-a
|Amministratore locale = Maurizio Garbarini
|Partito = lista civica de centru-drita &quot;La nostra città&quot;
|Mandato = 2
|Data elezione = 27-5-2019
|Data rielezione = 10-6-2024
|Data istituzione = [[1861]]
|Abitanti = 9570
|Note abitanti = [https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2023&amp;i=D7B Dètu Istat] - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.
|Aggiornamento abitanti = 31-10-2023
|Sottodivisioni = D'Ätu &lt;small&gt;(sede d'u cumüne)&lt;/small&gt;, Èllia, Luxéi, U Cävu
|Divisioni confinanti = [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], [[A Steja]], [[Còiri|Cairi]], [[Çelle]], [[Sann-a]], [[O Ponte|U Punte]]
|Zona sismica = 4
|Gradi giorno = 1490
|Nome abitanti = de D'Ätu&lt;br /&gt;(it) ''Albisolesi''
|Patrono = [[San Nichioso|San Niculó da Bäri]]
|Festivo = [[6 dexénbre|6 de dixenbre]]
|Mappa = Map of comune of Albisola Superiore (province of Savona, region Liguria, Italy).svg
|Didascalia mappa = Pusiçiùn d'u cumüne de D'Ätu d'Arbissöa int'a pruvincia de Sann-a.
}}
'''D'Ätu d'Arbissöa'''{{#tag:ref|Scritu ''D'Âto d'Arbisêua'' in [[Lengoa zeneize|zeneize]]|group=n.}} (ditu sulu '''D'Ätu''' ascì, ''Albisola Superiore'' in [[Léngoa italiànn-a|italian]]) u l'è 'n [[Comun|cumüne]] [[Liguria|ligüre]] de 9.570 abitanti&lt;ref name=&quot;template divisione amministrativa-abitanti&quot; /&gt; int'a [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]].

== Geugrafia ==
[[Immaggine:Torrente Sansobbia Albisola 01.jpg|sinistra|miniatura|U [[Sensöggia]] fra D'Ätu, insc'â drita, e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], insc'â mancinn-a]]
U teritoju d'u cumüne de D'Ätu u se spande fra a media e bassa valä d'u [[Sensöggia]], spartiu fra u valùn dund'a scure a sciumèa e quellu d'u sö afluente ciü inpurtante, u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], che se zvilüppan tütti duì in direçiùn nord-süd. Sti rien han furmóu a ciann-a custea dund'u gh'è u centru d'u cumüne, spartia cu'u cumüne d'A Muènn-a p'â purçiùn insc'â drita d'u Sensöggia&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.pianidibacino.ambienteinliguria.it/SV/18sansobbia/sansobbia.html|tìtolo=Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

I cunfìn d'u cumüne, cumensandu da-a fuxe d'u Sensöggia, vèrsu [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] sun marchè da-a sciumèa finn'â sö cunfluensa cu'u rian Grann-a e dunca, andandu aprövu a stu lì, muntan sciü a-u spartiègua fra u Sensöggia e u [[Letimbru|Lavagnöa]] in curispundensa d'u [[Munte Cüccu (Sann-a)|Munte Cüccu]] (440&amp;nbsp;m). De de lì i tèrmi cun [[Sann-a]] van avanti a setentriùn pe tütta a liĝn̂a d'u spartiègua e, da-u [[Munte San Zorzu (Apenìn Ligüre)|Munte San Zorzu]] (834&amp;nbsp;m), u tacca u cunfìn cun [[Còiri|Cäiru]] e, pe 'n cürtu toccu, cu'[[O Ponte|u Punte]]. U cunfìn u chinn-a dunca a traversä a valä d'u Sensöggia, che p'â purçiùn ciü äta a l'è int'u cumüne d'[[A Steja|A Steĵa]] e, muntóu insce l'ätra riva, u travèrsa ascì a valä d'u Rebascu, pe cumensä u cunfìn cun [[Çelle]] da dund'u s'incruxia cu'u Remenùn, afluente de mancinn-a d'u Rebascu. Insc'â fin, u cunfìn cun Çelle u chinn-a finn'a-u mä andandu aprövu a-u percursu d'u rian Carea.

=== Fraçiuìn ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
La Chiesa di San Nicolò e il Borgo d'Alto.jpg|U burgu D'Ätu
Panorama ELLERA - panoramio.jpg|Vista d'Èllia
San Matteo Apostolo.jpg|Luxéi cu'a gexa de San Maté
Coast view in Savona, Liguria, Italy, 2024 January.jpg|U Cävu da [[Sann-a]]
&lt;/gallery&gt;
Int'u statütu d'u cumüne sun ricunusciüe e due fraçiuìn storiche de D'Ätu e d'[[Èllia]]; de ciü, int'u sö teritoju, se trövan ancùn i duì paixi de [[Luxéi]] e d'[[U Cävu]], asemme a benbèn de burghè e de cascìnn-e spanteghè p'â valä d'u Sensöggia&lt;ref name=&quot;statuto&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://dait.interno.gov.it/documenti/statuti/statuto-comune-sv-albisola-superiore.pdf|tìtolo=Statuto|outô=Comune di Albisola Superiore|léngoa=IT|p=2|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[D'Ätu d'Arbissöa (paize)|D'Ätu]]: centru, int'u pasóu, d'u teritoju d'e Arbissöe, u l'è a sede d'u cumüne, che da-u paize u l'ha pigióu u numme. U burgu vêgiu u se spande a-i pé d'u briccu d'u Castelä, de pocu ciü a munte d'a cunfluensa d'u Sensöggia cu'u Rebascu. A gexa de D'Ätu, dedicä a [[San Nichioso|San Niculó]], a l'è stèta pe di seculi l'ünnica parocchia d'e Arbissöe e, cu'a sö fundaçiùn d'u [[XI secolo|seculu XI]], a l'è ünn-a de ciü antighe d'a [[Diocexi de Sann-a-Noi|diocexi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[Èllia]]: paize int'a valä d'u [[Sensöggia]], ciü a munte de D'Ätu, u s'è furmóu a partì da-u [[X secolo|seculu X]] e, finn-a d'u [[1929]], u l'ha fètu cumüne pe cuntu sö&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/93-il-borgo-medioevale-di-ellera|tìtolo=Il Borgo medioevale di Ellera|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;. Èllia u fa ascì parocchia, da-u [[XVII secolo|Seiçentu]] int'a gexa de San Bertumé e ancùn primma inte quella de Santa Maia Manena, ch'a gh'ha de fundaçiuìn d'u [[X secolo|seculu X]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.
* [[Luxéi]]: burgä de canpaĝn̂a, a se tröva insc'â via ch'a liga D'Ätu cun Èllia, int'a valä d'u [[Sensöggia]]. A fa parocchia cu'a gexa mudèrna de San Maté, mentre a sö capella vêgia, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], a l'è dedicä a-a Madonna d'u Carmu.
* [[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]]: paize insc'ou mä, u sö centru u se zvilüppa pe 'n lungu caruggiu, ancö ditu Via Cunbu, dund'a se faccia a filla de chè ch'u furman. D'ancö U Cävu u fa parocchia, cu'a gexa intitulä a-a Stella Maris, fèta d'u [[XIX secolo|Növeçentu]] pe pigiä u postu d'a primma capella d'a fraçiùn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/96-il-centro-storico-di-albisola-capo|tìtolo=Il Centro storico di Albisola Capo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

=== Cunfìn ===
D'Ätu u cunfinn-a cun [[Sann-a]] e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] a punente, cu'[[A Steja|A Steĵa]], [[O Ponte|U Punte]] e [[Còiri|Cäiru]] a setentriùn e cun [[Çelle]] a levante; de ciü, a meridiùn u l'è facióu insc'ou [[Mâ Ligure|Mä Ligüre]]&lt;ref name=&quot;statuto&quot; /&gt;.

== Stoja ==
=== Etè antiga ===
[[Immaggine:Alba Docilia - Tabula Peutingeriana.jpg|sinistra|miniatura|''[[Alba Docilia]]'' insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'']]
E primme gente cunusciüe a frequentä e tère d'Arbissöa sun stète i [[Liguri Antighi|Ligüri]] d'a tribü d'i ''[[Docilii]]'', che ghe stävan da benbèn primma d'a cunquista rumann-a.

Cu'i [[Popolo roman|rumen]] u gh'è stètu 'n sèrtu zvilüppu d'a ciann-a d'u [[Sensöggia]], e de stu fètu u gh'è l'inpurtante testimuniansa de ruvinn-e truvè da vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], identifichè cun quelle d'u scitu marcóu insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'' cumme a ''[[mansio]]'' de ''[[Alba Docilia]]''. Sta lì a l'ea insc'â via tra ''[[Genua]]'' ([[Zena]]) e ''[[Vada Sabatia]]'' ([[Vuè]]), che int'u teritoju de D'Ätu a pasäva de poco a l'entrutèra, pe vegnì turna insc'ou mä a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 17-18}}&lt;/ref&gt;. De ciü, de ruvinn-e d'etè rumann-a se trövan ascì a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], int'u giardìn de [[Villa Balbi (U Cävu d'Arbissöa)|Villa Balbi]], in parte interesè da scävi d'u [[1975]] che l'han purtóu a 'n'identificaçiùn cumme cunplessu rüstegu o a serviçiu de 'n scälu maritimu, in funçiùn inte l'etè inperiäle&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}&lt;/ref&gt;.

Cu'a cheita de l'[[Impêo Roman|inperu rumàn]] e u pasaggiu d'a Ligüria a-i [[Inpêio bizantìn|bizantìn]] e, dunca, a-i [[Régno longobàrdo|Lungubärdi]], e gente han pe cuntra abandunóu a ciann-a, mescianduse int'i sciti che garantivan 'na megiu difeiza.

=== Etè de Mezu ===
[[Immaggine:Assedio d'Albissola 1227 Annales Ianuenses.jpg|miniatura|L'asediu d'u [[1227]] a-u Castelä d'Arbissöa, da-i ''[[Annales Ianuenses]]''|sinistra]]
Pe ste raxuìn chì, insc'ou [[briccu d'u Castelä]] a l'è nasciüa [[Castelä d'Arbissöa|'na furtificaçiùn]], ch'a l'è stèta fitu afiancä da-a [[Gexa de San Niculó (D'Ätu d'Arbissöa)|gexa de San Niculó]] che, int'u sö canpanìn, a gh'ha 'na scrita ch'a marca l'annu [[1067]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot;&gt;{{Çitta|Casalis, 1833|''Albisola Superiore'', p. 163}}&lt;/ref&gt;.

Inte l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], Arbissöa a l'è stèta primma int'u [[Marchexóu de Sann-a]] e de doppu, d'u [[1122]], a l'è vegnüa 'n feudu d'u Guèrfu d'a famiggia d'i [[Marca aleramica|marcheixi aleramichi]], che d'u dixenbre de quellu annu u l'ha fètu attu de sutumisiùn a-u [[Guĝl̂ielmu (vescu de Sann-a)|vescu Guĝl̂ielmu de Sann-a]] e a-u marcheize de quella çitè, u [[Bunifaçiu d'u Vastu]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 20-21}}&lt;/ref&gt;. D'u [[1137]] a vidua d'u marcheize, Tederata, cu'a sö figgia Ferraria a l'ha dunóu u [[castellu d'Arbissöa]] a-i savuneixi, che se ligan in moddu streitu a-u ''Comitatus Arbizole'' d'u rèstu sutt'a l'auturitè d'i [[Marchexóu d'u Boscu|marcheixi d'u Boscu]]. De mentre che i marcheixi vegnan in acordi cun [[Sann-a]], vegnindu çitadìn savuneixi d'u [[1186]], u marcheize [[Utùn Du Carettu|Utùn D'u Carettu]] u vende i sö diritti insc'ê Arbissöe a-i savuneixi d'u [[1192]], asemme a quelli insce [[Cuggiæn|Cügén]] e insc'[[E Vene|ê Vene]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 21-23}}&lt;/ref&gt;. Quande u l'è mortu a Ferraria, ürtima erede dirètta, u burgu u l'è stètu cedüu a-u [[Cumün de Sann-a]], levóu quärche purçiùn de tère ch'a l'è finìa a famigge d'u postu cumme i [[D'u Boscu (famiggia)|D'u Boscu]] e i [[Paretu (famiggia)|Paretu]] o a de ätre d'a [[Nobiltæ de Zêna|nubiltè de Zena]], cumme i [[Maroxéllo (famìggia)|Maruxelli]] e i [[Döia (famiggia)|Doja]]. Ste famigge, che a ogni moddu nu gh'ävan guèi de cuntrollu insc'ê Arbissöe&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 27}}&lt;/ref&gt;, han vendüu e sö purçiuìn a-a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica]] d'u [[1290]] e d'u [[1320]], pe-i Maruxelli, e d'u [[1317]], pe-i Doja&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;.

D'u [[1203]], a-u pasaggiu de l'armä d'u [[Guifredotto Grassello]], [[Poistæ da Compagna Communis|pudestè de Zena]], mandä cuntra Sann-a, benbèn de cà d'Arbissöa finiscian deruchè mentre, d'u [[1209]], i eredi d'i [[Marchexòu de Punçùn|marcheixi de Punçùn]] vendan a sö tèrsa parte de castellu, villa e cüria d'Arbissöa a-i cunsui de Sann-a pe milleduxentu franchi&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 23}}&lt;/ref&gt;. A-i 13 de marsu d'u [[1219]] Arbissöa a züa fedeltè ascì a-u [[Cumün de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 24}}&lt;/ref&gt; ma, d'u [[1251]], asemme a-e çitè ciü inpurtanti d'u Punente, ascì Arbissöa a s'è reiza a-u cuntrollu d'a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica de Zena]]. A ogni moddu u sö castelä u l'ea finìu int'e muen d'i zeneixi zà d'u [[1227]], quand'u l'è stètu cunquistóu doppu çinque dì d'asediu a-u Scimùn, castelàn d'[[A Steja]], da l'armä d'a Repübbrica mandä int'a [[Rivêa de Ponénte|Rivea de Punente]] cuntra a gran [[Sulevasiùn da Rive(r)a de Punente du 1227|sulevaçiùn de quelli anni]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;. D'u [[1290]] i zeneixi han catóu ascì e ürtime quote de tère in Arbissöa e, d'u [[1343]], han missu asemme e cumünitè de [[Väze]], [[Çelle]] e Arbissöa inte 'n'[[Pudestarìa de Väze|ünnica pudestarìa]], cun sede a Väze. D'u [[1389]] sun stèti cuncèssi i növi statüti autonumi d'Arbissöa, restè in vigù finn-a d'u [[1798]].

=== Etè mudèrna ===
Int'i trei seculi de duminiu insc'ê Arbissöe, i zeneixi n'han tegnüu u cuntrollu rinfursandune u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] e cumisciunandu u [[Furtìn d'Arbissöa|furtìn a mä]], a-a Muènn-a, asemme a 'na [[Türe d'u Cävu|türe custea]] furtificä, missa int'a regiùn d'u Cävu d'a Türe.

Int'a segunda meitè d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], de famigge de cuntu de Zena, cumme i [[Brìgnoe (famìggia)|Brignue]] e i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], pe due votte pappi cu'u [[Pappa Giüliu II|Giüliu II]] e u [[Pappa Scistu IV|Scistu IV]], han catóu benbèn de tère in Arbissöa. D'u [[1615]] a cumünitè d'A Muènn-a, alantùa dìta u burgu da Bassu, a s'è destacä da-u burgu de D'Ätu, andandu ben aprövu a-i mêximi fèti storichi finn-a-i tenpi d'i françeixi.

=== Etè cuntenpuranea ===
A-a cheita d'a Repübbrica de Zena e a fundaçiùn d'a növa [[Repùbrica Lìgure|Repübbrica Ligüre]], caxunä da-i remesci purtè da-a [[Rivoluçion françeize|rivuluçiùn françeize]] e a [[Canpàgna d'Itàlia (1796-1797)|primma canpaĝn̂a d'Italia]] d'u [[Napolion Bonaparte|Napuleùn]], u teritoju d'Arbissöa u l'è finìu a-i 2 de dixenbre d'u [[1797]] int'u növu Dipartimentu d'u Letinbru, cun capulögo a [[Sann-a]]. Cu'a rifuma d'u [[1798]] u l'è pasóu sutt'a-a Giürisdiçiùn de Cunbu, int'u VI cantùn, pe vegnì d'u [[1803]] u çentru ciü inpurtante d'u I cantùn de Sann-a, int'a Giürisdiçiùn de Cunbu. A-i 13 de züĝn̂u d'u [[1805]], asemme a-a Ligüria intrega, Arbissöa a l'è stèta anessa a-u [[Prìmmo Inpêio françéize|Primmu Inperu françeize]], cunpreiza int'u [[Dipartimentu de Muntenötte]], dund'a gh'è restä finn-a d'u [[1814]]. De sti anni u paize d'[[Èllia]] u l'è vegnüu cumüne pe sö cuntu, destacanduse da Arbissöa.

D'u [[1815]], p'ê decixuìn d'u [[Congresso de Vienna|Cungrèssu de Vienna]], u paize u l'è finìu int'u [[Regno de Sardegna|Regnu de Sardegna]], dund'u l'ha fètu parte d'a pruvincia de Sann-a, pe pasä dunca int'u [[Regno d'Italia (1861-1946)|Regnu d'Italia]] d'u [[1861]]. Da-u [[1859]] a-u [[1927]] u l'ea dunca cunpreizu int'u I mandamentu, quellu de Sann-a, d'u [[Çircundäju de Sann-a]], alantùa parte d'a [[Provìnsa de Zêna|pruvincia de Zena]] e cuscì, da-u [[1927]], u l'è intróu int'u teritoju d'a növa [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]]. Cumme ürtimu cangiamentu aministrativu, d'u [[1929]], u l'è tacóu a-u cumüne d'Arbissöa quellu d'[[Èllia]], suprèssu de quellu annu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1929-02-18;289!vig=|tìtolo=Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Doppu a fìn d'a [[Segonda Guæra Mondiâ|Segunda Guêra Mundiäle]], a partì da-i [[Anni 1960|anni '60]] u cumüne u l'è stètu interesóu da 'n inpurtante zvilüppu ürbanisticu ch'u l'ha purtóu i duì paixi de D'Ätu e d'A Muènn-a a vegnì 'n ünnicu insemme de custruçiuìn, cu'a pupulaçiùn rexidente che int'u mentre a l'è muntä d'u duggiu.

D'u [[2006]], tra e ätre ucaxuìn, u gh'è stètu 'n tentativu de tacä asemme D'Ätu e A Muènn-a inte 'n ünnicu cumüne, ma a recügìa de firme pe dumandä u referendum a nu l'ea guèi scignificativa e dunca, a-i 26 d'otubre de quellu annu, u [[Conséggio regionâle da Ligùria|Cunseggiu regiunäle d'a Ligüria]] u nu l'ha vutóu a favù d'a pruposta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151025141709/http://www.ilgiornale.it/news/regione-boccia-referendum-sulle-due-albisole.html|tìtolo=La Regione boccia il referendum sulle due Albisole|dæta=27 dixenbre 2006|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Da-u 1973 a-i 31 de dixenbre d'u [[2008]], D'Ätu u l'ha fètu parte d'a [[Cumünitè muntann-a d'u Zuvu]].

== Abitanti ==
=== Evuluçiùn demugrafica ===
{{Demografia/D'âto d'Arbisêua}}

=== Minuranse furèste ===
Segundu l'[[ISTAT]], a-i 31 de dixenbre d'u 2024 i rexidenti furèsti a D'Ätu sun 576&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2024&amp;i=P03|tìtolo=Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024|editô=[[ISTAT]]|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

=== Cugnummi ciü difüxi ===
I cugnummi ciü difüxi a D'Ätu sun: ''Giacchino'', ''Siri'', ''Pastorino'', ''Zunino'' e ''Rossi''&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.cognomix.it/classifiche-cognomi-regioni-province-comuni.php|tìtolo=I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa|léngoa=IT|vìxita=2025-05-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Persunn-e lighè cun D'Ätu ===
[[Immaggine:Pope Julius II.jpg|miniatura|299x299px|[[Raffaello Sansio|Rafaèllu]], ''Ritrètu d'u Giulio II'', [[1511]], öju sciü toua, 108,7×81 cm, [[National Gallery]], [[Londra|Lundra]]]]
* [[Pappa Giüliu II|Giüliu II d'a Ruvia]] (Arbissöa, 1443 - [[Romma|Rumma]], 1513), pappa
* [[Giuan Batista Spotorno]] (D'Ätu, 1788 - [[Zena]], 1844), storicu
* [[Angelo Bevilacqua]] (D'Ätu, 1895 - Munte Camulera, 1944), partigiàn
* [[Tullio d'Albissola]] (D'Ätu, 1899 - [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a d'Arbissöa]], 1971), artista
* [[Antonio Sabatelli]] (D'Ätu, 1922 - D'Ätu, 2001), pitù, ceramista e scultù
* [[Mario Rossello]] ([[Sann-a]], 1927 - [[Milan]], 2000), ceramista, pitù e scultù
* [[Mario Pastorino]] (D'Ätu, 1929 - [[A Prìa]], 2010), ceramista, pitù e scultù
* [[Giovanni Acciai]] (D'Ätu, 1946), müxicolugu e diretù de coru
* [[Alberto Cavanna]] (D'Ätu, 1961), scritù
* [[Ivano Calcagno]] (D'Ätu, 1963), cantautù

== Löghi de 'nteresse ==
=== Architetüe religiuse ===
'''Parocchia de D'Ätu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San nicolò albisola superiore.JPG|A gexa de San Niculó da Bäri
Albisola Superiore - Santa Maria Maggiore 0879.JPG|L'âtóiu de D'Ätu
Chiesa San Pietro Albissola.tif|A gexa de San Pé
F175549464.jpg|Capella de San Bastiàn
Santuario e Convento.jpg|Santuäju e cunventu d'a Päxe
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Niculó da Bäri: a l'è a gexa d'a parocchia de D'Ätu e a se tröva int'u paize, faciä insc'â Ciassa de San Niculó. A prezensa de 'n scitu säcru a-i pê d'u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] a l'è testimuniä da-u [[1209]], ma 'na targa a fa mençiùn finn-a d'u [[1067]], cu'a gexa ch'a l'ha pigióu a sö strutüa d'ancö int'a recustruçiùn fèta tra u [[1590]] e u [[1623]], mentre u canpanìn u l'è d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]]. Sti travaggi gh'han dètu 'na cianta a baxilica, cun trè naväte spartie da pilastri e de capelette insce-i fianchi de l'artä e int'e mu̇àgge da-e parte. Int'a gexa se trövan de stattue d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]] e d'u [[Françésco Màia Scciafìn|Sc-ciafìn]], cu'e pitüe a frescu che in cangiu sun d'u [[Paulu Giömu Brüscu|Brüscu]] e d'u [[Françésco Gandórfo|Gandurfi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/48011/|tìtolo=Chiesa di San Nicolò Vescovo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Âtóiu de Santa Maia Magiù: u se tröva int'u burgu D'Ätu, insc'â mancinn-a d'a gexa de San Niculó. A sö cunfraternita a gh'ha 'n'urigine ch'a ne vegniea da primma d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]], mentre a custruçiùn de l'âtóiu a l'è stèta inandiä d'u [[1612]] e zlargä d'u [[1670]]. A sö strutüa a l'è a naväta sencia, cu'a faciäta ch'a l'ha pigióu u güstu de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]] da 'n interventu de quelli tenpi. Inte l'âtóiu se trövan de pitüe a frescu d'u [[Dumenegu Büscàggia|Büscàggia]] e d'i frè [[Tommaso Ivaldi|Tommaso]] e [[Pietro Ivaldi]], ciü che esighe cunservè de stattue d'u [[Antognu Brilla|Brilla]] e 'na cascia d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1029649/ICCD11825211_0700210432_dec.pdf|tìtolo=Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de San Pé: custruçiùn de güstu neu-rumanicu, a se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], int'u scitu d'a ''mansio'' de ''[[Alba Docilia]]'', dund'a l'è stèta fabricä a-u postu de ünn-a ciü antiga, ruvinä da-u [[Teramòttu de Diàn|tèremóttu d'u 1887]], insce prugèttu de l'[[Alfredo D'Andrade]]. A strutüa, da-a cianta a trè naväte, a l'è fèta d'arenaria e muìn e, davanti a l'inträ, a gh'ha 'n pórtegu rezüu da culonne pugiè insc'ê stattue de duì lėuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.joyphotographers.com/celebrazioni/chiesa-san-pietro-albisola-superiore/|tìtolo=Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-14}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Bastiàn: a l'è 'na capella ch'a se tröva a levante d'u paize, insc'â cruxea fra l'antigu camìn d'a via rumann-a e a cröza ch'a l'andäva d'in D'Ätu a-u Cävu. A capella, ch'a l'è stèta fabricä ciü o menu d'u [[1590]] in reaçiùn a 'n'epidemia de pèsta, a l'è 'na tipica custruçiùn de canpaĝn̂a da-a cianta a retangulu e canpanìn a veĵa, cruvìa da 'na votta a butte in çimma a l'aula e a cruxea insce l'artä, cu'e mu̇àgge d'u fundu che gh'han di rèsti de pitüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646898_S20_PT_0700110905.pdf|tìtolo=Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.
* Santuäju d'a Madonna d'a Päxe: int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], segundu a tradiçiùn u l'è stètu fundóu int'u scitu dunde 'n'apariçiùn d'a Madonna, a-i 18 d'otubre d'u [[1482]], a l'aviea missu päxe tra e cumünitè d'[[A Steja]] e d'Arbissöa, nemighe pe de questiuìn de cunfìn. U santuäju, fabricóu d'u [[1578]] a-u postu de 'na capella ciü antiga che ancö a ne fa da cripta e zlargóu ciü votte, u gh'ha 'na gexa cun cianta a trè naväte che, tra e ätre upere, a cunsèrva 'na toua d'u [[Zâne Batìsta Pàggi|Paggi]] e 'na stattua d'a ''Madonna cu'u Banbìn'' d'u [[Filippo Parodi|Parodi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1170/santuario-della-madonna-della-pace/|tìtolo=Santuario della Madonna della Pace|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia de Luxéi'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San Matteo vista dall'esterno.JPG|A gexa de Luxéi, San Maté
Albisola Superiore (SV) - frazione Luceto - chiesa della Madonna del Carmine - facciata.jpg|Gexa d'a Madonna d'u Carmu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Maté: a l'è a gexa d'a parocchia de [[Luxéi]] e a se tröva insc'ou stradùn che d'in D'Ätu u va pe [[Èllia]]. Sta gexa a l'è 'na custruçiùn mudèrna, fabricä int'i [[Anni 1990|anni '90]], int'u stile brütalista. Int'i fundi d'a gexa se ghe tröva 'n grande prezeppiu ch'u l'è a recustruçiùn d'Arbissöa a l'inprinçippiu d'u [[XX secolo|Növeçentu]], ch'u s'estende pe çentutrenta metri quaddri e ch'u gh'ha ciü de çinqueçentu figüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/novita/il-presepe-meccanico-di-luceto-una-tradizione-albisolese/|tìtolo=Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese|outô=Cumün d'Arbisssöa|dæta=11 dixenbre 2023|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa d'a Madonna d'u Carmu: a se tröva sübbitu a levante d'u paize vêgiu de Luxéi, faciä insc'â ciassa ch'a n'ha pigióu u numme. A gexa d'a Madonna d'u Carmu a l'è stèta fabricä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]] cu'a tipica cianta a retangulu, cruvìa da 'na votta a butte e cu'u teitu fètu de ciappe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110904|tìtolo=Chiesa parrocchiale di S. Matteo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'u Cävu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-chiesa stella maris-esterno.jpg|Gexa d'a Stella Maris, a-u Cävu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de Nostra Scignùa Stella Maris: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]], scituä sübbitu a munte d'u paize. Fèta pe pigiä u postu de l'antiga paruchiäle, i travaggi p'â sö custruçiùn sun cumensè d'u [[1906]], pe andä avanti ancùn doppu d'a sö cunsacraçiùn, d'u [[1915]], cu'a gexa ch'a l'ha patìu di danni int'i bunbardamenti de l'[[Segonda Guæra Mondiâ|ürtima guêra]]. A gexa, prugèttu de güstu neoclascicu d'u [[Giuseppe Massola]], a gh'ha 'na cianta centräle a cruxe grega cun due capelle pe parte, cruvìa da 'na cupula de duzze metri de diametru ch'a gh'ha in çimma 'na stattua induä d'a Madonna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42380/|tìtolo=Chiesa di Nostra Signora Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038866/ICCD13633564_00209119.pdf|tìtolo=Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Françescu: a l'è 'na capella de famiggia, parte d'u cunplèssu d'a villa d'i Balbi, missa a l'estremitè d'a sö äa de punente&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;. A votta d'a capella a l'è decurä da pitüe d'u [[Lazzaro De Maestri|De Maestri]], tenzüe d'u [[1899]] insc'ou mudèllu de quelle d'u [[Giò Agustìn Rattu|Rattu]] che se trövan int'a primma capella d'a via p'ou [[Santuäju d'a Madonna d'a Mizeicordia (Sann-a)|Santuäju de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00109797.pdf|tìtolo=Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'Èllia'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore (SV) - frazione Ellera - chiesa di San Bartolomeo - facciata.jpg|A gexa d'Èllia, dedicä a San Bertumé
Ellera-chiesa di santa maria maddalena-facciata.jpg|A gexa de Santa Maia Manena
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Bertumé: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[Èllia]], missa insc'ou stradùn sübbitu a l'inträ d'u paize. A sö custruçiùn, inandiä cun l'elevaçiùn d'u paize a parocchia d'u [[1628]], a l'è cumensä d'u [[1637]], pe finì d'u [[1642]]. A strutüa a gh'ha 'na cianta a aula, cun trè capelle pe parte recavè insce-i fianchi d'a gexa, e de drentu a l'è decurä da pitüe a frescu d'u [[Raffaello Resio|Resio]], d'u [[Antonio Novaro|Novaro]] e d'u [[Eso Peluzzi|Peluzzi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42381/|tìtolo=Chiesa di San Bartolomeo Apostolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Vêgiu âtóiu de San Luensu: u l'è u vêgiu âtóiu d'u paize, d'ancö scunsacróu, custruìu a fiancu d'a gexa. U sö cunplessu, ch'u cunprende ancùn a canonica, u l'è stètu inaugüróu d'u [[1682]] e, int'u pasóu, u l'è vegnüu ascì a scöa matèrna d'u paize&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/413-le-chiese|tìtolo=Il borgo di Ellera. Le chiese|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de Santa Maia Manena: a se tröva ciü a valle d'u paize e, int'u detaggiu, u sö cunplessu u se cunpunn-e de due custruçiuìn diferenti. Defèti, u se ghe pö ancùn vedde e ruvinn-e d'a gexa ciü antiga, fundä a-a fìn d'u [[X secolo|seculu X]] e primmu scitu säcru d'Èllia asemme a-a gexa de San Sarvatù, scentä d'u tüttu. A custruçiùn ancùn in pé a l'è pe cuntra d'a fìn d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]] e a l'è stèta fabricä tacandula a-a mu̇àggia drita d'a gexa vêgia; a gh'ha 'na cianta a retangulu e u teitu a capriè de leĝn̂u, cu'e mu̇àgge che de drentu sun spartìe da finte culonne cu'in çimma 'na curnixe ch'a ne fa tütt'u gìu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646864_S20_PT_0700110898.pdf|tìtolo=Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe civili ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Villa Gavotti.jpg|Villa Gavotti e u sö giardìn
Albisola Capo - Villa Balbi 0910.jpg|A villa d'i Balbi
Albisola Superiore-villa Gavotti-cantine cà piccola.jpg|E Cantinn-e
Albisola Capo - Stazione 0779.JPG|A vêgia staçiùn a-u Cävu
Ponte medievale 2018.jpg|L'antigu punte de D'Ätu
Alba docilia 1.jpg|Scitu archeulogicu de ''[[Alba Docilia]]''
&lt;/gallery&gt;
* Villa Gavotti: a villa d'i [[Gavotti (famiggia)|Gavotti]] a l'è 'na gran villa de canpaĝn̂a cumisciunä da-u [[Françesco Maia Da Rovie|Françescu Maia D'a Ruvia]] d'u [[1744]], fèta a-u postu de 'na custruçiùn d'u [[XV secolo|Quattruçentu]], dita a Cà Grande, ch'a l'ea 'na villa a duì cen cun türe. Villa Gavotti, tantu de drentu cumme de föa, a gh'ha 'n güstu ''[[rococò]]'' e, ciü che d'u bloccu centräle a tréi livelli, a gh'ha due äe simetriche a 'n cian che ne sèran u giardìn, asemme a 'n'estensciùn a munte dund'a se tröva a sö capella privä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.progettostoriadellarte.it/2020/12/04/villa-gavotti-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Villa Gavotti ad Albisola Superiore|outô=Gabriele Cordi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Balbi: a villa d'i [[Bàrbo (famìggia)|Balbi]] a se tröva a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] e a l'ha pigióu e sö furme d'ancö d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]], insc'ê bäze de 'na custruçiùn ciü antiga, che foŝĉia a l'ea 'na villa cun türe o 'na cà furtificä. A sö strutüa a se cunpunn-e de 'n bloccu centräle ch'u gh'ha da-e parte due äe fabrichè ciü de reçente, cun quella vèrsu punente ch'a finiŝĉe int'a capella d'a villa, dedicä a [[San Françesco|San Françescu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa La Lodola: dita Villa Bagnolo ascì, a se tröva int'a regiùn d'a Costa, de d'ätu a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], dund'a l'è stèta tiä sciü tra u [[1890]] e u [[1895]]. A custruçiùn, vinculä da-a suvrintendensa, a l'è 'n prugèttu d'u [[Marco Aurelio Crotta]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208489|tìtolo=Villa La Lodola, ora Bagnolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Poggi: a se tröva int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], insc'â riva de frunte a-u santuäju d'a Päxe. Villa de canpaĝn̂a de güstu baroccu, a l'è 'na custruçiùn d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]] sciü tréi cen, da-a cianta a retangulu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110901|tìtolo=Villa Poggi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Sabatelli: zà cunusciüa cumme Villa Irene, a l'ea ünn-a de ville de canpaĝn̂a che gh'ean insc'â Via d'i Sciri, a vêgia stradda pe [[Çelle]]. Sta villa a ne duviea vegnì da-u [[XVII secolo|Seiçentu]], cun benbén d'interventi int'i seculi de doppu, pe pasä d'u [[XX secolo|Növeçentu]] in prupietè a-u çeramista e pitù [[Antonio Sabatelli]], ch'u gh'ha dètu u numme. U bloccu centräle, da tipica villa ligüre, u l'è 'n cübbu a tréi cen ch'u ne vegniea dritu da-a fundaçiùn d'a villa, mentre a streita e lunga mànega a punente, furmä da custruçiuìn de manimàn ciü basse, a l'è 'n'estensciùn ciü mudèrna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00210508.pdf|tìtolo=Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Cà de Via Piave 1: a custruçiùn a l'è 'na cà missa a l'inprinçippiu d'u caruggiu ancö cunusciüu cumme Via Piave, streita fra stu lì e u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], ch'u gh'è scure a levante. Cumme p'ou rèstu d'a burgä, a fundaçiùn de sta cà a ne duviea vegnì da-u [[XV secolo|Quattruçentu]]. E sö faciäte gh'han de decuraçiùn a stüccu in rilievu e, insce-i tréi cen, se ghe trövan pe simetria di barcuìn tenzüi&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00209120.pdf|tìtolo=Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* E Cantinn-e: cunplèssu de cà cun türe sübbitu a levante de D'Ätu, insc'â via vêgia pe [[Çelle]], u l'ea in antigu u cö de 'n fundu d'i [[Bassu (famiggia)|Bassu]], ch'u l'è ciü avanti pasóu a-i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], che l'han dövióu int'u scistema de tère a serviçiu d'a sö villa&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://albisola.jimdofree.com/le-cantine/|tìtolo=Le cantine|outô=Dede Restagno|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110893.pdf|tìtolo=Casa con Torre detta &quot;Le Cantine&quot; - Decreto di vincolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Teätru &quot;Don Leone&quot;: a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], facióu insc'ou caruggiu de Via Cunbu, u l'è stètu tióu sciü tra u [[1834]] e u [[1837]] cumme primma gexa d'u paize, scicumme che a-u muntä d'a pupulaçiùn nu l'ea ciü abasta a capella de Villa Balbi. Int'a gexa, dedicä a-a Nostra Scignua d'u Mä, se gh'è ditu messa finn'â custruçiùn d'a paruchiäle d'ancö, fètu ch'u n'ha purtóu a-a scunsacraçiùn. A gexa, doppu ch'a l'è stèta döviä cumme magazìn e cine, a l'ea stèta turna abandunä, pe vegnì dunca 'n teätru, dedicóu a-u primmu pàrecu d'u Cävu, da-u [[1990]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110903.pdf|tìtolo=Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Furnäxe Barì: a l'è 'na vêgia furnäxe d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], fundä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], cu'u cunplèssu che, int'e sö furme d'ancö, u se cunpunn-e de 'na rexidensa e d'i lucäli döviè p'â furnäxe e i magazìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110902|tìtolo=Fornace Barile|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Staçiùn d'u Cävu: u fabricätu viagiatuì d'a staçiùn vêgia d'Arbissöa, serä d'u [[1977]] cu'u stramüu a munte d'a liĝn̂a [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|Zena-Vintimiggia]], u l'è 'na custruçiùn fèta in gìu a-u [[1861]], tipica d'e staçiuìn de media grandessa. U gh'ha duì cen, cun quellu de sutta ch'u l'ea dövióu pe-i serviççi a-i viagiatuì e p'â gestiùn d'u tràfegu mentre inte quellu de d'ätu u gh'ea d'e stansie pe-i dipendenti d'e fêruvie&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110906.pdf|tìtolo=Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Punte insc'ou Rebascu: u l'è 'n punte de l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]] ch'u travèrsa u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] int'u burgu de D'Ätu, fabricóu d'u [[XIII secolo|Duxentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110897|tìtolo=Ponte medioevale sul Rio Basco|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. A sö custruçiùn a l'è stèta cumandä da-u pudestè Guglielmo Trucco d'u [[1215]] pe permette a-e gente de rivä paigiu in gexa quand'u gh'ea l'ègua äta, cu'i travaggi che sun stèti inandiè da-u Guglielmo Fodrato, prupietäju de sti sciti&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* ''Alba Docilia'': scitu archeulogicu de l'antiga ''mansio'' rumann-a insc'â ''[[Via Aurelia]]'', u se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn d'ancö]], dund'u l'è stètu scruvìu a-a fin de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]. U cunplèssu, che a-i tenpi de l'inperu u l'ea 'na gran villa de ciü de 9.000&amp;nbsp;m&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, u gh'ha a strutüa d'a tipica villa rüstega, spartìa int'e tre purçiuìn d'a ''pars urbana'', rexidensa d'u bacàn, d'a ''pars rustica'' o ''fructuaria'', dedicä a-e ativitè de l'agricultüa, e e terme&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/villa-romana|tìtolo=Area archeologica di Alba Docilia|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Ruvinn-e rumann-e d'u Cävu: int'u pärcu de Villa Balbi a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], doppu d'e primme segnalaçiuìn de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]], inte 'n scävu d'u [[1975]] u s'è scruvìu i rèsti de mu̇àgge rumann-e da l'üzu nu guèi cèu. Ste lì, ch'u se n'è truvóu pe armenu quattru stansie diferenti, siean da ligä a 'n insediamentu rüstegu facióu insc'ou mä, abandunóu za a-a fin de l'etè rumànn-a&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi - Relazione tecnico-scientifica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe militäri ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-castellaro-lato nordovest.jpg|U Castelä de D'Ätu
Torre Calcinara.jpg|A Türe Calcinara
&lt;/gallery&gt;
* Castelä de D'Ätu: missu insc'ou briccu d'u Castelä, in çimma a-u burgu D'Ätu, u l'è 'n castellu de l'äta [[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], mençiunóu finn-a d'u [[1121]] cumme ''Castrum Albizole'' e de prubàbbile fètu int'u scitu de furtificaçiuìn ciü antighe, foŝĉia döviè da-i tenpi d'i [[Liguri Antighi|Ligüri Antighi]] e dapö ascì da-i rumen. Pigióu da-i zeneixi doppu 'n asediu d'u [[1227]], u l'è stètu zlargóu da sti lì d'u [[XVII secolo|Sei]]-[[XVIII secolo|Setteçentu]], p'ese insc'â fin abandunóu d'u [[1805]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.ivg.it/2024/11/il-castellaro-di-albisola-dalla-vigilanza-delle-navi-alla-contesa-tra-savona-e-genova/|tìtolo=Il &quot;Castellaro&quot; di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova|outô=Sara Cannone|dæta=3 nuvenbre 2024|léngoa=IT|vìxita=2025-06-17}}&lt;/ref&gt;.
* Türe Calcinara: missa a l'estremitè de punente d'u burgu D'Ätu, a l'è 'na ture d'u [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Çinqueçentu]] ch'a se zvilüppa sciü trei cen. Renbóu a-a türe u gh'è ascì 'na villa, fèta d'u [[XVII secolo|Seiçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208886|tìtolo=Torre Calcinara|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Müséi ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Museo della Ceramica &quot;Manlio Trucco&quot;.jpg|U müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;
Giardino Museo Pacetti 3.jpg|U müséu giardìn Pacetti
&lt;/gallery&gt;
* Müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;: u müséu u gh'ha a sö sede int'a cà-bu̇téga a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] ch'a l'ea d'u çeramista [[Manlio Trucco]], da le dunä a-u cumüne asemme a-a culeçiùn ancö in mustra. Sta lì a cunprende tantu de çeramiche mudèrne, cumme di travaggi d'u Trucco mêximu, ma ascì 'na gran çèrnia de [[çeramica d'Arbissöa|çeramiche d'Arbissöa]] da-u [[XV secolo|Quattruçentu]] finn-a l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/il-museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Il Museo della Ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Museo della ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Müséu giardìn Pacetti: müséu a l'äja avèrta, u l'è furmóu da 'na culeçiùn de çeramiche artistiche in mustra int'u giardìn da fiancu d'a fàbbrica d'i frè Pacetti, pasä d'u [[1974]] a-a ditta Studio Ernan. Int'e culeçiuìn d'u müséu, fundóu d'u [[1956]], se trövan di travaggi d'artisti mudèrni benbén cunusciüi, cumme u [[Lucio Fontana]], u [[Giuseppe Capogrossi]] e l'[[Emanuele Luzzati]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.langololigure.it/musei_e_collezioni_d_arte_liguri_dettagli.asp?id_musei=160&amp;Articolo=Museo%20Albisola%20Superiore%20Museo%20Giardino%20Ernan|tìtolo=Albisola Superiore - Museo Giardino Ernan|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Natüa ===
* Area prutètta pruvinciäle d'a Rocca d'u Farcùn: a se tröva a l'estremitè vèrsu setentriùn d'u teritoju d'u cumüne, esteiza pe 163,00&amp;nbsp;ha insc'ê rive sübbitu sutta a-u spartiègua, faciè a meridiùn. St'area prutètta, cunpreiza d'u tüttu int'u teritoju de D'Ätu, a l'è caraterizä da 'n teren ch'u cangia d'u bèlu, cun èrte strutüe de [[Dolòmia|dulomie]] da vixìn a rive ciü cianelle, cun benbén de vivaĝn̂e, de zmögge e de rien&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/rocca-falcone|tìtolo=Area protetta Provinciale Rocca del Falcone|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.
* Area prutètta pruvinciäle d'u Sensöggia: area prutètta ch'a va aprövu a-u percursu d'u [[Sensöggia]], a gh'ha 'n'estensciùn pe 10,00&amp;nbsp;ha de gèa d'a sciumèa, spantegä fra u cumüne de D'Ätu e quellu d'[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]]. St'area prutètta, ch'a cunprende a purçiùn mediu-bassa d'a sciumèa finn'â sò fuxe, a l'è 'n scitu d'interèsse scicumme che u sò ürtimu toccu u l'è dövióu da-i ouxelli d'ègua de passu pe pôsäse int'e sò migraçiuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/torrente-sansobbia|tìtolo=Area protetta Provinciale Torrente Sansobbia|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.

