Wikipedia liwiki https://li.wikipedia.org/wiki/Veurblaad MediaWiki 1.45.0-wmf.7 first-letter Media Speciaal Euverlèk Gebroeker Euverlèk gebroeker Wikipedia Euverlèk Wikipedia Plaetje Euverlèk plaetje MediaWiki Euverlèk MediaWiki Sjabloon Euverlèk sjabloon Help Euverlèk help Categorie Euverlèk categorie Portaol Euverlèk portaol TimedText TimedText talk Module Overleg module Event Event talk 0 19141 482992 463985 2025-07-02T08:50:12Z Steinbach 16 482992 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} 't '''[[Limbörgs]] [[vocabulair]]''' umvat de wäörd vaan de Limbörgse dialecte. Es zoedaoneg is 't zier ing verwant aon de vocabulaire vaan verwante cultuurtaole wie 't [[Nederlands]] en 't [[Duits|Hoegduits]], zoewie vaan umligkende, verwante dialekgróppe wie [[Braobants]], [[Kleverlands]] en [[Ripuarisch]]. 't Gief evels ouch dujeleke versjèlle, zoewie 't ouch dujeleke versjèlle tösse de Limbörgse dialekte oonderein gief. Vaanoet taolkundeg perspectief gief 't gein 'typisch Limbörgse' wäörd: eder woord wat in eint vaan de Limbörgse dialekte veurkump, is in weze e Limbörgs woord. In de praktijk evels weure väöl wäörd die neet in de Nederlandse daan wel Duitse standaardtaol veurkoume (aofhenkelek vaan welke kant vaan de grens me zit) es 'typisch Limbörgs' gekoesterd, en veult me invlood vaan de cultuurtaole es 'vererming' vaan 't vocabulair. Zoe weure Franse wäörd in beveurbeeld 't Mestreechs allewijl hoeg aongeslage, dewijl me ziech vreuger zjus detege weerde.<ref>Ben Salemans en Flor Aarts: ''Taal in stad en land: Maastrichts''. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002: pp. 83-4</ref> 't Vocabulair vaan 't Limbörgs is vasgelag in 't [[Woordenboek van de Limburgse Dialecten]] (WLD) zoewie in diverse plaotseleke [[dictionair]]e en [[idioticon|idiotica]]. 't WLD dèk de dialekte oet Belsj en Nederlands Limbörg en 't 'Platduutsj' gebeed in Wallonië, meh neet die in Noord-Braobant en Duitsland. ==Nao aofkoms== Me kin 't Limbörgs vocabulair op twie menere besjrieve: [[etymologie|etymologisch]] en thematisch. In de ierste benaodering geit me in op de aofkoms vaan de wäörd. Ierstens gief 't de [[èrfwoord|èrfwäörd]]: wäörd die veur zoewied nao te goon neet aon 'n aander taol zien oontliend en dus via 't [[Middelnederlands]], [[Aajdnederfrankisch]] zoe op 't [[Oergermaans]] (en dèks ouch op 't [[Proto-Indo-Europees]]) zien trök te veure. Die vörme nog ummer 't groetste deil, zeker vaan 't daogeleks vocabulair. Daoneve koume de [[lienwoord|lienwäörd]]. E hemfelke taole is de groetste bron veur lienwäörd gewees. Vaanaof de middeliewe tot in d'n twintegsten iew höbbe de Limbörgse dialekte geliend oet 't [[Waols]], 't [[Ripuarisch]] en 't [[Begoons|Bargoens]]. Waolse wäörd vint me veural laanks de zuidgrens vaan 't taolgebeed: d'n [[Haspegouw]], [[Heuvelland]] meh in 't bezunder [[Mestreech]], boe in de negentienden iew väöl Luikse arbeiers kaome woene. Ripuarische wäörd vint me in gans 't gebeed, meh nog 't mieste in 't ooste. Later is ouch geliend oet 't [[Frans]]. Dit gebäörde en gebäört op de groetste sjaol in 't huieg Wallonië, boe 't Frans 't Limbörgs al bekaans heet verdroonge, en ouch op groete sjaol in [[Belsj Limbörg]] en in [[Mestreech]], boe 't Frans tot aon d'n Ierste Wereldoorlog 'n veurnaom (dèks de veurnaomste of zelfs insegste) [[cultuurtaol]] waor. Ouch 't Hoegduits heet zien spore naogelaote: op extreem groete sjaol (en tot op d'n huiegen daag) op Duits groondgebeed meh ouch vrij sterk in 't ooste vaan 't Heuvelland, beveurbeeld in [[Heële|Heerle]] en [[Kirchroa|Kèrkraoj]]. Soms heet me Duitse woord neet lètterlek geliend, meh [[germanisme|es lienvertaoling euvergepak]] (''tsiedónk'' oet ''Zeitung''). Op Nederlands en Belsj groondgebeed weurt sinds jaor en daag (ouch al veur d'n Ierste Wereldoorlog, meh sindsdeen ummer sterker) op groete sjaol oet 't (Standaard-)Nederlands geliend. Veural nao d'n Twiede Wereldoorlog heet 't Limbörgs, wie zoeväöl taole, väöl oet 't [[Ingels]] geliend. 't Geit daan dèks um nui begrippe die euveral op de wereld verstande weure. ==Nao thematiek== [[Plaetje:Mechelevakwerknamewkped07.JPG|thumb|In deile vaan de Limbörge vint me [[vakwerkhoes|vakwerkhoezer]]; 't vocabulair daoveur is typisch Limbörgs en kump in väöl verwante (striek)taole neet veur.]] ===Algemein=== 't Limbörgs is 'n dialekgróp. 't Weurt mer bij oetzundering es [[cultuurtaol]] gebruuk. Wèlt me in 't Limbörgs euver gelierde en officieel dinger spreke (beveurbeeld op de [[Limbörgse Wikipedia]]), daan weurt in 't gemein nao de cultuurtaol gegrepe. Wäörd oet 't Nederlands of Duits weure daan, nao 'n eventueel verlimbörgsing, euvergenome. In dat opziech is 't Limbörgs dus lexicaol aofhenkelek vaan 't Nederlands en Duits. ===Landbouw=== De mieste Limbörgse dialekte weure op 't platteland gesproke. Daobij ligk Limbörg neet aon zie, zoetot vèsserij gei bestoonsmiddel vaan beteikenis is. Dit beteikent tot de bevolking vaanajds veur e groet deil vaan de [[landbouw]] leefde. 't WLD (zuug bove) wijt neet minder es 13 deile (vaan in totaol 39) aon de landbouw.<ref>[https://e-wld.nl/delen e-WLD - Afleveringen]</ref> In 't bezunder veur 't [[taam peerd|peerd]] en zie getuug bestoon mechteg väöl wäörd. Umtot vreuger e gemingk bedrief de norm waor, kump e groet scala aon landbouwvörm veur. Allein de tuinderij (die evegood in de Limbörge ouch veurkump) is neet zoe oetgebreid bedeend. Mèt de modernisering vaan de landbouw is 't mierendeil vaan dees wäörd sterk verawwerd geraak. Boere wete ze ziech dèks wel nog te rappelere. ===Ambachte=== Ambachte of stiele in stad en dörp zien ouch riekelek gedocumenteerd. Natuurlek zien dees wäörd zeker zoe snel verawwerd es de landbouwterme. Bezunder good vertroje zien de bereup vaan [[meule]]neer, [[beer]]brouwer, snijer (kleermeker) en [[sjoester]]. ===Mijnbouw=== Dit is, zeker binne 't Belsj en Nederland, get typisch Limbörgs. Zoewel in Belsj es Nederlands Limbörg gaof 't vreuger [[koel (mienboew)|kojl]]e veur [[steinkole]]. In allebei heet ziech 'n typische woordesjat gevörmp. Me moot dao evels wel mèt oppasse. Wie de mijnbouw dao ech groet woort, woort de ierste taol in de mieste kojle neet mie Limbörgs meh 'ne vörm vaan Nederlands. Väöl kojl-terminologie huurt daorum bij 't [[Heerles Nederlands]] of de [[Nieuw-Genks|Citétaol]] in plaots vaan bij 't Limbörgs. Neve kole woort in 't Limbörgs taolgebeed ouch [[melger]], [[zink]], [[grind]] en [[törf]] gewonne. Ouch daovaan heet me 't jargon vasgelag. De törfwinning kaom ouch in aander deile vaan Nederland veur; hei kin me dus de wäörd goon vergelieke. ===Natuur=== In de Limbörgse natuur koume soorte veur die me in de res vaan Nederland en Vlaondere neet of koelek kint (''korewouf'', ''klunkske''). Ouch algemein bieste- en plantesoorte kinne gans aander naome höbbe. 't Limbörgs vocabulair is op dit punt dus sterk geprofileerd. Ouch de leveloes natuur heet 't Limbörgs vocabulair gevörmp. Zeker in 't [[Heuvelland]] en de [[Haspegouw]] vint me wäörd en wäördbeteikenisse die wijer nao 't noorde en weste neet gebrukelek zien (''berg'', ''grubbe''). ===Verwantsjap=== 't Limbörgs gebruuk 't Eskimo-systeem vaan [[verwantsjap]]sterme, wie dat in de Germaonse taole (oetzunderinge neet te nao gezag) algemein is. Dat wèlt zègke tot me ziech, bij 't beneume vaan femilieleje, concentreert op 't geslach vaan femilieleje zelf en op hun directe relatie mèt de spreker. Versjèl tösse de bomma of bompa vaan vaajerskant en moojerskant weure neet gemaak, zoe wieneg wie versjèlle tösse neve en niesjes vaan noonkes of tantes, of tösse noonkes en tantes vaan vaajers- of moojerskant. ===Kleur=== Ouch in 't beneume vaan [[kleur]]e geit 't Limbörgs mèt in wat algemein gebrukelek is in Europa. Versjèl tösse blauw, greun en geel weurt gemaak; tössevörm weure hoegoet es teint vaan dees drei 'hoofkleure' gezeen. ===Sjamptaol=== Veural in [[stadsdialek]]te is väöl aondach veur de [[sjamptaol]]. De Limbörgse sjampwäörd zien in 2004 behandeld in Leonie Robroek häör ''Limburgs scheldwoordenboek''. In 1996 al kaom e sjampwoordebook specifiek veur 't [[Bilzers]] oet.<ref>https://www.dbnl.org/tekst/slec001sjam01_01/slec001sjam01_01_0001.php</ref> Gesjamps mèt krenkdes, wie dat in Wes-Nederland väöl gebäört, is in 't Limbörgs neet zoe gebrukelek. Verwunsinge vaan 't typ ''Lek mich emaars'' koume evels väöl veur. Oonder mie in Mestreech weurt 't väölvöldeg gebruuk vaan ''kut'' es veurveugsel en es [[tössewerpsel]] dèks es typisch veur 't eige dialek gezeen. Dit weurt evels ouch in 't Nederlands hiel väöl gedoon; 't gief mie plaotse (oonder mie in Oos-Braobant) boe me dit foutief es typisch veur 't eige plat huurt. ===Toponieme=== ====In 't Limbörgs taolgebeed==== De [[toponiem|toponieme]] (plaotsnaome) in de Limbörge zien hendeg divers. E deil is prehistorisch, dat wèlt zègke awwer es de [[Romeinse tied in de Limburge|Romeinse bezètting]] (zoeget 50 v.Chr.). Dit gelt veur de mieste waternaome en 'n aontal plaotsnaome. ''[[Hael]]'' en ''[[Heële]]'' zien dujelek [[Keltische taole|Keltisch]], wie ouch ''[[Gennep]]'', ''[[Gulpe]]'' en ''[[Ieëpe]]'', boe 't [[Gallisch]] ''apa'' ('water') in te herkinne vèlt, en veur plaotse wie ''[[Melik]]'' en ''[[Blierik]]'' (trökgaond op 't achterveugsel ''-acum''). Plaotse wie ''[[Árse]]'', ''[[Èl]]'' en ''[[Herte]]'' zien lesteger te verklaore; mesjiens moot me dao aon 'n [[pre-Germaons substraot|veur-Germaonse substraottaol]] dinke, dus 'n taol die gein Germaons of Keltisch waor en hei veur de koms vaan de Indo-Europeaone woort gesproke. Veural in Zuid-Limbörg koume diverse wäörd vaan [[Latien|Latijnsen]] oersprunk veur. 't Bekindste veurbeeld is ''[[Mestreech]]'', vaan ''Traiectum ad Mosam'' ofwel 'weegfort aon de Maos'. Deze naom geit direk trök op de Romeinse infrastructuur. Aander plaotse goon trök op hiereboerderije (''villae'') en zien vaan get later. 't [[Vulgair Latien|Vulgair Latijns]] ''villare'' woort tot ''[[Wielder]]/[[Willer]]/[[Wolder]]'', ''vicus'' ('dörp') tot ''[[Wiek (Mestreech)|Wiek]]''. Umtot dit gebeed nog laank twietaoleg bleef (zuug ''[[Romania submersa]]'') kinne dees naome ouch vaan begin middeliewe zien. Vanaof de middeliewe weure de naome in 't gemein Germaons vaan oersprunk. Dèks höbbe dees plaotsnaome e begriepelek elemint wie ''[[lo]]'' (ope bos), ''[[raoj]]'' (veur landbouw gekapde groond), ''[[dörp]]'', ''[[baek (water)|baek]]'', ''[[brook (landsjap)|brook]]'' etc. Plaotse oet de vreug middeliewe indege nog wel ins op ''-inge'', wat wijs op 'n verneuming nao 'n persoen.