== Ecunumia ==
{{Seçión vêua}}

== Cultüa ==
=== Dialettu ===
{{Seçión vêua}}

== Manifestaçiuìn ==
* Festivàl internaçionäle d'a [[maiòlica]]: festivàl dedicóu a-a [[çeramica d'Arbissöa]] e a [[Çeramica de Sann-a|quella de Sann-a]], u se tegne insce-i quattru cumüni d'u çircundäju da l'antiga tradiçiùn inte l'arte figulinn-a. U festivàl u se cunpunn-e de mustre d'arte, cunvegni e ezibiçiuìn arte da-u vivu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.festivaldellamaiolica.it/|tìtolo=Festival della Maiolica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-16}}&lt;/ref&gt;.

== Fèste e fêe ==
* Fèsta de Nostra Scignùa Stella Maris: a ricurensa p'â patrunn-a d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], a l'è festezä tütti i anni a-a tèrsa duménega de mazzu. Pe sta ricurensa a se tegne 'na fêa int'u paize e, a-a seĵa, u se porta in pruçesciùn a cascia d'a Madonna, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], finn-a insc'â pasegiäta, dund'a dà a benediçiùn d'u mä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/la-fiera-di-n-s-stella-maris/|tìtolo=La fiera di N.S. Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/albisola-capo-onora-la-patrona-stella-maris/|tìtolo=Albisola Capo onora la patrona Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* U dì d'u Segnù: int'a ricurensa d'u dì d'u Segnù, ciü che e funçiuìn religiuze e a pruçesciùn, p'e vie d'u burgu D'Ätu sun dizegnè tütti i anni i tapêti de sciùe tipichi de sta fèsta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/corpus-domini-infiorata-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Corpus Domini, infiorata ad Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Fèsta de San Niculó: a l'è a ricurensa d'u santu patrùn de D'Ätu, ch'a se tegne tütti i anni a-i 6 de dixenbre. Ciü che a funçiùn religiuza, e celebraçiuìn pe [[San Nichioso|San Niculó]] cunprendan ascì 'na fêa, cun di banchetti spanteghè pe-i caruggi d'u burgu D'Ätu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/fiera-patronale-di-san-nicolo/|tìtolo=Fiera patronale di San Nicolò|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.savonanews.it/2019/12/04/leggi-notizia/argomenti/eventi-spettacoli/articolo/san-nicolo-accende-il-natale-di-albisola-superiore.html|tìtolo=San Nicolò accende il Natale di Albisola Superiore|dæta=4 dixenbre 2019|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

== Sport ==
[[Immaggine:Golf Club Albisola 1.jpg|miniatura|Vista d'u Golf Club Albisola]]
A D'Ätu se trövan ciü strutüe pe praticä diferenti ativitè spurtive:
* Canpu spurtivu de Luxéi: canpu da balùn a [[Luxéi]], dövióu da-i zueni de l'[[Albissole 1909]], a sucêtè de balùn d'e Arbissöe, che pe cuntra a zöga cu'a primma squaddra int'u staddiu Faraggiana, a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]. D'ancö, l'inpiantu de Luxéi u l'è vegnüu ascì u canpu de cà d'i [[Pirates Savona]], a squaddra de [[football americàn]] e [[flag football]] de [[Sann-a]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.asdalbissole1909.it/strutture/|tìtolo=Strutture|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu &quot;Pomina&quot;: a Luxéi, de pocu ciü a levante d'u canpu spurtivu, u l'è 'n canpu a 7 d'èrba scintetica, dövióu da-e squaddre de figiö de l'Albissole 1909&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* Canpu &quot;Nifossé&quot;: int'a regiùn de Nifusè, a levante d'u burgu D'Ätu, u l'è 'n canpu in scinteticu a 6, dövióu da l'Albissole 1909 pe fäghe zügä a sö scöa de balùn&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* PalaBesio: palasettu d'u sport ch'u se tröva int'a regiùn d'a Massa, u l'è u canpu de cà de l'[[Albisola Pallavolo]], a squaddra de [[volley]] d'Arbissöa che, cu'a primma squaddra d'e donne, a zögä int'a [[Serie B2 (volley)|Serie B2]], mentre quella d'i ommi a l'è int'a [[Serie C (volley)|Serie C]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.albisolapallavolo.it/|tìtolo=Albisola Pallavolo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu spurtivu &quot;Gianfranco Fazzina&quot;: douvèrtu d'u [[1982]], u l'è 'n canpu d'atletica ch'u gh'ha 'na pista a sêi cursie da 250 metri, due pustaçiuìn p'ou [[Sâto in lóngo|sätu pe lungu]] e [[Sâto tréggio|triplu]], ünn-a p'ou [[Sâto in âto|sätu in ätu]] e ünn-a p'ou [[Sâtu con l'àsta|sätu cun l'asta]], ciü che due p'ou [[Slànso do péizo|tìu d'u peizu]], due pe [[Slànso do giavelòtto|quellu d'u giavelottu]] e 'na gaggia p'ou [[Slànso do martéllo|tìu d'u martellu]] e [[Slànso do dìsco|d'u discu]]. L'inpiantu u l'è gestìu da l'[[Atletica Alba Docilia]], sucêtè spurtiva fundä d'u [[1946]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/213-campo-sportivo-g-fazzina|tìtolo=Campo Sportivo &quot;G. Fazzina&quot;|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Golf Club Albisola: canpu d'a [[golf]] int'a regiùn d'u Carpineu, missu de là d'u [[Sensöggia]], a-i pé d'a culinn-a d'i Èrchi. U l'è 'n canpu a növe bandeinn-e, cun di ''green'' da ciü o menu çinqueçentu metri quaddri l'ün, cu'a strutüa ch'a cunprende ancùn 'n canpu de pratica e 'na ''club house'' cun risturante&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/211-golf-club-albisola|tìtolo=Golf Club Albisola|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Piscinn-a cumünäle: a l'è 'na piscinn-a a l'avèrtu ch'a se tröva a Luxéi, vixìn a-i canpi da balùn d'a burgä, dèta in gestiùn a-a [[Rari Nantes Savona]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/212-piscina|tìtolo=Piscina|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Tennis Club: u club de [[tennis]] d'Arbissöa, u gh'ha trei canpi da zögu de tèra, ciü che 'n canpettu da balùn a 5 in scinteticu e ün pe praticä u [[beach tennis]], u [[beach volley]] e u [[foot volley]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/214-campi-di-tennis|tìtolo=Campi da tennis|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

== Aministraçiùn ==
=== Scìndichi de D'Ätu ===
{{ComuniAmminPrecTitolo|var-perîodo=Periudu|var-prìmmo çitadìn=Primmu çitadìn|var-partîo=Partìu|var-càrega=Càrega|var-nòtte=Notte}}
{{ComuniAmminPrec|14 otubre 1986|13 züĝn̂u 1990|Adelio Venturino|[[Partîo Socialìsta Italiàn|Partìu Sucialista Italiàn]]|[[Scindico|Scìndicu]]|}}
{{ComuniAmminPrec|13 züĝn̂u 1990|12 frevä 1993|Adelio Venturino|Partìu Sucialista Italiàn|Scìndicu|&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega&lt;/ref&gt;}}
{{ComuniAmminPrec|12 frevä 1993|24 arvì 1995|Giambattista Durante|[[Democraçîa Cristiann-a|Demucraçia Cristiànn-a]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|24 arvì 1995|14 züĝn̂u 1999|Giambattista Durante|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 1999|14 züĝn̂u 2004|Giambattista Durante|[[Partîo Popolâre Italiàn (1994)|Partìu Pupuläre Italiàn]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 2004|8 züĝn̂u 2009|Lionello Parodi|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|8 züĝn̂u 2009|27 mazzu 2014|Franco Orsi|[[O Pòpolo da Libertæ|U Populu d'a Libertè]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2014|27 mazzu 2019|Franco Orsi|La mia città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2019|10 züĝn̂u 2024|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|10 züĝn̂u 2024|''in càrega''|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrecFine}}

== Cumunicaçiuìn ==
[[Immaggine:Albisola Superiore-IMG 1482.JPG|miniatura|A staçiùn d'Arbissöa, a D'Ätu|250x250px]]
=== Stradde ===
D'Ätu u l'è ligóu cu-[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], a punente, e cun [[Çelle]], a levante, pe mezu d'a [[Stràdda statâle 1 Vîa Aurelia|Stradda Statäle n° 1 Aurelia]], ch'a passa int'u sö teritoju vixìn a-u mä, traversandu a fraçiùn d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]]. Dapö, a D'Ätu se trövan due stradde pe l'entrutèra: sciü p'â valä d'u [[Sensöggia]] u ghe munta a [[Stradda pruvinsäle 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa|SP 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/strade/sp2|tìtolo=SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni|léngoa=IT|vìxita=2025-06-13}}&lt;/ref&gt; mentre a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] a l'è traversä da-a [[stradda statäle 334 d'u Saŝĉellu]], ch'a riva finn-a in [[Acqui Terme|Acqui]].

De ciü, a ciann-a d'Arbissöa a l'è traversä da l'[[Outostràdda A10|autustradda A10]], che chì a gh'ha 'n sö cazellu.

=== Feruvìa ===
{{Véddi ascì|Staçiùn d'Arbissöa|càngio variànte=U mèximu argumentu in detaggiu}}
Int'u teritoju de D'Ätu, vixìn a-u cunfìn cu'[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]], a gh'è 'na [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]] insc'ä [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|feruvìa Zena-Vintimiggia]] ch'a l'è stèta douvèrta d'u [[1977]], a-u mumentu d'u stramüu a munte d'a liĝn̂a. Primma, defèti, a feruvìa a pasäva tostu insc'ou mä, cu'a [[Staçiùn d'u Cävu|staçiùn]] d'e Arbissöe ch'a l'ea a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]].

== Notte ==
;Notte a-u tèstu
&lt;references group=&quot;n.&quot; /&gt;

;Notte bibliugràfiche
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Goffredo Casalis|tìtolo=Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S.M. il re di Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=839UAAAAYAAJ|ànno=1833|editô=Forni Editore|çitæ=Bulogna|léngoa=IT|cid=Casalis, 1833}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Garbarini|tìtolo=Cenni storici intorno al borgo di Albisola Marina|url=https://books.google.com/books?id=Y8dGIIgUU8sC|ànno=1886|editô=Luigi Sambolino|çitæ=Zena|léngoa=IT|cid=Garbarini, 1886}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Parola|tìtolo=Albisola: natura, storia, arte, lavoro|url=https://books.google.com/books?id=StTgnQAACAAJ|ànno=1989|editô=|çitæ=|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Gianfranco Barcella|tìtolo=Le vie degli albisolesi illustri|url=https://books.google.com/books?id=ybUmKQEACAAJ|ànno=2011|editô=De Ferrari|çitæ=Zena|léngoa=IT|ISBN=88-64-05225-9}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Furio Ciciliot|outô2=Francesco Murialdo|outô3=Giovanni Venturi|tìtolo=Toponimi delle albis(s)ole. (Comuni di Albisola Superiore e di Albissola Marina)|url=https://books.google.com/books?id=lx25tgEACAAJ|ànno=2012|editô=Società Savonese Storia Patria|çitæ=|léngoa=IT|volùmme=3|òpera=Progetto toponomastica storica|ISBN=88-85-86602-6}}

== Vuxe curelè ==
* [[Çeramica d'Arbissöa]]

== Ätri prugètti == 
{{Interprogetto}}

== Ligammi de föa ==
* {{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/|tìtolo=Scitu d'u Cumün|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}
* {{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/|tìtolo=Scitu türisticu ufiçiäle|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}

{{Comûni da Provinsa de Sann-a}}
{{Contròllo de outoritæ}}</text>
      <sha1>3dn8woh35j5amkseij3qx7s5zdjhc6t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>258734</id>
      <parentid>258733</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T19:11:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>N.Longo</username>
        <id>12052</id>
      </contributor>
      <comment>/* Natüa */ +</comment>
      <origin>258734</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53573" sha1="tqeipapqi8v51sdxlhaqps7aaoxakqe" xml:space="preserve">{{Savuneize|grafîa=, a-a manea de l'Essiu d'a Ciann-a}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = D'Ätu d'Arbissöa
|Nome ufficiale = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;(IT) ''Albisola Superiore''&lt;/div&gt;
|Panorama = Cara vecchie Albisola.jpg
|Didascalia = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;Vista de D'Ätu&lt;/div&gt;
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Tipo = [[Comun|cumüne]]
|Divisione amm grado 1 = Ligüria
|Divisione amm grado 2 = Sann-a
|Amministratore locale = Maurizio Garbarini
|Partito = lista civica de centru-drita &quot;La nostra città&quot;
|Mandato = 2
|Data elezione = 27-5-2019
|Data rielezione = 10-6-2024
|Data istituzione = [[1861]]
|Abitanti = 9570
|Note abitanti = [https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2023&amp;i=D7B Dètu Istat] - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.
|Aggiornamento abitanti = 31-10-2023
|Sottodivisioni = D'Ätu &lt;small&gt;(sede d'u cumüne)&lt;/small&gt;, Èllia, Luxéi, U Cävu
|Divisioni confinanti = [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], [[A Steja]], [[Còiri|Cairi]], [[Çelle]], [[Sann-a]], [[O Ponte|U Punte]]
|Zona sismica = 4
|Gradi giorno = 1490
|Nome abitanti = de D'Ätu&lt;br /&gt;(it) ''Albisolesi''
|Patrono = [[San Nichioso|San Niculó da Bäri]]
|Festivo = [[6 dexénbre|6 de dixenbre]]
|Mappa = Map of comune of Albisola Superiore (province of Savona, region Liguria, Italy).svg
|Didascalia mappa = Pusiçiùn d'u cumüne de D'Ätu d'Arbissöa int'a pruvincia de Sann-a.
}}
'''D'Ätu d'Arbissöa'''{{#tag:ref|Scritu ''D'Âto d'Arbisêua'' in [[Lengoa zeneize|zeneize]]|group=n.}} (ditu sulu '''D'Ätu''' ascì, ''Albisola Superiore'' in [[Léngoa italiànn-a|italian]]) u l'è 'n [[Comun|cumüne]] [[Liguria|ligüre]] de 9.570 abitanti&lt;ref name=&quot;template divisione amministrativa-abitanti&quot; /&gt; int'a [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]].

== Geugrafia ==
[[Immaggine:Torrente Sansobbia Albisola 01.jpg|sinistra|miniatura|U [[Sensöggia]] fra D'Ätu, insc'â drita, e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], insc'â mancinn-a]]
U teritoju d'u cumüne de D'Ätu u se spande fra a media e bassa valä d'u [[Sensöggia]], spartiu fra u valùn dund'a scure a sciumèa e quellu d'u sö afluente ciü inpurtante, u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], che se zvilüppan tütti duì in direçiùn nord-süd. Sti rien han furmóu a ciann-a custea dund'u gh'è u centru d'u cumüne, spartia cu'u cumüne d'A Muènn-a p'â purçiùn insc'â drita d'u Sensöggia&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.pianidibacino.ambienteinliguria.it/SV/18sansobbia/sansobbia.html|tìtolo=Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

I cunfìn d'u cumüne, cumensandu da-a fuxe d'u Sensöggia, vèrsu [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] sun marchè da-a sciumèa finn'â sö cunfluensa cu'u rian Grann-a e dunca, andandu aprövu a stu lì, muntan sciü a-u spartiègua fra u Sensöggia e u [[Letimbru|Lavagnöa]] in curispundensa d'u [[Munte Cüccu (Sann-a)|Munte Cüccu]] (440&amp;nbsp;m). De de lì i tèrmi cun [[Sann-a]] van avanti a setentriùn pe tütta a liĝn̂a d'u spartiègua e, da-u [[Munte San Zorzu (Apenìn Ligüre)|Munte San Zorzu]] (834&amp;nbsp;m), u tacca u cunfìn cun [[Còiri|Cäiru]] e, pe 'n cürtu toccu, cu'[[O Ponte|u Punte]]. U cunfìn u chinn-a dunca a traversä a valä d'u Sensöggia, che p'â purçiùn ciü äta a l'è int'u cumüne d'[[A Steja|A Steĵa]] e, muntóu insce l'ätra riva, u travèrsa ascì a valä d'u Rebascu, pe cumensä u cunfìn cun [[Çelle]] da dund'u s'incruxia cu'u Remenùn, afluente de mancinn-a d'u Rebascu. Insc'â fin, u cunfìn cun Çelle u chinn-a finn'a-u mä andandu aprövu a-u percursu d'u rian Carea.

=== Fraçiuìn ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
La Chiesa di San Nicolò e il Borgo d'Alto.jpg|U burgu D'Ätu
Panorama ELLERA - panoramio.jpg|Vista d'Èllia
San Matteo Apostolo.jpg|Luxéi cu'a gexa de San Maté
Coast view in Savona, Liguria, Italy, 2024 January.jpg|U Cävu da [[Sann-a]]
&lt;/gallery&gt;
Int'u statütu d'u cumüne sun ricunusciüe e due fraçiuìn storiche de D'Ätu e d'[[Èllia]]; de ciü, int'u sö teritoju, se trövan ancùn i duì paixi de [[Luxéi]] e d'[[U Cävu]], asemme a benbèn de burghè e de cascìnn-e spanteghè p'â valä d'u Sensöggia&lt;ref name=&quot;statuto&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://dait.interno.gov.it/documenti/statuti/statuto-comune-sv-albisola-superiore.pdf|tìtolo=Statuto|outô=Comune di Albisola Superiore|léngoa=IT|p=2|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[D'Ätu d'Arbissöa (paize)|D'Ätu]]: centru, int'u pasóu, d'u teritoju d'e Arbissöe, u l'è a sede d'u cumüne, che da-u paize u l'ha pigióu u numme. U burgu vêgiu u se spande a-i pé d'u briccu d'u Castelä, de pocu ciü a munte d'a cunfluensa d'u Sensöggia cu'u Rebascu. A gexa de D'Ätu, dedicä a [[San Nichioso|San Niculó]], a l'è stèta pe di seculi l'ünnica parocchia d'e Arbissöe e, cu'a sö fundaçiùn d'u [[XI secolo|seculu XI]], a l'è ünn-a de ciü antighe d'a [[Diocexi de Sann-a-Noi|diocexi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[Èllia]]: paize int'a valä d'u [[Sensöggia]], ciü a munte de D'Ätu, u s'è furmóu a partì da-u [[X secolo|seculu X]] e, finn-a d'u [[1929]], u l'ha fètu cumüne pe cuntu sö&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/93-il-borgo-medioevale-di-ellera|tìtolo=Il Borgo medioevale di Ellera|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;. Èllia u fa ascì parocchia, da-u [[XVII secolo|Seiçentu]] int'a gexa de San Bertumé e ancùn primma inte quella de Santa Maia Manena, ch'a gh'ha de fundaçiuìn d'u [[X secolo|seculu X]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.
* [[Luxéi]]: burgä de canpaĝn̂a, a se tröva insc'â via ch'a liga D'Ätu cun Èllia, int'a valä d'u [[Sensöggia]]. A fa parocchia cu'a gexa mudèrna de San Maté, mentre a sö capella vêgia, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], a l'è dedicä a-a Madonna d'u Carmu.
* [[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]]: paize insc'ou mä, u sö centru u se zvilüppa pe 'n lungu caruggiu, ancö ditu Via Cunbu, dund'a se faccia a filla de chè ch'u furman. D'ancö U Cävu u fa parocchia, cu'a gexa intitulä a-a Stella Maris, fèta d'u [[XIX secolo|Növeçentu]] pe pigiä u postu d'a primma capella d'a fraçiùn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/96-il-centro-storico-di-albisola-capo|tìtolo=Il Centro storico di Albisola Capo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

=== Cunfìn ===
D'Ätu u cunfinn-a cun [[Sann-a]] e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] a punente, cu'[[A Steja|A Steĵa]], [[O Ponte|U Punte]] e [[Còiri|Cäiru]] a setentriùn e cun [[Çelle]] a levante; de ciü, a meridiùn u l'è facióu insc'ou [[Mâ Ligure|Mä Ligüre]]&lt;ref name=&quot;statuto&quot; /&gt;.

== Stoja ==
=== Etè antiga ===
[[Immaggine:Alba Docilia - Tabula Peutingeriana.jpg|sinistra|miniatura|''[[Alba Docilia]]'' insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'']]
E primme gente cunusciüe a frequentä e tère d'Arbissöa sun stète i [[Liguri Antighi|Ligüri]] d'a tribü d'i ''[[Docilii]]'', che ghe stävan da benbèn primma d'a cunquista rumann-a.

Cu'i [[Popolo roman|rumen]] u gh'è stètu 'n sèrtu zvilüppu d'a ciann-a d'u [[Sensöggia]], e de stu fètu u gh'è l'inpurtante testimuniansa de ruvinn-e truvè da vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], identifichè cun quelle d'u scitu marcóu insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'' cumme a ''[[mansio]]'' de ''[[Alba Docilia]]''. Sta lì a l'ea insc'â via tra ''[[Genua]]'' ([[Zena]]) e ''[[Vada Sabatia]]'' ([[Vuè]]), che int'u teritoju de D'Ätu a pasäva de poco a l'entrutèra, pe vegnì turna insc'ou mä a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 17-18}}&lt;/ref&gt;. De ciü, de ruvinn-e d'etè rumann-a se trövan ascì a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], int'u giardìn de [[Villa Balbi (U Cävu d'Arbissöa)|Villa Balbi]], in parte interesè da scävi d'u [[1975]] che l'han purtóu a 'n'identificaçiùn cumme cunplessu rüstegu o a serviçiu de 'n scälu maritimu, in funçiùn inte l'etè inperiäle&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}&lt;/ref&gt;.

Cu'a cheita de l'[[Impêo Roman|inperu rumàn]] e u pasaggiu d'a Ligüria a-i [[Inpêio bizantìn|bizantìn]] e, dunca, a-i [[Régno longobàrdo|Lungubärdi]], e gente han pe cuntra abandunóu a ciann-a, mescianduse int'i sciti che garantivan 'na megiu difeiza.

=== Etè de Mezu ===
[[Immaggine:Assedio d'Albissola 1227 Annales Ianuenses.jpg|miniatura|L'asediu d'u [[1227]] a-u Castelä d'Arbissöa, da-i ''[[Annales Ianuenses]]''|sinistra]]
Pe ste raxuìn chì, insc'ou [[briccu d'u Castelä]] a l'è nasciüa [[Castelä d'Arbissöa|'na furtificaçiùn]], ch'a l'è stèta fitu afiancä da-a [[Gexa de San Niculó (D'Ätu d'Arbissöa)|gexa de San Niculó]] che, int'u sö canpanìn, a gh'ha 'na scrita ch'a marca l'annu [[1067]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot;&gt;{{Çitta|Casalis, 1833|''Albisola Superiore'', p. 163}}&lt;/ref&gt;.

Inte l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], Arbissöa a l'è stèta primma int'u [[Marchexóu de Sann-a]] e de doppu, d'u [[1122]], a l'è vegnüa 'n feudu d'u Guèrfu d'a famiggia d'i [[Marca aleramica|marcheixi aleramichi]], che d'u dixenbre de quellu annu u l'ha fètu attu de sutumisiùn a-u [[Guĝl̂ielmu (vescu de Sann-a)|vescu Guĝl̂ielmu de Sann-a]] e a-u marcheize de quella çitè, u [[Bunifaçiu d'u Vastu]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 20-21}}&lt;/ref&gt;. D'u [[1137]] a vidua d'u marcheize, Tederata, cu'a sö figgia Ferraria a l'ha dunóu u [[castellu d'Arbissöa]] a-i savuneixi, che se ligan in moddu streitu a-u ''Comitatus Arbizole'' d'u rèstu sutt'a l'auturitè d'i [[Marchexóu d'u Boscu|marcheixi d'u Boscu]]. De mentre che i marcheixi vegnan in acordi cun [[Sann-a]], vegnindu çitadìn savuneixi d'u [[1186]], u marcheize [[Utùn Du Carettu|Utùn D'u Carettu]] u vende i sö diritti insc'ê Arbissöe a-i savuneixi d'u [[1192]], asemme a quelli insce [[Cuggiæn|Cügén]] e insc'[[E Vene|ê Vene]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 21-23}}&lt;/ref&gt;. Quande u l'è mortu a Ferraria, ürtima erede dirètta, u burgu u l'è stètu cedüu a-u [[Cumün de Sann-a]], levóu quärche purçiùn de tère ch'a l'è finìa a famigge d'u postu cumme i [[D'u Boscu (famiggia)|D'u Boscu]] e i [[Paretu (famiggia)|Paretu]] o a de ätre d'a [[Nobiltæ de Zêna|nubiltè de Zena]], cumme i [[Maroxéllo (famìggia)|Maruxelli]] e i [[Döia (famiggia)|Doja]]. Ste famigge, che a ogni moddu nu gh'ävan guèi de cuntrollu insc'ê Arbissöe&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 27}}&lt;/ref&gt;, han vendüu e sö purçiuìn a-a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica]] d'u [[1290]] e d'u [[1320]], pe-i Maruxelli, e d'u [[1317]], pe-i Doja&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;.

D'u [[1203]], a-u pasaggiu de l'armä d'u [[Guifredotto Grassello]], [[Poistæ da Compagna Communis|pudestè de Zena]], mandä cuntra Sann-a, benbèn de cà d'Arbissöa finiscian deruchè mentre, d'u [[1209]], i eredi d'i [[Marchexòu de Punçùn|marcheixi de Punçùn]] vendan a sö tèrsa parte de castellu, villa e cüria d'Arbissöa a-i cunsui de Sann-a pe milleduxentu franchi&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 23}}&lt;/ref&gt;. A-i 13 de marsu d'u [[1219]] Arbissöa a züa fedeltè ascì a-u [[Cumün de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 24}}&lt;/ref&gt; ma, d'u [[1251]], asemme a-e çitè ciü inpurtanti d'u Punente, ascì Arbissöa a s'è reiza a-u cuntrollu d'a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica de Zena]]. A ogni moddu u sö castelä u l'ea finìu int'e muen d'i zeneixi zà d'u [[1227]], quand'u l'è stètu cunquistóu doppu çinque dì d'asediu a-u Scimùn, castelàn d'[[A Steja]], da l'armä d'a Repübbrica mandä int'a [[Rivêa de Ponénte|Rivea de Punente]] cuntra a gran [[Sulevasiùn da Rive(r)a de Punente du 1227|sulevaçiùn de quelli anni]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;. D'u [[1290]] i zeneixi han catóu ascì e ürtime quote de tère in Arbissöa e, d'u [[1343]], han missu asemme e cumünitè de [[Väze]], [[Çelle]] e Arbissöa inte 'n'[[Pudestarìa de Väze|ünnica pudestarìa]], cun sede a Väze. D'u [[1389]] sun stèti cuncèssi i növi statüti autonumi d'Arbissöa, restè in vigù finn-a d'u [[1798]].

=== Etè mudèrna ===
Int'i trei seculi de duminiu insc'ê Arbissöe, i zeneixi n'han tegnüu u cuntrollu rinfursandune u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] e cumisciunandu u [[Furtìn d'Arbissöa|furtìn a mä]], a-a Muènn-a, asemme a 'na [[Türe d'u Cävu|türe custea]] furtificä, missa int'a regiùn d'u Cävu d'a Türe.

Int'a segunda meitè d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], de famigge de cuntu de Zena, cumme i [[Brìgnoe (famìggia)|Brignue]] e i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], pe due votte pappi cu'u [[Pappa Giüliu II|Giüliu II]] e u [[Pappa Scistu IV|Scistu IV]], han catóu benbèn de tère in Arbissöa. D'u [[1615]] a cumünitè d'A Muènn-a, alantùa dìta u burgu da Bassu, a s'è destacä da-u burgu de D'Ätu, andandu ben aprövu a-i mêximi fèti storichi finn-a-i tenpi d'i françeixi.

=== Etè cuntenpuranea ===
A-a cheita d'a Repübbrica de Zena e a fundaçiùn d'a növa [[Repùbrica Lìgure|Repübbrica Ligüre]], caxunä da-i remesci purtè da-a [[Rivoluçion françeize|rivuluçiùn françeize]] e a [[Canpàgna d'Itàlia (1796-1797)|primma canpaĝn̂a d'Italia]] d'u [[Napolion Bonaparte|Napuleùn]], u teritoju d'Arbissöa u l'è finìu a-i 2 de dixenbre d'u [[1797]] int'u növu Dipartimentu d'u Letinbru, cun capulögo a [[Sann-a]]. Cu'a rifuma d'u [[1798]] u l'è pasóu sutt'a-a Giürisdiçiùn de Cunbu, int'u VI cantùn, pe vegnì d'u [[1803]] u çentru ciü inpurtante d'u I cantùn de Sann-a, int'a Giürisdiçiùn de Cunbu. A-i 13 de züĝn̂u d'u [[1805]], asemme a-a Ligüria intrega, Arbissöa a l'è stèta anessa a-u [[Prìmmo Inpêio françéize|Primmu Inperu françeize]], cunpreiza int'u [[Dipartimentu de Muntenötte]], dund'a gh'è restä finn-a d'u [[1814]]. De sti anni u paize d'[[Èllia]] u l'è vegnüu cumüne pe sö cuntu, destacanduse da Arbissöa.

D'u [[1815]], p'ê decixuìn d'u [[Congresso de Vienna|Cungrèssu de Vienna]], u paize u l'è finìu int'u [[Regno de Sardegna|Regnu de Sardegna]], dund'u l'ha fètu parte d'a pruvincia de Sann-a, pe pasä dunca int'u [[Regno d'Italia (1861-1946)|Regnu d'Italia]] d'u [[1861]]. Da-u [[1859]] a-u [[1927]] u l'ea dunca cunpreizu int'u I mandamentu, quellu de Sann-a, d'u [[Çircundäju de Sann-a]], alantùa parte d'a [[Provìnsa de Zêna|pruvincia de Zena]] e cuscì, da-u [[1927]], u l'è intróu int'u teritoju d'a növa [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]]. Cumme ürtimu cangiamentu aministrativu, d'u [[1929]], u l'è tacóu a-u cumüne d'Arbissöa quellu d'[[Èllia]], suprèssu de quellu annu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1929-02-18;289!vig=|tìtolo=Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Doppu a fìn d'a [[Segonda Guæra Mondiâ|Segunda Guêra Mundiäle]], a partì da-i [[Anni 1960|anni '60]] u cumüne u l'è stètu interesóu da 'n inpurtante zvilüppu ürbanisticu ch'u l'ha purtóu i duì paixi de D'Ätu e d'A Muènn-a a vegnì 'n ünnicu insemme de custruçiuìn, cu'a pupulaçiùn rexidente che int'u mentre a l'è muntä d'u duggiu.

D'u [[2006]], tra e ätre ucaxuìn, u gh'è stètu 'n tentativu de tacä asemme D'Ätu e A Muènn-a inte 'n ünnicu cumüne, ma a recügìa de firme pe dumandä u referendum a nu l'ea guèi scignificativa e dunca, a-i 26 d'otubre de quellu annu, u [[Conséggio regionâle da Ligùria|Cunseggiu regiunäle d'a Ligüria]] u nu l'ha vutóu a favù d'a pruposta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151025141709/http://www.ilgiornale.it/news/regione-boccia-referendum-sulle-due-albisole.html|tìtolo=La Regione boccia il referendum sulle due Albisole|dæta=27 dixenbre 2006|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Da-u 1973 a-i 31 de dixenbre d'u [[2008]], D'Ätu u l'ha fètu parte d'a [[Cumünitè muntann-a d'u Zuvu]].

== Abitanti ==
=== Evuluçiùn demugrafica ===
{{Demografia/D'âto d'Arbisêua}}

=== Minuranse furèste ===
Segundu l'[[ISTAT]], a-i 31 de dixenbre d'u 2024 i rexidenti furèsti a D'Ätu sun 576&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2024&amp;i=P03|tìtolo=Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024|editô=[[ISTAT]]|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

=== Cugnummi ciü difüxi ===
I cugnummi ciü difüxi a D'Ätu sun: ''Giacchino'', ''Siri'', ''Pastorino'', ''Zunino'' e ''Rossi''&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.cognomix.it/classifiche-cognomi-regioni-province-comuni.php|tìtolo=I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa|léngoa=IT|vìxita=2025-05-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Persunn-e lighè cun D'Ätu ===
[[Immaggine:Pope Julius II.jpg|miniatura|299x299px|[[Raffaello Sansio|Rafaèllu]], ''Ritrètu d'u Giulio II'', [[1511]], öju sciü toua, 108,7×81 cm, [[National Gallery]], [[Londra|Lundra]]]]
* [[Pappa Giüliu II|Giüliu II d'a Ruvia]] (Arbissöa, 1443 - [[Romma|Rumma]], 1513), pappa
* [[Giuan Batista Spotorno]] (D'Ätu, 1788 - [[Zena]], 1844), storicu
* [[Angelo Bevilacqua]] (D'Ätu, 1895 - Munte Camulera, 1944), partigiàn
* [[Tullio d'Albissola]] (D'Ätu, 1899 - [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a d'Arbissöa]], 1971), artista
* [[Antonio Sabatelli]] (D'Ätu, 1922 - D'Ätu, 2001), pitù, ceramista e scultù
* [[Mario Rossello]] ([[Sann-a]], 1927 - [[Milan]], 2000), ceramista, pitù e scultù
* [[Mario Pastorino]] (D'Ätu, 1929 - [[A Prìa]], 2010), ceramista, pitù e scultù
* [[Giovanni Acciai]] (D'Ätu, 1946), müxicolugu e diretù de coru
* [[Alberto Cavanna]] (D'Ätu, 1961), scritù
* [[Ivano Calcagno]] (D'Ätu, 1963), cantautù

== Löghi de 'nteresse ==
=== Architetüe religiuse ===
'''Parocchia de D'Ätu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San nicolò albisola superiore.JPG|A gexa de San Niculó da Bäri
Albisola Superiore - Santa Maria Maggiore 0879.JPG|L'âtóiu de D'Ätu
Chiesa San Pietro Albissola.tif|A gexa de San Pé
F175549464.jpg|Capella de San Bastiàn
Santuario e Convento.jpg|Santuäju e cunventu d'a Päxe
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Niculó da Bäri: a l'è a gexa d'a parocchia de D'Ätu e a se tröva int'u paize, faciä insc'â Ciassa de San Niculó. A prezensa de 'n scitu säcru a-i pê d'u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] a l'è testimuniä da-u [[1209]], ma 'na targa a fa mençiùn finn-a d'u [[1067]], cu'a gexa ch'a l'ha pigióu a sö strutüa d'ancö int'a recustruçiùn fèta tra u [[1590]] e u [[1623]], mentre u canpanìn u l'è d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]]. Sti travaggi gh'han dètu 'na cianta a baxilica, cun trè naväte spartie da pilastri e de capelette insce-i fianchi de l'artä e int'e mu̇àgge da-e parte. Int'a gexa se trövan de stattue d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]] e d'u [[Françésco Màia Scciafìn|Sc-ciafìn]], cu'e pitüe a frescu che in cangiu sun d'u [[Paulu Giömu Brüscu|Brüscu]] e d'u [[Françésco Gandórfo|Gandurfi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/48011/|tìtolo=Chiesa di San Nicolò Vescovo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Âtóiu de Santa Maia Magiù: u se tröva int'u burgu D'Ätu, insc'â mancinn-a d'a gexa de San Niculó. A sö cunfraternita a gh'ha 'n'urigine ch'a ne vegniea da primma d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]], mentre a custruçiùn de l'âtóiu a l'è stèta inandiä d'u [[1612]] e zlargä d'u [[1670]]. A sö strutüa a l'è a naväta sencia, cu'a faciäta ch'a l'ha pigióu u güstu de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]] da 'n interventu de quelli tenpi. Inte l'âtóiu se trövan de pitüe a frescu d'u [[Dumenegu Büscàggia|Büscàggia]] e d'i frè [[Tommaso Ivaldi|Tommaso]] e [[Pietro Ivaldi]], ciü che esighe cunservè de stattue d'u [[Antognu Brilla|Brilla]] e 'na cascia d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1029649/ICCD11825211_0700210432_dec.pdf|tìtolo=Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de San Pé: custruçiùn de güstu neu-rumanicu, a se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], int'u scitu d'a ''mansio'' de ''[[Alba Docilia]]'', dund'a l'è stèta fabricä a-u postu de ünn-a ciü antiga, ruvinä da-u [[Teramòttu de Diàn|tèremóttu d'u 1887]], insce prugèttu de l'[[Alfredo D'Andrade]]. A strutüa, da-a cianta a trè naväte, a l'è fèta d'arenaria e muìn e, davanti a l'inträ, a gh'ha 'n pórtegu rezüu da culonne pugiè insc'ê stattue de duì lėuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.joyphotographers.com/celebrazioni/chiesa-san-pietro-albisola-superiore/|tìtolo=Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-14}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Bastiàn: a l'è 'na capella ch'a se tröva a levante d'u paize, insc'â cruxea fra l'antigu camìn d'a via rumann-a e a cröza ch'a l'andäva d'in D'Ätu a-u Cävu. A capella, ch'a l'è stèta fabricä ciü o menu d'u [[1590]] in reaçiùn a 'n'epidemia de pèsta, a l'è 'na tipica custruçiùn de canpaĝn̂a da-a cianta a retangulu e canpanìn a veĵa, cruvìa da 'na votta a butte in çimma a l'aula e a cruxea insce l'artä, cu'e mu̇àgge d'u fundu che gh'han di rèsti de pitüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646898_S20_PT_0700110905.pdf|tìtolo=Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.
* Santuäju d'a Madonna d'a Päxe: int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], segundu a tradiçiùn u l'è stètu fundóu int'u scitu dunde 'n'apariçiùn d'a Madonna, a-i 18 d'otubre d'u [[1482]], a l'aviea missu päxe tra e cumünitè d'[[A Steja]] e d'Arbissöa, nemighe pe de questiuìn de cunfìn. U santuäju, fabricóu d'u [[1578]] a-u postu de 'na capella ciü antiga che ancö a ne fa da cripta e zlargóu ciü votte, u gh'ha 'na gexa cun cianta a trè naväte che, tra e ätre upere, a cunsèrva 'na toua d'u [[Zâne Batìsta Pàggi|Paggi]] e 'na stattua d'a ''Madonna cu'u Banbìn'' d'u [[Filippo Parodi|Parodi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1170/santuario-della-madonna-della-pace/|tìtolo=Santuario della Madonna della Pace|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia de Luxéi'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San Matteo vista dall'esterno.JPG|A gexa de Luxéi, San Maté
Albisola Superiore (SV) - frazione Luceto - chiesa della Madonna del Carmine - facciata.jpg|Gexa d'a Madonna d'u Carmu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Maté: a l'è a gexa d'a parocchia de [[Luxéi]] e a se tröva insc'ou stradùn che d'in D'Ätu u va pe [[Èllia]]. Sta gexa a l'è 'na custruçiùn mudèrna, fabricä int'i [[Anni 1990|anni '90]], int'u stile brütalista. Int'i fundi d'a gexa se ghe tröva 'n grande prezeppiu ch'u l'è a recustruçiùn d'Arbissöa a l'inprinçippiu d'u [[XX secolo|Növeçentu]], ch'u s'estende pe çentutrenta metri quaddri e ch'u gh'ha ciü de çinqueçentu figüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/novita/il-presepe-meccanico-di-luceto-una-tradizione-albisolese/|tìtolo=Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese|outô=Cumün d'Arbisssöa|dæta=11 dixenbre 2023|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa d'a Madonna d'u Carmu: a se tröva sübbitu a levante d'u paize vêgiu de Luxéi, faciä insc'â ciassa ch'a n'ha pigióu u numme. A gexa d'a Madonna d'u Carmu a l'è stèta fabricä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]] cu'a tipica cianta a retangulu, cruvìa da 'na votta a butte e cu'u teitu fètu de ciappe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110904|tìtolo=Chiesa parrocchiale di S. Matteo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'u Cävu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-chiesa stella maris-esterno.jpg|Gexa d'a Stella Maris, a-u Cävu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de Nostra Scignùa Stella Maris: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]], scituä sübbitu a munte d'u paize. Fèta pe pigiä u postu de l'antiga paruchiäle, i travaggi p'â sö custruçiùn sun cumensè d'u [[1906]], pe andä avanti ancùn doppu d'a sö cunsacraçiùn, d'u [[1915]], cu'a gexa ch'a l'ha patìu di danni int'i bunbardamenti de l'[[Segonda Guæra Mondiâ|ürtima guêra]]. A gexa, prugèttu de güstu neoclascicu d'u [[Giuseppe Massola]], a gh'ha 'na cianta centräle a cruxe grega cun due capelle pe parte, cruvìa da 'na cupula de duzze metri de diametru ch'a gh'ha in çimma 'na stattua induä d'a Madonna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42380/|tìtolo=Chiesa di Nostra Signora Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038866/ICCD13633564_00209119.pdf|tìtolo=Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Françescu: a l'è 'na capella de famiggia, parte d'u cunplèssu d'a villa d'i Balbi, missa a l'estremitè d'a sö äa de punente&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;. A votta d'a capella a l'è decurä da pitüe d'u [[Lazzaro De Maestri|De Maestri]], tenzüe d'u [[1899]] insc'ou mudèllu de quelle d'u [[Giò Agustìn Rattu|Rattu]] che se trövan int'a primma capella d'a via p'ou [[Santuäju d'a Madonna d'a Mizeicordia (Sann-a)|Santuäju de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00109797.pdf|tìtolo=Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'Èllia'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore (SV) - frazione Ellera - chiesa di San Bartolomeo - facciata.jpg|A gexa d'Èllia, dedicä a San Bertumé
Ellera-chiesa di santa maria maddalena-facciata.jpg|A gexa de Santa Maia Manena
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Bertumé: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[Èllia]], missa insc'ou stradùn sübbitu a l'inträ d'u paize. A sö custruçiùn, inandiä cun l'elevaçiùn d'u paize a parocchia d'u [[1628]], a l'è cumensä d'u [[1637]], pe finì d'u [[1642]]. A strutüa a gh'ha 'na cianta a aula, cun trè capelle pe parte recavè insce-i fianchi d'a gexa, e de drentu a l'è decurä da pitüe a frescu d'u [[Raffaello Resio|Resio]], d'u [[Antonio Novaro|Novaro]] e d'u [[Eso Peluzzi|Peluzzi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42381/|tìtolo=Chiesa di San Bartolomeo Apostolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Vêgiu âtóiu de San Luensu: u l'è u vêgiu âtóiu d'u paize, d'ancö scunsacróu, custruìu a fiancu d'a gexa. U sö cunplessu, ch'u cunprende ancùn a canonica, u l'è stètu inaugüróu d'u [[1682]] e, int'u pasóu, u l'è vegnüu ascì a scöa matèrna d'u paize&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/413-le-chiese|tìtolo=Il borgo di Ellera. Le chiese|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de Santa Maia Manena: a se tröva ciü a valle d'u paize e, int'u detaggiu, u sö cunplessu u se cunpunn-e de due custruçiuìn diferenti. Defèti, u se ghe pö ancùn vedde e ruvinn-e d'a gexa ciü antiga, fundä a-a fìn d'u [[X secolo|seculu X]] e primmu scitu säcru d'Èllia asemme a-a gexa de San Sarvatù, scentä d'u tüttu. A custruçiùn ancùn in pé a l'è pe cuntra d'a fìn d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]] e a l'è stèta fabricä tacandula a-a mu̇àggia drita d'a gexa vêgia; a gh'ha 'na cianta a retangulu e u teitu a capriè de leĝn̂u, cu'e mu̇àgge che de drentu sun spartìe da finte culonne cu'in çimma 'na curnixe ch'a ne fa tütt'u gìu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646864_S20_PT_0700110898.pdf|tìtolo=Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe civili ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Villa Gavotti.jpg|Villa Gavotti e u sö giardìn
Albisola Capo - Villa Balbi 0910.jpg|A villa d'i Balbi
Albisola Superiore-villa Gavotti-cantine cà piccola.jpg|E Cantinn-e
Albisola Capo - Stazione 0779.JPG|A vêgia staçiùn a-u Cävu
Ponte medievale 2018.jpg|L'antigu punte de D'Ätu
Alba docilia 1.jpg|Scitu archeulogicu de ''[[Alba Docilia]]''
&lt;/gallery&gt;
* Villa Gavotti: a villa d'i [[Gavotti (famiggia)|Gavotti]] a l'è 'na gran villa de canpaĝn̂a cumisciunä da-u [[Françesco Maia Da Rovie|Françescu Maia D'a Ruvia]] d'u [[1744]], fèta a-u postu de 'na custruçiùn d'u [[XV secolo|Quattruçentu]], dita a Cà Grande, ch'a l'ea 'na villa a duì cen cun türe. Villa Gavotti, tantu de drentu cumme de föa, a gh'ha 'n güstu ''[[rococò]]'' e, ciü che d'u bloccu centräle a tréi livelli, a gh'ha due äe simetriche a 'n cian che ne sèran u giardìn, asemme a 'n'estensciùn a munte dund'a se tröva a sö capella privä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.progettostoriadellarte.it/2020/12/04/villa-gavotti-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Villa Gavotti ad Albisola Superiore|outô=Gabriele Cordi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Balbi: a villa d'i [[Bàrbo (famìggia)|Balbi]] a se tröva a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] e a l'ha pigióu e sö furme d'ancö d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]], insc'ê bäze de 'na custruçiùn ciü antiga, che foŝĉia a l'ea 'na villa cun türe o 'na cà furtificä. A sö strutüa a se cunpunn-e de 'n bloccu centräle ch'u gh'ha da-e parte due äe fabrichè ciü de reçente, cun quella vèrsu punente ch'a finiŝĉe int'a capella d'a villa, dedicä a [[San Françesco|San Françescu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa La Lodola: dita Villa Bagnolo ascì, a se tröva int'a regiùn d'a Costa, de d'ätu a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], dund'a l'è stèta tiä sciü tra u [[1890]] e u [[1895]]. A custruçiùn, vinculä da-a suvrintendensa, a l'è 'n prugèttu d'u [[Marco Aurelio Crotta]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208489|tìtolo=Villa La Lodola, ora Bagnolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Poggi: a se tröva int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], insc'â riva de frunte a-u santuäju d'a Päxe. Villa de canpaĝn̂a de güstu baroccu, a l'è 'na custruçiùn d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]] sciü tréi cen, da-a cianta a retangulu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110901|tìtolo=Villa Poggi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Sabatelli: zà cunusciüa cumme Villa Irene, a l'ea ünn-a de ville de canpaĝn̂a che gh'ean insc'â Via d'i Sciri, a vêgia stradda pe [[Çelle]]. Sta villa a ne duviea vegnì da-u [[XVII secolo|Seiçentu]], cun benbén d'interventi int'i seculi de doppu, pe pasä d'u [[XX secolo|Növeçentu]] in prupietè a-u çeramista e pitù [[Antonio Sabatelli]], ch'u gh'ha dètu u numme. U bloccu centräle, da tipica villa ligüre, u l'è 'n cübbu a tréi cen ch'u ne vegniea dritu da-a fundaçiùn d'a villa, mentre a streita e lunga mànega a punente, furmä da custruçiuìn de manimàn ciü basse, a l'è 'n'estensciùn ciü mudèrna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00210508.pdf|tìtolo=Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Cà de Via Piave 1: a custruçiùn a l'è 'na cà missa a l'inprinçippiu d'u caruggiu ancö cunusciüu cumme Via Piave, streita fra stu lì e u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], ch'u gh'è scure a levante. Cumme p'ou rèstu d'a burgä, a fundaçiùn de sta cà a ne duviea vegnì da-u [[XV secolo|Quattruçentu]]. E sö faciäte gh'han de decuraçiùn a stüccu in rilievu e, insce-i tréi cen, se ghe trövan pe simetria di barcuìn tenzüi&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00209120.pdf|tìtolo=Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* E Cantinn-e: cunplèssu de cà cun türe sübbitu a levante de D'Ätu, insc'â via vêgia pe [[Çelle]], u l'ea in antigu u cö de 'n fundu d'i [[Bassu (famiggia)|Bassu]], ch'u l'è ciü avanti pasóu a-i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], che l'han dövióu int'u scistema de tère a serviçiu d'a sö villa&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://albisola.jimdofree.com/le-cantine/|tìtolo=Le cantine|outô=Dede Restagno|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110893.pdf|tìtolo=Casa con Torre detta &quot;Le Cantine&quot; - Decreto di vincolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Teätru &quot;Don Leone&quot;: a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], facióu insc'ou caruggiu de Via Cunbu, u l'è stètu tióu sciü tra u [[1834]] e u [[1837]] cumme primma gexa d'u paize, scicumme che a-u muntä d'a pupulaçiùn nu l'ea ciü abasta a capella de Villa Balbi. Int'a gexa, dedicä a-a Nostra Scignua d'u Mä, se gh'è ditu messa finn'â custruçiùn d'a paruchiäle d'ancö, fètu ch'u n'ha purtóu a-a scunsacraçiùn. A gexa, doppu ch'a l'è stèta döviä cumme magazìn e cine, a l'ea stèta turna abandunä, pe vegnì dunca 'n teätru, dedicóu a-u primmu pàrecu d'u Cävu, da-u [[1990]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110903.pdf|tìtolo=Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Furnäxe Barì: a l'è 'na vêgia furnäxe d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], fundä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], cu'u cunplèssu che, int'e sö furme d'ancö, u se cunpunn-e de 'na rexidensa e d'i lucäli döviè p'â furnäxe e i magazìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110902|tìtolo=Fornace Barile|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Staçiùn d'u Cävu: u fabricätu viagiatuì d'a staçiùn vêgia d'Arbissöa, serä d'u [[1977]] cu'u stramüu a munte d'a liĝn̂a [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|Zena-Vintimiggia]], u l'è 'na custruçiùn fèta in gìu a-u [[1861]], tipica d'e staçiuìn de media grandessa. U gh'ha duì cen, cun quellu de sutta ch'u l'ea dövióu pe-i serviççi a-i viagiatuì e p'â gestiùn d'u tràfegu mentre inte quellu de d'ätu u gh'ea d'e stansie pe-i dipendenti d'e fêruvie&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110906.pdf|tìtolo=Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Punte insc'ou Rebascu: u l'è 'n punte de l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]] ch'u travèrsa u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] int'u burgu de D'Ätu, fabricóu d'u [[XIII secolo|Duxentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110897|tìtolo=Ponte medioevale sul Rio Basco|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. A sö custruçiùn a l'è stèta cumandä da-u pudestè Guglielmo Trucco d'u [[1215]] pe permette a-e gente de rivä paigiu in gexa quand'u gh'ea l'ègua äta, cu'i travaggi che sun stèti inandiè da-u Guglielmo Fodrato, prupietäju de sti sciti&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* ''Alba Docilia'': scitu archeulogicu de l'antiga ''mansio'' rumann-a insc'â ''[[Via Aurelia]]'', u se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn d'ancö]], dund'u l'è stètu scruvìu a-a fin de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]. U cunplèssu, che a-i tenpi de l'inperu u l'ea 'na gran villa de ciü de 9.000&amp;nbsp;m&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, u gh'ha a strutüa d'a tipica villa rüstega, spartìa int'e tre purçiuìn d'a ''pars urbana'', rexidensa d'u bacàn, d'a ''pars rustica'' o ''fructuaria'', dedicä a-e ativitè de l'agricultüa, e e terme&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/villa-romana|tìtolo=Area archeologica di Alba Docilia|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Ruvinn-e rumann-e d'u Cävu: int'u pärcu de Villa Balbi a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], doppu d'e primme segnalaçiuìn de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]], inte 'n scävu d'u [[1975]] u s'è scruvìu i rèsti de mu̇àgge rumann-e da l'üzu nu guèi cèu. Ste lì, ch'u se n'è truvóu pe armenu quattru stansie diferenti, siean da ligä a 'n insediamentu rüstegu facióu insc'ou mä, abandunóu za a-a fin de l'etè rumànn-a&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi - Relazione tecnico-scientifica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe militäri ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-castellaro-lato nordovest.jpg|U Castelä de D'Ätu
Torre Calcinara.jpg|A Türe Calcinara
&lt;/gallery&gt;
* Castelä de D'Ätu: missu insc'ou briccu d'u Castelä, in çimma a-u burgu D'Ätu, u l'è 'n castellu de l'äta [[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], mençiunóu finn-a d'u [[1121]] cumme ''Castrum Albizole'' e de prubàbbile fètu int'u scitu de furtificaçiuìn ciü antighe, foŝĉia döviè da-i tenpi d'i [[Liguri Antighi|Ligüri Antighi]] e dapö ascì da-i rumen. Pigióu da-i zeneixi doppu 'n asediu d'u [[1227]], u l'è stètu zlargóu da sti lì d'u [[XVII secolo|Sei]]-[[XVIII secolo|Setteçentu]], p'ese insc'â fin abandunóu d'u [[1805]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.ivg.it/2024/11/il-castellaro-di-albisola-dalla-vigilanza-delle-navi-alla-contesa-tra-savona-e-genova/|tìtolo=Il &quot;Castellaro&quot; di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova|outô=Sara Cannone|dæta=3 nuvenbre 2024|léngoa=IT|vìxita=2025-06-17}}&lt;/ref&gt;.
* Türe Calcinara: missa a l'estremitè de punente d'u burgu D'Ätu, a l'è 'na ture d'u [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Çinqueçentu]] ch'a se zvilüppa sciü trei cen. Renbóu a-a türe u gh'è ascì 'na villa, fèta d'u [[XVII secolo|Seiçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208886|tìtolo=Torre Calcinara|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Müséi ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Museo della Ceramica &quot;Manlio Trucco&quot;.jpg|U müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;
Giardino Museo Pacetti 3.jpg|U müséu giardìn Pacetti
&lt;/gallery&gt;
* Müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;: u müséu u gh'ha a sö sede int'a cà-bu̇téga a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] ch'a l'ea d'u çeramista [[Manlio Trucco]], da le dunä a-u cumüne asemme a-a culeçiùn ancö in mustra. Sta lì a cunprende tantu de çeramiche mudèrne, cumme di travaggi d'u Trucco mêximu, ma ascì 'na gran çèrnia de [[çeramica d'Arbissöa|çeramiche d'Arbissöa]] da-u [[XV secolo|Quattruçentu]] finn-a l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/il-museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Il Museo della Ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Museo della ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Müséu giardìn Pacetti: müséu a l'äja avèrta, u l'è furmóu da 'na culeçiùn de çeramiche artistiche in mustra int'u giardìn da fiancu d'a fàbbrica d'i frè Pacetti, pasä d'u [[1974]] a-a ditta Studio Ernan. Int'e culeçiuìn d'u müséu, fundóu d'u [[1956]], se trövan di travaggi d'artisti mudèrni benbén cunusciüi, cumme u [[Lucio Fontana]], u [[Giuseppe Capogrossi]] e l'[[Emanuele Luzzati]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.langololigure.it/musei_e_collezioni_d_arte_liguri_dettagli.asp?id_musei=160&amp;Articolo=Museo%20Albisola%20Superiore%20Museo%20Giardino%20Ernan|tìtolo=Albisola Superiore - Museo Giardino Ernan|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Natüa ===
* Area prutètta pruvinciäle d'a Rocca d'u Farcùn: a se tröva a l'estremitè vèrsu setentriùn d'u teritoju d'u cumüne, esteiza pe 163,00&amp;nbsp;ha insc'ê rive sübbitu sutta a-u spartiègua, faciè a meridiùn. St'area prutètta, cunpreiza d'u tüttu int'u teritoju de D'Ätu, a l'è caraterizä da 'n teren ch'u cangia d'u bèlu, cun èrte strutüe de [[Dolòmia|dulomie]] da vixìn a rive ciü cianelle, cun benbén de vivaĝn̂e, de zmögge e de rien&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/rocca-falcone|tìtolo=Area protetta Provinciale Rocca del Falcone|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.
* Area prutètta pruvinciäle d'u Sensöggia: area prutètta ch'a va aprövu a-u percursu d'u [[Sensöggia]], a gh'ha 'n'estensciùn pe 10,00&amp;nbsp;ha de gèa d'a sciumèa, spantegä fra u cumüne de D'Ätu e quellu d'[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]]. St'area prutètta, ch'a cunprende a purçiùn mediu-bassa d'a sciumèa finn'â sò fuxe, a l'è 'n scitu d'interèsse scicumme che u sò ürtimu toccu u l'è dövióu da-i ouxelli d'ègua de passu pe pôsäse int'e sò migraçiuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/torrente-sansobbia|tìtolo=Area protetta Provinciale Torrente Sansobbia|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.
* Area prutètta pruvinciäle Area Balbi: int'a burgä d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], a l'è 'n'area prutètta ch'a s'estende insce-i teren deré d'a villa d'i Balbi, scituä pe intregu int'u cumüne de D'Ätu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/area-balbi|tìtolo=Area protetta Provinciale Area Balbi|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.