<ref>[https://web.archive.org/web/20220812122103/https://libris.nl/BookInfo/GetSample?guid=ac12f152-29bc-42af-9b54-8623a038eaf3 Gerard van Berkel, ''Limburgse plaatsnamen verklaard'']</ref> Limbörgse plaotsnaome kinne soms sterk aofwieke vaan hun officieel (Nederlandse en Duitse) naome. Dèks zien ze daan wijer aofgeslete. Dewijl ''Roermond'' good vèlt te begriepe es 'moond vaan de revier de Roer', is dat bij de plaotseleke naom ''[[Remunj]]'' lesteger. De Nederlands-Limbörgse plaotsnaome zien roond de iewwisseling vasgelag door [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]]. Sommege gemeintes höbbe twietaolege sjèlder neergezat. Op 't Belsj gief 't die (nog) neet. ====Daoboete==== Diverse neet-Limbörgstaolege plaotse höbbe Limbörgse naome ([[exoniem]]e). Neet ummer zien ze (nog) eve gebrukelek, en zelde weure ze in gans 't Limbörgs taolgebeed gebruuk. Veurbeelde zien ''[[Aoke]]'', ''[[Luuk]]/Luik'' en ''[[Nimwege]]/Numwaege''. Dèks zalle Limbörgers ouch spontaon Nederlands- of Duitstaolege plaotsnaome verlimbörgse. Of en wiezier dat gedoon weurt versjèlt evels per dialek en zelfs per spreker. D'n eine zal de Braobantse stad [[Eindhove]]n ummer ''Indjhaove'' numme, d'n aander geit neet wijer es ''Eindhove''. ===Naomkunde=== ====Veurnaome==== Wie euveral anders is de naomgeving in de Limbörge vaan mode aofhenkeleke. Veurnaome die me es 'typisch Limbörgs' zuut, doen dèks folkloristisch aon en weure allaank neet mie algemein gegeve. Es typisch Limbörgs weure veural [[heilegenaom]]e gezeen in 'nen ingebörgerde ('verbasterde') vörm, dèks 'n hendege verkorting. Ouch Franse of Fransetege naome veult me es bezunder Limbörgs. D'n arsjetypische Limbörgse naom is ''[[Sjeng]]''. Dit kump vaan ''Jean'', de Franse vörm vaan ''[[Johannes]]'', de naom vaan drei mèt Zjezeke verboonde heilege. Wijer zuut me in deze naom umlaut. Oersprunkelek is dee veroerzaak doortot me Jean ('Sjang') es keend ''Sjengke'' neumde. Op volwasse leeftijd verdwijnt 't achterveugsel ''-ke'', meh d'n umlaut blijf. De variant ''Sjang'' kump ouch veur, en wie in de res vaan Nederland en Vlaondere is ''[[Jan]]'' ouch hiel gewoen. Aander mansnaome in dit genre zien ''Peter/Pieëter'' (<Petrus), ''Keube/Kuueb'' (<Jacobus), ''Siem'' (<Simon), ''Teng'' (<Martin, Frans veur Martinus), ''Frans/Frens'' (<Franciscus, zoonder en mèt umlaut), ''Tieu'' (<Mathieu, Frans veur Matthaeus) en ''Krit'' (<Christiaan). Neet aollemaol zien ze door gans 't taolgebeed eve gebrukelek. Vrouwenaome tuine e zelfde petroen. Ouch hei is verneuming nao heilege al iewelaank de norm. ''Merie'' (<Maria) en ''Anna'' zien vaanajds veeroet de gebrukelekste; ouch ''Bet'' (<Elizabeth) en ''Bep'' (<Barbara, of ouch Elizabeth) zien vaanajds populair. ===Achternaome=== E bitteke wie bij veurnaome mote v'r ouch bij achternaome versjèl make tösse officieel en alledaogs. De officieel spelling vaan achternaome ligk sinds de Fransen tied vas (en eigelek daoveur al); in de Limbörgse volksmoond höbbe naome hun plaotseleke vörm. Wee in ziene pas ''Frissen'' hèt, weurt in Mestreech ''Frisse'' geneump, in Meerse ''Frisje'' en in Valkeberg ''Friesje''. Daan nog tuine väöl Limbörgse achternaome regionaol kleuring: soms allein Zuid-Nederlands, soms oetgesproke Limbörgs. De tien mies veurkoumende naome in Nederlands Limbörg, mèt variante same genome, zien de volgende:<ref>[https://www.chapeaumagazine.com/geen-onderdeel-van-een-categorie/10-echte-limburgse-achternamen/ Chapeau Magazine - 10 échte Limburgse achternamen]</ref> # [[Janssen]], [[Jansen]] ''enz.'' # [[Smeets]], [[Schmetz]], [[Schmeits]] ''enz.'' # [[Peeters]], Peters, Petersen # [[Jacobs]] # [[Hendriks]], Hendri(c)kx, Hendriksz # [[Hermans]] # [[Willems]], Wilhelms # [[Driessen]], Dreessen, Dreessens # [[Beckers]], Bekker, De Becker, Bekkering # [[Houben]], Hoeben, Hubben, Hupperts, Hoebrichts Tèlt me allein unieke vörm vaan achternaome, daan kump ''Jansen'' op plaots 9.ref name=naamkunde>[https://www.naamkunde.net/?page_id=166 Naamkunde.net - Meest voorkomende familienamen in België en Nederland]</ref> In Belsj-Limburg steit de naom neet in de top 10.<ref/> Veeroet de mieste achternaome zien [[patroniem]]e: 't waore oersprunkelek verneuminge nao iemand ziene pa. Allein ''Smeets'' en ''Beckers'' zien beroepsnaome, zij 't ouch weer in de genitief, wat wèlt zègke: 'zoon vaan de smeed, bekker'. Aon de naome ''Smeets'' en ''Beckers'' vèlt ouch taolkundeg get op. ''Smeets'' heet de typisch Limbörgse verlènging vaan de korte ''i'' (''smid > s(j)meed''), ''Beckers'' heet d'n al eve typischen umlaut (vergeliek de noordeleke naome ''Smits'' en ''Bakker'', boe dat neet zoe is). Vaan de naom ''Smeets'' koume ouch variante veur wie ''Schmeets'' en ''Schmeits''. Die vörm tuine de ''sj-''klank die me oostelek vaan de [[Panninger Linie]] zeet; in d'n twiede naom zuut me daobij ouch nog [[diftongeiering|Zitterse diftongering]]. Euveregens zal iemand wat ''Smeets'' in ziene pas heet, oostelek vaan de Panninger Linie ummer ''Sjmeets'' weure geneump. De 10 gebrukelekste naome vaan Belsj Limbörg zien de volgende:<ref name=naamkunde/> # [[Claes]] # [[Peeters]] # [[Janssen]] # [[Hermans]] # [[Martens]] # [[Jacobs]] # [[Gielen]] # [[Thijs]] # [[Lemmens]] # [[Willems]] Dit lieske is binne Vlaondere minder bezunder; 't versjèlt neet wezelek vaan de populairste achternaome in Vlaoms-Braobant of de provincie Antwerpe. ==Typerende Limbörse wäörd mèt 'n eige artikel== {| |- valign=top | * [[alles paletti]] * [[baar (etymologie)|baar]] * [[baljoene]] * [[begaaj]] * [[dörpelmaag]] * [[häörepaerd]] * [[huve (etymologie)|huve]] * [[kabeijer]] * [[karessere]] | * [[kepsj]] * [[knaokedaag]] * [[kómzaod]] * [[kroezjel (etymologie)|kroezjel]] * [[mallèg]] * [[miemel (etymologie)|miemel]] * [[persjoenkele]] * [[ramaent (etymologie)|ramaent]] * [[sjinaos]] | * [[sjtrabatse]] * [[vaerdevaas]] * [[wikser]] * [[wuiles]] * [[zäöëmere (etymologie)|zäöëmere]] * [[zjwaeëgel (etymologie)|zjwaeëgel]] * [[zjwaam (rouk, sjlaeg)]] * [[zökkezuimer]] * [[Zuzaote]] |} {{lies-incompleet}} ==Rifferenties== <references/> {{Limburgs}} [[categorie:Limburgse wäörd|*]] [[categorie:etymologie]] 8vk9895ssy66561zd0u2xp3znb9779l 482993 482992 2025-07-02T08:50:26Z Steinbach 16 /* Achternaome */ 482993 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} 't '''[[Limbörgs]] [[vocabulair]]''' umvat de wäörd vaan de Limbörgse dialecte. Es zoedaoneg is 't zier ing verwant aon de vocabulaire vaan verwante cultuurtaole wie 't [[Nederlands]] en 't [[Duits|Hoegduits]], zoewie vaan umligkende, verwante dialekgróppe wie [[Braobants]], [[Kleverlands]] en [[Ripuarisch]]. 't Gief evels ouch dujeleke versjèlle, zoewie 't ouch dujeleke versjèlle tösse de Limbörgse dialekte oonderein gief. Vaanoet taolkundeg perspectief gief 't gein 'typisch Limbörgse' wäörd: eder woord wat in eint vaan de Limbörgse dialekte veurkump, is in weze e Limbörgs woord. In de praktijk evels weure väöl wäörd die neet in de Nederlandse daan wel Duitse standaardtaol veurkoume (aofhenkelek vaan welke kant vaan de grens me zit) es 'typisch Limbörgs' gekoesterd, en veult me invlood vaan de cultuurtaole es 'vererming' vaan 't vocabulair. Zoe weure Franse wäörd in beveurbeeld 't Mestreechs allewijl hoeg aongeslage, dewijl me ziech vreuger zjus detege weerde.<ref>Ben Salemans en Flor Aarts: ''Taal in stad en land: Maastrichts''. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002: pp. 83-4</ref> 't Vocabulair vaan 't Limbörgs is vasgelag in 't [[Woordenboek van de Limburgse Dialecten]] (WLD) zoewie in diverse plaotseleke [[dictionair]]e en [[idioticon|idiotica]]. 't WLD dèk de dialekte oet Belsj en Nederlands Limbörg en 't 'Platduutsj' gebeed in Wallonië, meh neet die in Noord-Braobant en Duitsland. ==Nao aofkoms== Me kin 't Limbörgs vocabulair op twie menere besjrieve: [[etymologie|etymologisch]] en thematisch. In de ierste benaodering geit me in op de aofkoms vaan de wäörd. Ierstens gief 't de [[èrfwoord|èrfwäörd]]: wäörd die veur zoewied nao te goon neet aon 'n aander taol zien oontliend en dus via 't [[Middelnederlands]], [[Aajdnederfrankisch]] zoe op 't [[Oergermaans]] (en dèks ouch op 't [[Proto-Indo-Europees]]) zien trök te veure. Die vörme nog ummer 't groetste deil, zeker vaan 't daogeleks vocabulair. Daoneve koume de [[lienwoord|lienwäörd]]. E hemfelke taole is de groetste bron veur lienwäörd gewees. Vaanaof de middeliewe tot in d'n twintegsten iew höbbe de Limbörgse dialekte geliend oet 't [[Waols]], 't [[Ripuarisch]] en 't [[Begoons|Bargoens]]. Waolse wäörd vint me veural laanks de zuidgrens vaan 't taolgebeed: d'n [[Haspegouw]], [[Heuvelland]] meh in 't bezunder [[Mestreech]], boe in de negentienden iew väöl Luikse arbeiers kaome woene. Ripuarische wäörd vint me in gans 't gebeed, meh nog 't mieste in 't ooste. Later is ouch geliend oet 't [[Frans]]. Dit gebäörde en gebäört op de groetste sjaol in 't huieg Wallonië, boe 't Frans 't Limbörgs al bekaans heet verdroonge, en ouch op groete sjaol in [[Belsj Limbörg]] en in [[Mestreech]], boe 't Frans tot aon d'n Ierste Wereldoorlog 'n veurnaom (dèks de veurnaomste of zelfs insegste) [[cultuurtaol]] waor. Ouch 't Hoegduits heet zien spore naogelaote: op extreem groete sjaol (en tot op d'n huiegen daag) op Duits groondgebeed meh ouch vrij sterk in 't ooste vaan 't Heuvelland, beveurbeeld in [[Heële|Heerle]] en [[Kirchroa|Kèrkraoj]]. Soms heet me Duitse woord neet lètterlek geliend, meh [[germanisme|es lienvertaoling euvergepak]] (''tsiedónk'' oet ''Zeitung''). Op Nederlands en Belsj groondgebeed weurt sinds jaor en daag (ouch al veur d'n Ierste Wereldoorlog, meh sindsdeen ummer sterker) op groete sjaol oet 't (Standaard-)Nederlands geliend. Veural nao d'n Twiede Wereldoorlog heet 't Limbörgs, wie zoeväöl taole, väöl oet 't [[Ingels]] geliend. 't Geit daan dèks um nui begrippe die euveral op de wereld verstande weure. ==Nao thematiek== [[Plaetje:Mechelevakwerknamewkped07.JPG|thumb|In deile vaan de Limbörge vint me [[vakwerkhoes|vakwerkhoezer]]; 't vocabulair daoveur is typisch Limbörgs en kump in väöl verwante (striek)taole neet veur.]] ===Algemein=== 't Limbörgs is 'n dialekgróp. 't Weurt mer bij oetzundering es [[cultuurtaol]] gebruuk. Wèlt me in 't Limbörgs euver gelierde en officieel dinger spreke (beveurbeeld op de [[Limbörgse Wikipedia]]), daan weurt in 't gemein nao de cultuurtaol gegrepe. Wäörd oet 't Nederlands of Duits weure daan, nao 'n eventueel verlimbörgsing, euvergenome. In dat opziech is 't Limbörgs dus lexicaol aofhenkelek vaan 't Nederlands en Duits. ===Landbouw=== De mieste Limbörgse dialekte weure op 't platteland gesproke. Daobij ligk Limbörg neet aon zie, zoetot vèsserij gei bestoonsmiddel vaan beteikenis is. Dit beteikent tot de bevolking vaanajds veur e groet deil vaan de [[landbouw]] leefde. 