== Ecunumia ==
{{Seçión vêua}}

== Cultüa ==
=== Dialettu ===
{{Seçión vêua}}

== Manifestaçiuìn ==
* Festivàl internaçionäle d'a [[maiòlica]]: festivàl dedicóu a-a [[çeramica d'Arbissöa]] e a [[Çeramica de Sann-a|quella de Sann-a]], u se tegne insce-i quattru cumüni d'u çircundäju da l'antiga tradiçiùn inte l'arte figulinn-a. U festivàl u se cunpunn-e de mustre d'arte, cunvegni e ezibiçiuìn arte da-u vivu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.festivaldellamaiolica.it/|tìtolo=Festival della Maiolica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-16}}&lt;/ref&gt;.

== Fèste e fêe ==
* Fèsta de Nostra Scignùa Stella Maris: a ricurensa p'â patrunn-a d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], a l'è festezä tütti i anni a-a tèrsa duménega de mazzu. Pe sta ricurensa a se tegne 'na fêa int'u paize e, a-a seĵa, u se porta in pruçesciùn a cascia d'a Madonna, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], finn-a insc'â pasegiäta, dund'a dà a benediçiùn d'u mä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/la-fiera-di-n-s-stella-maris/|tìtolo=La fiera di N.S. Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/albisola-capo-onora-la-patrona-stella-maris/|tìtolo=Albisola Capo onora la patrona Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* U dì d'u Segnù: int'a ricurensa d'u dì d'u Segnù, ciü che e funçiuìn religiuze e a pruçesciùn, p'e vie d'u burgu D'Ätu sun dizegnè tütti i anni i tapêti de sciùe tipichi de sta fèsta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/corpus-domini-infiorata-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Corpus Domini, infiorata ad Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Fèsta de San Niculó: a l'è a ricurensa d'u santu patrùn de D'Ätu, ch'a se tegne tütti i anni a-i 6 de dixenbre. Ciü che a funçiùn religiuza, e celebraçiuìn pe [[San Nichioso|San Niculó]] cunprendan ascì 'na fêa, cun di banchetti spanteghè pe-i caruggi d'u burgu D'Ätu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/fiera-patronale-di-san-nicolo/|tìtolo=Fiera patronale di San Nicolò|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.savonanews.it/2019/12/04/leggi-notizia/argomenti/eventi-spettacoli/articolo/san-nicolo-accende-il-natale-di-albisola-superiore.html|tìtolo=San Nicolò accende il Natale di Albisola Superiore|dæta=4 dixenbre 2019|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

== Sport ==
[[Immaggine:Golf Club Albisola 1.jpg|miniatura|Vista d'u Golf Club Albisola]]
A D'Ätu se trövan ciü strutüe pe praticä diferenti ativitè spurtive:
* Canpu spurtivu de Luxéi: canpu da balùn a [[Luxéi]], dövióu da-i zueni de l'[[Albissole 1909]], a sucêtè de balùn d'e Arbissöe, che pe cuntra a zöga cu'a primma squaddra int'u staddiu Faraggiana, a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]. D'ancö, l'inpiantu de Luxéi u l'è vegnüu ascì u canpu de cà d'i [[Pirates Savona]], a squaddra de [[football americàn]] e [[flag football]] de [[Sann-a]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.asdalbissole1909.it/strutture/|tìtolo=Strutture|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu &quot;Pomina&quot;: a Luxéi, de pocu ciü a levante d'u canpu spurtivu, u l'è 'n canpu a 7 d'èrba scintetica, dövióu da-e squaddre de figiö de l'Albissole 1909&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* Canpu &quot;Nifossé&quot;: int'a regiùn de Nifusè, a levante d'u burgu D'Ätu, u l'è 'n canpu in scinteticu a 6, dövióu da l'Albissole 1909 pe fäghe zügä a sö scöa de balùn&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* PalaBesio: palasettu d'u sport ch'u se tröva int'a regiùn d'a Massa, u l'è u canpu de cà de l'[[Albisola Pallavolo]], a squaddra de [[volley]] d'Arbissöa che, cu'a primma squaddra d'e donne, a zögä int'a [[Serie B2 (volley)|Serie B2]], mentre quella d'i ommi a l'è int'a [[Serie C (volley)|Serie C]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.albisolapallavolo.it/|tìtolo=Albisola Pallavolo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu spurtivu &quot;Gianfranco Fazzina&quot;: douvèrtu d'u [[1982]], u l'è 'n canpu d'atletica ch'u gh'ha 'na pista a sêi cursie da 250 metri, due pustaçiuìn p'ou [[Sâto in lóngo|sätu pe lungu]] e [[Sâto tréggio|triplu]], ünn-a p'ou [[Sâto in âto|sätu in ätu]] e ünn-a p'ou [[Sâtu con l'àsta|sätu cun l'asta]], ciü che due p'ou [[Slànso do péizo|tìu d'u peizu]], due pe [[Slànso do giavelòtto|quellu d'u giavelottu]] e 'na gaggia p'ou [[Slànso do martéllo|tìu d'u martellu]] e [[Slànso do dìsco|d'u discu]]. L'inpiantu u l'è gestìu da l'[[Atletica Alba Docilia]], sucêtè spurtiva fundä d'u [[1946]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/213-campo-sportivo-g-fazzina|tìtolo=Campo Sportivo &quot;G. Fazzina&quot;|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Golf Club Albisola: canpu d'a [[golf]] int'a regiùn d'u Carpineu, missu de là d'u [[Sensöggia]], a-i pé d'a culinn-a d'i Èrchi. U l'è 'n canpu a növe bandeinn-e, cun di ''green'' da ciü o menu çinqueçentu metri quaddri l'ün, cu'a strutüa ch'a cunprende ancùn 'n canpu de pratica e 'na ''club house'' cun risturante&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/211-golf-club-albisola|tìtolo=Golf Club Albisola|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Piscinn-a cumünäle: a l'è 'na piscinn-a a l'avèrtu ch'a se tröva a Luxéi, vixìn a-i canpi da balùn d'a burgä, dèta in gestiùn a-a [[Rari Nantes Savona]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/212-piscina|tìtolo=Piscina|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Tennis Club: u club de [[tennis]] d'Arbissöa, u gh'ha trei canpi da zögu de tèra, ciü che 'n canpettu da balùn a 5 in scinteticu e ün pe praticä u [[beach tennis]], u [[beach volley]] e u [[foot volley]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/214-campi-di-tennis|tìtolo=Campi da tennis|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

== Aministraçiùn ==
=== Scìndichi de D'Ätu ===
{{ComuniAmminPrecTitolo|var-perîodo=Periudu|var-prìmmo çitadìn=Primmu çitadìn|var-partîo=Partìu|var-càrega=Càrega|var-nòtte=Notte}}
{{ComuniAmminPrec|14 otubre 1986|13 züĝn̂u 1990|Adelio Venturino|[[Partîo Socialìsta Italiàn|Partìu Sucialista Italiàn]]|[[Scindico|Scìndicu]]|}}
{{ComuniAmminPrec|13 züĝn̂u 1990|12 frevä 1993|Adelio Venturino|Partìu Sucialista Italiàn|Scìndicu|&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega&lt;/ref&gt;}}
{{ComuniAmminPrec|12 frevä 1993|24 arvì 1995|Giambattista Durante|[[Democraçîa Cristiann-a|Demucraçia Cristiànn-a]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|24 arvì 1995|14 züĝn̂u 1999|Giambattista Durante|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 1999|14 züĝn̂u 2004|Giambattista Durante|[[Partîo Popolâre Italiàn (1994)|Partìu Pupuläre Italiàn]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 2004|8 züĝn̂u 2009|Lionello Parodi|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|8 züĝn̂u 2009|27 mazzu 2014|Franco Orsi|[[O Pòpolo da Libertæ|U Populu d'a Libertè]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2014|27 mazzu 2019|Franco Orsi|La mia città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2019|10 züĝn̂u 2024|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|10 züĝn̂u 2024|''in càrega''|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrecFine}}

== Cumunicaçiuìn ==
[[Immaggine:Albisola Superiore-IMG 1482.JPG|miniatura|A staçiùn d'Arbissöa, a D'Ätu|250x250px]]
=== Stradde ===
D'Ätu u l'è ligóu cu-[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], a punente, e cun [[Çelle]], a levante, pe mezu d'a [[Stràdda statâle 1 Vîa Aurelia|Stradda Statäle n° 1 Aurelia]], ch'a passa int'u sö teritoju vixìn a-u mä, traversandu a fraçiùn d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]]. Dapö, a D'Ätu se trövan due stradde pe l'entrutèra: sciü p'â valä d'u [[Sensöggia]] u ghe munta a [[Stradda pruvinsäle 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa|SP 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/strade/sp2|tìtolo=SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni|léngoa=IT|vìxita=2025-06-13}}&lt;/ref&gt; mentre a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] a l'è traversä da-a [[stradda statäle 334 d'u Saŝĉellu]], ch'a riva finn-a in [[Acqui Terme|Acqui]].

De ciü, a ciann-a d'Arbissöa a l'è traversä da l'[[Outostràdda A10|autustradda A10]], che chì a gh'ha 'n sö cazellu.

=== Feruvìa ===
{{Véddi ascì|Staçiùn d'Arbissöa|càngio variànte=U mèximu argumentu in detaggiu}}
Int'u teritoju de D'Ätu, vixìn a-u cunfìn cu'[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]], a gh'è 'na [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]] insc'ä [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|feruvìa Zena-Vintimiggia]] ch'a l'è stèta douvèrta d'u [[1977]], a-u mumentu d'u stramüu a munte d'a liĝn̂a. Primma, defèti, a feruvìa a pasäva tostu insc'ou mä, cu'a [[Staçiùn d'u Cävu|staçiùn]] d'e Arbissöe ch'a l'ea a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]].

== Notte ==
;Notte a-u tèstu
&lt;references group=&quot;n.&quot; /&gt;

;Notte bibliugràfiche
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Goffredo Casalis|tìtolo=Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S.M. il re di Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=839UAAAAYAAJ|ànno=1833|editô=Forni Editore|çitæ=Bulogna|léngoa=IT|cid=Casalis, 1833}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Garbarini|tìtolo=Cenni storici intorno al borgo di Albisola Marina|url=https://books.google.com/books?id=Y8dGIIgUU8sC|ànno=1886|editô=Luigi Sambolino|çitæ=Zena|léngoa=IT|cid=Garbarini, 1886}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Parola|tìtolo=Albisola: natura, storia, arte, lavoro|url=https://books.google.com/books?id=StTgnQAACAAJ|ànno=1989|editô=|çitæ=|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Gianfranco Barcella|tìtolo=Le vie degli albisolesi illustri|url=https://books.google.com/books?id=ybUmKQEACAAJ|ànno=2011|editô=De Ferrari|çitæ=Zena|léngoa=IT|ISBN=88-64-05225-9}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Furio Ciciliot|outô2=Francesco Murialdo|outô3=Giovanni Venturi|tìtolo=Toponimi delle albis(s)ole. (Comuni di Albisola Superiore e di Albissola Marina)|url=https://books.google.com/books?id=lx25tgEACAAJ|ànno=2012|editô=Società Savonese Storia Patria|çitæ=|léngoa=IT|volùmme=3|òpera=Progetto toponomastica storica|ISBN=88-85-86602-6}}

== Vuxe curelè ==
* [[Çeramica d'Arbissöa]]

== Ätri prugètti == 
{{Interprogetto}}

== Ligammi de föa ==
* {{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/|tìtolo=Scitu d'u Cumün|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}
* {{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/|tìtolo=Scitu türisticu ufiçiäle|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}

{{Comûni da Provinsa de Sann-a}}
{{Contròllo de outoritæ}}</text>
      <sha1>tqeipapqi8v51sdxlhaqps7aaoxakqe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>258735</id>
      <parentid>258734</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T19:18:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>N.Longo</username>
        <id>12052</id>
      </contributor>
      <comment>/* Natüa */ +</comment>
      <origin>258735</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54496" sha1="cztt4ngihl5pd68vbhojfdqlopnpmey" xml:space="preserve">{{Savuneize|grafîa=, a-a manea de l'Essiu d'a Ciann-a}}
{{Divisione amministrativa
|Nome = D'Ätu d'Arbissöa
|Nome ufficiale = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;(IT) ''Albisola Superiore''&lt;/div&gt;
|Panorama = Cara vecchie Albisola.jpg
|Didascalia = &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;Vista de D'Ätu&lt;/div&gt;
|Stato = ITA
|Grado amministrativo = 3
|Tipo = [[Comun|cumüne]]
|Divisione amm grado 1 = Ligüria
|Divisione amm grado 2 = Sann-a
|Amministratore locale = Maurizio Garbarini
|Partito = lista civica de centru-drita &quot;La nostra città&quot;
|Mandato = 2
|Data elezione = 27-5-2019
|Data rielezione = 10-6-2024
|Data istituzione = [[1861]]
|Abitanti = 9570
|Note abitanti = [https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2023&amp;i=D7B Dètu Istat] - Pupulaçiùn rexidente a-i 31 d'otubre d'u 2023.
|Aggiornamento abitanti = 31-10-2023
|Sottodivisioni = D'Ätu &lt;small&gt;(sede d'u cumüne)&lt;/small&gt;, Èllia, Luxéi, U Cävu
|Divisioni confinanti = [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], [[A Steja]], [[Còiri|Cairi]], [[Çelle]], [[Sann-a]], [[O Ponte|U Punte]]
|Zona sismica = 4
|Gradi giorno = 1490
|Nome abitanti = de D'Ätu&lt;br /&gt;(it) ''Albisolesi''
|Patrono = [[San Nichioso|San Niculó da Bäri]]
|Festivo = [[6 dexénbre|6 de dixenbre]]
|Mappa = Map of comune of Albisola Superiore (province of Savona, region Liguria, Italy).svg
|Didascalia mappa = Pusiçiùn d'u cumüne de D'Ätu d'Arbissöa int'a pruvincia de Sann-a.
}}
'''D'Ätu d'Arbissöa'''{{#tag:ref|Scritu ''D'Âto d'Arbisêua'' in [[Lengoa zeneize|zeneize]]|group=n.}} (ditu sulu '''D'Ätu''' ascì, ''Albisola Superiore'' in [[Léngoa italiànn-a|italian]]) u l'è 'n [[Comun|cumüne]] [[Liguria|ligüre]] de 9.570 abitanti&lt;ref name=&quot;template divisione amministrativa-abitanti&quot; /&gt; int'a [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]].

== Geugrafia ==
[[Immaggine:Torrente Sansobbia Albisola 01.jpg|sinistra|miniatura|U [[Sensöggia]] fra D'Ätu, insc'â drita, e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], insc'â mancinn-a]]
U teritoju d'u cumüne de D'Ätu u se spande fra a media e bassa valä d'u [[Sensöggia]], spartiu fra u valùn dund'a scure a sciumèa e quellu d'u sö afluente ciü inpurtante, u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], che se zvilüppan tütti duì in direçiùn nord-süd. Sti rien han furmóu a ciann-a custea dund'u gh'è u centru d'u cumüne, spartia cu'u cumüne d'A Muènn-a p'â purçiùn insc'â drita d'u Sensöggia&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.pianidibacino.ambienteinliguria.it/SV/18sansobbia/sansobbia.html|tìtolo=Sansobbia - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

I cunfìn d'u cumüne, cumensandu da-a fuxe d'u Sensöggia, vèrsu [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] sun marchè da-a sciumèa finn'â sö cunfluensa cu'u rian Grann-a e dunca, andandu aprövu a stu lì, muntan sciü a-u spartiègua fra u Sensöggia e u [[Letimbru|Lavagnöa]] in curispundensa d'u [[Munte Cüccu (Sann-a)|Munte Cüccu]] (440&amp;nbsp;m). De de lì i tèrmi cun [[Sann-a]] van avanti a setentriùn pe tütta a liĝn̂a d'u spartiègua e, da-u [[Munte San Zorzu (Apenìn Ligüre)|Munte San Zorzu]] (834&amp;nbsp;m), u tacca u cunfìn cun [[Còiri|Cäiru]] e, pe 'n cürtu toccu, cu'[[O Ponte|u Punte]]. U cunfìn u chinn-a dunca a traversä a valä d'u Sensöggia, che p'â purçiùn ciü äta a l'è int'u cumüne d'[[A Steja|A Steĵa]] e, muntóu insce l'ätra riva, u travèrsa ascì a valä d'u Rebascu, pe cumensä u cunfìn cun [[Çelle]] da dund'u s'incruxia cu'u Remenùn, afluente de mancinn-a d'u Rebascu. Insc'â fin, u cunfìn cun Çelle u chinn-a finn'a-u mä andandu aprövu a-u percursu d'u rian Carea.

=== Fraçiuìn ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
La Chiesa di San Nicolò e il Borgo d'Alto.jpg|U burgu D'Ätu
Panorama ELLERA - panoramio.jpg|Vista d'Èllia
San Matteo Apostolo.jpg|Luxéi cu'a gexa de San Maté
Coast view in Savona, Liguria, Italy, 2024 January.jpg|U Cävu da [[Sann-a]]
&lt;/gallery&gt;
Int'u statütu d'u cumüne sun ricunusciüe e due fraçiuìn storiche de D'Ätu e d'[[Èllia]]; de ciü, int'u sö teritoju, se trövan ancùn i duì paixi de [[Luxéi]] e d'[[U Cävu]], asemme a benbèn de burghè e de cascìnn-e spanteghè p'â valä d'u Sensöggia&lt;ref name=&quot;statuto&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://dait.interno.gov.it/documenti/statuti/statuto-comune-sv-albisola-superiore.pdf|tìtolo=Statuto|outô=Comune di Albisola Superiore|léngoa=IT|p=2|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[D'Ätu d'Arbissöa (paize)|D'Ätu]]: centru, int'u pasóu, d'u teritoju d'e Arbissöe, u l'è a sede d'u cumüne, che da-u paize u l'ha pigióu u numme. U burgu vêgiu u se spande a-i pé d'u briccu d'u Castelä, de pocu ciü a munte d'a cunfluensa d'u Sensöggia cu'u Rebascu. A gexa de D'Ätu, dedicä a [[San Nichioso|San Niculó]], a l'è stèta pe di seculi l'ünnica parocchia d'e Arbissöe e, cu'a sö fundaçiùn d'u [[XI secolo|seculu XI]], a l'è ünn-a de ciü antighe d'a [[Diocexi de Sann-a-Noi|diocexi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Percorsi di visita e beni culturali - Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.
* [[Èllia]]: paize int'a valä d'u [[Sensöggia]], ciü a munte de D'Ätu, u s'è furmóu a partì da-u [[X secolo|seculu X]] e, finn-a d'u [[1929]], u l'ha fètu cumüne pe cuntu sö&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/93-il-borgo-medioevale-di-ellera|tìtolo=Il Borgo medioevale di Ellera|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;. Èllia u fa ascì parocchia, da-u [[XVII secolo|Seiçentu]] int'a gexa de San Bertumé e ancùn primma inte quella de Santa Maia Manena, ch'a gh'ha de fundaçiuìn d'u [[X secolo|seculu X]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.
* [[Luxéi]]: burgä de canpaĝn̂a, a se tröva insc'â via ch'a liga D'Ätu cun Èllia, int'a valä d'u [[Sensöggia]]. A fa parocchia cu'a gexa mudèrna de San Maté, mentre a sö capella vêgia, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], a l'è dedicä a-a Madonna d'u Carmu.
* [[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]]: paize insc'ou mä, u sö centru u se zvilüppa pe 'n lungu caruggiu, ancö ditu Via Cunbu, dund'a se faccia a filla de chè ch'u furman. D'ancö U Cävu u fa parocchia, cu'a gexa intitulä a-a Stella Maris, fèta d'u [[XIX secolo|Növeçentu]] pe pigiä u postu d'a primma capella d'a fraçiùn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/96-il-centro-storico-di-albisola-capo|tìtolo=Il Centro storico di Albisola Capo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;.

=== Cunfìn ===
D'Ätu u cunfinn-a cun [[Sann-a]] e [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]] a punente, cu'[[A Steja|A Steĵa]], [[O Ponte|U Punte]] e [[Còiri|Cäiru]] a setentriùn e cun [[Çelle]] a levante; de ciü, a meridiùn u l'è facióu insc'ou [[Mâ Ligure|Mä Ligüre]]&lt;ref name=&quot;statuto&quot; /&gt;.

== Stoja ==
=== Etè antiga ===
[[Immaggine:Alba Docilia - Tabula Peutingeriana.jpg|sinistra|miniatura|''[[Alba Docilia]]'' insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'']]
E primme gente cunusciüe a frequentä e tère d'Arbissöa sun stète i [[Liguri Antighi|Ligüri]] d'a tribü d'i ''[[Docilii]]'', che ghe stävan da benbèn primma d'a cunquista rumann-a.

Cu'i [[Popolo roman|rumen]] u gh'è stètu 'n sèrtu zvilüppu d'a ciann-a d'u [[Sensöggia]], e de stu fètu u gh'è l'inpurtante testimuniansa de ruvinn-e truvè da vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], identifichè cun quelle d'u scitu marcóu insc'â ''[[Tabula Peutingeriana]]'' cumme a ''[[mansio]]'' de ''[[Alba Docilia]]''. Sta lì a l'ea insc'â via tra ''[[Genua]]'' ([[Zena]]) e ''[[Vada Sabatia]]'' ([[Vuè]]), che int'u teritoju de D'Ätu a pasäva de poco a l'entrutèra, pe vegnì turna insc'ou mä a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 17-18}}&lt;/ref&gt;. De ciü, de ruvinn-e d'etè rumann-a se trövan ascì a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], int'u giardìn de [[Villa Balbi (U Cävu d'Arbissöa)|Villa Balbi]], in parte interesè da scävi d'u [[1975]] che l'han purtóu a 'n'identificaçiùn cumme cunplessu rüstegu o a serviçiu de 'n scälu maritimu, in funçiùn inte l'etè inperiäle&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}&lt;/ref&gt;.

Cu'a cheita de l'[[Impêo Roman|inperu rumàn]] e u pasaggiu d'a Ligüria a-i [[Inpêio bizantìn|bizantìn]] e, dunca, a-i [[Régno longobàrdo|Lungubärdi]], e gente han pe cuntra abandunóu a ciann-a, mescianduse int'i sciti che garantivan 'na megiu difeiza.

=== Etè de Mezu ===
[[Immaggine:Assedio d'Albissola 1227 Annales Ianuenses.jpg|miniatura|L'asediu d'u [[1227]] a-u Castelä d'Arbissöa, da-i ''[[Annales Ianuenses]]''|sinistra]]
Pe ste raxuìn chì, insc'ou [[briccu d'u Castelä]] a l'è nasciüa [[Castelä d'Arbissöa|'na furtificaçiùn]], ch'a l'è stèta fitu afiancä da-a [[Gexa de San Niculó (D'Ätu d'Arbissöa)|gexa de San Niculó]] che, int'u sö canpanìn, a gh'ha 'na scrita ch'a marca l'annu [[1067]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot;&gt;{{Çitta|Casalis, 1833|''Albisola Superiore'', p. 163}}&lt;/ref&gt;.

Inte l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], Arbissöa a l'è stèta primma int'u [[Marchexóu de Sann-a]] e de doppu, d'u [[1122]], a l'è vegnüa 'n feudu d'u Guèrfu d'a famiggia d'i [[Marca aleramica|marcheixi aleramichi]], che d'u dixenbre de quellu annu u l'ha fètu attu de sutumisiùn a-u [[Guĝl̂ielmu (vescu de Sann-a)|vescu Guĝl̂ielmu de Sann-a]] e a-u marcheize de quella çitè, u [[Bunifaçiu d'u Vastu]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 20-21}}&lt;/ref&gt;. D'u [[1137]] a vidua d'u marcheize, Tederata, cu'a sö figgia Ferraria a l'ha dunóu u [[castellu d'Arbissöa]] a-i savuneixi, che se ligan in moddu streitu a-u ''Comitatus Arbizole'' d'u rèstu sutt'a l'auturitè d'i [[Marchexóu d'u Boscu|marcheixi d'u Boscu]]. De mentre che i marcheixi vegnan in acordi cun [[Sann-a]], vegnindu çitadìn savuneixi d'u [[1186]], u marcheize [[Utùn Du Carettu|Utùn D'u Carettu]] u vende i sö diritti insc'ê Arbissöe a-i savuneixi d'u [[1192]], asemme a quelli insce [[Cuggiæn|Cügén]] e insc'[[E Vene|ê Vene]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', pp. 21-23}}&lt;/ref&gt;. Quande u l'è mortu a Ferraria, ürtima erede dirètta, u burgu u l'è stètu cedüu a-u [[Cumün de Sann-a]], levóu quärche purçiùn de tère ch'a l'è finìa a famigge d'u postu cumme i [[D'u Boscu (famiggia)|D'u Boscu]] e i [[Paretu (famiggia)|Paretu]] o a de ätre d'a [[Nobiltæ de Zêna|nubiltè de Zena]], cumme i [[Maroxéllo (famìggia)|Maruxelli]] e i [[Döia (famiggia)|Doja]]. Ste famigge, che a ogni moddu nu gh'ävan guèi de cuntrollu insc'ê Arbissöe&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 27}}&lt;/ref&gt;, han vendüu e sö purçiuìn a-a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica]] d'u [[1290]] e d'u [[1320]], pe-i Maruxelli, e d'u [[1317]], pe-i Doja&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;.

D'u [[1203]], a-u pasaggiu de l'armä d'u [[Guifredotto Grassello]], [[Poistæ da Compagna Communis|pudestè de Zena]], mandä cuntra Sann-a, benbèn de cà d'Arbissöa finiscian deruchè mentre, d'u [[1209]], i eredi d'i [[Marchexòu de Punçùn|marcheixi de Punçùn]] vendan a sö tèrsa parte de castellu, villa e cüria d'Arbissöa a-i cunsui de Sann-a pe milleduxentu franchi&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 23}}&lt;/ref&gt;. A-i 13 de marsu d'u [[1219]] Arbissöa a züa fedeltè ascì a-u [[Cumün de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta|Garbarini, 1886|''Capo II'', p. 24}}&lt;/ref&gt; ma, d'u [[1251]], asemme a-e çitè ciü inpurtanti d'u Punente, ascì Arbissöa a s'è reiza a-u cuntrollu d'a [[Repùbrica de Zena|Repübbrica de Zena]]. A ogni moddu u sö castelä u l'ea finìu int'e muen d'i zeneixi zà d'u [[1227]], quand'u l'è stètu cunquistóu doppu çinque dì d'asediu a-u Scimùn, castelàn d'[[A Steja]], da l'armä d'a Repübbrica mandä int'a [[Rivêa de Ponénte|Rivea de Punente]] cuntra a gran [[Sulevasiùn da Rive(r)a de Punente du 1227|sulevaçiùn de quelli anni]]&lt;ref name=&quot;Casalis163&quot; /&gt;. D'u [[1290]] i zeneixi han catóu ascì e ürtime quote de tère in Arbissöa e, d'u [[1343]], han missu asemme e cumünitè de [[Väze]], [[Çelle]] e Arbissöa inte 'n'[[Pudestarìa de Väze|ünnica pudestarìa]], cun sede a Väze. D'u [[1389]] sun stèti cuncèssi i növi statüti autonumi d'Arbissöa, restè in vigù finn-a d'u [[1798]].

=== Etè mudèrna ===
Int'i trei seculi de duminiu insc'ê Arbissöe, i zeneixi n'han tegnüu u cuntrollu rinfursandune u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] e cumisciunandu u [[Furtìn d'Arbissöa|furtìn a mä]], a-a Muènn-a, asemme a 'na [[Türe d'u Cävu|türe custea]] furtificä, missa int'a regiùn d'u Cävu d'a Türe.

Int'a segunda meitè d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], de famigge de cuntu de Zena, cumme i [[Brìgnoe (famìggia)|Brignue]] e i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], pe due votte pappi cu'u [[Pappa Giüliu II|Giüliu II]] e u [[Pappa Scistu IV|Scistu IV]], han catóu benbèn de tère in Arbissöa. D'u [[1615]] a cumünitè d'A Muènn-a, alantùa dìta u burgu da Bassu, a s'è destacä da-u burgu de D'Ätu, andandu ben aprövu a-i mêximi fèti storichi finn-a-i tenpi d'i françeixi.

=== Etè cuntenpuranea ===
A-a cheita d'a Repübbrica de Zena e a fundaçiùn d'a növa [[Repùbrica Lìgure|Repübbrica Ligüre]], caxunä da-i remesci purtè da-a [[Rivoluçion françeize|rivuluçiùn françeize]] e a [[Canpàgna d'Itàlia (1796-1797)|primma canpaĝn̂a d'Italia]] d'u [[Napolion Bonaparte|Napuleùn]], u teritoju d'Arbissöa u l'è finìu a-i 2 de dixenbre d'u [[1797]] int'u növu Dipartimentu d'u Letinbru, cun capulögo a [[Sann-a]]. Cu'a rifuma d'u [[1798]] u l'è pasóu sutt'a-a Giürisdiçiùn de Cunbu, int'u VI cantùn, pe vegnì d'u [[1803]] u çentru ciü inpurtante d'u I cantùn de Sann-a, int'a Giürisdiçiùn de Cunbu. A-i 13 de züĝn̂u d'u [[1805]], asemme a-a Ligüria intrega, Arbissöa a l'è stèta anessa a-u [[Prìmmo Inpêio françéize|Primmu Inperu françeize]], cunpreiza int'u [[Dipartimentu de Muntenötte]], dund'a gh'è restä finn-a d'u [[1814]]. De sti anni u paize d'[[Èllia]] u l'è vegnüu cumüne pe sö cuntu, destacanduse da Arbissöa.

D'u [[1815]], p'ê decixuìn d'u [[Congresso de Vienna|Cungrèssu de Vienna]], u paize u l'è finìu int'u [[Regno de Sardegna|Regnu de Sardegna]], dund'u l'ha fètu parte d'a pruvincia de Sann-a, pe pasä dunca int'u [[Regno d'Italia (1861-1946)|Regnu d'Italia]] d'u [[1861]]. Da-u [[1859]] a-u [[1927]] u l'ea dunca cunpreizu int'u I mandamentu, quellu de Sann-a, d'u [[Çircundäju de Sann-a]], alantùa parte d'a [[Provìnsa de Zêna|pruvincia de Zena]] e cuscì, da-u [[1927]], u l'è intróu int'u teritoju d'a növa [[Provinsa de Sann-a|pruvincia de Sann-a]]. Cumme ürtimu cangiamentu aministrativu, d'u [[1929]], u l'è tacóu a-u cumüne d'Arbissöa quellu d'[[Èllia]], suprèssu de quellu annu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.regio:1929-02-18;289!vig=|tìtolo=Regiu Decretu 18 frevä 1929, n. 289|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Doppu a fìn d'a [[Segonda Guæra Mondiâ|Segunda Guêra Mundiäle]], a partì da-i [[Anni 1960|anni '60]] u cumüne u l'è stètu interesóu da 'n inpurtante zvilüppu ürbanisticu ch'u l'ha purtóu i duì paixi de D'Ätu e d'A Muènn-a a vegnì 'n ünnicu insemme de custruçiuìn, cu'a pupulaçiùn rexidente che int'u mentre a l'è muntä d'u duggiu.

D'u [[2006]], tra e ätre ucaxuìn, u gh'è stètu 'n tentativu de tacä asemme D'Ätu e A Muènn-a inte 'n ünnicu cumüne, ma a recügìa de firme pe dumandä u referendum a nu l'ea guèi scignificativa e dunca, a-i 26 d'otubre de quellu annu, u [[Conséggio regionâle da Ligùria|Cunseggiu regiunäle d'a Ligüria]] u nu l'ha vutóu a favù d'a pruposta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151025141709/http://www.ilgiornale.it/news/regione-boccia-referendum-sulle-due-albisole.html|tìtolo=La Regione boccia il referendum sulle due Albisole|dæta=27 dixenbre 2006|léngoa=IT|vìxita=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;.

Da-u 1973 a-i 31 de dixenbre d'u [[2008]], D'Ätu u l'ha fètu parte d'a [[Cumünitè muntann-a d'u Zuvu]].