't WLD (zuug bove) wijt neet minder es 13 deile (vaan in totaol 39) aon de landbouw.<ref>[https://e-wld.nl/delen e-WLD - Afleveringen]</ref> In 't bezunder veur 't [[taam peerd|peerd]] en zie getuug bestoon mechteg väöl wäörd. Umtot vreuger e gemingk bedrief de norm waor, kump e groet scala aon landbouwvörm veur. Allein de tuinderij (die evegood in de Limbörge ouch veurkump) is neet zoe oetgebreid bedeend. Mèt de modernisering vaan de landbouw is 't mierendeil vaan dees wäörd sterk verawwerd geraak. Boere wete ze ziech dèks wel nog te rappelere. ===Ambachte=== Ambachte of stiele in stad en dörp zien ouch riekelek gedocumenteerd. Natuurlek zien dees wäörd zeker zoe snel verawwerd es de landbouwterme. Bezunder good vertroje zien de bereup vaan [[meule]]neer, [[beer]]brouwer, snijer (kleermeker) en [[sjoester]]. ===Mijnbouw=== Dit is, zeker binne 't Belsj en Nederland, get typisch Limbörgs. Zoewel in Belsj es Nederlands Limbörg gaof 't vreuger [[koel (mienboew)|kojl]]e veur [[steinkole]]. In allebei heet ziech 'n typische woordesjat gevörmp. Me moot dao evels wel mèt oppasse. Wie de mijnbouw dao ech groet woort, woort de ierste taol in de mieste kojle neet mie Limbörgs meh 'ne vörm vaan Nederlands. Väöl kojl-terminologie huurt daorum bij 't [[Heerles Nederlands]] of de [[Nieuw-Genks|Citétaol]] in plaots vaan bij 't Limbörgs. Neve kole woort in 't Limbörgs taolgebeed ouch [[melger]], [[zink]], [[grind]] en [[törf]] gewonne. Ouch daovaan heet me 't jargon vasgelag. De törfwinning kaom ouch in aander deile vaan Nederland veur; hei kin me dus de wäörd goon vergelieke. ===Natuur=== In de Limbörgse natuur koume soorte veur die me in de res vaan Nederland en Vlaondere neet of koelek kint (''korewouf'', ''klunkske''). Ouch algemein bieste- en plantesoorte kinne gans aander naome höbbe. 't Limbörgs vocabulair is op dit punt dus sterk geprofileerd. Ouch de leveloes natuur heet 't Limbörgs vocabulair gevörmp. Zeker in 't [[Heuvelland]] en de [[Haspegouw]] vint me wäörd en wäördbeteikenisse die wijer nao 't noorde en weste neet gebrukelek zien (''berg'', ''grubbe''). ===Verwantsjap=== 't Limbörgs gebruuk 't Eskimo-systeem vaan [[verwantsjap]]sterme, wie dat in de Germaonse taole (oetzunderinge neet te nao gezag) algemein is. Dat wèlt zègke tot me ziech, bij 't beneume vaan femilieleje, concentreert op 't geslach vaan femilieleje zelf en op hun directe relatie mèt de spreker. Versjèl tösse de bomma of bompa vaan vaajerskant en moojerskant weure neet gemaak, zoe wieneg wie versjèlle tösse neve en niesjes vaan noonkes of tantes, of tösse noonkes en tantes vaan vaajers- of moojerskant. ===Kleur=== Ouch in 't beneume vaan [[kleur]]e geit 't Limbörgs mèt in wat algemein gebrukelek is in Europa. Versjèl tösse blauw, greun en geel weurt gemaak; tössevörm weure hoegoet es teint vaan dees drei 'hoofkleure' gezeen. ===Sjamptaol=== Veural in [[stadsdialek]]te is väöl aondach veur de [[sjamptaol]]. De Limbörgse sjampwäörd zien in 2004 behandeld in Leonie Robroek häör ''Limburgs scheldwoordenboek''. In 1996 al kaom e sjampwoordebook specifiek veur 't [[Bilzers]] oet.<ref>https://www.dbnl.org/tekst/slec001sjam01_01/slec001sjam01_01_0001.php</ref> Gesjamps mèt krenkdes, wie dat in Wes-Nederland väöl gebäört, is in 't Limbörgs neet zoe gebrukelek. Verwunsinge vaan 't typ ''Lek mich emaars'' koume evels väöl veur. Oonder mie in Mestreech weurt 't väölvöldeg gebruuk vaan ''kut'' es veurveugsel en es [[tössewerpsel]] dèks es typisch veur 't eige dialek gezeen. Dit weurt evels ouch in 't Nederlands hiel väöl gedoon; 't gief mie plaotse (oonder mie in Oos-Braobant) boe me dit foutief es typisch veur 't eige plat huurt. ===Toponieme=== ====In 't Limbörgs taolgebeed==== De [[toponiem|toponieme]] (plaotsnaome) in de Limbörge zien hendeg divers. E deil is prehistorisch, dat wèlt zègke awwer es de [[Romeinse tied in de Limburge|Romeinse bezètting]] (zoeget 50 v.Chr.). Dit gelt veur de mieste waternaome en 'n aontal plaotsnaome. ''[[Hael]]'' en ''[[Heële]]'' zien dujelek [[Keltische taole|Keltisch]], wie ouch ''[[Gennep]]'', ''[[Gulpe]]'' en ''[[Ieëpe]]'', boe 't [[Gallisch]] ''apa'' ('water') in te herkinne vèlt, en veur plaotse wie ''[[Melik]]'' en ''[[Blierik]]'' (trökgaond op 't achterveugsel ''-acum''). Plaotse wie ''[[Árse]]'', ''[[Èl]]'' en ''[[Herte]]'' zien lesteger te verklaore; mesjiens moot me dao aon 'n [[pre-Germaons substraot|veur-Germaonse substraottaol]] dinke, dus 'n taol die gein Germaons of Keltisch waor en hei veur de koms vaan de Indo-Europeaone woort gesproke. Veural in Zuid-Limbörg koume diverse wäörd vaan [[Latien|Latijnsen]] oersprunk veur. 't Bekindste veurbeeld is ''[[Mestreech]]'', vaan ''Traiectum ad Mosam'' ofwel 'weegfort aon de Maos'. Deze naom geit direk trök op de Romeinse infrastructuur. Aander plaotse goon trök op hiereboerderije (''villae'') en zien vaan get later. 't [[Vulgair Latien|Vulgair Latijns]] ''villare'' woort tot ''[[Wielder]]/[[Willer]]/[[Wolder]]'', ''vicus'' ('dörp') tot ''[[Wiek (Mestreech)|Wiek]]''. Umtot dit gebeed nog laank twietaoleg bleef (zuug ''[[Romania submersa]]'') kinne dees naome ouch vaan begin middeliewe zien. Vanaof de middeliewe weure de naome in 't gemein Germaons vaan oersprunk. Dèks höbbe dees plaotsnaome e begriepelek elemint wie ''[[lo]]'' (ope bos), ''[[raoj]]'' (veur landbouw gekapde groond), ''[[dörp]]'', ''[[baek (water)|baek]]'', ''[[brook (landsjap)|brook]]'' etc. Plaotse oet de vreug middeliewe indege nog wel ins op ''-inge'', wat wijs op 'n verneuming nao 'n persoen.<ref>[https://web.archive.org/web/20220812122103/https://libris.nl/BookInfo/GetSample?guid=ac12f152-29bc-42af-9b54-8623a038eaf3 Gerard van Berkel, ''Limburgse plaatsnamen verklaard'']</ref> Limbörgse plaotsnaome kinne soms sterk aofwieke vaan hun officieel (Nederlandse en Duitse) naome. Dèks zien ze daan wijer aofgeslete. Dewijl ''Roermond'' good vèlt te begriepe es 'moond vaan de revier de Roer', is dat bij de plaotseleke naom ''[[Remunj]]'' lesteger. De Nederlands-Limbörgse plaotsnaome zien roond de iewwisseling vasgelag door [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]]. Sommege gemeintes höbbe twietaolege sjèlder neergezat. Op 't Belsj gief 't die (nog) neet. ====Daoboete==== Diverse neet-Limbörgstaolege plaotse höbbe Limbörgse naome ([[exoniem]]e). Neet ummer zien ze (nog) eve gebrukelek, en zelde weure ze in gans 't Limbörgs taolgebeed gebruuk. Veurbeelde zien ''[[Aoke]]'', ''[[Luuk]]/Luik'' en ''[[Nimwege]]/Numwaege''. Dèks zalle Limbörgers ouch spontaon Nederlands- of Duitstaolege plaotsnaome verlimbörgse. Of en wiezier dat gedoon weurt versjèlt evels per dialek en zelfs per spreker. D'n eine zal de Braobantse stad [[Eindhove]]n ummer ''Indjhaove'' numme, d'n aander geit neet wijer es ''Eindhove''. ===Naomkunde=== ====Veurnaome==== Wie euveral anders is de naomgeving in de Limbörge vaan mode aofhenkeleke. Veurnaome die me es 'typisch Limbörgs' zuut, doen dèks folkloristisch aon en weure allaank neet mie algemein gegeve. Es typisch Limbörgs weure veural [[heilegenaom]]e gezeen in 'nen ingebörgerde ('verbasterde') vörm, dèks 'n hendege verkorting. Ouch Franse of Fransetege naome veult me es bezunder Limbörgs. D'n arsjetypische Limbörgse naom is ''[[Sjeng]]''. Dit kump vaan ''Jean'', de Franse vörm vaan ''[[Johannes]]'', de naom vaan drei mèt Zjezeke verboonde heilege. Wijer zuut me in deze naom umlaut. Oersprunkelek is dee veroerzaak doortot me Jean ('Sjang') es keend ''Sjengke'' neumde. Op volwasse leeftijd verdwijnt 't achterveugsel ''-ke'', meh d'n umlaut blijf. De variant ''Sjang'' kump ouch veur, en wie in de res vaan Nederland en Vlaondere is ''[[Jan]]'' ouch hiel gewoen. Aander mansnaome in dit genre zien ''Peter/Pieëter'' (<Petrus), ''Keube/Kuueb'' (<Jacobus), ''Siem'' (<Simon), ''Teng'' (<Martin, Frans veur Martinus), ''Frans/Frens'' (<Franciscus, zoonder en mèt umlaut), ''Tieu'' (<Mathieu, Frans veur Matthaeus) en ''Krit'' (<Christiaan). Neet aollemaol zien ze door gans 't taolgebeed eve gebrukelek. Vrouwenaome tuine e zelfde petroen. Ouch hei is verneuming nao heilege al iewelaank de norm. ''Merie'' (<Maria) en ''Anna'' zien vaanajds veeroet de gebrukelekste; ouch ''Bet'' (<Elizabeth) en ''Bep'' (<Barbara, of ouch Elizabeth) zien vaanajds populair. ====Achternaome==== E bitteke wie bij veurnaome mote v'r ouch bij achternaome versjèl make tösse officieel en alledaogs. De officieel spelling vaan achternaome ligk sinds de Fransen tied vas (en eigelek daoveur al); in de Limbörgse volksmoond höbbe naome hun plaotseleke vörm. Wee in ziene pas ''Frissen'' hèt, weurt in Mestreech ''Frisse'' geneump, in Meerse ''Frisje'' en in Valkeberg ''Friesje''. Daan nog tuine väöl Limbörgse achternaome regionaol kleuring: soms allein Zuid-Nederlands, soms oetgesproke Limbörgs. De tien mies veurkoumende naome in Nederlands Limbörg, mèt variante same genome, zien de volgende:<ref>[https://www.chapeaumagazine.com/geen-onderdeel-van-een-categorie/10-echte-limburgse-achternamen/ Chapeau Magazine - 10 échte Limburgse achternamen]</ref> # [[Janssen]], [[Jansen]] ''enz.'' # [[Smeets]], [[Schmetz]], [[Schmeits]] ''enz.'' # [[Peeters]], Peters, Petersen # [[Jacobs]] # [[Hendriks]], Hendri(c)kx, Hendriksz # [[Hermans]] # [[Willems]], Wilhelms # [[Driessen]], Dreessen, Dreessens # [[Beckers]], Bekker, De Becker, Bekkering # [[Houben]], Hoeben, Hubben, Hupperts, Hoebrichts Tèlt me allein unieke vörm vaan achternaome, daan kump ''Jansen'' op plaots 9.ref name=naamkunde>[https://www.naamkunde.net/?page_id=166 Naamkunde.net - Meest voorkomende familienamen in België en Nederland]</ref> In Belsj-Limburg steit de naom neet in de top 10.<ref/> Veeroet de mieste achternaome zien [[patroniem]]e: 't waore oersprunkelek verneuminge nao iemand ziene pa. Allein ''Smeets'' en ''Beckers'' zien beroepsnaome, zij 't ouch weer in de genitief, wat wèlt zègke: 'zoon vaan de smeed, bekker'. Aon de naome ''Smeets'' en ''Beckers'' vèlt ouch taolkundeg get op. ''Smeets'' heet de typisch Limbörgse verlènging vaan de korte ''i'' (''smid > s(j)meed''), ''Beckers'' heet d'n al eve typischen umlaut (vergeliek de noordeleke naome ''Smits'' en ''Bakker'', boe dat neet zoe is). Vaan de naom ''Smeets'' koume ouch variante veur wie ''Schmeets'' en ''Schmeits''. Die vörm tuine de ''sj-''klank die me oostelek vaan de [[Panninger Linie]] zeet; in d'n twiede naom zuut me daobij ouch nog [[diftongeiering|Zitterse diftongering]]. Euveregens zal iemand wat ''Smeets'' in ziene pas heet, oostelek vaan de Panninger Linie ummer ''Sjmeets'' weure geneump. De 10 gebrukelekste naome vaan Belsj Limbörg zien de volgende:<ref name=naamkunde/> # [[Claes]] # [[Peeters]] # [[Janssen]] # [[Hermans]] # [[Martens]] # [[Jacobs]] # [[Gielen]] # [[Thijs]] # [[Lemmens]] # [[Willems]] Dit lieske is binne Vlaondere minder bezunder; 't versjèlt neet wezelek vaan de populairste achternaome in Vlaoms-Braobant of de provincie Antwerpe. ==Typerende Limbörse wäörd mèt 'n eige artikel== {| |- valign=top | * [[alles paletti]] * [[baar (etymologie)|baar]] * [[baljoene]] * [[begaaj]] * [[dörpelmaag]] * [[häörepaerd]] * [[huve (etymologie)|huve]] * [[kabeijer]] * [[karessere]] | * [[kepsj]] * [[knaokedaag]] * [[kómzaod]] * [[kroezjel (etymologie)|kroezjel]] * [[mallèg]] * [[miemel (etymologie)|miemel]] * [[persjoenkele]] * [[ramaent (etymologie)|ramaent]] * [[sjinaos]] | * [[sjtrabatse]] * [[vaerdevaas]] * [[wikser]] * [[wuiles]] * [[zäöëmere (etymologie)|zäöëmere]] * [[zjwaeëgel (etymologie)|zjwaeëgel]] * [[zjwaam (rouk, sjlaeg)]] * [[zökkezuimer]] * [[Zuzaote]] |} {{lies-incompleet}} ==Rifferenties== <references/> {{Limburgs}} [[categorie:Limburgse wäörd|*]] [[categorie:etymologie]] rr0kmq2wyy33d8c36u53gv7nsdvj1lq 482994 482993 2025-07-02T08:51:12Z Steinbach 16 /* Achternaome */ ? 482994 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} 't '''[[Limbörgs]] [[vocabulair]]''' umvat de wäörd vaan de Limbörgse dialecte. Es zoedaoneg is 't zier ing verwant aon de vocabulaire vaan verwante cultuurtaole wie 't [[Nederlands]] en 't [[Duits|Hoegduits]], zoewie vaan umligkende, verwante dialekgróppe wie [[Braobants]], [[Kleverlands]] en [[Ripuarisch]]. 't Gief evels ouch dujeleke versjèlle, zoewie 't ouch dujeleke versjèlle tösse de Limbörgse dialekte oonderein gief. Vaanoet taolkundeg perspectief gief 't gein 'typisch Limbörgse' wäörd: eder woord wat in eint vaan de Limbörgse dialekte veurkump, is in weze e Limbörgs woord. In de praktijk evels weure väöl wäörd die neet in de Nederlandse daan wel Duitse standaardtaol veurkoume (aofhenkelek vaan welke kant vaan de grens me zit) es 'typisch Limbörgs' gekoesterd, en veult me invlood vaan de cultuurtaole es 'vererming' vaan 't vocabulair. Zoe weure Franse wäörd in beveurbeeld 't Mestreechs allewijl hoeg aongeslage, dewijl me ziech vreuger zjus detege weerde.<ref>Ben Salemans en Flor Aarts: ''Taal in stad en land: Maastrichts''. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002: pp. 83-4</ref> 't Vocabulair vaan 't Limbörgs is vasgelag in 't [[Woordenboek van de Limburgse Dialecten]] (WLD) zoewie in diverse plaotseleke [[dictionair]]e en [[idioticon|idiotica]]. 't WLD dèk de dialekte oet Belsj en Nederlands Limbörg en 't 'Platduutsj' gebeed in Wallonië, meh neet die in Noord-Braobant en Duitsland. ==Nao aofkoms== Me kin 't Limbörgs vocabulair op twie menere besjrieve: [[etymologie|etymologisch]] en thematisch. In de ierste benaodering geit me in op de aofkoms vaan de wäörd. Ierstens gief 't de [[èrfwoord|èrfwäörd]]: wäörd die veur zoewied nao te goon neet aon 'n aander taol zien oontliend en dus via 't [[Middelnederlands]], [[Aajdnederfrankisch]] zoe op 't [[Oergermaans]] (en dèks ouch op 't [[Proto-Indo-Europees]]) zien trök te veure. Die vörme nog ummer 't groetste deil, zeker vaan 't daogeleks vocabulair. Daoneve koume de [[lienwoord|lienwäörd]]. E hemfelke taole is de groetste bron veur lienwäörd gewees. Vaanaof de middeliewe tot in d'n twintegsten iew höbbe de Limbörgse dialekte geliend oet 't [[Waols]], 't [[Ripuarisch]] en 't [[Begoons|Bargoens]]. Waolse wäörd vint me veural laanks de zuidgrens vaan 't taolgebeed: d'n [[Haspegouw]], [[Heuvelland]] meh in 't bezunder [[Mestreech]], boe in de negentienden iew väöl Luikse arbeiers kaome woene. Ripuarische wäörd vint me in gans 't gebeed, meh nog 't mieste in 't ooste. Later is ouch geliend oet 't [[Frans]]. Dit gebäörde en gebäört op de groetste sjaol in 't huieg Wallonië, boe 't Frans 't Limbörgs al bekaans heet verdroonge, en ouch op groete sjaol in [[Belsj Limbörg]] en in [[Mestreech]], boe 't Frans tot aon d'n Ierste Wereldoorlog 'n veurnaom (dèks de veurnaomste of zelfs insegste) [[cultuurtaol]] waor. Ouch 't Hoegduits heet zien spore naogelaote: op extreem groete sjaol (en tot op d'n huiegen daag) op Duits groondgebeed meh ouch vrij sterk in 't ooste vaan 't Heuvelland, beveurbeeld in [[Heële|Heerle]] en [[Kirchroa|Kèrkraoj]]. Soms heet me Duitse woord neet lètterlek geliend, meh [[germanisme|es lienvertaoling euvergepak]] (''tsiedónk'' oet ''Zeitung''). Op Nederlands en Belsj groondgebeed weurt sinds jaor en daag (ouch al veur d'n Ierste Wereldoorlog, meh sindsdeen ummer sterker) op groete sjaol oet 't (Standaard-)Nederlands geliend. Veural nao d'n Twiede Wereldoorlog heet 't Limbörgs, wie zoeväöl taole, väöl oet 't [[Ingels]] geliend. 't Geit daan dèks um nui begrippe die euveral op de wereld verstande weure. ==Nao thematiek== [[Plaetje:Mechelevakwerknamewkped07.JPG|thumb|In deile vaan de Limbörge vint me [[vakwerkhoes|vakwerkhoezer]]; 't vocabulair daoveur is typisch Limbörgs en kump in väöl verwante (striek)taole neet veur.]] ===Algemein=== 't Limbörgs is 'n dialekgróp. 't Weurt mer bij oetzundering es [[cultuurtaol]] gebruuk. Wèlt me in 't Limbörgs euver gelierde en officieel dinger spreke (beveurbeeld op de [[Limbörgse Wikipedia]]), daan weurt in 't gemein nao de cultuurtaol gegrepe. Wäörd oet 't Nederlands of Duits weure daan, nao 'n eventueel verlimbörgsing, euvergenome. In dat opziech is 't Limbörgs dus lexicaol aofhenkelek vaan 't Nederlands en Duits. ===Landbouw=== De mieste Limbörgse dialekte weure op 't platteland gesproke. Daobij ligk Limbörg neet aon zie, zoetot vèsserij gei bestoonsmiddel vaan beteikenis is. Dit beteikent tot de bevolking vaanajds veur e groet deil vaan de [[landbouw]] leefde. 't WLD (zuug bove) wijt neet minder es 13 deile (vaan in totaol 39) aon de landbouw.<ref>[https://e-wld.nl/delen e-WLD - Afleveringen]</ref> In 't bezunder veur 't [[taam peerd|peerd]] en zie getuug bestoon mechteg väöl wäörd. Umtot vreuger e gemingk bedrief de norm waor, kump e groet scala aon landbouwvörm veur. Allein de tuinderij (die evegood in de Limbörge ouch veurkump) is neet zoe oetgebreid bedeend. Mèt de modernisering vaan de landbouw is 't mierendeil vaan dees wäörd sterk verawwerd geraak. Boere wete ze ziech dèks wel nog te rappelere. ===Ambachte=== Ambachte of stiele in stad en dörp zien ouch riekelek gedocumenteerd. Natuurlek zien dees wäörd zeker zoe snel verawwerd es de landbouwterme. Bezunder good vertroje zien de bereup vaan [[meule]]neer, [[beer]]brouwer, snijer (kleermeker) en [[sjoester]]. ===Mijnbouw=== Dit is, zeker binne 't Belsj en Nederland, get typisch Limbörgs. Zoewel in Belsj es Nederlands Limbörg gaof 't vreuger [[koel (mienboew)|kojl]]e veur [[steinkole]]. In allebei heet ziech 'n typische woordesjat gevörmp. Me moot dao evels wel mèt oppasse. Wie de mijnbouw dao ech groet woort, woort de ierste taol in de mieste kojle neet mie Limbörgs meh 'ne vörm vaan Nederlands. Väöl kojl-terminologie huurt daorum bij 't [[Heerles Nederlands]] of de [[Nieuw-Genks|Citétaol]] in plaots vaan bij 't Limbörgs. Neve kole woort in 't Limbörgs taolgebeed ouch [[melger]], [[zink]], [[grind]] en [[törf]] gewonne. Ouch daovaan heet me 't jargon vasgelag. De törfwinning kaom ouch in aander deile vaan Nederland veur; hei kin me dus de wäörd goon vergelieke. ===Natuur=== In de Limbörgse natuur koume soorte veur die me in de res vaan Nederland en Vlaondere neet of koelek kint (''korewouf'', ''klunkske''). Ouch algemein bieste- en plantesoorte kinne gans aander naome höbbe. 't Limbörgs vocabulair is op dit punt dus sterk geprofileerd. Ouch de leveloes natuur heet 't Limbörgs vocabulair gevörmp. Zeker in 't [[Heuvelland]] en de [[Haspegouw]] vint me wäörd en wäördbeteikenisse die wijer nao 't noorde en weste neet gebrukelek zien (''berg'', ''grubbe''). ===Verwantsjap=== 't Limbörgs gebruuk 't Eskimo-systeem vaan [[verwantsjap]]sterme, wie dat in de Germaonse taole (oetzunderinge neet te nao gezag) algemein is. Dat wèlt zègke tot me ziech, bij 't beneume vaan femilieleje, concentreert op 't geslach vaan femilieleje zelf en op hun directe relatie mèt de spreker. Versjèl tösse de bomma of bompa vaan vaajerskant en moojerskant weure neet gemaak, zoe wieneg wie versjèlle tösse neve en niesjes vaan noonkes of tantes, of tösse noonkes en tantes vaan vaajers- of moojerskant. ===Kleur=== Ouch in 't beneume vaan [[kleur]]e geit 't Limbörgs mèt in wat algemein gebrukelek is in Europa. Versjèl tösse blauw, greun en geel weurt gemaak; tössevörm weure hoegoet es teint vaan dees drei 'hoofkleure' gezeen. ===Sjamptaol=== Veural in [[stadsdialek]]te is väöl aondach veur de [[sjamptaol]]. De Limbörgse sjampwäörd zien in 2004 behandeld in Leonie Robroek häör ''Limburgs scheldwoordenboek''. In 1996 al kaom e sjampwoordebook specifiek veur 't [[Bilzers]] oet.<ref>https://www.dbnl.org/tekst/slec001sjam01_01/slec001sjam01_01_0001.php</ref> Gesjamps mèt krenkdes, wie dat in Wes-Nederland väöl gebäört, is in 't Limbörgs neet zoe gebrukelek. Verwunsinge vaan 't typ ''Lek mich emaars'' koume evels väöl veur. Oonder mie in Mestreech weurt 't väölvöldeg gebruuk vaan ''kut'' es veurveugsel en es [[tössewerpsel]] dèks es typisch veur 't eige dialek gezeen. Dit weurt evels ouch in 't Nederlands hiel väöl gedoon; 't gief mie plaotse (oonder mie in Oos-Braobant) boe me dit foutief es typisch veur 't eige plat huurt. ===Toponieme=== ====In 't Limbörgs taolgebeed==== De [[toponiem|toponieme]] (plaotsnaome) in de Limbörge zien hendeg divers. E deil is prehistorisch, dat wèlt zègke awwer es de [[Romeinse tied in de Limburge|Romeinse bezètting]] (zoeget 50 v.Chr.). Dit gelt veur de mieste waternaome en 'n aontal plaotsnaome. ''[[Hael]]'' en ''[[Heële]]'' zien dujelek [[Keltische taole|Keltisch]], wie ouch ''[[Gennep]]'', ''[[Gulpe]]'' en ''[[Ieëpe]]'', boe 't [[Gallisch]] ''apa'' ('water') in te herkinne vèlt, en veur plaotse wie ''[[Melik]]'' en ''[[Blierik]]'' (trökgaond op 't achterveugsel ''-acum''). Plaotse wie ''[[Árse]]'', ''[[Èl]]'' en ''[[Herte]]'' zien lesteger te verklaore; mesjiens moot me dao aon 'n [[pre-Germaons substraot|veur-Germaonse substraottaol]] dinke, dus 'n taol die gein Germaons of Keltisch waor en hei veur de koms vaan de Indo-Europeaone woort gesproke. Veural in Zuid-Limbörg koume diverse wäörd vaan [[Latien|Latijnsen]] oersprunk veur. 't Bekindste veurbeeld is ''[[Mestreech]]'', vaan ''Traiectum ad Mosam'' ofwel 'weegfort aon de Maos'. Deze naom geit direk trök op de Romeinse infrastructuur. Aander plaotse goon trök op hiereboerderije (''villae'') en zien vaan get later. 