== Abitanti ==
=== Evuluçiùn demugrafica ===
{{Demografia/D'âto d'Arbisêua}}

=== Minuranse furèste ===
Segundu l'[[ISTAT]], a-i 31 de dixenbre d'u 2024 i rexidenti furèsti a D'Ätu sun 576&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2024&amp;i=P03|tìtolo=Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2024|editô=[[ISTAT]]|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

=== Cugnummi ciü difüxi ===
I cugnummi ciü difüxi a D'Ätu sun: ''Giacchino'', ''Siri'', ''Pastorino'', ''Zunino'' e ''Rossi''&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.cognomix.it/classifiche-cognomi-regioni-province-comuni.php|tìtolo=I cugnummi ciü difüxi cumün pe cumün, D'Ätu d'Arbissöa|léngoa=IT|vìxita=2025-05-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Persunn-e lighè cun D'Ätu ===
[[Immaggine:Pope Julius II.jpg|miniatura|299x299px|[[Raffaello Sansio|Rafaèllu]], ''Ritrètu d'u Giulio II'', [[1511]], öju sciü toua, 108,7×81 cm, [[National Gallery]], [[Londra|Lundra]]]]
* [[Pappa Giüliu II|Giüliu II d'a Ruvia]] (Arbissöa, 1443 - [[Romma|Rumma]], 1513), pappa
* [[Giuan Batista Spotorno]] (D'Ätu, 1788 - [[Zena]], 1844), storicu
* [[Angelo Bevilacqua]] (D'Ätu, 1895 - Munte Camulera, 1944), partigiàn
* [[Tullio d'Albissola]] (D'Ätu, 1899 - [[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a d'Arbissöa]], 1971), artista
* [[Antonio Sabatelli]] (D'Ätu, 1922 - D'Ätu, 2001), pitù, ceramista e scultù
* [[Mario Rossello]] ([[Sann-a]], 1927 - [[Milan]], 2000), ceramista, pitù e scultù
* [[Mario Pastorino]] (D'Ätu, 1929 - [[A Prìa]], 2010), ceramista, pitù e scultù
* [[Giovanni Acciai]] (D'Ätu, 1946), müxicolugu e diretù de coru
* [[Alberto Cavanna]] (D'Ätu, 1961), scritù
* [[Ivano Calcagno]] (D'Ätu, 1963), cantautù

== Löghi de 'nteresse ==
=== Architetüe religiuse ===
'''Parocchia de D'Ätu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San nicolò albisola superiore.JPG|A gexa de San Niculó da Bäri
Albisola Superiore - Santa Maria Maggiore 0879.JPG|L'âtóiu de D'Ätu
Chiesa San Pietro Albissola.tif|A gexa de San Pé
F175549464.jpg|Capella de San Bastiàn
Santuario e Convento.jpg|Santuäju e cunventu d'a Päxe
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Niculó da Bäri: a l'è a gexa d'a parocchia de D'Ätu e a se tröva int'u paize, faciä insc'â Ciassa de San Niculó. A prezensa de 'n scitu säcru a-i pê d'u [[Castelä d'Arbissöa|Castelä]] a l'è testimuniä da-u [[1209]], ma 'na targa a fa mençiùn finn-a d'u [[1067]], cu'a gexa ch'a l'ha pigióu a sö strutüa d'ancö int'a recustruçiùn fèta tra u [[1590]] e u [[1623]], mentre u canpanìn u l'è d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]]. Sti travaggi gh'han dètu 'na cianta a baxilica, cun trè naväte spartie da pilastri e de capelette insce-i fianchi de l'artä e int'e mu̇àgge da-e parte. Int'a gexa se trövan de stattue d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]] e d'u [[Françésco Màia Scciafìn|Sc-ciafìn]], cu'e pitüe a frescu che in cangiu sun d'u [[Paulu Giömu Brüscu|Brüscu]] e d'u [[Françésco Gandórfo|Gandurfi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/48011/|tìtolo=Chiesa di San Nicolò Vescovo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Âtóiu de Santa Maia Magiù: u se tröva int'u burgu D'Ätu, insc'â mancinn-a d'a gexa de San Niculó. A sö cunfraternita a gh'ha 'n'urigine ch'a ne vegniea da primma d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]], mentre a custruçiùn de l'âtóiu a l'è stèta inandiä d'u [[1612]] e zlargä d'u [[1670]]. A sö strutüa a l'è a naväta sencia, cu'a faciäta ch'a l'ha pigióu u güstu de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]] da 'n interventu de quelli tenpi. Inte l'âtóiu se trövan de pitüe a frescu d'u [[Dumenegu Büscàggia|Büscàggia]] e d'i frè [[Tommaso Ivaldi|Tommaso]] e [[Pietro Ivaldi]], ciü che esighe cunservè de stattue d'u [[Antognu Brilla|Brilla]] e 'na cascia d'u [[Antönio Màia Maragiàn|Maragiàn]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1029649/ICCD11825211_0700210432_dec.pdf|tìtolo=Oratorio di N.S. della Neve e di S. Nicolò - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-11}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de San Pé: custruçiùn de güstu neu-rumanicu, a se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]], int'u scitu d'a ''mansio'' de ''[[Alba Docilia]]'', dund'a l'è stèta fabricä a-u postu de ünn-a ciü antiga, ruvinä da-u [[Teramòttu de Diàn|tèremóttu d'u 1887]], insce prugèttu de l'[[Alfredo D'Andrade]]. A strutüa, da-a cianta a trè naväte, a l'è fèta d'arenaria e muìn e, davanti a l'inträ, a gh'ha 'n pórtegu rezüu da culonne pugiè insc'ê stattue de duì lėuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.joyphotographers.com/celebrazioni/chiesa-san-pietro-albisola-superiore/|tìtolo=Chiesa di San Pietro, Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-14}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Bastiàn: a l'è 'na capella ch'a se tröva a levante d'u paize, insc'â cruxea fra l'antigu camìn d'a via rumann-a e a cröza ch'a l'andäva d'in D'Ätu a-u Cävu. A capella, ch'a l'è stèta fabricä ciü o menu d'u [[1590]] in reaçiùn a 'n'epidemia de pèsta, a l'è 'na tipica custruçiùn de canpaĝn̂a da-a cianta a retangulu e canpanìn a veĵa, cruvìa da 'na votta a butte in çimma a l'aula e a cruxea insce l'artä, cu'e mu̇àgge d'u fundu che gh'han di rèsti de pitüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646898_S20_PT_0700110905.pdf|tìtolo=Oratorio SS.Rocco e Sebastiano - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.
* Santuäju d'a Madonna d'a Päxe: int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], segundu a tradiçiùn u l'è stètu fundóu int'u scitu dunde 'n'apariçiùn d'a Madonna, a-i 18 d'otubre d'u [[1482]], a l'aviea missu päxe tra e cumünitè d'[[A Steja]] e d'Arbissöa, nemighe pe de questiuìn de cunfìn. U santuäju, fabricóu d'u [[1578]] a-u postu de 'na capella ciü antiga che ancö a ne fa da cripta e zlargóu ciü votte, u gh'ha 'na gexa cun cianta a trè naväte che, tra e ätre upere, a cunsèrva 'na toua d'u [[Zâne Batìsta Pàggi|Paggi]] e 'na stattua d'a ''Madonna cu'u Banbìn'' d'u [[Filippo Parodi|Parodi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1170/santuario-della-madonna-della-pace/|tìtolo=Santuario della Madonna della Pace|léngoa=IT|vìxita=2025-05-15}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia de Luxéi'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
San Matteo vista dall'esterno.JPG|A gexa de Luxéi, San Maté
Albisola Superiore (SV) - frazione Luceto - chiesa della Madonna del Carmine - facciata.jpg|Gexa d'a Madonna d'u Carmu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Maté: a l'è a gexa d'a parocchia de [[Luxéi]] e a se tröva insc'ou stradùn che d'in D'Ätu u va pe [[Èllia]]. Sta gexa a l'è 'na custruçiùn mudèrna, fabricä int'i [[Anni 1990|anni '90]], int'u stile brütalista. Int'i fundi d'a gexa se ghe tröva 'n grande prezeppiu ch'u l'è a recustruçiùn d'Arbissöa a l'inprinçippiu d'u [[XX secolo|Növeçentu]], ch'u s'estende pe çentutrenta metri quaddri e ch'u gh'ha ciü de çinqueçentu figüe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/novita/il-presepe-meccanico-di-luceto-una-tradizione-albisolese/|tìtolo=Il Presepe meccanico di Luceto, una tradizione albisolese|outô=Cumün d'Arbisssöa|dæta=11 dixenbre 2023|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa d'a Madonna d'u Carmu: a se tröva sübbitu a levante d'u paize vêgiu de Luxéi, faciä insc'â ciassa ch'a n'ha pigióu u numme. A gexa d'a Madonna d'u Carmu a l'è stèta fabricä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]] cu'a tipica cianta a retangulu, cruvìa da 'na votta a butte e cu'u teitu fètu de ciappe&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110904|tìtolo=Chiesa parrocchiale di S. Matteo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'u Cävu'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-chiesa stella maris-esterno.jpg|Gexa d'a Stella Maris, a-u Cävu
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de Nostra Scignùa Stella Maris: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[U Cävu d'Arbissöa|U Cävu]], scituä sübbitu a munte d'u paize. Fèta pe pigiä u postu de l'antiga paruchiäle, i travaggi p'â sö custruçiùn sun cumensè d'u [[1906]], pe andä avanti ancùn doppu d'a sö cunsacraçiùn, d'u [[1915]], cu'a gexa ch'a l'ha patìu di danni int'i bunbardamenti de l'[[Segonda Guæra Mondiâ|ürtima guêra]]. A gexa, prugèttu de güstu neoclascicu d'u [[Giuseppe Massola]], a gh'ha 'na cianta centräle a cruxe grega cun due capelle pe parte, cruvìa da 'na cupula de duzze metri de diametru ch'a gh'ha in çimma 'na stattua induä d'a Madonna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42380/|tìtolo=Chiesa di Nostra Signora Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038866/ICCD13633564_00209119.pdf|tìtolo=Chiesa di N.S. Stella Maris - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.
* Capella de San Françescu: a l'è 'na capella de famiggia, parte d'u cunplèssu d'a villa d'i Balbi, missa a l'estremitè d'a sö äa de punente&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;. A votta d'a capella a l'è decurä da pitüe d'u [[Lazzaro De Maestri|De Maestri]], tenzüe d'u [[1899]] insc'ou mudèllu de quelle d'u [[Giò Agustìn Rattu|Rattu]] che se trövan int'a primma capella d'a via p'ou [[Santuäju d'a Madonna d'a Mizeicordia (Sann-a)|Santuäju de Sann-a]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00109797.pdf|tìtolo=Cappella della Crocetta e Cappelle votive del Santuario di N.S. di Misericordia - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-16}}&lt;/ref&gt;.

'''Parocchia d'Èllia'''
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore (SV) - frazione Ellera - chiesa di San Bartolomeo - facciata.jpg|A gexa d'Èllia, dedicä a San Bertumé
Ellera-chiesa di santa maria maddalena-facciata.jpg|A gexa de Santa Maia Manena
&lt;/gallery&gt;
* Gexa de San Bertumé: a l'è a gexa d'a parocchia d'[[Èllia]], missa insc'ou stradùn sübbitu a l'inträ d'u paize. A sö custruçiùn, inandiä cun l'elevaçiùn d'u paize a parocchia d'u [[1628]], a l'è cumensä d'u [[1637]], pe finì d'u [[1642]]. A strutüa a gh'ha 'na cianta a aula, cun trè capelle pe parte recavè insce-i fianchi d'a gexa, e de drentu a l'è decurä da pitüe a frescu d'u [[Raffaello Resio|Resio]], d'u [[Antonio Novaro|Novaro]] e d'u [[Eso Peluzzi|Peluzzi]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/42381/|tìtolo=Chiesa di San Bartolomeo Apostolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Vêgiu âtóiu de San Luensu: u l'è u vêgiu âtóiu d'u paize, d'ancö scunsacróu, custruìu a fiancu d'a gexa. U sö cunplessu, ch'u cunprende ancùn a canonica, u l'è stètu inaugüróu d'u [[1682]] e, int'u pasóu, u l'è vegnüu ascì a scöa matèrna d'u paize&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/il-borgo-di-ellera/storia-ed-architettura/413-le-chiese|tìtolo=Il borgo di Ellera. Le chiese|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.
* Gexa de Santa Maia Manena: a se tröva ciü a valle d'u paize e, int'u detaggiu, u sö cunplessu u se cunpunn-e de due custruçiuìn diferenti. Defèti, u se ghe pö ancùn vedde e ruvinn-e d'a gexa ciü antiga, fundä a-a fìn d'u [[X secolo|seculu X]] e primmu scitu säcru d'Èllia asemme a-a gexa de San Sarvatù, scentä d'u tüttu. A custruçiùn ancùn in pé a l'è pe cuntra d'a fìn d'u [[XVI secolo|Çinqueçentu]] e a l'è stèta fabricä tacandula a-a mu̇àggia drita d'a gexa vêgia; a gh'ha 'na cianta a retangulu e u teitu a capriè de leĝn̂u, cu'e mu̇àgge che de drentu sun spartìe da finte culonne cu'in çimma 'na curnixe ch'a ne fa tütt'u gìu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.sigecweb.beniculturali.it/images/fullsize/ICCD1038868/ICCD13646864_S20_PT_0700110898.pdf|tìtolo=Chiesa di S. M. Maddalena e ruderi chiesa precedente ad essa addossati|léngoa=IT|vìxita=2025-05-21}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe civili ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Villa Gavotti.jpg|Villa Gavotti e u sö giardìn
Albisola Capo - Villa Balbi 0910.jpg|A villa d'i Balbi
Albisola Superiore-villa Gavotti-cantine cà piccola.jpg|E Cantinn-e
Albisola Capo - Stazione 0779.JPG|A vêgia staçiùn a-u Cävu
Ponte medievale 2018.jpg|L'antigu punte de D'Ätu
Alba docilia 1.jpg|Scitu archeulogicu de ''[[Alba Docilia]]''
&lt;/gallery&gt;
* Villa Gavotti: a villa d'i [[Gavotti (famiggia)|Gavotti]] a l'è 'na gran villa de canpaĝn̂a cumisciunä da-u [[Françesco Maia Da Rovie|Françescu Maia D'a Ruvia]] d'u [[1744]], fèta a-u postu de 'na custruçiùn d'u [[XV secolo|Quattruçentu]], dita a Cà Grande, ch'a l'ea 'na villa a duì cen cun türe. Villa Gavotti, tantu de drentu cumme de föa, a gh'ha 'n güstu ''[[rococò]]'' e, ciü che d'u bloccu centräle a tréi livelli, a gh'ha due äe simetriche a 'n cian che ne sèran u giardìn, asemme a 'n'estensciùn a munte dund'a se tröva a sö capella privä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.progettostoriadellarte.it/2020/12/04/villa-gavotti-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Villa Gavotti ad Albisola Superiore|outô=Gabriele Cordi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Balbi: a villa d'i [[Bàrbo (famìggia)|Balbi]] a se tröva a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] e a l'ha pigióu e sö furme d'ancö d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]], insc'ê bäze de 'na custruçiùn ciü antiga, che foŝĉia a l'ea 'na villa cun türe o 'na cà furtificä. A sö strutüa a se cunpunn-e de 'n bloccu centräle ch'u gh'ha da-e parte due äe fabrichè ciü de reçente, cun quella vèrsu punente ch'a finiŝĉe int'a capella d'a villa, dedicä a [[San Françesco|San Françescu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.svdonline.it/1259/villa-balbi/|tìtolo=Villa Balbi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa La Lodola: dita Villa Bagnolo ascì, a se tröva int'a regiùn d'a Costa, de d'ätu a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], dund'a l'è stèta tiä sciü tra u [[1890]] e u [[1895]]. A custruçiùn, vinculä da-a suvrintendensa, a l'è 'n prugèttu d'u [[Marco Aurelio Crotta]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208489|tìtolo=Villa La Lodola, ora Bagnolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Poggi: a se tröva int'a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], insc'â riva de frunte a-u santuäju d'a Päxe. Villa de canpaĝn̂a de güstu baroccu, a l'è 'na custruçiùn d'u [[XVIII secolo|Setteçentu]] sciü tréi cen, da-a cianta a retangulu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110901|tìtolo=Villa Poggi|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Villa Sabatelli: zà cunusciüa cumme Villa Irene, a l'ea ünn-a de ville de canpaĝn̂a che gh'ean insc'â Via d'i Sciri, a vêgia stradda pe [[Çelle]]. Sta villa a ne duviea vegnì da-u [[XVII secolo|Seiçentu]], cun benbén d'interventi int'i seculi de doppu, pe pasä d'u [[XX secolo|Növeçentu]] in prupietè a-u çeramista e pitù [[Antonio Sabatelli]], ch'u gh'ha dètu u numme. U bloccu centräle, da tipica villa ligüre, u l'è 'n cübbu a tréi cen ch'u ne vegniea dritu da-a fundaçiùn d'a villa, mentre a streita e lunga mànega a punente, furmä da custruçiuìn de manimàn ciü basse, a l'è 'n'estensciùn ciü mudèrna&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00210508.pdf|tìtolo=Villa Sabatelli già Irene con terreni e pertinenze - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Cà de Via Piave 1: a custruçiùn a l'è 'na cà missa a l'inprinçippiu d'u caruggiu ancö cunusciüu cumme Via Piave, streita fra stu lì e u [[Rebascu (turente)|Rebascu]], ch'u gh'è scure a levante. Cumme p'ou rèstu d'a burgä, a fundaçiùn de sta cà a ne duviea vegnì da-u [[XV secolo|Quattruçentu]]. E sö faciäte gh'han de decuraçiùn a stüccu in rilievu e, insce-i tréi cen, se ghe trövan pe simetria di barcuìn tenzüi&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00209120.pdf|tìtolo=Edificio Via Piave 1 - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* E Cantinn-e: cunplèssu de cà cun türe sübbitu a levante de D'Ätu, insc'â via vêgia pe [[Çelle]], u l'ea in antigu u cö de 'n fundu d'i [[Bassu (famiggia)|Bassu]], ch'u l'è ciü avanti pasóu a-i [[D'a Ruvia (famiggia)|D'a Ruvia]], che l'han dövióu int'u scistema de tère a serviçiu d'a sö villa&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://albisola.jimdofree.com/le-cantine/|tìtolo=Le cantine|outô=Dede Restagno|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110893.pdf|tìtolo=Casa con Torre detta &quot;Le Cantine&quot; - Decreto di vincolo|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Teätru &quot;Don Leone&quot;: a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], facióu insc'ou caruggiu de Via Cunbu, u l'è stètu tióu sciü tra u [[1834]] e u [[1837]] cumme primma gexa d'u paize, scicumme che a-u muntä d'a pupulaçiùn nu l'ea ciü abasta a capella de Villa Balbi. Int'a gexa, dedicä a-a Nostra Scignua d'u Mä, se gh'è ditu messa finn'â custruçiùn d'a paruchiäle d'ancö, fètu ch'u n'ha purtóu a-a scunsacraçiùn. A gexa, doppu ch'a l'è stèta döviä cumme magazìn e cine, a l'ea stèta turna abandunä, pe vegnì dunca 'n teätru, dedicóu a-u primmu pàrecu d'u Cävu, da-u [[1990]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110903.pdf|tìtolo=Teatro Don Leone - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* Furnäxe Barì: a l'è 'na vêgia furnäxe d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], fundä d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], cu'u cunplèssu che, int'e sö furme d'ancö, u se cunpunn-e de 'na rexidensa e d'i lucäli döviè p'â furnäxe e i magazìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110902|tìtolo=Fornace Barile|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Staçiùn d'u Cävu: u fabricätu viagiatuì d'a staçiùn vêgia d'Arbissöa, serä d'u [[1977]] cu'u stramüu a munte d'a liĝn̂a [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|Zena-Vintimiggia]], u l'è 'na custruçiùn fèta in gìu a-u [[1861]], tipica d'e staçiuìn de media grandessa. U gh'ha duì cen, cun quellu de sutta ch'u l'ea dövióu pe-i serviççi a-i viagiatuì e p'â gestiùn d'u tràfegu mentre inte quellu de d'ätu u gh'ea d'e stansie pe-i dipendenti d'e fêruvie&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Monumentali/decreti/00110906.pdf|tìtolo=Ex Stazione Ferroviaria - Relazione storico-artistica|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. 
* Punte insc'ou Rebascu: u l'è 'n punte de l'[[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]] ch'u travèrsa u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] int'u burgu de D'Ätu, fabricóu d'u [[XIII secolo|Duxentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700110897|tìtolo=Ponte medioevale sul Rio Basco|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;. A sö custruçiùn a l'è stèta cumandä da-u pudestè Guglielmo Trucco d'u [[1215]] pe permette a-e gente de rivä paigiu in gexa quand'u gh'ea l'ègua äta, cu'i travaggi che sun stèti inandiè da-u Guglielmo Fodrato, prupietäju de sti sciti&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/percorsi-di-visita-e-beni-culturali/95-il-centro-storico-di-superiore|tìtolo=Il centro storico di Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-05-25}}&lt;/ref&gt;.
* ''Alba Docilia'': scitu archeulogicu de l'antiga ''mansio'' rumann-a insc'â ''[[Via Aurelia]]'', u se tröva vixìn a-a [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn d'ancö]], dund'u l'è stètu scruvìu a-a fin de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]. U cunplèssu, che a-i tenpi de l'inperu u l'ea 'na gran villa de ciü de 9.000&amp;nbsp;m&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, u gh'ha a strutüa d'a tipica villa rüstega, spartìa int'e tre purçiuìn d'a ''pars urbana'', rexidensa d'u bacàn, d'a ''pars rustica'' o ''fructuaria'', dedicä a-e ativitè de l'agricultüa, e e terme&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/villa-romana|tìtolo=Area archeologica di Alba Docilia|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Ruvinn-e rumann-e d'u Cävu: int'u pärcu de Villa Balbi a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], doppu d'e primme segnalaçiuìn de l'[[XIX secolo|Öttuçentu]], inte 'n scävu d'u [[1975]] u s'è scruvìu i rèsti de mu̇àgge rumann-e da l'üzu nu guèi cèu. Ste lì, ch'u se n'è truvóu pe armenu quattru stansie diferenti, siean da ligä a 'n insediamentu rüstegu facióu insc'ou mä, abandunóu za a-a fin de l'etè rumànn-a&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070532.pdf|tìtolo=Resti di età romana in Villa Balbi - Relazione tecnico-scientifica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Architetüe militäri ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Albisola Superiore-castellaro-lato nordovest.jpg|U Castelä de D'Ätu
Torre Calcinara.jpg|A Türe Calcinara
&lt;/gallery&gt;
* Castelä de D'Ätu: missu insc'ou briccu d'u Castelä, in çimma a-u burgu D'Ätu, u l'è 'n castellu de l'äta [[Etæ de Mëzo|Etè de Mezu]], mençiunóu finn-a d'u [[1121]] cumme ''Castrum Albizole'' e de prubàbbile fètu int'u scitu de furtificaçiuìn ciü antighe, foŝĉia döviè da-i tenpi d'i [[Liguri Antighi|Ligüri Antighi]] e dapö ascì da-i rumen. Pigióu da-i zeneixi doppu 'n asediu d'u [[1227]], u l'è stètu zlargóu da sti lì d'u [[XVII secolo|Sei]]-[[XVIII secolo|Setteçentu]], p'ese insc'â fin abandunóu d'u [[1805]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.ivg.it/2024/11/il-castellaro-di-albisola-dalla-vigilanza-delle-navi-alla-contesa-tra-savona-e-genova/|tìtolo=Il &quot;Castellaro&quot; di Albisola: dalla vigilanza delle navi alla contesa tra Savona e Genova|outô=Sara Cannone|dæta=3 nuvenbre 2024|léngoa=IT|vìxita=2025-06-17}}&lt;/ref&gt;.
* Türe Calcinara: missa a l'estremitè de punente d'u burgu D'Ätu, a l'è 'na ture d'u [[XV secolo|Quattru]]-[[XVI secolo|Çinqueçentu]] ch'a se zvilüppa sciü trei cen. Renbóu a-a türe u gh'è ascì 'na villa, fèta d'u [[XVII secolo|Seiçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://catalogo.beniculturali.it/detail/ArchitecturalOrLandscapeHeritage/0700208886|tìtolo=Torre Calcinara|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

=== Müséi ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot;&gt;
Museo della Ceramica &quot;Manlio Trucco&quot;.jpg|U müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;
Giardino Museo Pacetti 3.jpg|U müséu giardìn Pacetti
&lt;/gallery&gt;
* Müséu d'a çeramica &quot;Manlio Trucco&quot;: u müséu u gh'ha a sö sede int'a cà-bu̇téga a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]] ch'a l'ea d'u çeramista [[Manlio Trucco]], da le dunä a-u cumüne asemme a-a culeçiùn ancö in mustra. Sta lì a cunprende tantu de çeramiche mudèrne, cumme di travaggi d'u Trucco mêximu, ma ascì 'na gran çèrnia de [[çeramica d'Arbissöa|çeramiche d'Arbissöa]] da-u [[XV secolo|Quattruçentu]] finn-a l'[[XIX secolo|Öttuçentu]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/ceramica-e/il-museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Il Museo della Ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://cultura.gov.it/luogo/museo-della-ceramica-manlio-trucco|tìtolo=Museo della ceramica Manlio Trucco|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Müséu giardìn Pacetti: müséu a l'äja avèrta, u l'è furmóu da 'na culeçiùn de çeramiche artistiche in mustra int'u giardìn da fiancu d'a fàbbrica d'i frè Pacetti, pasä d'u [[1974]] a-a ditta Studio Ernan. Int'e culeçiuìn d'u müséu, fundóu d'u [[1956]], se trövan di travaggi d'artisti mudèrni benbén cunusciüi, cumme u [[Lucio Fontana]], u [[Giuseppe Capogrossi]] e l'[[Emanuele Luzzati]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.langololigure.it/musei_e_collezioni_d_arte_liguri_dettagli.asp?id_musei=160&amp;Articolo=Museo%20Albisola%20Superiore%20Museo%20Giardino%20Ernan|tìtolo=Albisola Superiore - Museo Giardino Ernan|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

=== Natüa ===
* Area prutètta pruvinciäle d'a Rocca d'u Farcùn: a se tröva a l'estremitè vèrsu setentriùn d'u teritoju d'u cumüne, esteiza pe 163,00&amp;nbsp;ha insc'ê rive sübbitu sutta a-u spartiègua, faciè a meridiùn. St'area prutètta, cunpreiza d'u tüttu int'u teritoju de D'Ätu, a l'è caraterizä da 'n teren ch'u cangia d'u bèlu, cun èrte strutüe de [[Dolòmia|dulomie]] da vixìn a rive ciü cianelle, cun benbén de vivaĝn̂e, de zmögge e de rien&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/rocca-falcone|tìtolo=Area protetta Provinciale Rocca del Falcone|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.
* Area prutètta pruvinciäle d'u Sensöggia: area prutètta ch'a va aprövu a-u percursu d'u [[Sensöggia]], a gh'ha 'n'estensciùn pe 10,00&amp;nbsp;ha de gèa d'a sciumèa, spantegä fra u cumüne de D'Ätu e quellu d'[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]]. St'area prutètta, ch'a cunprende a purçiùn mediu-bassa d'a sciumèa finn'â sò fuxe, a l'è 'n scitu d'interèsse scicumme che u sò ürtimu toccu u l'è dövióu da-i ouxelli d'ègua de passu pe pôsäse int'e sò migraçiuìn&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/torrente-sansobbia|tìtolo=Area protetta Provinciale Torrente Sansobbia|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.
* Area prutètta pruvinciäle Area Balbi: int'a burgä d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], a l'è 'n'area prutètta ch'a s'estende insce-i teren deré d'a villa d'i Balbi, scituä pe intregu int'u cumüne de D'Ätu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/natura/area-protetta-provinciale/area-balbi|tìtolo=Area protetta Provinciale Area Balbi|outô=Pruvincia de Sann-a|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.
* SIC fundu d'u mä Väze - Arbissöa: [[Scîto d'interèsse comunitâio|scitu d'interèsse cumünitäju]] (SIC) da-u [[1995]] e, da l'otubre d'u [[2016]], diciaróu ascì [[zona speciäle de cunservaçiùn]] (ZSC), st'area prutètta a cröve 91&amp;nbsp;ha de fundu d'u mä a-u lärgu d'i cumüni de D'Ätu, [[Çelle]] e [[Väze]], dunde se trövan i rèsti de 'n próu de ''[[Posidonia oceanica]]'' ciütóstu ruvinóu, cu'a prezensa ascì de pruéi de ''[[Cymodocea nodosa]]''. Fra e bestie d'ègua, chì u gh'è stètu truvóu a ''[[Pinna nobilis]]'' e tante specie de peŝĉi, cumme di [[Symphodus|turdi]] de diferenti qualitè&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.natura2000liguria.it/marini/sic07/index.htm#|tìtolo=Fondali di Varazze – Albisola|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://eunis.eea.europa.eu/sites/IT1322470|tìtolo=Fondali Varazze - Albisola|léngoa=IT|vìxita=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;.

== Ecunumia ==
{{Seçión vêua}}

== Cultüa ==
=== Dialettu ===
{{Seçión vêua}}

== Manifestaçiuìn ==
* Festivàl internaçionäle d'a [[maiòlica]]: festivàl dedicóu a-a [[çeramica d'Arbissöa]] e a [[Çeramica de Sann-a|quella de Sann-a]], u se tegne insce-i quattru cumüni d'u çircundäju da l'antiga tradiçiùn inte l'arte figulinn-a. U festivàl u se cunpunn-e de mustre d'arte, cunvegni e ezibiçiuìn arte da-u vivu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.festivaldellamaiolica.it/|tìtolo=Festival della Maiolica|léngoa=IT|vìxita=2025-06-16}}&lt;/ref&gt;.

== Fèste e fêe ==
* Fèsta de Nostra Scignùa Stella Maris: a ricurensa p'â patrunn-a d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]], a l'è festezä tütti i anni a-a tèrsa duménega de mazzu. Pe sta ricurensa a se tegne 'na fêa int'u paize e, a-a seĵa, u se porta in pruçesciùn a cascia d'a Madonna, d'u [[XVII secolo|Seiçentu]], finn-a insc'â pasegiäta, dund'a dà a benediçiùn d'u mä&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/la-fiera-di-n-s-stella-maris/|tìtolo=La fiera di N.S. Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/albisola-capo-onora-la-patrona-stella-maris/|tìtolo=Albisola Capo onora la patrona Stella Maris|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* U dì d'u Segnù: int'a ricurensa d'u dì d'u Segnù, ciü che e funçiuìn religiuze e a pruçesciùn, p'e vie d'u burgu D'Ätu sun dizegnè tütti i anni i tapêti de sciùe tipichi de sta fèsta&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://chiesasavona.it/corpus-domini-infiorata-ad-albisola-superiore/|tìtolo=Corpus Domini, infiorata ad Albisola Superiore|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.
* Fèsta de San Niculó: a l'è a ricurensa d'u santu patrùn de D'Ätu, ch'a se tegne tütti i anni a-i 6 de dixenbre. Ciü che a funçiùn religiuza, e celebraçiuìn pe [[San Nichioso|San Niculó]] cunprendan ascì 'na fêa, cun di banchetti spanteghè pe-i caruggi d'u burgu D'Ätu&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/eventi/fiera-patronale-di-san-nicolo/|tìtolo=Fiera patronale di San Nicolò|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.savonanews.it/2019/12/04/leggi-notizia/argomenti/eventi-spettacoli/articolo/san-nicolo-accende-il-natale-di-albisola-superiore.html|tìtolo=San Nicolò accende il Natale di Albisola Superiore|dæta=4 dixenbre 2019|léngoa=IT|vìxita=2025-06-20}}&lt;/ref&gt;.

== Sport ==
[[Immaggine:Golf Club Albisola 1.jpg|miniatura|Vista d'u Golf Club Albisola]]
A D'Ätu se trövan ciü strutüe pe praticä diferenti ativitè spurtive:
* Canpu spurtivu de Luxéi: canpu da balùn a [[Luxéi]], dövióu da-i zueni de l'[[Albissole 1909]], a sucêtè de balùn d'e Arbissöe, che pe cuntra a zöga cu'a primma squaddra int'u staddiu Faraggiana, a-[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]]. D'ancö, l'inpiantu de Luxéi u l'è vegnüu ascì u canpu de cà d'i [[Pirates Savona]], a squaddra de [[football americàn]] e [[flag football]] de [[Sann-a]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Çitta web|url=https://www.asdalbissole1909.it/strutture/|tìtolo=Strutture|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu &quot;Pomina&quot;: a Luxéi, de pocu ciü a levante d'u canpu spurtivu, u l'è 'n canpu a 7 d'èrba scintetica, dövióu da-e squaddre de figiö de l'Albissole 1909&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* Canpu &quot;Nifossé&quot;: int'a regiùn de Nifusè, a levante d'u burgu D'Ätu, u l'è 'n canpu in scinteticu a 6, dövióu da l'Albissole 1909 pe fäghe zügä a sö scöa de balùn&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.
* PalaBesio: palasettu d'u sport ch'u se tröva int'a regiùn d'a Massa, u l'è u canpu de cà de l'[[Albisola Pallavolo]], a squaddra de [[volley]] d'Arbissöa che, cu'a primma squaddra d'e donne, a zögä int'a [[Serie B2 (volley)|Serie B2]], mentre quella d'i ommi a l'è int'a [[Serie C (volley)|Serie C]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=http://www.albisolapallavolo.it/|tìtolo=Albisola Pallavolo|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Canpu spurtivu &quot;Gianfranco Fazzina&quot;: douvèrtu d'u [[1982]], u l'è 'n canpu d'atletica ch'u gh'ha 'na pista a sêi cursie da 250 metri, due pustaçiuìn p'ou [[Sâto in lóngo|sätu pe lungu]] e [[Sâto tréggio|triplu]], ünn-a p'ou [[Sâto in âto|sätu in ätu]] e ünn-a p'ou [[Sâtu con l'àsta|sätu cun l'asta]], ciü che due p'ou [[Slànso do péizo|tìu d'u peizu]], due pe [[Slànso do giavelòtto|quellu d'u giavelottu]] e 'na gaggia p'ou [[Slànso do martéllo|tìu d'u martellu]] e [[Slànso do dìsco|d'u discu]]. L'inpiantu u l'è gestìu da l'[[Atletica Alba Docilia]], sucêtè spurtiva fundä d'u [[1946]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/213-campo-sportivo-g-fazzina|tìtolo=Campo Sportivo &quot;G. Fazzina&quot;|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Golf Club Albisola: canpu d'a [[golf]] int'a regiùn d'u Carpineu, missu de là d'u [[Sensöggia]], a-i pé d'a culinn-a d'i Èrchi. U l'è 'n canpu a növe bandeinn-e, cun di ''green'' da ciü o menu çinqueçentu metri quaddri l'ün, cu'a strutüa ch'a cunprende ancùn 'n canpu de pratica e 'na ''club house'' cun risturante&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/211-golf-club-albisola|tìtolo=Golf Club Albisola|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Piscinn-a cumünäle: a l'è 'na piscinn-a a l'avèrtu ch'a se tröva a Luxéi, vixìn a-i canpi da balùn d'a burgä, dèta in gestiùn a-a [[Rari Nantes Savona]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/212-piscina|tìtolo=Piscina|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.
* Tennis Club: u club de [[tennis]] d'Arbissöa, u gh'ha trei canpi da zögu de tèra, ciü che 'n canpettu da balùn a 5 in scinteticu e ün pe praticä u [[beach tennis]], u [[beach volley]] e u [[foot volley]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/index.php/vivi-albisola/outdoor/sport-e/214-campi-di-tennis|tìtolo=Campi da tennis|léngoa=IT|vìxita=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;.