't [[Vulgair Latien|Vulgair Latijns]] ''villare'' woort tot ''[[Wielder]]/[[Willer]]/[[Wolder]]'', ''vicus'' ('dörp') tot ''[[Wiek (Mestreech)|Wiek]]''. Umtot dit gebeed nog laank twietaoleg bleef (zuug ''[[Romania submersa]]'') kinne dees naome ouch vaan begin middeliewe zien. Vanaof de middeliewe weure de naome in 't gemein Germaons vaan oersprunk. Dèks höbbe dees plaotsnaome e begriepelek elemint wie ''[[lo]]'' (ope bos), ''[[raoj]]'' (veur landbouw gekapde groond), ''[[dörp]]'', ''[[baek (water)|baek]]'', ''[[brook (landsjap)|brook]]'' etc. Plaotse oet de vreug middeliewe indege nog wel ins op ''-inge'', wat wijs op 'n verneuming nao 'n persoen.<ref>[https://web.archive.org/web/20220812122103/https://libris.nl/BookInfo/GetSample?guid=ac12f152-29bc-42af-9b54-8623a038eaf3 Gerard van Berkel, ''Limburgse plaatsnamen verklaard'']</ref> Limbörgse plaotsnaome kinne soms sterk aofwieke vaan hun officieel (Nederlandse en Duitse) naome. Dèks zien ze daan wijer aofgeslete. Dewijl ''Roermond'' good vèlt te begriepe es 'moond vaan de revier de Roer', is dat bij de plaotseleke naom ''[[Remunj]]'' lesteger. De Nederlands-Limbörgse plaotsnaome zien roond de iewwisseling vasgelag door [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]]. Sommege gemeintes höbbe twietaolege sjèlder neergezat. Op 't Belsj gief 't die (nog) neet. ====Daoboete==== Diverse neet-Limbörgstaolege plaotse höbbe Limbörgse naome ([[exoniem]]e). Neet ummer zien ze (nog) eve gebrukelek, en zelde weure ze in gans 't Limbörgs taolgebeed gebruuk. Veurbeelde zien ''[[Aoke]]'', ''[[Luuk]]/Luik'' en ''[[Nimwege]]/Numwaege''. Dèks zalle Limbörgers ouch spontaon Nederlands- of Duitstaolege plaotsnaome verlimbörgse. Of en wiezier dat gedoon weurt versjèlt evels per dialek en zelfs per spreker. D'n eine zal de Braobantse stad [[Eindhove]]n ummer ''Indjhaove'' numme, d'n aander geit neet wijer es ''Eindhove''. ===Naomkunde=== ====Veurnaome==== Wie euveral anders is de naomgeving in de Limbörge vaan mode aofhenkeleke. Veurnaome die me es 'typisch Limbörgs' zuut, doen dèks folkloristisch aon en weure allaank neet mie algemein gegeve. Es typisch Limbörgs weure veural [[heilegenaom]]e gezeen in 'nen ingebörgerde ('verbasterde') vörm, dèks 'n hendege verkorting. Ouch Franse of Fransetege naome veult me es bezunder Limbörgs. D'n arsjetypische Limbörgse naom is ''[[Sjeng]]''. Dit kump vaan ''Jean'', de Franse vörm vaan ''[[Johannes]]'', de naom vaan drei mèt Zjezeke verboonde heilege. Wijer zuut me in deze naom umlaut. Oersprunkelek is dee veroerzaak doortot me Jean ('Sjang') es keend ''Sjengke'' neumde. Op volwasse leeftijd verdwijnt 't achterveugsel ''-ke'', meh d'n umlaut blijf. De variant ''Sjang'' kump ouch veur, en wie in de res vaan Nederland en Vlaondere is ''[[Jan]]'' ouch hiel gewoen. Aander mansnaome in dit genre zien ''Peter/Pieëter'' (<Petrus), ''Keube/Kuueb'' (<Jacobus), ''Siem'' (<Simon), ''Teng'' (<Martin, Frans veur Martinus), ''Frans/Frens'' (<Franciscus, zoonder en mèt umlaut), ''Tieu'' (<Mathieu, Frans veur Matthaeus) en ''Krit'' (<Christiaan). Neet aollemaol zien ze door gans 't taolgebeed eve gebrukelek. Vrouwenaome tuine e zelfde petroen. Ouch hei is verneuming nao heilege al iewelaank de norm. ''Merie'' (<Maria) en ''Anna'' zien vaanajds veeroet de gebrukelekste; ouch ''Bet'' (<Elizabeth) en ''Bep'' (<Barbara, of ouch Elizabeth) zien vaanajds populair. ====Achternaome==== E bitteke wie bij veurnaome mote v'r ouch bij achternaome versjèl make tösse officieel en alledaogs. De officieel spelling vaan achternaome ligk sinds de Fransen tied vas (en eigelek daoveur al); in de Limbörgse volksmoond höbbe naome hun plaotseleke vörm. Wee in ziene pas ''Frissen'' hèt, weurt in Mestreech ''Frisse'' geneump, in Meerse ''Frisje'' en in Valkeberg ''Friesje''. Daan nog tuine väöl Limbörgse achternaome regionaol kleuring: soms allein Zuid-Nederlands, soms oetgesproke Limbörgs. De tien mies veurkoumende naome in Nederlands Limbörg, mèt variante same genome, zien de volgende:<ref>[https://www.chapeaumagazine.com/geen-onderdeel-van-een-categorie/10-echte-limburgse-achternamen/ Chapeau Magazine - 10 échte Limburgse achternamen]</ref> # [[Janssen]], [[Jansen]] ''enz.'' # [[Smeets]], [[Schmetz]], [[Schmeits]] ''enz.'' # [[Peeters]], Peters, Petersen # [[Jacobs]] # [[Hendriks]], Hendri(c)kx, Hendriksz # [[Hermans]] # [[Willems]], Wilhelms # [[Driessen]], Dreessen, Dreessens # [[Beckers]], Bekker, De Becker, Bekkering # [[Houben]], Hoeben, Hubben, Hupperts, Hoebrichts Tèlt me allein unieke vörm vaan achternaome, daan kump ''Jansen'' op plaots 9.ref name=naamkunde>[https://www.naamkunde.net/?page_id=166 Naamkunde.net - Meest voorkomende familienamen in België en Nederland]</ref> Veeroet de mieste achternaome zien [[patroniem]]e: 't waore oersprunkelek verneuminge nao iemand ziene pa. Allein ''Smeets'' en ''Beckers'' zien beroepsnaome, zij 't ouch weer in de genitief, wat wèlt zègke: 'zoon vaan de smeed, bekker'. Aon de naome ''Smeets'' en ''Beckers'' vèlt ouch taolkundeg get op. ''Smeets'' heet de typisch Limbörgse verlènging vaan de korte ''i'' (''smid > s(j)meed''), ''Beckers'' heet d'n al eve typischen umlaut (vergeliek de noordeleke naome ''Smits'' en ''Bakker'', boe dat neet zoe is). Vaan de naom ''Smeets'' koume ouch variante veur wie ''Schmeets'' en ''Schmeits''. Die vörm tuine de ''sj-''klank die me oostelek vaan de [[Panninger Linie]] zeet; in d'n twiede naom zuut me daobij ouch nog [[diftongeiering|Zitterse diftongering]]. Euveregens zal iemand wat ''Smeets'' in ziene pas heet, oostelek vaan de Panninger Linie ummer ''Sjmeets'' weure geneump. De 10 gebrukelekste naome vaan Belsj Limbörg zien de volgende:<ref name=naamkunde/> # [[Claes]] # [[Peeters]] # [[Janssen]] # [[Hermans]] # [[Martens]] # [[Jacobs]] # [[Gielen]] # [[Thijs]] # [[Lemmens]] # [[Willems]] Dit lieske is binne Vlaondere minder bezunder; 't versjèlt neet wezelek vaan de populairste achternaome in Vlaoms-Braobant of de provincie Antwerpe. ==Typerende Limbörse wäörd mèt 'n eige artikel== {| |- valign=top | * [[alles paletti]] * [[baar (etymologie)|baar]] * [[baljoene]] * [[begaaj]] * [[dörpelmaag]] * [[häörepaerd]] * [[huve (etymologie)|huve]] * [[kabeijer]] * [[karessere]] | * [[kepsj]] * [[knaokedaag]] * [[kómzaod]] * [[kroezjel (etymologie)|kroezjel]] * [[mallèg]] * [[miemel (etymologie)|miemel]] * [[persjoenkele]] * [[ramaent (etymologie)|ramaent]] * [[sjinaos]] | * [[sjtrabatse]] * [[vaerdevaas]] * [[wikser]] * [[wuiles]] * [[zäöëmere (etymologie)|zäöëmere]] * [[zjwaeëgel (etymologie)|zjwaeëgel]] * [[zjwaam (rouk, sjlaeg)]] * [[zökkezuimer]] * [[Zuzaote]] |} {{lies-incompleet}} ==Rifferenties== <references/> {{Limburgs}} [[categorie:Limburgse wäörd|*]] [[categorie:etymologie]] 5xyra36midiqruyqhyahhxiv6oid6b1 482995 482994 2025-07-02T08:51:59Z Steinbach 16 /* Achternaome */ Geit lekker vaanmörge... 't Is de wermte, zalle v'r mer zègke. 482995 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} 't '''[[Limbörgs]] [[vocabulair]]''' umvat de wäörd vaan de Limbörgse dialecte. Es zoedaoneg is 't zier ing verwant aon de vocabulaire vaan verwante cultuurtaole wie 't [[Nederlands]] en 't [[Duits|Hoegduits]], zoewie vaan umligkende, verwante dialekgróppe wie [[Braobants]], [[Kleverlands]] en [[Ripuarisch]]. 't Gief evels ouch dujeleke versjèlle, zoewie 't ouch dujeleke versjèlle tösse de Limbörgse dialekte oonderein gief. Vaanoet taolkundeg perspectief gief 't gein 'typisch Limbörgse' wäörd: eder woord wat in eint vaan de Limbörgse dialekte veurkump, is in weze e Limbörgs woord. In de praktijk evels weure väöl wäörd die neet in de Nederlandse daan wel Duitse standaardtaol veurkoume (aofhenkelek vaan welke kant vaan de grens me zit) es 'typisch Limbörgs' gekoesterd, en veult me invlood vaan de cultuurtaole es 'vererming' vaan 't vocabulair. Zoe weure Franse wäörd in beveurbeeld 't Mestreechs allewijl hoeg aongeslage, dewijl me ziech vreuger zjus detege weerde.<ref>Ben Salemans en Flor Aarts: ''Taal in stad en land: Maastrichts''. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002: pp. 83-4</ref> 't Vocabulair vaan 't Limbörgs is vasgelag in 't [[Woordenboek van de Limburgse Dialecten]] (WLD) zoewie in diverse plaotseleke [[dictionair]]e en [[idioticon|idiotica]]. 't WLD dèk de dialekte oet Belsj en Nederlands Limbörg en 't 'Platduutsj' gebeed in Wallonië, meh neet die in Noord-Braobant en Duitsland. ==Nao aofkoms== Me kin 't Limbörgs vocabulair op twie menere besjrieve: [[etymologie|etymologisch]] en thematisch. In de ierste benaodering geit me in op de aofkoms vaan de wäörd. Ierstens gief 't de [[èrfwoord|èrfwäörd]]: wäörd die veur zoewied nao te goon neet aon 'n aander taol zien oontliend en dus via 't [[Middelnederlands]], [[Aajdnederfrankisch]] zoe op 't [[Oergermaans]] (en dèks ouch op 't [[Proto-Indo-Europees]]) zien trök te veure. Die vörme nog ummer 't groetste deil, zeker vaan 't daogeleks vocabulair. Daoneve koume de [[lienwoord|lienwäörd]]. E hemfelke taole is de groetste bron veur lienwäörd gewees. Vaanaof de middeliewe tot in d'n twintegsten iew höbbe de Limbörgse dialekte geliend oet 't [[Waols]], 't [[Ripuarisch]] en 't [[Begoons|Bargoens]]. Waolse wäörd vint me veural laanks de zuidgrens vaan 't taolgebeed: d'n [[Haspegouw]], [[Heuvelland]] meh in 't bezunder [[Mestreech]], boe in de negentienden iew väöl Luikse arbeiers kaome woene. Ripuarische wäörd vint me in gans 't gebeed, meh nog 't mieste in 't ooste. Later is ouch geliend oet 't [[Frans]]. Dit gebäörde en gebäört op de groetste sjaol in 't huieg Wallonië, boe 't Frans 't Limbörgs al bekaans heet verdroonge, en ouch op groete sjaol in [[Belsj Limbörg]] en in [[Mestreech]], boe 't Frans tot aon d'n Ierste Wereldoorlog 'n veurnaom (dèks de veurnaomste of zelfs insegste) [[cultuurtaol]] waor. Ouch 't Hoegduits heet zien spore naogelaote: op extreem groete sjaol (en tot op d'n huiegen daag) op Duits groondgebeed meh ouch vrij sterk in 't ooste vaan 't Heuvelland, beveurbeeld in [[Heële|Heerle]] en [[Kirchroa|Kèrkraoj]]. Soms heet me Duitse woord neet lètterlek geliend, meh [[germanisme|es lienvertaoling euvergepak]] (''tsiedónk'' oet ''Zeitung''). Op Nederlands en Belsj groondgebeed weurt sinds jaor en daag (ouch al veur d'n Ierste Wereldoorlog, meh sindsdeen ummer sterker) op groete sjaol oet 't (Standaard-)Nederlands geliend. Veural nao d'n Twiede Wereldoorlog heet 't Limbörgs, wie zoeväöl taole, väöl oet 't [[Ingels]] geliend. 't Geit daan dèks um nui begrippe die euveral op de wereld verstande weure. ==Nao thematiek== [[Plaetje:Mechelevakwerknamewkped07.JPG|thumb|In deile vaan de Limbörge vint me [[vakwerkhoes|vakwerkhoezer]]; 't vocabulair daoveur is typisch Limbörgs en kump in väöl verwante (striek)taole neet veur.]] ===Algemein=== 't Limbörgs is 'n dialekgróp. 