== Aministraçiùn ==
=== Scìndichi de D'Ätu ===
{{ComuniAmminPrecTitolo|var-perîodo=Periudu|var-prìmmo çitadìn=Primmu çitadìn|var-partîo=Partìu|var-càrega=Càrega|var-nòtte=Notte}}
{{ComuniAmminPrec|14 otubre 1986|13 züĝn̂u 1990|Adelio Venturino|[[Partîo Socialìsta Italiàn|Partìu Sucialista Italiàn]]|[[Scindico|Scìndicu]]|}}
{{ComuniAmminPrec|13 züĝn̂u 1990|12 frevä 1993|Adelio Venturino|Partìu Sucialista Italiàn|Scìndicu|&lt;ref group=&quot;n.&quot;&gt;U l'ha dètu e dimisciuìn da-a càrega&lt;/ref&gt;}}
{{ComuniAmminPrec|12 frevä 1993|24 arvì 1995|Giambattista Durante|[[Democraçîa Cristiann-a|Demucraçia Cristiànn-a]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|24 arvì 1995|14 züĝn̂u 1999|Giambattista Durante|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 1999|14 züĝn̂u 2004|Giambattista Durante|[[Partîo Popolâre Italiàn (1994)|Partìu Pupuläre Italiàn]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|14 züĝn̂u 2004|8 züĝn̂u 2009|Lionello Parodi|lista civica de centru-mancinn-a|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|8 züĝn̂u 2009|27 mazzu 2014|Franco Orsi|[[O Pòpolo da Libertæ|U Populu d'a Libertè]]|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2014|27 mazzu 2019|Franco Orsi|La mia città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|27 mazzu 2019|10 züĝn̂u 2024|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrec|10 züĝn̂u 2024|''in càrega''|Maurizio Garbarini|La nostra città&lt;br /&gt;(lista civica de centru-drita)|Scìndicu|}}
{{ComuniAmminPrecFine}}

== Cumunicaçiuìn ==
[[Immaggine:Albisola Superiore-IMG 1482.JPG|miniatura|A staçiùn d'Arbissöa, a D'Ätu|250x250px]]
=== Stradde ===
D'Ätu u l'è ligóu cu-[[A Moenn-a d'Arbisseua|A Muènn-a]], a punente, e cun [[Çelle]], a levante, pe mezu d'a [[Stràdda statâle 1 Vîa Aurelia|Stradda Statäle n° 1 Aurelia]], ch'a passa int'u sö teritoju vixìn a-u mä, traversandu a fraçiùn d'[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]]. Dapö, a D'Ätu se trövan due stradde pe l'entrutèra: sciü p'â valä d'u [[Sensöggia]] u ghe munta a [[Stradda pruvinsäle 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa|SP 2 D'Ätu-Èllia-San Giuàn d'a Steĵa]]&lt;ref&gt;{{Çitta web|url=https://www.provincia.savona.it/strade/sp2|tìtolo=SP 2 Albisola Superiore-Ellera-Stella S.Giovanni|léngoa=IT|vìxita=2025-06-13}}&lt;/ref&gt; mentre a valä d'u [[Rebascu (turente)|Rebascu]] a l'è traversä da-a [[stradda statäle 334 d'u Saŝĉellu]], ch'a riva finn-a in [[Acqui Terme|Acqui]].

De ciü, a ciann-a d'Arbissöa a l'è traversä da l'[[Outostràdda A10|autustradda A10]], che chì a gh'ha 'n sö cazellu.

=== Feruvìa ===
{{Véddi ascì|Staçiùn d'Arbissöa|càngio variànte=U mèximu argumentu in detaggiu}}
Int'u teritoju de D'Ätu, vixìn a-u cunfìn cu'[[A Moenn-a d'Arbisseua|a Muènn-a]], a gh'è 'na [[Staçiùn d'Arbissöa|staçiùn]] insc'ä [[Ferovîa Zêna-Vintimìggia|feruvìa Zena-Vintimiggia]] ch'a l'è stèta douvèrta d'u [[1977]], a-u mumentu d'u stramüu a munte d'a liĝn̂a. Primma, defèti, a feruvìa a pasäva tostu insc'ou mä, cu'a [[Staçiùn d'u Cävu|staçiùn]] d'e Arbissöe ch'a l'ea a-[[U Cävu d'Arbissöa|u Cävu]].

== Notte ==
;Notte a-u tèstu
&lt;references group=&quot;n.&quot; /&gt;

;Notte bibliugràfiche
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Goffredo Casalis|tìtolo=Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S.M. il re di Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=839UAAAAYAAJ|ànno=1833|editô=Forni Editore|çitæ=Bulogna|léngoa=IT|cid=Casalis, 1833}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Garbarini|tìtolo=Cenni storici intorno al borgo di Albisola Marina|url=https://books.google.com/books?id=Y8dGIIgUU8sC|ànno=1886|editô=Luigi Sambolino|çitæ=Zena|léngoa=IT|cid=Garbarini, 1886}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Parola|tìtolo=Albisola: natura, storia, arte, lavoro|url=https://books.google.com/books?id=StTgnQAACAAJ|ànno=1989|editô=|çitæ=|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Gianfranco Barcella|tìtolo=Le vie degli albisolesi illustri|url=https://books.google.com/books?id=ybUmKQEACAAJ|ànno=2011|editô=De Ferrari|çitæ=Zena|léngoa=IT|ISBN=88-64-05225-9}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Furio Ciciliot|outô2=Francesco Murialdo|outô3=Giovanni Venturi|tìtolo=Toponimi delle albis(s)ole. (Comuni di Albisola Superiore e di Albissola Marina)|url=https://books.google.com/books?id=lx25tgEACAAJ|ànno=2012|editô=Società Savonese Storia Patria|çitæ=|léngoa=IT|volùmme=3|òpera=Progetto toponomastica storica|ISBN=88-85-86602-6}}

== Vuxe curelè ==
* [[Çeramica d'Arbissöa]]

== Ätri prugètti == 
{{Interprogetto}}

== Ligammi de föa ==
* {{Çitta web|url=https://comune.albisola-superiore.sv.it/|tìtolo=Scitu d'u Cumün|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}
* {{Çitta web|url=https://www.albisolaturismo.it/|tìtolo=Scitu türisticu ufiçiäle|léngoa=IT|vìxita=2025-05-29}}

{{Comûni da Provinsa de Sann-a}}
{{Contròllo de outoritæ}}</text>
      <sha1>cztt4ngihl5pd68vbhojfdqlopnpmey</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Artrôxi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6085</id>
    <revision>
      <id>258732</id>
      <parentid>231753</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T18:54:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>N.Longo</username>
        <id>12052</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>+ wl</comment>
      <origin>258732</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1327" sha1="1er2t1mlqlowsdokjlyo127vp2onnsa" xml:space="preserve">{{Zeneize}}
L'&lt;b&gt;artroxi&lt;/b&gt; o '''artropatia degenerativa''' a l'è unna mouttia de [[cartilagine|cartilagini]] articolari. A l'è favoria da predispoxision familiare (artroxi primaia) e da di fattoî scatenanti meccanici (artroxi segundaia). In te l'artroxi segundaia reintra e forme profescionali. De solito l'artroxi a compâ in etæ tardiva, presenile o senile.

== Localizzaçiuin ciü frequenti ==
* Coxartroxi (anca)
* Gonartroxi (zenoggio)
* Spondilartroxi (vertebre)
* Rizartroxi (base do [[Pœuxo (dio)|pollice]])

== Anatomia patologica ==
In te cellule da cartilagine diminuisce de nümero vari organelli intracellulari: apparato de Golgi, [[Mitocóndrio|mitocondri]], reticolo endoplasmatico. Aumenta i lisosomi. In breve, diminuisce e prestasioin da cellule e vegne scintetizzou meno collagene e proteoglicani (componenti essensiali da cartilagine). L'osso sottocondrale (in contatto co a cartilagine) o risponde con osteoscleroxi sottocondrale.

== Terapia ==
E cüre varian segundo a localizzasion e o stato da mouttia: pöen esse farmacologiche o fixoterapiche, o anche comportä l'üso di [[Raggi x]] ([[radioterapia]]). Da o punto de vista anatomico e radiologico gh'è scarse poscibilitæ de modificä a scituazion.

== Atri progetti == 
{{Interprogetto}}
{{Contròllo de outoritæ}}

[[Categorîa:Mouttie]]</text>
      <sha1>1er2t1mlqlowsdokjlyo127vp2onnsa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bacan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12812</id>
    <revision>
      <id>258736</id>
      <parentid>258718</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T19:42:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arbenganese</username>
        <id>12552</id>
      </contributor>
      <comment>/* Âtri progètti */+cat</comment>
      <origin>258736</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7262" sha1="ryfx9e6h8lcku72lzj7jy0klunad331" xml:space="preserve">{{Grafîa ofiçiâ}}
'''Bacàn''' (scrîto de vòtte ''baccàn'' ascì, a-o plurâle ''bachén'' ò ''bacchén'') a l'é ‘na pòula da [[Lengoa ligure|léngoa lìgure]] adêuviâ cómme fórma de respètto pe indicâ o [[capofamìggia]], in particolâ o [[poæ]]&lt;ref&gt;F. Toso: Piccolo dizionario etimologico ligure. L’origine, la storia, e il significato di 400 parole a Genova e in Liguria, Savona, Editrice Zona, 2015&lt;/ref&gt;. 

[[File:Noack, Alfred (1833-1895) - n. 6481 - Sanremo - Studio Artistico.png|thumb|Bacàn con dôe dònne, [[Sanremu|Sanrémmo]] (1883 pöcasæ)]]

== Scignificòu ==
In sénso estéizo, a pòula “bacàn” a se riferìsce a ‘na figûa mascolìnn-a co-ìn ròllo de astimâ outoritæ inte ‘n grùppo de persónn-e, ch'o peu êse prezénpio ‘na [[Famiggia|famìggia]], ‘na [[ciùsma]] de ‘na [[nâve]], ‘na conpagnîa, ‘na [[comunitæ]]. Segóndo dötréi, scibén chò-u conçètto o l'é ‘n'ereditæ de ‘na [[soçietæ patriarcâle]], o faiéiva referénsa no sôlo a-o “padrón” in sénso materiâle, ma sôviatùtto a ‘n “responsàbile”, da-o pónto de vìsta ético e morâle. L'é ànche atestòu a fórma femenìnn-a, âtretànto difûza, de ''bacànn-a'' “padrónn-a, moæ”.

Con l'urbanizaçión da çitæ de [[Zêna]] into Nêuveçénto, quélla do bacàn a divénta into móndo de l'inpréiza a figûa in çìmma a l'organizaçión geràrchica do travàggio. Padrón e prinçipâ do scàgno, sàiva a dî o lêugo fìxico deputòu a l'ativitæ comerçiâ, grànde ò picìn ch'o fîse, o bacàn o s'é fæto alôa inprenditô&lt;ref&gt;Francesco Pittaluga: Scagni e carrette: gli imprenditori portuali genovesi a cavallo tra otto e novecento&lt;/ref&gt;. 

== Etimologîa ==
Pe quant’o l’à da védde con l'òrìgine da pòula bacàn, l'é stæto propòsto divèrse ipòtexi. Dotréi l'àn asoçiòu a-o [[Léngoa latìnn-a|latìn]] ''paganus'' “canpèstre, paizàn, vilàn”, òpû a-o bàsso latìn ''baccones'' “agricoltoî, contadìn” ò ànche a l'espresción ''vassallus baconus''. A ògni mòddo, a teorîa ciù probàbile a l'é fòscia quélla segóndo a quæ a pòula a végniéiva da-o [[tùrco]] ''bakan'' “minìstro, càppo” (da-o vèrbo ''bakmak'' “védde, avardâ, sorvegiâ”), ch'o l'é ‘n càrco de l’[[Lengua àraba|àrabo]] ناظِر (nāẓir)&lt;ref&gt;Sergio Aprosio: Vocabolario ligure storico-bibliografico, sec. X-XX, Parte seconda - volgare e dialetto, Marco Sabatelli editore, Savona, 2002, p. 148&lt;/ref&gt;. Se coscì o fîse, alôa a sàiva intrâ inte [[Variànte lìguri|parlæ lìguri]] pe-o contàtto co-e realtæ turcòfone inte colònie zenéixi do Levànte, magâra a partî da-o zèrbo mainésco de galêe.

Quæ ch'o ségge o tìpo de relaçión ch'a e lîga ò mêno a-a versción [[lìgure]], e variànte da pòula “bacàn” apàn de spésso inte parlæ de l’[[Itàlia do setentrión]] e inta [[Toscann-a|Toscànn-a]], ma sénpre co-ìn diferénte scignificòu, inte l'insémme de “contadìn móscio” ò desprexatîvo de “grébano, ignorànte”.
[[Immaggine:LL-Q256_(tur)-ToprakM-bakan.wav|miniatura|A pòula tùrca bakan]]

== Stöia da pòula ==
O [[Gioxeppe Oivê|Giöxèppe Oivê]], into seu Diçionäio zeneise-italian ([[1851]]) o spiêga a pòula baccan cómme “scignôro, o vêgio da câza, poæ, padrón”. L'outô do diçionâio o-a repórta cómme vôxe da plêbe, coscì cómme ànche o [[Zâne Cazàssa]] ([[1876]]), ch’o dà a definiçión de “scignôro, padrón, prinçipâ e de vòtte pe poæ ascì”. L'é fòscia a càoza de quésta seu natûa vorgâ sò-u tèrmine o l'é atestòu inta fórma scrîta pe-a prìmma vòtta sôlo into [[1845]], in particolâ inte l'armanàcco ''O canocciale de Savonn-a''.

A càoza de emigraçioìn da l'[[Itâlia setentrionâle|Itâlia do setentrión]] vèrso l'[[America do Sud|Amèrica do meridión]], sôviatùtto inte l’[[Argentinn-a|Argentìnn-a]], chîe a pòula a s'é mescciâ co-a [[Lengua spagnòlla|léngoa spagnòlla]] e-a l'à dæto o prezénte ''bacán'', ch'o l'à assónto vàrri scignificæ ligæ a-o conçètto de “poæ, capitàgno, gentilòmmo”.

== Ricorénse ==
A prìmma ricorénsa da pòula bacàn a l'é do [[1845]] in sce l'armanàcco ''O canocciale de Savonn-a'' (“''a l’è a stôia manaman / che cuntava u mè baccan''”).

A conpaìsce dapeu træ vòtte inta [[Diviña Comédia]] ([[1909]]) do [[Federico Gazzo]], ch’o tradûxe coscì i dantéschi “signor” e “segnore” (“''bèllo m'é quanto te piaxe! / ti ti ë o Bacàn! Sempre vortæ a ti i œggi / tëgno''”).

A ricôre doæ vòtte inte l’[[Eneide]] do [[Nicolin Baçigalô|Nicolìn Baçigalô]], ‘na vòtta co-o scignificòu de “càppo” e ‘n'âtra de “poæ” (“''Ö baccan de lasciû [Giove] ö me manda a posta / a annûnziate de trinca a sô opinion''”; “''Pe rispetto di Santi e dö Segnô, / pe ö baccan che ö l'é morto [Anchise] e pe ö figgiêu [Giulio], / çerchæ ö mæ corpo, che ö marsisce a-o sô''”).

A pòula “bacàn” in sénso de “capofamìggia, poæ” a l'é adêuviâ da Ottavio De Santis e Gino Pesce inta cansón [[Picón dàgghe cianìn]] ([[1957]]) (&quot;''ti véddi gh'é a Madònna da Paisción / l'à fæta o mæ bacàn trént'ànni fa''”).

O [[Fabrizio De André|Fabrizio de André]] o mensónn-a a pòula inta cansón [[Creuza de mä|Crêuza de mâ]] ([[1984]]) co-o scignificòu de “padrón, propiêtâio” (&quot;''bacan d’a corda marsa d’aegua e de sä / che a ne liga e a ne porta ‘nte ‘na creuza de mä''&quot;).

[[Rîco Carlîni]] o l'adêuvia a pòula bacàn inta seu traduçión de ‘n diâio anònimo intitolâ ''L'asédio de Zena inte l'anno 1800'' ([[2024]]): doæ vòtte in referénsa a-o corsâ [[Giuseppe Bavastro]], co-o scignificòu dónca de “capitàgno”, e ‘na vòtta a-o generâle [[Andrîa Masêna|Masêna]], co-o scignificòu de “òmmo, màio” (“''ma perché ti ciànzi, dònna? O to bacàn o no l’é prexonê''”). O mæximo outô o-a çìtta in A Stöia de Zêna ascì ([[2019]]), co-o scignificòu de “capofamìggia” quànd’o pàrla de famìgge de banchê zenéixi do Seiçénto (“''Sto gîo de comèrci e d’afâri o l’êa gestîo in prìmma persónn-a da-o Bacàn d’ògni famìggia ch’o conoscéiva a fóndo tùtto l’argoménto''”).

== Bibliografîa == 
* {{Çitta lìbbro|outô=Fiorenzo Toso|tìtolo=Piccolo dizionario etimologico ligure. L'origine, la storia e il significato di quattrocento parole a Genova e in Liguria|editô=Zona|léngoa=IT}}
* {{Çitta web|url=https://ligu.re/it/dic/cerca?q=baccan|tìtolo=Baccan|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Sergio Aprosio|tìtolo=Vocabolario ligure storico-bibliografico|léngoa=IT|url=https://www.storiapatriasavona.it/storiapatria/wp-content/uploads/2014/06/Aprosio-vol-2.pdf}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Sergio Aprosio|tìtolo=I gerghi in Piemonte|léngoa=IT|url=https://www.academia.edu/resource/work/104354908}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Francesco Pittaluga|tìtolo=Scagni e carrette: gli imprenditori portuali genovesi a cavallo tra otto e novecento|léngoa=IT|url=https://www.acompagna.org/rivista/archivio/2020-2.pdf}}

== Âtri progètti ==
{{Interprogetto}}
[[Categorîa:Vocabolâio]]</text>
      <sha1>ryfx9e6h8lcku72lzj7jy0klunad331</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Discûscioîn ûtente:Michæ.152</title>
    <ns>3</ns>
    <id>29484</id>
    <revision>
      <id>258724</id>
      <parentid>258722</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T12:49:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Michæ.152</username>
        <id>13747</id>
      </contributor>
      <comment>/* incontro fra liguri */ Rispòsta</comment>
      <origin>258724</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14666" sha1="9l16dsgq9ij1zkr839lp7onfh89q553" xml:space="preserve">Salûi e benvegnûo inta Wikipedia Lìgure! Gràçie a ti pe avéi decîzo de dâ 'na màn a-o progètto, spécce co-ina pàgina in sce 'n argoménto do quæ a gh'é ancón pöco inta wiki! Mi créddo, dæto che ànche ti t'adêuvi a grafîa ofiçiâ, ch'òu conósci za o TIG, into câxo ti t'àgge 'n dùbio in sce 'sta manêa de scrîve chi, a gh'é 'na pàgina in scîa gramàtica ([[Gramatica zeneize|quésta]]) e 'n scîto dedicòu in sciâ Ræ ([http://www.zeneize.net/index.html quésto]), pe tùtto o rèsto sémmo a tò dispoxiçión, scignorîa! [[Utente:N.Longo|N.Longo]] ([[Discûscioîn ûtente:N.Longo|discuscioìn]]) 16:18, 18 zen 2022 (CET)

== Conplimenti pe-e pagine epiche! ==
Bravo Michæ, se vedde bén che t'æ fæto di stüdi clascichi! Conplimenti pe-e tò pagine in sce l'épica! Niâtri semmo apreuvo a eleze 'n atro aministratô (Arbenganese) pe êse ciü forti e eficienti! Ti peu votâ [https://lij.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Aministrato%C3%AE/Ele%C3%A7io%C3%ACn/Arbenganese chie].  Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 11:46, 20 zen 2022 (CET)

:Gràçie mìlle, in realtæ són derê a studiâ a-o licêo scientìfico ma són un apascionòu sôviatùtto da letiatûa e dónca ho provòu a creâ quàrche pàgina mancànte da vôxe de bâze... són felîçe che e mæ pàgine ve piâxan; into câzo ghe ségge quàrche erô corezeîme! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 17:41, 20 zen 2022 (CET)

== Quàrche conséggio ==
Bónn-a séia, me permétto de dâ 'n conséggio picìn pi-â creaçión de pàgine che coscì ti t'æ ciù libertæ de travagiâ inta wiki! Dæto che da telefonìn o no l'é (de bâze) poscìbile creâ e vôxe e dêuviâ 'na série de fonçionalitæ de ciù, ti ti peu anâ in fóndo a 'na pàgina qualónque e sciacâ in sce &quot;Desktop&quot;; a vizoalizaçión a càngia coscì inte quélla da PC e da chi, se ti ti scrîvi o nómme da pàgina da crêa inta bâra da çèrchia (de d'âto a-a drîta) o s'avriâ 'n menù co-o link rósso pe creâla. Dòppo ti ti peu tornâ sénsa problêmi a-a vizoalizaçión pe telefonìn che de segûo a l'é ciù còmoda pe quélli schèrmi (o poméllo o l'é into mæximo pónto de quéllo pe pasâ a desktop).

A ògni mòddo ti no t'ê òbligòu a dêuviâ into tìtolo a grafîa da pàgina de Vôxe de Bâze, a quæ tra e âtre cöse a no l'é goæi precîza, faxéndo coscì ti ti peu scrîve o tìtolo za inta grafîa ofiçiâ, ghe pensiêmo niâtri (ò ànche ti obv) a corêze o colegaménto da quélla pàgina. Alêgri! [[Utente:N.Longo|N.Longo]] ([[Discûscioîn ûtente:N.Longo|discuscioìn]]) 20:54, 20 zen 2022 (CET)

Gràçie mìlle pe-i conséggi!  [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 21:12, 20 zen 2022 (CET)

== A Roca ==

Ciao Michæ, mi vorriæ savei se ti ti gh'é 'n interesse particolare in scia Ròca. Diggo coscì perchè lì parlan in tipo de zeneize d'Otrazôvo, e se ti ti gh'é di òrigini da quello pàize opüre ti ghe væ de stæ a-o villezzo, magara ti peu conosce quarchedün do pàize e faghe 'n intervista. Emmo za fæto quarche pagina co-in file audio, prezénpio [[Surli]], e chi ti acapisci bén che 'n enciclopedìa parlante pe niâtri a saieiva o pónto finale, o &quot;mascimo&quot;! Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 10:36, 21 zen 2022 (CET)

:Ciâo Luensu! No, mi no sto a Ròca, ma m'é capitòu quàrche vòtta de parteçipâ a quéllo Carlevâ e cosci ho decîzo de scrîve doæ rîghæ... [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 18:14, 21 zen 2022 (CET)

== Complimenti e osservaçioin ==

ciao Michê, e complimenti davei pe l'ottimo travaggio!
Mi no me permetto de mettighe man, però me sæ cao d'osservâ quarche menùççie:


[[Odissea]]

che célebra -&gt; ch'a célebra

di tànti òmmi: me pâ ch'a no segge 'na prepoxiçion articolâ, quindi -&gt; de tànti òmmi

çercàva -&gt; çercâva (se femmo comme i Greghi che meteivan un açento insce ogni parolla, aloa bezœugna mettighelo giusto, che sedonque a prof. a te-o marca aro blœu!)

çèrtidùn dêi: creddo che &quot;çèrtidùn&quot; o segge solo pronomme, l'agetivo o doviæ ese &quot;çèrti&quot;, ma ti ti pœu mettighe anche solo &quot;di&quot; -&gt; &quot;da çèrti dêi òstîli&quot; ò &quot;da di dêi òstîli&quot;

dixêndoghe -&gt; dixéndoghe, ò anche dìndoghe

che porta o nàofrago -&gt; ch'a porta o nàofrago

quésto ghe fa capî -&gt; quésto o ghe fa capî

ch'o seu létto -&gt; &quot;che o seu létto&quot; ò &quot;chò-u seu létto&quot;: in bon zeneize &quot;me, te, se, che, ghe, comme, quande, mentre ecc.&quot;  seguie da articcolo ò pronomme complemento no vœuan mai l'apostrofo, invece &quot;se, che, comme, quande ecc.&quot; seguie da pronomme sogetto (&quot;o&quot; ò &quot;a&quot;) e-o vœuan sempre. Ez.: &quot;me pâ '''chò-u''' figiêu o ciànze&quot; - &quot;me pâ '''ch'o''' cianze&quot; - &quot;amîa '''si-â''' scignôa a dòrme; '''s'a''' dòrme no stâl'à desciâ&quot; - &quot;s'o-o vêu, ghò-u regàllo&quot;, &quot;s'o-î vêu, ghé-i regàllo&quot;, &quot;si-â voéi, vi-â regallo&quot; ecc. (sta diferença a l'è foscia 'na reminiscença do fæto che, comme ti sæ, un tempo à Zena articcolo e pronomme complemento ean &quot;''ro''&quot; e &quot;''ra''&quot; mentre o pronomme sogetto o l'ea za &quot;''o''&quot; e &quot;''a''&quot;)

términa -&gt; tèrmina

ristabilîsce: à Zena a dexinença verbale -isc- da quarta coniug. a se prononçia co-a &quot;i&quot; curta  -&gt; ristabilìsce (s'acapisce che evitando de marcâ tutti i acenti ghe saiæ ciu flescibilitæ...)


[[Omero]]

ànche âtre òpie ... e âtri poêmi: se ti vœu ti ghe pœu mette o &quot;partitivo&quot;: di âtre òpie ascì... e di âtri poêmi

coscì comme t'hæ dœuviao a forma impersonale scrivendo &quot;l'é riportòu 'na versción&quot; (giusto, perchè o sogetto o ven aprœuv'a-o verbo), ti pœu dœuviâla ascì 'na riga primma: l'è riportòu ànche Smîrne, Colofón ...

ma l'é o nómme -&gt; ma a l'é o nómme

Xenone -&gt; fòscia megio Xenon?

çèrtidùn studiôzi -&gt; di studiôzi ò çèrti studiôzi (mi personalmente diggo &quot;studioxi&quot;)


[[Lucréçio]]

Nâsce -&gt; mi prononçio &quot;nàsce&quot;

Cornélio Nipòte -&gt; Cornélio Nepöte ò Nepôte ò Nepos ò Nepotte...? (mi so-assæ...)

poriéiva êse 'n'invençión: inte sto caxo chie creddo che no se posse dœuviâ a forma impersonâ, percose gh'è o predicato nominale, quindi saiæ da mettighe o pronomme sogetto -&gt; a poriéiva êse 'n'invençión


[[Publio Virgilio Maron]]

grendi -&gt; (fem. pl.) grende ò gren

urbâno: penso che se posse dî &quot;urban&quot;

stùdi -&gt; stùddi

pêrde -&gt; pèrde

-îsce -&gt; ìsce

Brindisi: penso che se posse dî &quot;Brìndixi&quot;

o seu poêma: quæ di trei?


[[Iliade (Omero)]]

che cónta -&gt; ch'o cónta

pe-i càn -&gt; pe-i chen

devîzen -&gt; divîzan ò dividéttan

o l'acêta -&gt; o l'açétta ò o l'acétta

pretênde, decîdde, pîgia, atâca -&gt; preténde, decidde, pìggia, atàcca

végne: ind. prezente: &quot;vêgne&quot;; ind. pass. remoto: &quot;végne&quot;

o fa strâge: se ti vœu ti pœu scrive ascì &quot;o fa straggio&quot;


...pe do resto braviscimo e me racomando continnoa coscì!

[[Utente:Carlo Poggi|Carlo Poggi]] ([[Discûscioîn ûtente:Carlo Poggi|discuscioìn]]) 07:51, 23 zen 2022 (CET)

:Gràçie mìlle, vàddo a corêze! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 11:32, 23 zen 2022 (CET)

== Mimnermo ==

Ciao Michæ, vanni avanti coscì, però aregòrdite senpre de intrâ co-o tò nomme utente! Ti peu ascì sciacâ in sce 'na casella pe restâ senpre conligòu. Mi ò studiòu a-o liceo clascico, ma devo dì che ste poeta (Mimnermo) chi mi no l'àiva mai sentìo! E pe dâ spaçio a-e donne ascì, ghe saieiva anche Saffo... Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 09:25, 26 zen 2022 (CET)

:Ciao Luensu! Sci, purtroppo me scordo de spesso de intrâ co-o mæ nomme utente... òua ghe faiö ciù atençión. Rigoardo a Saffo, mi ho visto che a pagina a l'êa za stæta creâ e dónca no l'ho tocâ, ma posso magara azonze quarcosa! Alegri. [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 02:19, 30 zen 2022 (CET)

== Solon e Mimnermo ==

E brao Michelin! Me permetto torna d'ascidiâte 'n pitin co-e mæ sciugâte...