't Weurt mer bij oetzundering es [[cultuurtaol]] gebruuk. Wèlt me in 't Limbörgs euver gelierde en officieel dinger spreke (beveurbeeld op de [[Limbörgse Wikipedia]]), daan weurt in 't gemein nao de cultuurtaol gegrepe. Wäörd oet 't Nederlands of Duits weure daan, nao 'n eventueel verlimbörgsing, euvergenome. In dat opziech is 't Limbörgs dus lexicaol aofhenkelek vaan 't Nederlands en Duits. ===Landbouw=== De mieste Limbörgse dialekte weure op 't platteland gesproke. Daobij ligk Limbörg neet aon zie, zoetot vèsserij gei bestoonsmiddel vaan beteikenis is. Dit beteikent tot de bevolking vaanajds veur e groet deil vaan de [[landbouw]] leefde. 't WLD (zuug bove) wijt neet minder es 13 deile (vaan in totaol 39) aon de landbouw.<ref>[https://e-wld.nl/delen e-WLD - Afleveringen]</ref> In 't bezunder veur 't [[taam peerd|peerd]] en zie getuug bestoon mechteg väöl wäörd. Umtot vreuger e gemingk bedrief de norm waor, kump e groet scala aon landbouwvörm veur. Allein de tuinderij (die evegood in de Limbörge ouch veurkump) is neet zoe oetgebreid bedeend. Mèt de modernisering vaan de landbouw is 't mierendeil vaan dees wäörd sterk verawwerd geraak. Boere wete ze ziech dèks wel nog te rappelere. ===Ambachte=== Ambachte of stiele in stad en dörp zien ouch riekelek gedocumenteerd. Natuurlek zien dees wäörd zeker zoe snel verawwerd es de landbouwterme. Bezunder good vertroje zien de bereup vaan [[meule]]neer, [[beer]]brouwer, snijer (kleermeker) en [[sjoester]]. ===Mijnbouw=== Dit is, zeker binne 't Belsj en Nederland, get typisch Limbörgs. Zoewel in Belsj es Nederlands Limbörg gaof 't vreuger [[koel (mienboew)|kojl]]e veur [[steinkole]]. In allebei heet ziech 'n typische woordesjat gevörmp. Me moot dao evels wel mèt oppasse. Wie de mijnbouw dao ech groet woort, woort de ierste taol in de mieste kojle neet mie Limbörgs meh 'ne vörm vaan Nederlands. Väöl kojl-terminologie huurt daorum bij 't [[Heerles Nederlands]] of de [[Nieuw-Genks|Citétaol]] in plaots vaan bij 't Limbörgs. Neve kole woort in 't Limbörgs taolgebeed ouch [[melger]], [[zink]], [[grind]] en [[törf]] gewonne. Ouch daovaan heet me 't jargon vasgelag. De törfwinning kaom ouch in aander deile vaan Nederland veur; hei kin me dus de wäörd goon vergelieke. ===Natuur=== In de Limbörgse natuur koume soorte veur die me in de res vaan Nederland en Vlaondere neet of koelek kint (''korewouf'', ''klunkske''). Ouch algemein bieste- en plantesoorte kinne gans aander naome höbbe. 't Limbörgs vocabulair is op dit punt dus sterk geprofileerd. Ouch de leveloes natuur heet 't Limbörgs vocabulair gevörmp. Zeker in 't [[Heuvelland]] en de [[Haspegouw]] vint me wäörd en wäördbeteikenisse die wijer nao 't noorde en weste neet gebrukelek zien (''berg'', ''grubbe''). ===Verwantsjap=== 't Limbörgs gebruuk 't Eskimo-systeem vaan [[verwantsjap]]sterme, wie dat in de Germaonse taole (oetzunderinge neet te nao gezag) algemein is. Dat wèlt zègke tot me ziech, bij 't beneume vaan femilieleje, concentreert op 't geslach vaan femilieleje zelf en op hun directe relatie mèt de spreker. Versjèl tösse de bomma of bompa vaan vaajerskant en moojerskant weure neet gemaak, zoe wieneg wie versjèlle tösse neve en niesjes vaan noonkes of tantes, of tösse noonkes en tantes vaan vaajers- of moojerskant. ===Kleur=== Ouch in 't beneume vaan [[kleur]]e geit 't Limbörgs mèt in wat algemein gebrukelek is in Europa. Versjèl tösse blauw, greun en geel weurt gemaak; tössevörm weure hoegoet es teint vaan dees drei 'hoofkleure' gezeen. ===Sjamptaol=== Veural in [[stadsdialek]]te is väöl aondach veur de [[sjamptaol]]. De Limbörgse sjampwäörd zien in 2004 behandeld in Leonie Robroek häör ''Limburgs scheldwoordenboek''. In 1996 al kaom e sjampwoordebook specifiek veur 't [[Bilzers]] oet.<ref>https://www.dbnl.org/tekst/slec001sjam01_01/slec001sjam01_01_0001.php</ref> Gesjamps mèt krenkdes, wie dat in Wes-Nederland väöl gebäört, is in 't Limbörgs neet zoe gebrukelek. Verwunsinge vaan 't typ ''Lek mich emaars'' koume evels väöl veur. Oonder mie in Mestreech weurt 't väölvöldeg gebruuk vaan ''kut'' es veurveugsel en es [[tössewerpsel]] dèks es typisch veur 't eige dialek gezeen. Dit weurt evels ouch in 't Nederlands hiel väöl gedoon; 't gief mie plaotse (oonder mie in Oos-Braobant) boe me dit foutief es typisch veur 't eige plat huurt. ===Toponieme=== ====In 't Limbörgs taolgebeed==== De [[toponiem|toponieme]] (plaotsnaome) in de Limbörge zien hendeg divers. E deil is prehistorisch, dat wèlt zègke awwer es de [[Romeinse tied in de Limburge|Romeinse bezètting]] (zoeget 50 v.Chr.). Dit gelt veur de mieste waternaome en 'n aontal plaotsnaome. ''[[Hael]]'' en ''[[Heële]]'' zien dujelek [[Keltische taole|Keltisch]], wie ouch ''[[Gennep]]'', ''[[Gulpe]]'' en ''[[Ieëpe]]'', boe 't [[Gallisch]] ''apa'' ('water') in te herkinne vèlt, en veur plaotse wie ''[[Melik]]'' en ''[[Blierik]]'' (trökgaond op 't achterveugsel ''-acum''). Plaotse wie ''[[Árse]]'', ''[[Èl]]'' en ''[[Herte]]'' zien lesteger te verklaore; mesjiens moot me dao aon 'n [[pre-Germaons substraot|veur-Germaonse substraottaol]] dinke, dus 'n taol die gein Germaons of Keltisch waor en hei veur de koms vaan de Indo-Europeaone woort gesproke. Veural in Zuid-Limbörg koume diverse wäörd vaan [[Latien|Latijnsen]] oersprunk veur. 't Bekindste veurbeeld is ''[[Mestreech]]'', vaan ''Traiectum ad Mosam'' ofwel 'weegfort aon de Maos'. Deze naom geit direk trök op de Romeinse infrastructuur. Aander plaotse goon trök op hiereboerderije (''villae'') en zien vaan get later. 't [[Vulgair Latien|Vulgair Latijns]] ''villare'' woort tot ''[[Wielder]]/[[Willer]]/[[Wolder]]'', ''vicus'' ('dörp') tot ''[[Wiek (Mestreech)|Wiek]]''. Umtot dit gebeed nog laank twietaoleg bleef (zuug ''[[Romania submersa]]'') kinne dees naome ouch vaan begin middeliewe zien. Vanaof de middeliewe weure de naome in 't gemein Germaons vaan oersprunk. Dèks höbbe dees plaotsnaome e begriepelek elemint wie ''[[lo]]'' (ope bos), ''[[raoj]]'' (veur landbouw gekapde groond), ''[[dörp]]'', ''[[baek (water)|baek]]'', ''[[brook (landsjap)|brook]]'' etc. Plaotse oet de vreug middeliewe indege nog wel ins op ''-inge'', wat wijs op 'n verneuming nao 'n persoen.<ref>[https://web.archive.org/web/20220812122103/https://libris.nl/BookInfo/GetSample?guid=ac12f152-29bc-42af-9b54-8623a038eaf3 Gerard van Berkel, ''Limburgse plaatsnamen verklaard'']</ref> Limbörgse plaotsnaome kinne soms sterk aofwieke vaan hun officieel (Nederlandse en Duitse) naome. Dèks zien ze daan wijer aofgeslete. Dewijl ''Roermond'' good vèlt te begriepe es 'moond vaan de revier de Roer', is dat bij de plaotseleke naom ''[[Remunj]]'' lesteger. De Nederlands-Limbörgse plaotsnaome zien roond de iewwisseling vasgelag door [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]]. Sommege gemeintes höbbe twietaolege sjèlder neergezat. Op 't Belsj gief 't die (nog) neet. ====Daoboete==== Diverse neet-Limbörgstaolege plaotse höbbe Limbörgse naome ([[exoniem]]e). Neet ummer zien ze (nog) eve gebrukelek, en zelde weure ze in gans 't Limbörgs taolgebeed gebruuk. Veurbeelde zien ''[[Aoke]]'', ''[[Luuk]]/Luik'' en ''[[Nimwege]]/Numwaege''. Dèks zalle Limbörgers ouch spontaon Nederlands- of Duitstaolege plaotsnaome verlimbörgse. Of en wiezier dat gedoon weurt versjèlt evels per dialek en zelfs per spreker. D'n eine zal de Braobantse stad [[Eindhove]]n ummer ''Indjhaove'' numme, d'n aander geit neet wijer es ''Eindhove''. ===Naomkunde=== ====Veurnaome==== Wie euveral anders is de naomgeving in de Limbörge vaan mode aofhenkeleke. Veurnaome die me es 'typisch Limbörgs' zuut, doen dèks folkloristisch aon en weure allaank neet mie algemein gegeve. Es typisch Limbörgs weure veural [[heilegenaom]]e gezeen in 'nen ingebörgerde ('verbasterde') vörm, dèks 'n hendege verkorting. Ouch Franse of Fransetege naome veult me es bezunder Limbörgs. D'n arsjetypische Limbörgse naom is ''[[Sjeng]]''. Dit kump vaan ''Jean'', de Franse vörm vaan ''[[Johannes]]'', de naom vaan drei mèt Zjezeke verboonde heilege. Wijer zuut me in deze naom umlaut. Oersprunkelek is dee veroerzaak doortot me Jean ('Sjang') es keend ''Sjengke'' neumde. Op volwasse leeftijd verdwijnt 't achterveugsel ''-ke'', meh d'n umlaut blijf. De variant ''Sjang'' kump ouch veur, en wie in de res vaan Nederland en Vlaondere is ''[[Jan]]'' ouch hiel gewoen. Aander mansnaome in dit genre zien ''Peter/Pieëter'' (<Petrus), ''Keube/Kuueb'' (<Jacobus), ''Siem'' (<Simon), ''Teng'' (<Martin, Frans veur Martinus), ''Frans/Frens'' (<Franciscus, zoonder en mèt umlaut), ''Tieu'' (<Mathieu, Frans veur Matthaeus) en ''Krit'' (<Christiaan). Neet aollemaol zien ze door gans 't taolgebeed eve gebrukelek. Vrouwenaome tuine e zelfde petroen. Ouch hei is verneuming nao heilege al iewelaank de norm. ''Merie'' (<Maria) en ''Anna'' zien vaanajds veeroet de gebrukelekste; ouch ''Bet'' (<Elizabeth) en ''Bep'' (<Barbara, of ouch Elizabeth) zien vaanajds populair. ====Achternaome==== E bitteke wie bij veurnaome mote v'r ouch bij achternaome versjèl make tösse officieel en alledaogs. De officieel spelling vaan achternaome ligk sinds de Fransen tied vas (en eigelek daoveur al); in de Limbörgse volksmoond höbbe naome hun plaotseleke vörm. Wee in ziene pas ''Frissen'' hèt, weurt in Mestreech ''Frisse'' geneump, in Meerse ''Frisje'' en in Valkeberg ''Friesje''. Daan nog tuine väöl Limbörgse achternaome regionaol kleuring: soms allein Zuid-Nederlands, soms oetgesproke Limbörgs. De tien mies veurkoumende naome in Nederlands Limbörg, mèt variante same genome, zien de volgende:<ref>[https://www.chapeaumagazine.com/geen-onderdeel-van-een-categorie/10-echte-limburgse-achternamen/ Chapeau Magazine - 10 échte Limburgse achternamen]</ref> # [[Janssen]], [[Jansen]] ''enz.'' # [[Smeets]], [[Schmetz]], [[Schmeits]] ''enz.'' # [[Peeters]], Peters, Petersen # [[Jacobs]] # [[Hendriks]], Hendri(c)kx, Hendriksz # [[Hermans]] # [[Willems]], Wilhelms # [[Driessen]], Dreessen, Dreessens # [[Beckers]], Bekker, De Becker, Bekkering # [[Houben]], Hoeben, Hubben, Hupperts, Hoebrichts Tèlt me allein unieke vörm vaan achternaome, daan kump ''Jansen'' op plaots 9.<ref name=naamkunde>[https://www.naamkunde.net/?page_id=166 Naamkunde.net - Meest voorkomende familienamen in België en Nederland]</ref> Veeroet de mieste achternaome zien [[patroniem]]e: 't waore oersprunkelek verneuminge nao iemand ziene pa. Allein ''Smeets'' en ''Beckers'' zien beroepsnaome, zij 't ouch weer in de genitief, wat wèlt zègke: 'zoon vaan de smeed, bekker'. Aon de naome ''Smeets'' en ''Beckers'' vèlt ouch taolkundeg get op. ''Smeets'' heet de typisch Limbörgse verlènging vaan de korte ''i'' (''smid > s(j)meed''), ''Beckers'' heet d'n al eve typischen umlaut (vergeliek de noordeleke naome ''Smits'' en ''Bakker'', boe dat neet zoe is). Vaan de naom ''Smeets'' koume ouch variante veur wie ''Schmeets'' en ''Schmeits''. Die vörm tuine de ''sj-''klank die me oostelek vaan de [[Panninger Linie]] zeet; in d'n twiede naom zuut me daobij ouch nog [[diftongeiering|Zitterse diftongering]]. Euveregens zal iemand wat ''Smeets'' in ziene pas heet, oostelek vaan de Panninger Linie ummer ''Sjmeets'' weure geneump. De 10 gebrukelekste naome vaan Belsj Limbörg zien de volgende:<ref name=naamkunde/> # [[Claes]] # [[Peeters]] # [[Janssen]] # [[Hermans]] # [[Martens]] # [[Jacobs]] # [[Gielen]] # [[Thijs]] # [[Lemmens]] # [[Willems]] Dit lieske is binne Vlaondere minder bezunder; 't versjèlt neet wezelek vaan de populairste achternaome in Vlaoms-Braobant of de provincie Antwerpe. ==Typerende Limbörse wäörd mèt 'n eige artikel== {| |- valign=top | * [[alles paletti]] * [[baar (etymologie)|baar]] * [[baljoene]] * [[begaaj]] * [[dörpelmaag]] * [[häörepaerd]] * [[huve (etymologie)|huve]] * [[kabeijer]] * [[karessere]] | * [[kepsj]] * [[knaokedaag]] * [[kómzaod]] * [[kroezjel (etymologie)|kroezjel]] * [[mallèg]] * [[miemel (etymologie)|miemel]] * [[persjoenkele]] * [[ramaent (etymologie)|ramaent]] * [[sjinaos]] | * [[sjtrabatse]] * [[vaerdevaas]] * [[wikser]] * [[wuiles]] * [[zäöëmere (etymologie)|zäöëmere]] * [[zjwaeëgel (etymologie)|zjwaeëgel]] * [[zjwaam (rouk, sjlaeg)]] * [[zökkezuimer]] * [[Zuzaote]] |} {{lies-incompleet}} ==Rifferenties== <references/> {{Limburgs}} [[categorie:Limburgse wäörd|*]] [[categorie:etymologie]] g1d5nfv23irlsel2ox5tlnuvdg90s63 482996 482995 2025-07-02T08:56:47Z Steinbach 16 /* Naomkunde */ Es illustratie vaan typisch Limbörgse naome: twie figure boe v'r tot eus sjan nog gein artikel euver höbbe! 482996 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} 't '''[[Limbörgs]] [[vocabulair]]''' umvat de wäörd vaan de Limbörgse dialecte. Es zoedaoneg is 't zier ing verwant aon de vocabulaire vaan verwante cultuurtaole wie 't [[Nederlands]] en 't [[Duits|Hoegduits]], zoewie vaan umligkende, verwante dialekgróppe wie [[Braobants]], [[Kleverlands]] en [[Ripuarisch]]. 't Gief evels ouch dujeleke versjèlle, zoewie 't ouch dujeleke versjèlle tösse de Limbörgse dialekte oonderein gief. Vaanoet taolkundeg perspectief gief 't gein 'typisch Limbörgse' wäörd: eder woord wat in eint vaan de Limbörgse dialekte veurkump, is in weze e Limbörgs woord. In de praktijk evels weure väöl wäörd die neet in de Nederlandse daan wel Duitse standaardtaol veurkoume (aofhenkelek vaan welke kant vaan de grens me zit) es 'typisch Limbörgs' gekoesterd, en veult me invlood vaan de cultuurtaole es 'vererming' vaan 't vocabulair. Zoe weure Franse wäörd in beveurbeeld 't Mestreechs allewijl hoeg aongeslage, dewijl me ziech vreuger zjus detege weerde.<ref>Ben Salemans en Flor Aarts: ''Taal in stad en land: Maastrichts''. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002: pp. 83-4</ref> 't Vocabulair vaan 't Limbörgs is vasgelag in 't [[Woordenboek van de Limburgse Dialecten]] (WLD) zoewie in diverse plaotseleke [[dictionair]]e en [[idioticon|idiotica]]. 't WLD dèk de dialekte oet Belsj en Nederlands Limbörg en 't 'Platduutsj' gebeed in Wallonië, meh neet die in Noord-Braobant en Duitsland. ==Nao aofkoms== Me kin 't Limbörgs vocabulair op twie menere besjrieve: [[etymologie|etymologisch]] en thematisch. In de ierste benaodering geit me in op de aofkoms vaan de wäörd. Ierstens gief 't de [[èrfwoord|èrfwäörd]]: wäörd die veur zoewied nao te goon neet aon 'n aander taol zien oontliend en dus via 't [[Middelnederlands]], [[Aajdnederfrankisch]] zoe op 't [[Oergermaans]] (en dèks ouch op 't [[Proto-Indo-Europees]]) zien trök te veure. Die vörme nog ummer 't groetste deil, zeker vaan 't daogeleks vocabulair. Daoneve koume de [[lienwoord|lienwäörd]]. E hemfelke taole is de groetste bron veur lienwäörd gewees. Vaanaof de middeliewe tot in d'n twintegsten iew höbbe de Limbörgse dialekte geliend oet 't [[Waols]], 't [[Ripuarisch]] en 't [[Begoons|Bargoens]]. Waolse wäörd vint me veural laanks de zuidgrens vaan 't taolgebeed: d'n [[Haspegouw]], [[Heuvelland]] meh in 't bezunder [[Mestreech]], boe in de negentienden iew väöl Luikse arbeiers kaome woene. Ripuarische wäörd vint me in gans 't gebeed, meh nog 't mieste in 't ooste. Later is ouch geliend oet 't [[Frans]]. Dit gebäörde en gebäört op de groetste sjaol in 't huieg Wallonië, boe 't Frans 't Limbörgs al bekaans heet verdroonge, en ouch op groete sjaol in [[Belsj Limbörg]] en in [[Mestreech]], boe 't Frans tot aon d'n Ierste Wereldoorlog 'n veurnaom (dèks de veurnaomste of zelfs insegste) [[cultuurtaol]] waor. Ouch 't Hoegduits heet zien spore naogelaote: op extreem groete sjaol (en tot op d'n huiegen daag) op Duits groondgebeed meh ouch vrij sterk in 't ooste vaan 't Heuvelland, beveurbeeld in [[Heële|Heerle]] en [[Kirchroa|Kèrkraoj]]. Soms heet me Duitse woord neet lètterlek geliend, meh [[germanisme|es lienvertaoling euvergepak]] (''tsiedónk'' oet ''Zeitung''). Op Nederlands en Belsj groondgebeed weurt sinds jaor en daag (ouch al veur d'n Ierste Wereldoorlog, meh sindsdeen ummer sterker) op groete sjaol oet 't (Standaard-)Nederlands geliend. Veural nao d'n Twiede Wereldoorlog heet 't Limbörgs, wie zoeväöl taole, väöl oet 't [[Ingels]] geliend. 't Geit daan dèks um nui begrippe die euveral op de wereld verstande weure. ==Nao thematiek== [[Plaetje:Mechelevakwerknamewkped07.JPG|thumb|In deile vaan de Limbörge vint me [[vakwerkhoes|vakwerkhoezer]]; 't vocabulair daoveur is typisch Limbörgs en kump in väöl verwante (striek)taole neet veur.]] ===Algemein=== 't Limbörgs is 'n dialekgróp. 't Weurt mer bij oetzundering es [[cultuurtaol]] gebruuk. Wèlt me in 't Limbörgs euver gelierde en officieel dinger spreke (beveurbeeld op de [[Limbörgse Wikipedia]]), daan weurt in 't gemein nao de cultuurtaol gegrepe. Wäörd oet 't Nederlands of Duits weure daan, nao 'n eventueel verlimbörgsing, euvergenome. In dat opziech is 't Limbörgs dus lexicaol aofhenkelek vaan 't Nederlands en Duits. ===Landbouw=== De mieste Limbörgse dialekte weure op 't platteland gesproke. Daobij ligk Limbörg neet aon zie, zoetot vèsserij gei bestoonsmiddel vaan beteikenis is. Dit beteikent tot de bevolking vaanajds veur e groet deil vaan de [[landbouw]] leefde. 't WLD (zuug bove) wijt neet minder es 13 deile (vaan in totaol 39) aon de landbouw.<ref>[https://e-wld.nl/delen e-WLD - Afleveringen]</ref> In 't bezunder veur 't [[taam peerd|peerd]] en zie getuug bestoon mechteg väöl wäörd. Umtot vreuger e gemingk bedrief de norm waor, kump e groet scala aon landbouwvörm veur. Allein de tuinderij (die evegood in de Limbörge ouch veurkump) is neet zoe oetgebreid bedeend. Mèt de modernisering vaan de landbouw is 't mierendeil vaan dees wäörd sterk verawwerd geraak. Boere wete ze ziech dèks wel nog te rappelere. ===Ambachte=== Ambachte of stiele in stad en dörp zien ouch riekelek gedocumenteerd. Natuurlek zien dees wäörd zeker zoe snel verawwerd es de landbouwterme. Bezunder good vertroje zien de bereup vaan [[meule]]neer, [[beer]]brouwer, snijer (kleermeker) en [[sjoester]]. ===Mijnbouw=== Dit is, zeker binne 't Belsj en Nederland, get typisch Limbörgs. Zoewel in Belsj es Nederlands Limbörg gaof 't vreuger [[koel (mienboew)|kojl]]e veur [[steinkole]]. In allebei heet ziech 'n typische woordesjat gevörmp. Me moot dao evels wel mèt oppasse. Wie de mijnbouw dao ech groet woort, woort de ierste taol in de mieste kojle neet mie Limbörgs meh 'ne vörm vaan Nederlands. Väöl kojl-terminologie huurt daorum bij 't [[Heerles Nederlands]] of de [[Nieuw-Genks|Citétaol]] in plaots vaan bij 't Limbörgs. Neve kole woort in 't Limbörgs taolgebeed ouch [[melger]], [[zink]], [[grind]] en [[törf]] gewonne. Ouch daovaan heet me 't jargon vasgelag. De törfwinning kaom ouch in aander deile vaan Nederland veur; hei kin me dus de wäörd goon vergelieke. ===Natuur=== In de Limbörgse natuur koume soorte veur die me in de res vaan Nederland en Vlaondere neet of koelek kint (''korewouf'', ''klunkske''). Ouch algemein bieste- en plantesoorte kinne gans aander naome höbbe. 't Limbörgs vocabulair is op dit punt dus sterk geprofileerd. Ouch de leveloes natuur heet 't Limbörgs vocabulair gevörmp. Zeker in 't [[Heuvelland]] en de [[Haspegouw]] vint me wäörd en wäördbeteikenisse die wijer nao 't noorde en weste neet gebrukelek zien (''berg'', ''grubbe''). ===Verwantsjap=== 't Limbörgs gebruuk 't Eskimo-systeem vaan [[verwantsjap]]sterme, wie dat in de Germaonse taole (oetzunderinge neet te nao gezag) algemein is. Dat wèlt zègke tot me ziech, bij 't beneume vaan femilieleje, concentreert op 't geslach vaan femilieleje zelf en op hun directe relatie mèt de spreker. Versjèl tösse de bomma of bompa vaan vaajerskant en moojerskant weure neet gemaak, zoe wieneg wie versjèlle tösse neve en niesjes vaan noonkes of tantes, of tösse noonkes en tantes vaan vaajers- of moojerskant. ===Kleur=== Ouch in 't beneume vaan [[kleur]]e geit 't Limbörgs mèt in wat algemein gebrukelek is in Europa. Versjèl tösse blauw, greun en geel weurt gemaak; tössevörm weure hoegoet es teint vaan dees drei 'hoofkleure' gezeen. ===Sjamptaol=== Veural in [[stadsdialek]]te is väöl aondach veur de [[sjamptaol]]. De Limbörgse sjampwäörd zien in 2004 behandeld in Leonie Robroek häör ''Limburgs scheldwoordenboek''. In 1996 al kaom e sjampwoordebook specifiek veur 't [[Bilzers]] oet.<ref>https://www.dbnl.org/tekst/slec001sjam01_01/slec001sjam01_01_0001.php</ref> Gesjamps mèt krenkdes, wie dat in Wes-Nederland väöl gebäört, is in 't Limbörgs neet zoe gebrukelek. Verwunsinge vaan 't typ ''Lek mich emaars'' koume evels väöl veur. Oonder mie in Mestreech weurt 't väölvöldeg gebruuk vaan ''kut'' es veurveugsel en es [[tössewerpsel]] dèks es typisch veur 't eige dialek gezeen. Dit weurt evels ouch in 't Nederlands hiel väöl gedoon; 't gief mie plaotse (oonder mie in Oos-Braobant) boe me dit foutief es typisch veur 't eige plat huurt. ===Toponieme=== ====In 't Limbörgs taolgebeed==== De [[toponiem|toponieme]] (plaotsnaome) in de Limbörge zien hendeg divers. E deil is prehistorisch, dat wèlt zègke awwer es de [[Romeinse tied in de Limburge|Romeinse bezètting]] (zoeget 50 v.Chr.). Dit gelt veur de mieste waternaome en 'n aontal plaotsnaome. ''[[Hael]]'' en ''[[Heële]]'' zien dujelek [[Keltische taole|Keltisch]], wie ouch ''[[Gennep]]'', ''[[Gulpe]]'' en ''[[Ieëpe]]'', boe 't [[Gallisch]] ''apa'' ('water') in te herkinne vèlt, en veur plaotse wie ''[[Melik]]'' en ''[[Blierik]]'' (trökgaond op 't achterveugsel ''-acum''). Plaotse wie ''[[Árse]]'', ''[[Èl]]'' en ''[[Herte]]'' zien lesteger te verklaore; mesjiens moot me dao aon 'n [[pre-Germaons substraot|veur-Germaonse substraottaol]] dinke, dus 'n taol die gein Germaons of Keltisch waor en hei veur de koms vaan de Indo-Europeaone woort gesproke. Veural in Zuid-Limbörg koume diverse wäörd vaan [[Latien|Latijnsen]] oersprunk veur. 