[[Solón]]

iniçiâ: o no l'è sbaliao ma in zeneize se ghe dixe ciutosto &quot;començâ&quot; (ghe saiæ ascì o verbo &quot;inçâ&quot; pe dî quande se comença a consumâ quarcosa de intrego, comme 'n salamme, un pandôçe, un fiasco de vin, ò pe començâ 'na bæga, comm'o domandò o Balilla primma de tiâ a sasciâ: Che l'inçe?)

o l'ha fìnto: se ghe pœu dî ascì &quot;o l'ha fæto mostra&quot;

ateniéizi -&gt; Ateniéixi

ad: creddo ch'o segge sbaliao e che s'agge da scrive delongo &quot;a&quot; (ò &quot;à&quot; comme i Françeixi)

fàmma: ti ghe pœu dî ascì &quot;nòmina&quot; ò &quot;nominâta&quot;

In ségoito a-a: ti ghe pœu dî ascì &quot;aprœuvo a-a&quot;

da sôlo: ti ghe pœu dî ascì &quot;da lê&quot;

diféndese -&gt; diféndise

di viâtri -&gt; de viâtri 

dæ a ménte -&gt; &quot;dæ ménte&quot; ò &quot;dæ aménte&quot; into segondo caxo o Parodi (Studj Liguri, Arch. Glot. 16, p. 137) o ne mostra ch'a l'è 'na &quot;pròstexi&quot; πρόσϑεσις (no &quot;pròttexi&quot; eh? quella mi-â metiö mie da chì à 'n pö...). Gh'è tanti che se creddan chi-â &quot;a&quot; a segge 'n art. determ., ma se mi te diggo &quot;damm'ament'à mi&quot; a &quot;a&quot; de &quot;amente&quot; a l'è curta, mentre se diggo &quot;damm'â menta che m'â metto inte l'insalatta&quot; a &quot;a&quot; a l'è art. det. e a l'è vegnua longa. Perchè a l'è vegnua longa? Perchè semmo passæ da &quot;me a&quot; (pron. + art., doe vocale inte doe scillabe) à &quot;mi-â&quot; (crasi, ò craxi, κρᾶσις &quot;fuxon&quot;, semivocale + vocale longa inte'n'unnica scillaba) e in fin &quot;m'â&quot; (&quot;elixon&quot;, a &quot;i&quot; a l'è cheita, ma a &quot;â&quot; a l'è arestâ longa): &quot;me a&quot; → &quot;mi-â&quot; → &quot;m'â&quot;. Questo tipo d'elixon o sucede solo ch'a-o feminin scingolâ es.: art. -&gt; s'â moæ a s'araggia (&quot;a&quot; longa) - so-u poæ o s'araggia; pronomme sog. -&gt; s'a s'araggia (&quot;a&quot; curta) - s'o s'araggia. Comonque me pâ d'acapî che i benparlanti st'elixon no-â fan: si-â moæ a s'araggia. E quindi concludendo o fæto ch'â a de &quot;amente&quot; a l'aresta curta quande diggo &quot;sciâ me daggh'amente&quot; a doviæ ese a prœuva ch'a no l'è 'n articcolo det.

conpe -&gt; temmo chi-â forma giusta a segge &quot;conpìsce&quot;

scangiémo -&gt; scangémmo prez.; scangiêmo fut.

evitàssan: giusto ma arcaico, aoa se dixe evitéssan (fòscia pe influença do verbo &quot;fâ&quot;, ch'o s'è sempre coniugao &quot;fessan&quot;)

stæto -&gt; Stâto (&quot;stæto&quot; o serve soo che da partçippio passao)

contròla -&gt; contròlla


[[Mimnermo]]

créscan -&gt; créscian

di scioî -&gt; de scioî (fem.)

bêne -&gt; ben

vorze -&gt; vöze

sófre -&gt; söfre

dôçi -&gt; dôsci


Pe do resto braviscimo comme sempre!
[[Utente:Carlo Poggi|Carlo Poggi]] ([[Discûscioîn ûtente:Carlo Poggi|discuscioìn]])

== Incontro a Zena ==

Ciao Michelìn, mi saiò a Zena a-i 23 d'agosto (matesdì) e vediö o Prof. Bampi e o primmo aministratô stòrico da nòstra Wiki, o Feipìn (Noceti), into mezodì (12.00-14-00) fra via XX e a fôxe (ancón da decidde donde aniemmo a mmangiâ). Saieiva bello conoscise, e donca se ti ti peu vegnî, màndime 'n mesaggio fîto pe piâxéi. Alegri! [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 09:53, 15 agó 2022 (CEST)

Ciao Luensu! Graçie mille pe l'invito, me faieiva tànto piâxéi vegnî ma purtòppo no són a Zêna in sti giórni... graçie ancón! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 11:44, 16 agó 2022 (CEST)

== Pria d'Issel ==

Belàn che bello articolo che t'æ scrito! Conplimenti pe 'n davei! A pòula &quot;coppella&quot; a l'é coscì in italiàn ascì? [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 15:47, 3 set 2024 (CEST)

:Ciâo Luensu, gràçie mìlle! A dî a veitæ no êo goæi segûo de cómme rénde a pòula italiànn-a &quot;coppella&quot; in zenéize, perché no sò se &quot;copétta&quot; ségge davéi a traduçión ciù adàtta pe-o tèrmine técnico archeològico... [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 18:39, 3 set 2024 (CEST)

::Beh, se a coppella a gh'à 'na forma da copétta, aloa méttighe &quot;copétta&quot; fra parentexi! Conplimenti ascì pe-a pagina in scio Dio Penn. Mi ò fæto stüdi classici e donca lezo voentea sti articoli e i aprexo. Böna! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 11:27, 5 set 2024 (CEST)
:::Gràçie Luensu!  [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 16:09, 5 set 2024 (CEST)

== a teu pagina utente ==

Ciao Michelìn, saieiva bello e giüsto avei 'na pagina utente pe ti ascì. Se ti veu utilizâ ste schema chi (amìa in scia drita {{Babel|it-N|lij-3|en-2}} ) ti peu modificâlo comme ti veu cangiando i nümeri. Méttighe dôe notiçie de ti, de teu pascioìn, de teu interessi e pöi ghe semmo! Alegri! [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 10:35, 25 set 2024 (CEST)

:Ciâo Luensu, gràçie mìlle! Cómme gh'ò 'n àtimo  a scrîvo sùbito! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 12:38, 29 set 2024 (CEST)

::Mi me son permisso de megioâ quarcòsa. O testo o l'é pròpio scignificativo e porieiva êse l'inprinçipio de 'n articolo pe-a Compagna... Mi spero che l'anno pròscimo ti vegniæ ti ascì a l'incontro anoâle con âtri da Wikipedia (comme o Zòrzo Oddone e o Franco Bampi) e o grande tradutô do Zenéize Rico Carlini. Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 16:06, 14 òtô 2024 (CEST)
:::Ciâo Luensu, gràçie mìlle pe-e coreçioìn, segûo me faiæ davéi piâxéi vegnî a l'incóntro de l'ànno pròscimo. Alêgri! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 23:10, 15 òtô 2024 (CEST)

== incontro fra liguri ==

Ciao Michelìn, ti veu miga parteçipâ a l'incontro anoâle con âtri da Wikipedia (comme o Zòrzo Oddone e o Franco Bampi) e o grande tradutô do Zenéize Rico Carlini? Peu dâse che se vedemmo a-i 22 d'agósto (dæta da confermâ). Alegri! [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 09:12, 25 zùg 2025 (CEST)

:Ciâo Luensu, gràçie mìlle pe l'invîo! Me rincrésce che pe-e vacànse no créddo de êse a Zêna pe quélli giórni, ma into câxo se mi gh'ariêsco siaiéiva séns'âtro 'n önô pe mi parteçipâ. Gràçie ancón, alêgri!  [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 14:49, 25 zùg 2025 (CEST)</text>
      <sha1>9l16dsgq9ij1zkr839lp7onfh89q553</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>258726</id>
      <parentid>258724</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T14:04:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Luensu1959</username>
        <id>1211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* incontro fra liguri */</comment>
      <origin>258726</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14813" sha1="ckxwy5bbnwt9skbqog4pkvz7pzyy0gj" xml:space="preserve">Salûi e benvegnûo inta Wikipedia Lìgure! Gràçie a ti pe avéi decîzo de dâ 'na màn a-o progètto, spécce co-ina pàgina in sce 'n argoménto do quæ a gh'é ancón pöco inta wiki! Mi créddo, dæto che ànche ti t'adêuvi a grafîa ofiçiâ, ch'òu conósci za o TIG, into câxo ti t'àgge 'n dùbio in sce 'sta manêa de scrîve chi, a gh'é 'na pàgina in scîa gramàtica ([[Gramatica zeneize|quésta]]) e 'n scîto dedicòu in sciâ Ræ ([http://www.zeneize.net/index.html quésto]), pe tùtto o rèsto sémmo a tò dispoxiçión, scignorîa! [[Utente:N.Longo|N.Longo]] ([[Discûscioîn ûtente:N.Longo|discuscioìn]]) 16:18, 18 zen 2022 (CET)

== Conplimenti pe-e pagine epiche! ==
Bravo Michæ, se vedde bén che t'æ fæto di stüdi clascichi! Conplimenti pe-e tò pagine in sce l'épica! Niâtri semmo apreuvo a eleze 'n atro aministratô (Arbenganese) pe êse ciü forti e eficienti! Ti peu votâ [https://lij.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Aministrato%C3%AE/Ele%C3%A7io%C3%ACn/Arbenganese chie].  Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 11:46, 20 zen 2022 (CET)

:Gràçie mìlle, in realtæ són derê a studiâ a-o licêo scientìfico ma són un apascionòu sôviatùtto da letiatûa e dónca ho provòu a creâ quàrche pàgina mancànte da vôxe de bâze... són felîçe che e mæ pàgine ve piâxan; into câzo ghe ségge quàrche erô corezeîme! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 17:41, 20 zen 2022 (CET)

== Quàrche conséggio ==
Bónn-a séia, me permétto de dâ 'n conséggio picìn pi-â creaçión de pàgine che coscì ti t'æ ciù libertæ de travagiâ inta wiki! Dæto che da telefonìn o no l'é (de bâze) poscìbile creâ e vôxe e dêuviâ 'na série de fonçionalitæ de ciù, ti ti peu anâ in fóndo a 'na pàgina qualónque e sciacâ in sce &quot;Desktop&quot;; a vizoalizaçión a càngia coscì inte quélla da PC e da chi, se ti ti scrîvi o nómme da pàgina da crêa inta bâra da çèrchia (de d'âto a-a drîta) o s'avriâ 'n menù co-o link rósso pe creâla. Dòppo ti ti peu tornâ sénsa problêmi a-a vizoalizaçión pe telefonìn che de segûo a l'é ciù còmoda pe quélli schèrmi (o poméllo o l'é into mæximo pónto de quéllo pe pasâ a desktop).

A ògni mòddo ti no t'ê òbligòu a dêuviâ into tìtolo a grafîa da pàgina de Vôxe de Bâze, a quæ tra e âtre cöse a no l'é goæi precîza, faxéndo coscì ti ti peu scrîve o tìtolo za inta grafîa ofiçiâ, ghe pensiêmo niâtri (ò ànche ti obv) a corêze o colegaménto da quélla pàgina. Alêgri! [[Utente:N.Longo|N.Longo]] ([[Discûscioîn ûtente:N.Longo|discuscioìn]]) 20:54, 20 zen 2022 (CET)

Gràçie mìlle pe-i conséggi!  [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 21:12, 20 zen 2022 (CET)

== A Roca ==

Ciao Michæ, mi vorriæ savei se ti ti gh'é 'n interesse particolare in scia Ròca. Diggo coscì perchè lì parlan in tipo de zeneize d'Otrazôvo, e se ti ti gh'é di òrigini da quello pàize opüre ti ghe væ de stæ a-o villezzo, magara ti peu conosce quarchedün do pàize e faghe 'n intervista. Emmo za fæto quarche pagina co-in file audio, prezénpio [[Surli]], e chi ti acapisci bén che 'n enciclopedìa parlante pe niâtri a saieiva o pónto finale, o &quot;mascimo&quot;! Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 10:36, 21 zen 2022 (CET)

:Ciâo Luensu! No, mi no sto a Ròca, ma m'é capitòu quàrche vòtta de parteçipâ a quéllo Carlevâ e cosci ho decîzo de scrîve doæ rîghæ... [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 18:14, 21 zen 2022 (CET)

== Complimenti e osservaçioin ==

ciao Michê, e complimenti davei pe l'ottimo travaggio!
Mi no me permetto de mettighe man, però me sæ cao d'osservâ quarche menùççie:


[[Odissea]]

che célebra -&gt; ch'a célebra

di tànti òmmi: me pâ ch'a no segge 'na prepoxiçion articolâ, quindi -&gt; de tànti òmmi

çercàva -&gt; çercâva (se femmo comme i Greghi che meteivan un açento insce ogni parolla, aloa bezœugna mettighelo giusto, che sedonque a prof. a te-o marca aro blœu!)

çèrtidùn dêi: creddo che &quot;çèrtidùn&quot; o segge solo pronomme, l'agetivo o doviæ ese &quot;çèrti&quot;, ma ti ti pœu mettighe anche solo &quot;di&quot; -&gt; &quot;da çèrti dêi òstîli&quot; ò &quot;da di dêi òstîli&quot;

dixêndoghe -&gt; dixéndoghe, ò anche dìndoghe

che porta o nàofrago -&gt; ch'a porta o nàofrago

quésto ghe fa capî -&gt; quésto o ghe fa capî

ch'o seu létto -&gt; &quot;che o seu létto&quot; ò &quot;chò-u seu létto&quot;: in bon zeneize &quot;me, te, se, che, ghe, comme, quande, mentre ecc.&quot;  seguie da articcolo ò pronomme complemento no vœuan mai l'apostrofo, invece &quot;se, che, comme, quande ecc.&quot; seguie da pronomme sogetto (&quot;o&quot; ò &quot;a&quot;) e-o vœuan sempre. Ez.: &quot;me pâ '''chò-u''' figiêu o ciànze&quot; - &quot;me pâ '''ch'o''' cianze&quot; - &quot;amîa '''si-â''' scignôa a dòrme; '''s'a''' dòrme no stâl'à desciâ&quot; - &quot;s'o-o vêu, ghò-u regàllo&quot;, &quot;s'o-î vêu, ghé-i regàllo&quot;, &quot;si-â voéi, vi-â regallo&quot; ecc. (sta diferença a l'è foscia 'na reminiscença do fæto che, comme ti sæ, un tempo à Zena articcolo e pronomme complemento ean &quot;''ro''&quot; e &quot;''ra''&quot; mentre o pronomme sogetto o l'ea za &quot;''o''&quot; e &quot;''a''&quot;)

términa -&gt; tèrmina

ristabilîsce: à Zena a dexinença verbale -isc- da quarta coniug. a se prononçia co-a &quot;i&quot; curta  -&gt; ristabilìsce (s'acapisce che evitando de marcâ tutti i acenti ghe saiæ ciu flescibilitæ...)


[[Omero]]

ànche âtre òpie ... e âtri poêmi: se ti vœu ti ghe pœu mette o &quot;partitivo&quot;: di âtre òpie ascì... e di âtri poêmi

coscì comme t'hæ dœuviao a forma impersonale scrivendo &quot;l'é riportòu 'na versción&quot; (giusto, perchè o sogetto o ven aprœuv'a-o verbo), ti pœu dœuviâla ascì 'na riga primma: l'è riportòu ànche Smîrne, Colofón ...

ma l'é o nómme -&gt; ma a l'é o nómme

Xenone -&gt; fòscia megio Xenon?

çèrtidùn studiôzi -&gt; di studiôzi ò çèrti studiôzi (mi personalmente diggo &quot;studioxi&quot;)


[[Lucréçio]]

Nâsce -&gt; mi prononçio &quot;nàsce&quot;

Cornélio Nipòte -&gt; Cornélio Nepöte ò Nepôte ò Nepos ò Nepotte...? (mi so-assæ...)

poriéiva êse 'n'invençión: inte sto caxo chie creddo che no se posse dœuviâ a forma impersonâ, percose gh'è o predicato nominale, quindi saiæ da mettighe o pronomme sogetto -&gt; a poriéiva êse 'n'invençión


[[Publio Virgilio Maron]]

grendi -&gt; (fem. pl.) grende ò gren

urbâno: penso che se posse dî &quot;urban&quot;

stùdi -&gt; stùddi

pêrde -&gt; pèrde

-îsce -&gt; ìsce

Brindisi: penso che se posse dî &quot;Brìndixi&quot;

o seu poêma: quæ di trei?


[[Iliade (Omero)]]

che cónta -&gt; ch'o cónta

pe-i càn -&gt; pe-i chen

devîzen -&gt; divîzan ò dividéttan

o l'acêta -&gt; o l'açétta ò o l'acétta

pretênde, decîdde, pîgia, atâca -&gt; preténde, decidde, pìggia, atàcca

végne: ind. prezente: &quot;vêgne&quot;; ind. pass. remoto: &quot;végne&quot;

o fa strâge: se ti vœu ti pœu scrive ascì &quot;o fa straggio&quot;


...pe do resto braviscimo e me racomando continnoa coscì!

[[Utente:Carlo Poggi|Carlo Poggi]] ([[Discûscioîn ûtente:Carlo Poggi|discuscioìn]]) 07:51, 23 zen 2022 (CET)

:Gràçie mìlle, vàddo a corêze! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 11:32, 23 zen 2022 (CET)

== Mimnermo ==

Ciao Michæ, vanni avanti coscì, però aregòrdite senpre de intrâ co-o tò nomme utente! Ti peu ascì sciacâ in sce 'na casella pe restâ senpre conligòu. Mi ò studiòu a-o liceo clascico, ma devo dì che ste poeta (Mimnermo) chi mi no l'àiva mai sentìo! E pe dâ spaçio a-e donne ascì, ghe saieiva anche Saffo... Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 09:25, 26 zen 2022 (CET)

:Ciao Luensu! Sci, purtroppo me scordo de spesso de intrâ co-o mæ nomme utente... òua ghe faiö ciù atençión. Rigoardo a Saffo, mi ho visto che a pagina a l'êa za stæta creâ e dónca no l'ho tocâ, ma posso magara azonze quarcosa! Alegri. [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 02:19, 30 zen 2022 (CET)

== Solon e Mimnermo ==

E brao Michelin! Me permetto torna d'ascidiâte 'n pitin co-e mæ sciugâte...


[[Solón]]

iniçiâ: o no l'è sbaliao ma in zeneize se ghe dixe ciutosto &quot;començâ&quot; (ghe saiæ ascì o verbo &quot;inçâ&quot; pe dî quande se comença a consumâ quarcosa de intrego, comme 'n salamme, un pandôçe, un fiasco de vin, ò pe començâ 'na bæga, comm'o domandò o Balilla primma de tiâ a sasciâ: Che l'inçe?)

o l'ha fìnto: se ghe pœu dî ascì &quot;o l'ha fæto mostra&quot;

ateniéizi -&gt; Ateniéixi

ad: creddo ch'o segge sbaliao e che s'agge da scrive delongo &quot;a&quot; (ò &quot;à&quot; comme i Françeixi)

fàmma: ti ghe pœu dî ascì &quot;nòmina&quot; ò &quot;nominâta&quot;

In ségoito a-a: ti ghe pœu dî ascì &quot;aprœuvo a-a&quot;

da sôlo: ti ghe pœu dî ascì &quot;da lê&quot;

diféndese -&gt; diféndise

di viâtri -&gt; de viâtri 

dæ a ménte -&gt; &quot;dæ ménte&quot; ò &quot;dæ aménte&quot; into segondo caxo o Parodi (Studj Liguri, Arch. Glot. 16, p. 137) o ne mostra ch'a l'è 'na &quot;pròstexi&quot; πρόσϑεσις (no &quot;pròttexi&quot; eh? quella mi-â metiö mie da chì à 'n pö...). Gh'è tanti che se creddan chi-â &quot;a&quot; a segge 'n art. determ., ma se mi te diggo &quot;damm'ament'à mi&quot; a &quot;a&quot; de &quot;amente&quot; a l'è curta, mentre se diggo &quot;damm'â menta che m'â metto inte l'insalatta&quot; a &quot;a&quot; a l'è art. det. e a l'è vegnua longa. Perchè a l'è vegnua longa? Perchè semmo passæ da &quot;me a&quot; (pron. + art., doe vocale inte doe scillabe) à &quot;mi-â&quot; (crasi, ò craxi, κρᾶσις &quot;fuxon&quot;, semivocale + vocale longa inte'n'unnica scillaba) e in fin &quot;m'â&quot; (&quot;elixon&quot;, a &quot;i&quot; a l'è cheita, ma a &quot;â&quot; a l'è arestâ longa): &quot;me a&quot; → &quot;mi-â&quot; → &quot;m'â&quot;. Questo tipo d'elixon o sucede solo ch'a-o feminin scingolâ es.: art. -&gt; s'â moæ a s'araggia (&quot;a&quot; longa) - so-u poæ o s'araggia; pronomme sog. -&gt; s'a s'araggia (&quot;a&quot; curta) - s'o s'araggia. Comonque me pâ d'acapî che i benparlanti st'elixon no-â fan: si-â moæ a s'araggia. E quindi concludendo o fæto ch'â a de &quot;amente&quot; a l'aresta curta quande diggo &quot;sciâ me daggh'amente&quot; a doviæ ese a prœuva ch'a no l'è 'n articcolo det.

conpe -&gt; temmo chi-â forma giusta a segge &quot;conpìsce&quot;

scangiémo -&gt; scangémmo prez.; scangiêmo fut.

evitàssan: giusto ma arcaico, aoa se dixe evitéssan (fòscia pe influença do verbo &quot;fâ&quot;, ch'o s'è sempre coniugao &quot;fessan&quot;)

stæto -&gt; Stâto (&quot;stæto&quot; o serve soo che da partçippio passao)

contròla -&gt; contròlla


[[Mimnermo]]

créscan -&gt; créscian

di scioî -&gt; de scioî (fem.)

bêne -&gt; ben

vorze -&gt; vöze

sófre -&gt; söfre

dôçi -&gt; dôsci


Pe do resto braviscimo comme sempre!
[[Utente:Carlo Poggi|Carlo Poggi]] ([[Discûscioîn ûtente:Carlo Poggi|discuscioìn]])

== Incontro a Zena ==

Ciao Michelìn, mi saiò a Zena a-i 23 d'agosto (matesdì) e vediö o Prof. Bampi e o primmo aministratô stòrico da nòstra Wiki, o Feipìn (Noceti), into mezodì (12.00-14-00) fra via XX e a fôxe (ancón da decidde donde aniemmo a mmangiâ). Saieiva bello conoscise, e donca se ti ti peu vegnî, màndime 'n mesaggio fîto pe piâxéi. Alegri! [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 09:53, 15 agó 2022 (CEST)

Ciao Luensu! Graçie mille pe l'invito, me faieiva tànto piâxéi vegnî ma purtòppo no són a Zêna in sti giórni... graçie ancón! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 11:44, 16 agó 2022 (CEST)

== Pria d'Issel ==

Belàn che bello articolo che t'æ scrito! Conplimenti pe 'n davei! A pòula &quot;coppella&quot; a l'é coscì in italiàn ascì? [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 15:47, 3 set 2024 (CEST)

:Ciâo Luensu, gràçie mìlle! A dî a veitæ no êo goæi segûo de cómme rénde a pòula italiànn-a &quot;coppella&quot; in zenéize, perché no sò se &quot;copétta&quot; ségge davéi a traduçión ciù adàtta pe-o tèrmine técnico archeològico... [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 18:39, 3 set 2024 (CEST)

::Beh, se a coppella a gh'à 'na forma da copétta, aloa méttighe &quot;copétta&quot; fra parentexi! Conplimenti ascì pe-a pagina in scio Dio Penn. Mi ò fæto stüdi classici e donca lezo voentea sti articoli e i aprexo. Böna! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 11:27, 5 set 2024 (CEST)
:::Gràçie Luensu!  [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 16:09, 5 set 2024 (CEST)

== a teu pagina utente ==

Ciao Michelìn, saieiva bello e giüsto avei 'na pagina utente pe ti ascì. Se ti veu utilizâ ste schema chi (amìa in scia drita {{Babel|it-N|lij-3|en-2}} ) ti peu modificâlo comme ti veu cangiando i nümeri. Méttighe dôe notiçie de ti, de teu pascioìn, de teu interessi e pöi ghe semmo! Alegri! [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 10:35, 25 set 2024 (CEST)

:Ciâo Luensu, gràçie mìlle! Cómme gh'ò 'n àtimo  a scrîvo sùbito! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 12:38, 29 set 2024 (CEST)

::Mi me son permisso de megioâ quarcòsa. O testo o l'é pròpio scignificativo e porieiva êse l'inprinçipio de 'n articolo pe-a Compagna... Mi spero che l'anno pròscimo ti vegniæ ti ascì a l'incontro anoâle con âtri da Wikipedia (comme o Zòrzo Oddone e o Franco Bampi) e o grande tradutô do Zenéize Rico Carlini. Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 16:06, 14 òtô 2024 (CEST)
:::Ciâo Luensu, gràçie mìlle pe-e coreçioìn, segûo me faiæ davéi piâxéi vegnî a l'incóntro de l'ànno pròscimo. Alêgri! [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 23:10, 15 òtô 2024 (CEST)

== incontro fra liguri ==

Ciao Michelìn, ti veu miga parteçipâ a l'incontro anoâle con âtri da Wikipedia (comme o Zòrzo Oddone e o Franco Bampi) e o grande tradutô do Zenéize Rico Carlini? Peu dâse che se vedemmo a-i 22 d'agósto (dæta da confermâ). Alegri! [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 09:12, 25 zùg 2025 (CEST)

:Ciâo Luensu, gràçie mìlle pe l'invîo! Me rincrésce che pe-e vacànse no créddo de êse a Zêna pe quélli giórni, ma into câxo se mi gh'ariêsco siaiéiva séns'âtro 'n önô pe mi parteçipâ. Gràçie ancón, alêgri!  [[Utente:Michæ.152|Michæ.152]] ([[Discûscioîn ûtente:Michæ.152|discuscioìn]]) 14:49, 25 zùg 2025 (CEST)

::Aloa tegnimose in contatto. Quande saià confermâ a dæta, mi a scrivo into pòrtego da comunitæ. Conplimenti pe-a teu pagina utente. Alegri!</text>
      <sha1>ckxwy5bbnwt9skbqog4pkvz7pzyy0gj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Utente:Michæ.152</title>
    <ns>2</ns>
    <id>31538</id>
    <revision>
      <id>258725</id>
      <parentid>258714</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T12:53:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Michæ.152</username>
        <id>13747</id>
      </contributor>
      <comment>/* Scénsa */ò azónto 'na pàgina</comment>
      <origin>258725</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3435" sha1="j7nyz1pba4p7py5so52rxoufrgef022" xml:space="preserve">{{Çitaçión|''O ténpo o pàssa e-a mòrte a vén, biâti quélli ch'àn fæto do bén.''}}

Me ciàmo Michele (Michelìn), són nasciûo a Zêna e ò pasòu i prìmmi doî ànni da mæ vìtta a Pêgi, ma òua staggo a Cornigén co-a mæ famìggia. Me són diplomòu a-o licêo scientìfico Enrico Fermi de Sàn Pê d'Ænn-a e a-o moménto són derê a studiâ Odontoiatrîa a l'Universcitæ de Zêna. Insémme a-o mæ percórso di stùddi scentìfichi, ò maturòu ànche ‘na fòrte pasción pe-e disciplìnn-e umanìstiche, ch'a m'à sponciòu a interesâme sôviatùtto de filosofîa e de letiatûa clàscica grêga e latìnn-a. Óltre a-a letûa, dónca, me piâxe ànche pasâ o mæ ténpo lìbero inta natûa, de spésso in biciclétta in scê artûe de Zêna o a caminâ pe sentê in scî mónti.

O mæ mesiâo o l'é de Pra, dónde l'é cresciûo mæ poæ ascì, ma l'é stæto de lóngo ræo sentî parlâ zenéize in famìggia, cómme òrmâi o l'acàpita in tànti câxi. A ògni mòddo a mæ pasción pe-a letiatûa a m'à permìsso de megioâ o mæ zenéize co-a letûa di seu gréndi scritoî, sôviatùtto do Martin Piaggio e do Federico Gazzo. Cosci ò deçîzo de inparâ a adêuviâ a grafîa ofiçiâ pe fornî a mæ contribuçión, picìnn-a e inperfètta, inta trasmisción de ‘na tradiçión inportànte, ch'a pâ fâ de lóngo ciù fadîga a sorvevîve a-e generaçioìn. 

Ingenoaménte credûo coruçión de ‘na ciù viâxa léngoa italiànn-a, de spésso into pasòu o patrimònio di dialètti o l'é stæto dæto pe segûo e ànsi conscideròu inbaràsso pe superâ ‘n pasòu aretròu: sôlo inti ùrtimi ténpi émmo però acapîo che quéste parlæ, dîte ciù precizaménte léngoe regionâli, són in veitæ ‘na manifestaçión ch'a l’aciànta e réixe inte ‘n’antighìscima tradiçión, paralélla a-a nòstra comùn identitæ italiànn-a. Quésto tàggio da stöia, cómme di âtri, o l'é però restòu ciufîto cómme ‘na mutilaçión da nòstra ereditæ, che ne peu inpedî d'acapî e raxioìn profónde pe-e quæ sémmo quélli che sémmo. 

Pe quésto mi créddo che, inte ‘na soçietæ che pe divèrsci açidénti a l'é sénpre ciù invexendâ, omologâ, alienâ, a coscénsa do lêugo dónde vivémmo ne permétte de descrovî e avardâ a nòstra identitæ umâna: l'é cosci chi-â “cûa pe-a cultûa” a divégne alôa ‘na mêxìnn-a pe-a persónn-a, da quæ ànche quélli che vegniân aprêuvo a niâtri àn drîto de gödî. Do rèsto, cómme o dîva o George Steiner, fòscia davéi “quànde ‘na léngoa a mêue, un mòddo de inténde o móndo, un mòddo de amiâ o móndo o mêue insémme a lê”.

== E pàgine ch'ò creòu ==
=== Archiologîa e stöia === 
;[[Prîa Scrîta]]
;[[Prîa de Issel]]
;[[Prîa do Dolmen]]
;[[Baigus]]
;[[Penn]]
;[[Etæ do Brónzo]]

=== Letiatûa: outoî e òpie ===
;[[Omero]]
;:''[[Odissea]]''
;:''[[Iliade (Omero)|Iliade]]''
;[[Eraclito]]
;[[Alcmàn]]
;[[Mimnermo|Mimermo]]
;[[Solón]]
;[[Lucréçio]]
;[[Publio Virgilio Maron|Virgìlio]]
;:''[[Enéide]]''

=== Lêughi e tradiçioìn popolâri lìguri === 
;[[Cornigén]]
;:''[[Pónte de Cornigén]]''
;:''[[Madonétta de Cornigén]]''
;[[Mónte Béigoa]]
;[[Nìccio do Brìcco do Broxìn]]
;[[Sànpa do Diâo]]
;[[Bacan|Bacàn]]

=== Sànti ===
;[[Sàn Pê]]
;[[Sàn Pòulo]]

=== Scénsa ===
;[[Traduçión (biologîa)]]
;[[Mitocóndrio]]
{{Babel|it|en-4|lij-3|lat-3}}</text>
      <sha1>j7nyz1pba4p7py5so52rxoufrgef022</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>258737</id>
      <parentid>258725</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T05:51:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Michæ.152</username>
        <id>13747</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>258737</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3449" sha1="jcv9ft9okq6njhnqn3vw3mqd67etiks" xml:space="preserve">{{Çitaçión|''O ténpo o pàssa e-a mòrte a vén, biâti quélli ch'àn fæto do bén.''}}

Me ciàmo Michele (Michelìn), són nasciûo a Zêna e ò pasòu i prìmmi doî ànni da mæ vìtta a Pêgi, ma òua staggo a Cornigén co-a mæ famìggia. Me són diplomòu a-o licêo scientìfico Enrico Fermi de Sàn Pê d'Ænn-a e a-o moménto són derê a studiâ Odontoiatrîa a l'Universcitæ de Zêna. Insémme a-o mæ percórso di stùddi scentìfichi, ò maturòu ànche ‘na fòrte pasción pe-e disciplìnn-e umanìstiche, ch'a m'à sponciòu a interesâme sôviatùtto de filosofîa e de letiatûa clàscica grêga e latìnn-a. Óltre a-a letûa, dónca, me piâxe ànche pasâ o mæ ténpo lìbero inta natûa, de spésso in biciclétta in scê artûe de Zêna o a caminâ pe sentê in scî mónti.

O mæ mesiâo o l'é de Pra, dónde l'é cresciûo mæ poæ ascì, ma l'é stæto de lóngo ræo sentî parlâ zenéize in famìggia, cómme òrmâi o l'acàpita in tànti câxi. A ògni mòddo a mæ pasción pe-a letiatûa a m'à permìsso de megioâ o mæ zenéize co-a letûa di seu gréndi scritoî, sôviatùtto do Martin Piaggio e do Federico Gazzo. Cosci ò deçîzo de inparâ a adêuviâ a grafîa ofiçiâ pe fornî a mæ contribuçión, picìnn-a e inperfètta, inta trasmisción de ‘na tradiçión inportànte, ch'a pâ fâ de lóngo ciù fadîga a sorvevîve a-e generaçioìn. 

Ingenoaménte credûo coruçión de ‘na ciù viâxa léngoa italiànn-a, de spésso into pasòu o patrimònio di dialètti o l'é stæto dæto pe segûo e ànsi conscideròu inbaràsso pe superâ ‘n pasòu aretròu: sôlo inti ùrtimi ténpi émmo però acapîo che quéste parlæ, dîte ciù precizaménte léngoe regionâli, són in veitæ ‘na manifestaçión ch'a l’aciànta e réixe inte ‘n’antighìscima tradiçión, paralélla a-a nòstra comùn identitæ italiànn-a. Quésto tàggio da stöia, cómme di âtri, o l'é però restòu ciufîto cómme ‘na mutilaçión da nòstra ereditæ, che ne peu inpedî d'acapî e raxioìn profónde pe-e quæ sémmo quélli che sémmo. 

Pe quésto mi créddo che, inte ‘na soçietæ che pe divèrsci açidénti a l'é sénpre ciù invexendâ, omologâ, alienâ, a coscénsa do lêugo dónde vivémmo ne permétte de descrovî e avardâ a nòstra identitæ umâna: l'é cosci chi-â “cûa pe-a cultûa” a divégne alôa ‘na mêxìnn-a pe-a persónn-a, da quæ ànche quélli che vegniân aprêuvo a niâtri àn drîto de gödî. Do rèsto, cómme o dîva o George Steiner, fòscia davéi “quànde ‘na léngoa a mêue, un mòddo de inténde o móndo, un mòddo de amiâ o móndo o mêue insémme a lê”.

== E pàgine ch'ò creòu ==
=== Archiologîa e stöia === 
;[[Prîa Scrîta]]
;[[Prîa de Issel]]
;[[Prîa do Dolmen]]
;[[Baigus]]
;[[Penn]]
;[[Etæ do Brónzo]]

=== Letiatûa: outoî e òpie ===
;[[Omero]]
;:''[[Odissea]]''
;:''[[Iliade (Omero)|Iliade]]''
;[[Eraclito]]
;[[Alcmàn]]
;[[Mimnermo|Mimermo]]
;[[Solón]]
;[[Lucréçio]]
;[[Publio Virgilio Maron|Virgìlio]]
;:''[[Enéide]]''

=== Lêughi e tradiçioìn popolâri lìguri === 
;[[Cornigén]]
;:''[[Pónte de Cornigén]]''
;:''[[Madonétta de Cornigén]]''
;[[Mónte Béigoa]]
;[[Nìccio do Brìcco do Broxìn]]
;[[Sànpa do Diâo]]
;[[Bacan|Bacàn]]

=== Sànti ===
;[[Sàn Pê]]
;[[Sàn Pòulo]]

=== Scénsa ===
;[[Traduçión (biologîa)]]
;[[Mitocóndrio]]
;[[Çélola]]
{{Babel|it|en-4|lij-3|lat-3}}</text>
      <sha1>jcv9ft9okq6njhnqn3vw3mqd67etiks</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mitocóndrio</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32017</id>
    <revision>
      <id>258727</id>
      <timestamp>2025-06-25T16:01:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Michæ.152</username>
        <id>13747</id>
      </contributor>
      <comment>ò creòu a pàgina &quot;mitocóndrio&quot;</comment>
      <origin>258727</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26286" sha1="n7n74ry51esjpctwpxjl2va5bz4yty4" xml:space="preserve">{{Grafîa ofiçiâ}}
O '''mitocóndrio''' o l'é ‘n òrganéllo de [[çélole]] [[Eukaryota|eucariòtiche]] dotòu de ‘n pròpio [[DNA]] e a fórma de bachétto, drûo 0.5-1 [[µm]] e lóngo scìn a 10 [[μm]]. I mitocóndri móstran òrganizaçioìn despæge segóndo i tîpi de çélole, ma pe-o sòlito s'atrêuvan inte ‘n nùmeo èrto pe ciaschedùnn-a çélola (inti epatoçîti do [[figæto]] ghe n'é 2000 pöcasæ). Quésti òrganélli són prezénti in tùtte e çélole, fêua che inti [[eritroçîti]] e inti [[cheratinoçîti]] méui. A ògni mòddo, se moltìplican indipendenteménte da-a çélola dónde s'atrêuvan e dónca, ‘na vòtta chò-u [[DNA]] mitocondriâle (mtDNA) o l'é stæto duplicòu, un sórco de divixón o spartìsce o mitocóndrio in replicaçión. 

[[File:Animal mitochondrion diagram en (edit).svg|thumb|O mitocóndrio]]

== Caraterìstiche e strutûa ==
Pe quant’o l’à da védde co-a seu òrganizaçión, o mitocóndrio o l'é atorniòu da ‘n scistêma de doæ [[menbrànn-e]], drénto o quæ l'é contegnûo a matrîce mitocondriâle ch'a l'achéugge e vàrie créste. Quésti òrganélli pêuan prezentâ alteraçioìn da strutûa che són “indicatoî de moutîa”: prezénpio, i mitocóndri do [[cheu]] de ‘na persónn-a con problêmi cardìachi e operòu apàn ipertròfichi e móstran di dànni a-a menbrànn-a. 

=== A menbrànn-a mitocondriâle de fêua ===
A menbrànn-a mitocondriâle de fêua, drûa 6÷7 nm, a prezénta ‘na superfìçie regolâre atraversâ da canæ iònichi voltàggio-dependénti, dîti porìnn-e mitocondriâli, che se làscian pasâ da molécole picìnn-e, [[iöni]] e metabolîti. Pe de ciù a contégne di enzìmmi ascì, cómme a [[fosfolipâxi A2]] e l'[[axetil coenzìmma A-scintetâxi]].

[[File:Mitochondrion structure.svg|thumb|A strutûa de ‘n mitocóndrio]]

=== Inportaçión de proteìnn-e: o conplèsso TOM/TIM ===
E proteìnn-e do mitocóndrio codificæ da-o DNA mitocondriâle són sôlo trézze, méntre o [[nùcleo]] ne codìfica 'n migiâ pöcasæ: tæ proteìnn-e, ‘na vòtta prodûte, són inportæ gràçie a-o [[scistêma TIM/TOM]]. Infæti, ‘na proteìnn-a ch'a dêve êse stramuâ drénto o mitocóndrio a l'é conosciûa pe mêzo da seu sequénsa de adrèsso da pàrte de ‘na porçión da proteìnn-a TOM e a l'é fæta pasâ da-o rèsto de TOM, ch'a se conpórta cómme ‘n canâ. Tra-o conplèsso TOM e TIM suscìste ‘n rapòrto struturâle ch'o guìdda o trànxito de proteìnn-e vèrso a menbrànn-a mitocondriâle de drénto e-a matrîce in mòddo regolòu. Inta matrîce a sequénsa-segnâ e quélla de smistaménto végnan tagiæ da speçìfiche peptidâxi.

[[File:Mitochondrial protein import.png|thumb|O scistêma de inportaçión de proteìnn-e into mitocóndrio]]

===A menbrànn-a mitocondriâle de drénto ===
A menbrànn-a mitocondriâle de drénto a l'é ciù sotî de quélla de fêua e-a prezénta numerôxe cêghe dîte créste, che ouméntan asæ a seu superìçie e se avànsan vèrso o drénto do mitocóndrio. A menbrànn-a de drénto a l'é dotâ de ‘n [[fosfolipìde]] dîto [[cardiolipìnn-a]], ch’a-a fa vegnî stàgna a-i iöni. E seu proteìnn-e exeguìscian træ fonçioìn prinçipæ: 
# o traspòrto di eletroìn inta cadénn-a da respiaçión çelulâre
# a scìntexi de [[ATP]] pe mêzo de l'enzìmma [[ATP-scintâxi]]
# a regolaçión do traspòrto di metabolîti

[[File:ATP synthase chemiosmosis and oxidative phosphorylation.gif|thumb|A cadénn-a de traspòrto di eletroìn a pòrta a formâ ‘n gradiénte de protoìn, ch'o l'é adêuviòu da l'ATP scintetâxi pe prodûe [[ATP]] da [[ADP]] e ‘n grùppo fosfâto]]
[[File:ATP synthesis - ATP synthase rotation.ogv|thumb|A rotaçión de l'ATP scintetâxi]]

Pe de ciù, inta menbrànn-a de drénto gh'é ànche di enzìmmi che, in colaboraçión co-i enzìmmi do [[REL|retìn endoplasmàtico lìscio]] (REL), són deputæ a-a scìntexi di [[ormoìn steroidêi]]. A menbrànn-a mitocondriâle de drénto a l'achéugge a [[cadénn-a de traspòrto di eletroìn]], ch'a conprénde ciù conplèsci:
# conplèsso I (NADH-CoQ redutâxi); 
# conplèsso II (Succinato-CoQ redutâxi); 
# conplèsso III (CoQH2-çitocròmmo c redutâxi);
# conplèsso IV (çitocròmmo c òscidâxi)
# conplèsso de l’[[ATP scintetâxi]], constituîo da-a porçión F0 (canâ protònico transmenbrànn-a) e da-a porçión F1 (dotâ de ativitæ ATP scintetâxi).

[[File:ElectronTransportChainDw001.png|thumb|A cadénn-a de traspòrto di eletroìn]]

=== E créste mitocondriâli ===
E créste mitocondriâli conpórtan de variaçioìn de aspêto e dónca són divèrse pe longhéssa, fórma e nùmeo segóndo a domànda energética da çélola. Prezénpio, inte çélole normâli e créste se avànsan pe-a meitæ da matrîce e són cùrte pe ‘na bàssa domànda de energîa; in càngio, inte çélole do móscolo e créste atravèrsan tùtta a matrîce, són inpachetæ bén bén stréite e s'atrêuvan inte ‘n nùmeo èrto pe ‘na grànde domànda de energîa. Coscì e créste pêuan dispónn-ise segóndo dôe configuraçioìn, ö sæ inte ‘n schêma ortodòsso, pe ‘n bàsso gràddo de ativitæ, òpû inte ‘n schêma condensòu pe ‘n èrta ativitæ de fosforilaçión òscidatîva.

[[File:Mitochondria, mammalian lung - TEM.jpg|thumb|Doî mitocóndri into tesciûo do [[pormón]] de ‘n [[Mammalia|mamìfero]], òservæ con [[microscòpio eletrònico a trasmisción]]]]
[[File:Mitochondrion cristae tomogram.png|thumb|Strutûa di conpartiménti menbranôxi do mitocóndrio: (A) in giâno e créste mitocondriâli, in bleuçê a menbrànn-a mitocondriâle de drénto e in bleu a menbrànn-a mitocondriâle de fêua; (B) in bleuçê a menbrànn-a mitocondriâle de drénto, in rósso e in vèrde dôe créste mitocondriâli]]

=== E càmie mitocondriâli ===
A càmia mitocondriâle de fêua a l'é scîta tra-a menbrànn-a de fêua e quélla de drénto. A contégne di enzìmmi cómme a [[creatin-chinâxi]] (èrti valoî de CK són ségno de dànno a-i móscoli cómme [[córpo a-o cheu]], [[miocardîte]] ò [[distrofîa miscolâre]]), [[adenilâto-çîclâxi]] e [[çitocròmmo c]] (inplicòu inte l’[[apoptöxi|apoptôxi]]). 

Pe cóntra, a càmia mitocondriâle de drénto a særa ‘na série de eleménti che fórman a matrîce. In quésta càmia s'atrêuva:
# enzìmmi che intervégnan into [[çîclo de Krebs]] e inta [[β-òscidaçión|β-oscidaçión]] di àçidi gràsci;
# granétte spésse che amùggian iöni [[càlcio|càlçio]];
# [[DNA]] a fórma de anéllo in ciù còpie (da 5 a 10 molécole pe mitocóndrio);
# [[RNA]] inte seu træ divèrse fórme (mRNA, tRNA, rRNA);
# [[DNA-polimerâxi]], [[RNA-polimerâxi]], [[aminoacil-tRNA-scintetâxi]].
# ribosömi, ciù picìn de quélli into [[retìn endoplasmàtico rùdego]] (RER)

=== O DNA mitocondriâle ===
Inta matrîce do mitocóndrio l'é prezénte de molécole de [[DNA]], inte ‘n nùmeo variàbile, pe-o sòlito da 5 a 10 in ciaschedùn. O DNA mitocondriâle (MtDNA) ch’o l'é de fórma çircolâ e-o no l'é asoçiòu a proteìnn-e, l'é scìmile a quéllo di [[Bacteria|batéri]]. O genöma mitocondriâle umàn o contégne 37 gêni che codìfican pe doî RNA ribosomiâli (rRNA), 22 RNA de trasferiménto (tRNA) e 13 proteìnn-e che fàn pàrte di conplèsci enzimàtichi deputæ a-a fosforilaçión òscidatîva. O DNA mitocondriâle umàn o l'é ereditòu pe vîa da [[moæ]], segóndo ‘n’ereditæ de tîpo no mendeliàn, dæto che into procèsso da [[fecondaçión]] i mitocóndri do [[spermatozòo]] són marcæ con [[ubiquitìnn-a]], ‘na proteìnn-a ch'a se lîga a proteìnn-e che saiân desgradæ. Coscì, o genöma mitocondriâle da discendénsa o saiâ pægio a quéllo da moæ, fêua de eventoâli mutaçioìn: pe-a mæxima raxón, si-â moæ a l'é corpîa da ‘na moutîa a trasmisción mitocondriâle, tùtti i fìggi a ereditiân, méntre sò-u poæ o l'é corpîo, nisciùn de lô o saiâ interesòu.

[[File:MtDNA.jpg|thumb|L'òrganizaçión do DNA mitocondriâle]]

L'òrìgine de moutîe genétiche caxonæ da di cangiaménti da fonçión mitocondriâle a l'é a produçión de [[radicâli lìberi]] zu pe-a cadénn-a de traspòrto di eletroìn, che conpòrtan un dànno òscidatîvo. In quésti câxi, i mitocóndri exeguìscian numerôxi çîcli de replicaçiòn, con magiô probabilitæ de eroî do procèsso: pe de ciù, o materiâle genético di mitocóndri o no l'é protètto da [[istoìn]] e-i mecanîximi de reparaçión són mêno eficénti respètto a-o [[DNA]] do nùcleo (o tàscio de mutaçión do DNA mitocondriâle o l'é ciù o mêno dêxe vòtte magiô de quéllo into DNA do nùcleo). Pe quésto motîvo se peu òservâ de sequénse mitocondriâli divèrse inta mæxima persónn-a ascì: ‘n nùmeo andànte de moutîe genétiche són caxonæ da alteraçioìn da fonçión di mitocóndri a càoza de mutaçioìn.

O genöma mitocondriâle o prezénta [[eteroplasmîa]], sàiva a dî a coexisténsa tànto do genöma sarvægo (“''wild''”) sénsa mutaçioìn cómme de quéllo muòu drénto i mitocóndri de çèlole divèrse (eteroplasmîa interçelolâre) ò scìnn-a drénto a mæxima [[çèlola]] (eteroplasmîa intraçelolâre). I quàddri clìnichi interesæ da mutaçioìn do [[DNA]] mitocondriâle tóccan sôviatùtto o [[scistêma nervôzo çentrâ]], l’[[éuggio]], l’[[udîa]], o [[cheu]], o [[scistêma gastrointestinâ]], o [[rén]], e [[gandùgge endòcrine]], o [[scistêma nervôzo periférico]]. L'eteroplasmîa a conpórta ‘n efètto-tèrme, de za ch'a pórta a-a prezénsa, inte ‘na [[çèlola]] ò inte ‘n [[tesciûo]], de porçioìn variâbili de [[DNA]] mitocondriâle muòu. 'Na patologîa asoçiâ alôa a peu manifestâse con di fenotîpi despægi in relaçión a-a quantitæ de DNA mitocondriâle muòu prezénte into tesciûo corpîo. Prezénpio, a mutaçión da subunitæ 6 do conplèsso da [[NAD redutâxi]] a-o codón 72 co-ìn càngio de ‘na [[guanìnn-a]] in [[axetosìnn-a]], ch’a conpórta a sostituçión de ‘n'alanìnn-a co-îna valìnn-a, a caxónn-a l'atrofîa do [[nèrvo òtico]] ([[neoropatîa òtica ereditâia de Leber]], LHON) si-â quantitæ de DNA muòu a l'é bàssa, ma quànde a l'é èrta peu sciortî fêua di destùrbi tenpôii do moviménto, con retàrdio mentâle e degeneraçión di [[gàngli da bâze]].  ‘N âtro câxo o l'é quéllo da mutaçión pontifórme de l'[[ATP scintetâxi]] a-o codón 156, ch'a pórta a-a sostituçión de ‘na leucìnn-a co-îna arginìnn-a e-a caxónn-a deboléssa di neoroìn, ataxîa e retinîte pigmentôza ([[scìndrome NARP]]) si-â quantitæ de [[DNA]] muòu a l'é minô do 75%, ma quànde quésta a l'é magiô do 95% a conpórta a [[scìndrome de Leigh]] con sciortîa tenpôia, de spésso mortâ. 

== Òrìgine ==
Segóndo a [[teorîa endoscinbiòntica]], a [[çélola]] [[Eukaryota|eucariòtica]] a provégne da l'ascimilaçión sénsa digestión da pàrte de ‘na çélola anaeròbica de mitocóndri evolûi da ‘n batério con metabolîximo òscidatîvo. Do rèsto o mitocóndrio o móstra dötræ caraterìstiche tìpiche di [[Bacteria|batéri]]:
# prezénsa de molécole de [[cardiolipìnn-a]]
# mancànsa de [[colesteròllo]] inta menbrànn-a de drénto 
# prezénsa de ‘n [[DNA]] çircolâ a dóggio élice
# prezénsa de [[ribozömi]] pròpi e de ‘na dóggia menbrànn-a 
# mancànsa de [[istoìn]]
# senscibilitæ di ribozömi a dötréi [[antibiòtichi]]) cómme o [[cloranfenicòlo]] 
# replicaçión outònoma respètto a-a çélola pe [[scisión binâia]] (òrganéllo semi-outònomo)

[[File:Endosymbiotic theory.svg|thumb|Schêma da teorîa endoscinbiòntica]]

In raxón de quéste somegiànse, a teorîa endoscinbiòntica a sostégne che i mitocóndri provegniéivan da di antîghi batéri dotæ de ‘n metabolîximo òscidatîvo, che sàivan stæti dapeu incorpoæ da-e çélole eucariòtiche co-ìn avvantàggio pe l'un e pe l'âtro. Un stùddio do [[2011]] condûto da l'[[Universcitæ de Hawaii]] a [[Manoa]] e da l'[[Universcitæ do Stâto de l'Oregon]] o l'à fornîo de fòrti evidénse che conlîgan i mitocóndri a ‘n bezâvo comùn sconpartîo co-îna lìnia de [[Bacteria|batéri]] mæn conosciûa cómme SAR11&lt;ref&gt;J. Cameron Thrash et al.: Phylogenomic evidence for a common ancestor of mitochondria and the SAR11 clade &lt;/ref&gt;. 

== Fonçioìn == 
I mitocóndri pêuan êse conscideræ cómme a çentrâle energética da çélola, de za che arechéuggian e molécole de ADP e-e dàn inderê a-o çitoplàsma sótta fórma de [[ATP]]. L'[[energîa]] che adêuvian pe tâ proçèsso a provégne da-o derûe e molécole carboniôxe ([[sùcai]], [[gràsce]] e [[proteìnn-e]]), che végnan òscidæ a [[anidrîde carbònica]] (CO2) co-a produçión de [[ægoa]] (H2O). Infæti, l’[[ATP]] a l'à a capaçitæ de lasciâ de lengê e calorîe contegnûe into seu tèrso radicâle fosfòrico e de cangiâse cosci inte ‘na molécola descàrega, l’[[ADP]]. A seu vòtta, l'ADP o peu êse caregòu tórna segóndo a reaçión: 

ADP + Pi + 7.300 calorîe ⇄ ATP 

Tâ reaçión a l'é catalizâ da l'enzìmma [[ATP-scintâxi]], ch'o s'atrêuva in scîa menbrànn-a de drénto do mitocóndrio. Into detàggio, a scìntexi de ATP a l'avégne in træ fâze, sàiva a dî a [[glicolîxi anaeròbica]] into çitosöl sénsa l'òscìgeno, o [[çîclo de Krebs]] e-a fosforilaçión òscidatîva inti mitocóndri. 

[[File:ATP structure.svg|thumb|Strutûa de l'ATP]]

A çélola a peu òscidâ in pàrte de molécole into çitosöl ma se tràtta de ‘n proçèsso de pöca réiza. A scisión de ‘na molécola de glucöxio into çitosöl ([[glicolîxi anaeròbica]]) a prodûxe defæti dôe molécole de [[piruvâto]], che sénsa òscìgeno o végne cangiòu in latâto, e dôe molécole de ATP. A ògni mòddo, sò-u piruvâto o l'ìntra inti mitocóndri, o végne òscidòu a [[anidrîde carbònica]] (CO2) e ægoa (H2O), co-a produçión de âtre 34 molécole de ATP. A reaçión generâle a l'é:

C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt; + 6O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; → 6CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; + 6H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O + 36 molécole de ATP

Dónca l'àçido pirùvico ch'o végne da-o deruâ o glucöxio o peu avéi doî destìn:
# in prezénsa de [[Oscigeno|òscìgeno]] (O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;), l'[[axetil-coenzìmma A]] ch'o végne da l'àçido pirùvico o l'ìntra into [[çîclo de Krebs]] e-o l'é òscidòu do tùtto a [[anidrîde carbònica]] (CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;) e [[ægoa]] (H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O) pe mêzo da [[respiaçión çelolâre]] inti mitocóndri. Se fórma doî conpòsti, sàiva a dî i nucleotìdi redûti [[NADH]] e [[FADH2|FADH2&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]], che són adêuviæ inta [[cadénn-a de traspòrto di eletroìn]] pe prodûe [[ATP]];
# in mancànsa [[Oscigeno|òscìgeno]] (O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;), l'àçido pirùvico o végne cangiòu in [[àçido làtico]] pe mêzo da fermentaçión into çitoplàsma. Inti móscoli schelètrichi, o montâ do travàggio e-a mancànsa de òscìgeno spóncian a produçión de àçido pirùvico: quésto o végne dapeu cangiòu in àçido làtico, un conpòsto téuscégo pe-i móscoli ch'o caxónn-a a tìpica sensaçión de giamìn e dô.

[[File:CellRespiration ku.svg|thumb|Respiaaçión çelolâre]]

E molécole de piruvâto prodûte da-a glicolîxi són portæ drénto a-a matrîce do mitocóndrio, dónde conpòrtan decarbosilaçión pe formâ di grùppi axetîle: l'axetîle o l'é dapeu ligòu a-o [[coenzìmma A]] (CoA) pe formâ axetil-coenzìmma A. Quésta reaçión a l'é catalizâ da-a [[piruvâto deidrogenâxi]], ‘n gròsso conplèsso multi-enzimàtico. Aprêuvo a-a decarbosilaçión, l'axetil-coenzìmma A o l'ìntra into [[çîclo de Krebs]], dîto çîclo di àçidi tricarbossìlichi ò çîclo de l'àçido çìtrico ascì, ch'o permétte de generâ 3 molécole de NADH e ùnn-a de FADH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; (nucleotìdi redûti che végnan da NAD e FADH). 

=== A cadénn-a de traspòrto di eletroìn e-a fosforilaçión òscidatîva === 
O NADH e-o FADH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; prodûti da-a glicolîxi e da-o çîclo de Krebs làscian i [[Elettron|eletroìn]] di seu [[Atomo|àtomi]] de [[Idrogeno|idrògeno]] a-a [[cadénn-a enzimàtica de traspòrto]] ch'a s'atrêuva in sciâ menbrànn-a de drénto do mitocóndrio. Aprêuvo a ‘na série de pasàggi into mêzo, i eletroìn són lasciæ a l'[[Oscigeno|òscìgeno]] molecolâre (O2) ch'o se redûxe a [[ægoa]]. Into trànxito di eletroìn, e proteìnn-e trasportatôe conpórtan di cangiaménti de conformaçión che ghe conséntan de stramuâ i [[Proton|protoìn]] - liberæ da-i nucleotìdi redûti insémme a-i eletroìn - da-a matrîce a-o spàçio tra-e menbrànn-e cóntra o gradiénte de conçentraçión. I protoìn coscì se amùggian inta càmia mitocondriâle de fêua: dæto chi-â menbrànn-a de drénto a l'é inpermeàbile, iöni H+ àn da pasâ l’[[ATP scintâxi]] pe anâ aprêuvo a-o seu gradiénte de conçentraçión. L’[[ATP scintâxi]] infæti a permétte o trànxito segóndo gradiénte de quésti iöni e a-o mæximo ténpo a scintetìzza ATP. In sce tâ proçèsso ch'o spiêga a produçión de l'ATP se bâza a [[teorîa chemiosmòtica]]. 

[[File:2508 The Electron Transport Chain.jpg|thumb|A cadénn-a de traspòrto di eletroìn e-a fosforilaçión òscidatîva]]
[[File:ATPsynthase.jpg|thumb|A strutûa de l'ATP scintâxi e-o mecanîximo de fonçionaménto ]]

Dónca, l'[[energîa]] ch'a végne liberâ da-o pasàggio segóndo gradiénte de conçentraçión di protoìn da-a càmia mitocondriâle de fêua a-a càmia mitocondriâle de drénto a consénte a [[fosforilaçión]] de l'[[ADP]] in [[ATP]] da pàrte de l’[[ATP scintâxi]]. L'inportànsa do stramûo di protoìn de là da menbrànn-a mitocondriâle de drénto inta scìntexi de l’ATP, segóndo o mecanîximo chemiosmòtico, o l'é stæto descovèrto into [[1961]] da [[Peter Mitchell]], ch'o l'à coscì goagnòu o [[prémio Nobel]] pe-a [[Chimica|chìmica]] into [[1978]]. Into [[1997]] a [[Paul D. Boyer]] e [[John E Walker]] o l'é stæto dæto o mæximo prémio pe avéi ascciæîo o mecanîximo d'açión de l’[[ATP scintâxi]]. 

[[File:ATP synthase chemiosmosis and oxidative phosphorylation.gif|thumb|Schematizaçión de l'ativitæ de l'ATP scintâxi inta fosforilaçión òscidatîva]]

=== A vîa mitocondriâle de apoptôxi ===
Inte çélole di [[Mammalia|mamìferi]], divèrsci tìpi de segnæ de mòrte çelulâre caxónn-an l'[[apoptôxi]] cómme respòsta a di dànni a-i mitocóndri: quésto mecanîximo o l'é dîto vîa mitocondriâle de apoptôxi e-o l'é ‘na fórma de mòrte çelulâre programâ. Into detàggio, e proteìnn-e pro-apoptòtiche Bax e Bak fórman di conplèsci in sciâ menbrànn-a de fêua do mitocóndrio, a pertûzan e caxónn-an dónca o relàscio do [[çitocròmmo c]]. A quésto pónto o çitocròmmo c o peu asoçiâse into çitoplàsma a formâ l'[[apoptosöma]], che coscì ativòu o l'atîva a seu vòtta e capsâxi a vàlle, cómme caspâxi 3, pe-o tàggio de proteìnn-e.  

A diferénsa da [[nécroxi]], ö sæ a mòrte çelulâre in desdâxo ch'a resùlta da 'n’insùlto inténso ò da ‘n dànno da çélola, l'apoptôxi a l'é condûta in mòddo ordinòu e regolòu e dónca a pórta pe comùn un avantàggio inta vìtta de l'[[òrganîximo]]. A ògni mòddo, ‘n'ativitæ apoptòtica stramezuâ a peu caxonâ de moutîe pe-a pèrdia de çélole (prezénpio in dötræ moutîe neorodegeneratîve cómme o [[mòrbo de Parkinson]]), méntre ‘n'apoptôxi insufiçiénte a peu inplicâ ‘na cresciànsa de çélole fêua contròllo, ch'a l'é a bâze do svilùppo do [[càncou]]. 

[[File:MacModel.jpg|thumb|A formaçión do MAC (canâ indûto da apoptôxi mitocondriâle) e-o relàscio de çitocròmmo c]]

=== Âtre ativitæ metabòliche do mitocóndrio === 
Into mitocóndrio avégne pàrte de reaçioìn che pórtan a-a scìntexi de l'[[ême]], ch'o l'é dapeu portòu fêua into çitoplàsma dónde o végne asoçiòu a-e cadénn-e polipeptìdiche. Pe de ciù, a scìntexi do [[colesteròllo]] a coménsa da l'axetil-coenzìmma A, prodûto drénto do mitocóndrio into çîclo de Krebs, scibén chò-u proçèsso o l'avégne dapeu into çitoplàsma çelulâre. 

=== A β-oscidaçión e-o çîclo da carnitìnn-a === 
A [[β-oscidaçión]] a l'é ‘na vîa metabòlica ripetitîva ch'a consénte de desgradâ i [[àçidi gràsci]] pe prodûe [[axetil-coenzìmma A]]. Infæti, in sciâ menbrànn-a de fêua do mitocóndrio i àçidi gràsci són ativæ e cangiæ in axetil-coenzìmma A, méntre inta matrîce mitocondriâle s'atrêuva i enzìmmi che catalìzzan l'oscidaçión di àçidi gràsci. A ògni mòddo, i açil-coenzìmma A no pêuan pasâ a menbrànn-a mitocondriâle.  

L'ativaçión di àçidi gràsci pe-a seu desgradaçión a l'avégne into çitosöl, méntre a seu degradaçión conpîa a l'avégne into mitocóndrio. I àçidi gràsci ativæ s'atrêuvan sótta fórma de açil-coenzìmma A, un àçido gràsso ligòu a ‘na molécola de coenzìmma A: a ògni mòddo, un açil-coenzìmma A o no peu pasâ a menbrànn-a mitocondriâle pe caxón da seu porçión açìlica. A porçión açìlica de l'açil-CoA infæti a l'é transferîa a ‘na molécola de [[carnitìnn-a]], co-a formaçión de açil-carnitìnna: tâ pasàggio o l'avégne pe mêzo de doî enzìmmi, che són e [[carnitìnn-a/palmitoil transferâxi]] I e II. Quésti doî enzìmmi s'atrêuvan respetivaménte in sciâ superfìçie de fêua e de drénto da menbrànn-a mitocondriâle e stramûan di grùppi açìlichi da ‘n lòu a l'âtro da menbrànn-a: o traspòrto o l'é mediòu da ‘na proteìnn-a trasportatôa da carnitìnn-a, a [[translocâxi]], ch'a pórta l'açil-carnitìnn-a into mitocóndrio e a-o mæximo ténpo a méscia a carnitìnn-a lìbera inta direçión contrâia. 

[[File:Carnitine carrier system.svg|thumb|O scistêma de traspòrto da carnitìnn-a]]
[[File:Beta oxidation Anindita.jpg|thumb|O proçèsso da β-oscidaçión]]

=== A termogénexi ===
Dötréi conpòsti pêuan da lêugo a ‘n desacobiaménto tra-o gradiénte protònico e-a scìntexi de ATP, gràçie a-a capaçitæ de trasportâ i protoìn de là da menbrànn-a mitocondriâle de drénto. O desacobiaménto o l'à a fonçión de prodûe [[câdo]] in divèrse condiçioìn co-o fìn de mantegnî costànre a [[tenperatûa]] do còrpo. Inti [[Animalia|animæ]] in [[scivèrno]], inti picìn tòsto nasciûi, tra-i quæ quélli de l’[[Ëse uman|òmmo]] ascì, e inti [[Mammalia|mamìferi]] che se són adatæ a-i clìmmi fréidi, o desacobiaménto o l'é ‘n mecanîximo fixiològico ch'o se conpìsce inte ‘n tesciûo speçializòu, ö sæ o [[tesciûo adipôzo maròn]]. Quésto tîpo de gràscia infæti o l'é rìcco de ‘na proteìnn-a desacobiànte ciamâ [[termogenìnn-a]], ch'a l'à a capaçitæ de formâ ‘na vîa dónde i protoìn pêuan pasâ pe intrâ inta matrîce. O proçèsso da termogénexi o l'é ativòu da-a prezénsa de [[àçidi gràsci]] liberæ da-i [[triglicéridi]] do tesciûo adipôzo, in respòsta a-i segnæ di [[ormoìn]].

[[File:UCP1 in the cell.jpg|thumb|O fonçionaménto da termogenìnn-a (UCP1) a livéllo da cadénn-a de traspòrto di eletroìn]]
[[File:ThermogeneseAdipozyten-en.svg|thumb|O mecanîximo biochìmico da termogénexi inte çélole do tesciûo adipôzo maròn]]

== Distribuçión di mitocóndri ==
Squæxi tùtte e çélole possédan di mitocóndri, sôviatùtto alugæ inte regioìn che domàndan ciù energîa, méntre i mitocóndri són ciù pöco numerôxi inte çélole che travàggian in condiçioìn anaeròbiche, sàiva a dî sénsa [[Oscigeno|oscìgeno]]. 

I mitocóndri són prezénti in abondànsa:
# into [[móscolo]] schelètrico, dónde o lòu de contraçión pe prodûe [[fòrsa]] o detérmina ‘n'inportànte domànda energética, sôviatùtto inte fîe rósse;
# into [[móscolo]] do [[cheu]], ch'o domànda tànta energîa in fórma de [[ATP]] pe-a seu contraçión contìnua;
# inte çélole da miâgia do [[stéumago]], che prodûxan [[àçido clorìdrico]] (HCl);
# inti [[neuroìn]] pre-sinàptichi, che scàngian vescighétte de [[neutrotransmetitoî]], dónde i mitocóndri fornìscian l’energîa pe l'ativitæ sinàptica;
# inta côa di [[spermatozòi]], dónde o fragéllo o domànda ATP pe mesciâse;
# into [[tûbulo intortignòu proscimâle]], dónde a filtraçión di [[rén]] a conpòrta a [[difuxón pascîva]] inta menbrànn-a de iöni [[Sodio|sòdio]] (Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) e dónca o traspòrto atîvo pe mêzo de l'[[ATPasi Na+/K+]] inta menbrànn-a da bâze;
# inta [[gràscia maròn]], ch'a prodûxe [[câdo]] pe ascâdâ o [[sàngue]] di capilâri, dónde i mitocóndri prezéntan a termogenìnn-a inta menbrànn-a de drénto;
# inta scòrsa do [[surén]], dónde i mitocóndri trasfórman o [[colesteròlo|colesteròllo]] in [[pregnenolón]], ch'o l'é dapeu cangiòu in [[steròidi]] into [[retìn endoplasmàtico lìscio]] (REL).

[[File:Miocito Mitocondrias RS.png|thumb|Mitocóndri inte çélole do móscolo schelètrico]]
[[File:Mitochondria trafficking in neurons.gif|thumb|Mitocóndri inti [[neoroìn]] marcæ co-ìn cô floörescénte]]

Pe cóntra, tra-e çélole con pöchi mitocóndri c'atrêuva e fîe do schéletro de tîpo II, sàiva a dî e “fîe giànche” a contraçión lèsta che adêuvian a [[glicolîxi]], i cheratinoçîti de l'[[epidèrmide]] che móstran sôlo ‘n ròllo de proteçión e i [[neotròfili]], pe-i quæ l'anaeorbiôxi a l'é ‘n avantàggio pe amasâ i [[batéri]] inti tesciûi con pöco [[òscìgeno]].

== Bibliografîa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Bruce Alberts, Alexander Johnson, Julian Lewis, David Morgan, Martin Raff, Keith Roberts, Peter Walter|tìtolo=Biologia molecolare della cellula|editô=Zanichelli|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Ross M.H., Pawlina W.|tìtolo=Istologia: testo e atlantide|editô=Casa Editrice Ambrosiana
|léngoa=IT}}
* {{Çitta lìbbro|outô=J. Cameron Thrash et al.|tìtolo=Phylogenomic evidence for a common ancestor of mitochondria and the SAR11 clade|léngoa=EN|url=https://www.nature.com/articles/srep00013}}

== Âtri progètti == 
{{Interprogetto}}

== Conligaménti estèrni ==

== Nòtte ==</text>
      <sha1>n7n74ry51esjpctwpxjl2va5bz4yty4</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>