't Bekindste veurbeeld is ''[[Mestreech]]'', vaan ''Traiectum ad Mosam'' ofwel 'weegfort aon de Maos'. Deze naom geit direk trök op de Romeinse infrastructuur. Aander plaotse goon trök op hiereboerderije (''villae'') en zien vaan get later. 't [[Vulgair Latien|Vulgair Latijns]] ''villare'' woort tot ''[[Wielder]]/[[Willer]]/[[Wolder]]'', ''vicus'' ('dörp') tot ''[[Wiek (Mestreech)|Wiek]]''. Umtot dit gebeed nog laank twietaoleg bleef (zuug ''[[Romania submersa]]'') kinne dees naome ouch vaan begin middeliewe zien. Vanaof de middeliewe weure de naome in 't gemein Germaons vaan oersprunk. Dèks höbbe dees plaotsnaome e begriepelek elemint wie ''[[lo]]'' (ope bos), ''[[raoj]]'' (veur landbouw gekapde groond), ''[[dörp]]'', ''[[baek (water)|baek]]'', ''[[brook (landsjap)|brook]]'' etc. Plaotse oet de vreug middeliewe indege nog wel ins op ''-inge'', wat wijs op 'n verneuming nao 'n persoen.<ref>[https://web.archive.org/web/20220812122103/https://libris.nl/BookInfo/GetSample?guid=ac12f152-29bc-42af-9b54-8623a038eaf3 Gerard van Berkel, ''Limburgse plaatsnamen verklaard'']</ref> Limbörgse plaotsnaome kinne soms sterk aofwieke vaan hun officieel (Nederlandse en Duitse) naome. Dèks zien ze daan wijer aofgeslete. Dewijl ''Roermond'' good vèlt te begriepe es 'moond vaan de revier de Roer', is dat bij de plaotseleke naom ''[[Remunj]]'' lesteger. De Nederlands-Limbörgse plaotsnaome zien roond de iewwisseling vasgelag door [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]]. Sommege gemeintes höbbe twietaolege sjèlder neergezat. Op 't Belsj gief 't die (nog) neet. ====Daoboete==== Diverse neet-Limbörgstaolege plaotse höbbe Limbörgse naome ([[exoniem]]e). Neet ummer zien ze (nog) eve gebrukelek, en zelde weure ze in gans 't Limbörgs taolgebeed gebruuk. Veurbeelde zien ''[[Aoke]]'', ''[[Luuk]]/Luik'' en ''[[Nimwege]]/Numwaege''. Dèks zalle Limbörgers ouch spontaon Nederlands- of Duitstaolege plaotsnaome verlimbörgse. Of en wiezier dat gedoon weurt versjèlt evels per dialek en zelfs per spreker. D'n eine zal de Braobantse stad [[Eindhove]]n ummer ''Indjhaove'' numme, d'n aander geit neet wijer es ''Eindhove''. ===Naomkunde=== ====Veurnaome==== [[Plaetje:Jansmeets.jpg|thumb|[[Jan Smeets]] dreug 'nen algemeine Limbörgse veurnaom en eine vaan de gebrukelekste Limbörgse achternaome.]] Wie euveral anders is de naomgeving in de Limbörge vaan mode aofhenkeleke. Veurnaome die me es 'typisch Limbörgs' zuut, doen dèks folkloristisch aon en weure allaank neet mie algemein gegeve. Es typisch Limbörgs weure veural [[heilegenaom]]e gezeen in 'nen ingebörgerde ('verbasterde') vörm, dèks 'n hendege verkorting. Ouch Franse of Fransetege naome veult me es bezunder Limbörgs. D'n arsjetypische Limbörgse naom is ''[[Sjeng]]''. Dit kump vaan ''Jean'', de Franse vörm vaan ''[[Johannes]]'', de naom vaan drei mèt Zjezeke verboonde heilege. Wijer zuut me in deze naom umlaut. Oersprunkelek is dee veroerzaak doortot me Jean ('Sjang') es keend ''Sjengke'' neumde. Op volwasse leeftijd verdwijnt 't achterveugsel ''-ke'', meh d'n umlaut blijf. De variant ''Sjang'' kump ouch veur, en wie in de res vaan Nederland en Vlaondere is ''[[Jan]]'' ouch hiel gewoen. Aander mansnaome in dit genre zien ''Peter/Pieëter'' (<Petrus), ''Keube/Kuueb'' (<Jacobus), ''Siem'' (<Simon), ''Teng'' (<Martin, Frans veur Martinus), ''Frans/Frens'' (<Franciscus, zoonder en mèt umlaut), ''Tieu'' (<Mathieu, Frans veur Matthaeus) en ''Krit'' (<Christiaan). Neet aollemaol zien ze door gans 't taolgebeed eve gebrukelek. Vrouwenaome tuine e zelfde petroen. Ouch hei is verneuming nao heilege al iewelaank de norm. ''Merie'' (<Maria) en ''Anna'' zien vaanajds veeroet de gebrukelekste; ouch ''Bet'' (<Elizabeth) en ''Bep'' (<Barbara, of ouch Elizabeth) zien vaanajds populair. ====Achternaome==== [[Plaetje:Willy_Claes_-_Filip_Naudts.jpg|thumb|[[Willy Claes]] dreug de mies veurkoumende Limbörgsen achternaom, en 'nen algemeine veurnaom.]] E bitteke wie bij veurnaome mote v'r ouch bij achternaome versjèl make tösse officieel en alledaogs. De officieel spelling vaan achternaome ligk sinds de Fransen tied vas (en eigelek daoveur al); in de Limbörgse volksmoond höbbe naome hun plaotseleke vörm. Wee in ziene pas ''Frissen'' hèt, weurt in Mestreech ''Frisse'' geneump, in Meerse ''Frisje'' en in Valkeberg ''Friesje''. Daan nog tuine väöl Limbörgse achternaome regionaol kleuring: soms allein Zuid-Nederlands, soms oetgesproke Limbörgs. De tien mies veurkoumende naome in Nederlands Limbörg, mèt variante same genome, zien de volgende:<ref>[https://www.chapeaumagazine.com/geen-onderdeel-van-een-categorie/10-echte-limburgse-achternamen/ Chapeau Magazine - 10 échte Limburgse achternamen]</ref> # [[Janssen]], [[Jansen]] ''enz.'' # [[Smeets]], [[Schmetz]], [[Schmeits]] ''enz.'' # [[Peeters]], Peters, Petersen # [[Jacobs]] # [[Hendriks]], Hendri(c)kx, Hendriksz # [[Hermans]] # [[Willems]], Wilhelms # [[Driessen]], Dreessen, Dreessens # [[Beckers]], Bekker, De Becker, Bekkering # [[Houben]], Hoeben, Hubben, Hupperts, Hoebrichts Tèlt me allein unieke vörm vaan achternaome, daan kump ''Jansen'' op plaots 9.<ref name=naamkunde>[https://www.naamkunde.net/?page_id=166 Naamkunde.net - Meest voorkomende familienamen in België en Nederland]</ref> Veeroet de mieste achternaome zien [[patroniem]]e: 't waore oersprunkelek verneuminge nao iemand ziene pa. Allein ''Smeets'' en ''Beckers'' zien beroepsnaome, zij 't ouch weer in de genitief, wat wèlt zègke: 'zoon vaan de smeed, bekker'. Aon de naome ''Smeets'' en ''Beckers'' vèlt ouch taolkundeg get op. ''Smeets'' heet de typisch Limbörgse verlènging vaan de korte ''i'' (''smid > s(j)meed''), ''Beckers'' heet d'n al eve typischen umlaut (vergeliek de noordeleke naome ''Smits'' en ''Bakker'', boe dat neet zoe is). Vaan de naom ''Smeets'' koume ouch variante veur wie ''Schmeets'' en ''Schmeits''. Die vörm tuine de ''sj-''klank die me oostelek vaan de [[Panninger Linie]] zeet; in d'n twiede naom zuut me daobij ouch nog [[diftongeiering|Zitterse diftongering]]. Euveregens zal iemand wat ''Smeets'' in ziene pas heet, oostelek vaan de Panninger Linie ummer ''Sjmeets'' weure geneump. De 10 gebrukelekste naome vaan Belsj Limbörg zien de volgende:<ref name=naamkunde/> # [[Claes]] # [[Peeters]] # [[Janssen]] # [[Hermans]] # [[Martens]] # [[Jacobs]] # [[Gielen]] # [[Thijs]] # [[Lemmens]] # [[Willems]] Dit lieske is binne Vlaondere minder bezunder; 't versjèlt neet wezelek vaan de populairste achternaome in Vlaoms-Braobant of de provincie Antwerpe. ==Typerende Limbörse wäörd mèt 'n eige artikel== {| |- valign=top | * [[alles paletti]] * [[baar (etymologie)|baar]] * [[baljoene]] * [[begaaj]] * [[dörpelmaag]] * [[häörepaerd]] * [[huve (etymologie)|huve]] * [[kabeijer]] * [[karessere]] | * [[kepsj]] * [[knaokedaag]] * [[kómzaod]] * [[kroezjel (etymologie)|kroezjel]] * [[mallèg]] * [[miemel (etymologie)|miemel]] * [[persjoenkele]] * [[ramaent (etymologie)|ramaent]] * [[sjinaos]] | * [[sjtrabatse]] * [[vaerdevaas]] * [[wikser]] * [[wuiles]] * [[zäöëmere (etymologie)|zäöëmere]] * [[zjwaeëgel (etymologie)|zjwaeëgel]] * [[zjwaam (rouk, sjlaeg)]] * [[zökkezuimer]] * [[Zuzaote]] |} {{lies-incompleet}} ==Rifferenties== <references/> {{Limburgs}} [[categorie:Limburgse wäörd|*]] [[categorie:etymologie]] icuwjmqgynokyz8fbqgfu3a1kwr1dp8 2 24991 482985 482953 2025-07-01T19:02:51Z Steinbach 16 482985 wikitext text/x-wiki [https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Gebroeker:Steinbach&oldid=454794 Aajd gebrukersblaad, kump in aongepasde vörm vas nog wel trök]. * [[/Doele veur de langen door]] * [[/Fokole]] * [[/E gebouw in eder land]] * [[Muziekgieterij]] * [[DeWolff]] l7nkmo8cbkg524f7c06klbue45036z5 0 26472 482980 482239 2025-07-01T13:03:11Z Arancycn 31602 482980 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''Mestreech-Centrum''' is 't mies centraal stadsdeil vaan [[Mestreech]]. [[John Aarts]] ([[VVD]]) is de stadsdeilwethawwer<ref>[https://web.archive.org/web/20121012073158/http://www.maastricht.nl/web/Home/Home/M_e_d_i_a_i_t_e_m-tonenop/Stadsdeel-MaastrichtCentrum.htm Website Gemeinte Mestreech]</ref>. == Wieke in dit stadsdeil == *[[Binnestad_(Mestreech)|Binnestad]] *[[Boschstraotkerteer]] *[[Jekerkerteer]] *[[Kommelkerteer]] *[[Sint_Maartenspoort|Sint Maartenspoort]] *[[Statekerteer]] *[[Wiek_(Mestreech)|Wiek]] *[[De_Zjeramiek|De Zjeramiek]] == Verwijzinge == <references /> {{sjtumpke}} [[Categorie:Mestreech]] gwlvkdvsp1n91nwtrjdljuhhfyyavgs 0 26473 482979 425205 2025-07-01T13:02:12Z Arancycn 31602 482979 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''Mestreech-Zuidwes''' is e stadsdeil vaan [[Mestreech]]. [[André Willems]] ([[Seniorepartij]]) is de stadsdeilwethawwer<ref>[http://www.maastricht.nl/web/Home/Home/M_e_d_i_a_i_t_e_m-tonenop/Stadsdeel-MaastrichtZuidwest.htm Website Gemeinte Mestreech]</ref>. == Wieke in dit stadsdeil == *[[Biesland]] *[[Campagne]] *[[Jekerdal]] *[[Sint_Pieter_(Mestreech)|Sint Pieter]] *[[Villapark]] *[[Wolder]] == Verwijzinge == <references /> {{sjtumpke}} [[Categorie:Mestreech]] t2uu6i59wo36szdc2ht9ub8wy3zwzh0 0 26474 482981 482241 2025-07-01T13:03:18Z Arancycn 31602 482981 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''Mestreech-Noordwes''' is e stadsdeil vaan [[Mestreech]]. [[Jacques Costongs]] ([[PvdA]]) is de stadsdeilwethawwer<ref>[https://web.archive.org/web/20121012073707/http://www.maastricht.nl/web/Home/Home/M_e_d_i_a_i_t_e_m-tonenop/Stadsdeel-MaastrichtNoordwest.htm Website Gemeinte Mestreech]</ref>. == Wieke in dit stadsdeil == *[[Aajd_Kaberg|Aajd Kaberg]] *[[Belfort_(Mestreech)|Belfort]] *[[Belvédère]] *[[Bosscherveld]] *[[Boschpoort]] *[[Brusselse_Poort|Brusselse poort]] *[[Daalhof]] *[[Dousberg-Haozendans]] *[[Fróntekerteer]] *[[Kaberg]] *[[Laonekerveld]] *[[Malberg]] *[[Malpertuis]] *[[Mariaberg]] *[[Potteberg]] == Verwijzinge == <references /> {{sjtumpke}} [[Categorie:Mestreech]] p757mmnuk6l6qkaquqzz62orjmzkd54 0 26475 482982 482240 2025-07-01T13:03:27Z Arancycn 31602 482982 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''Mestreech-Noordoos''' is e stadsdeil vaan [[Mestreech]]. [[Albert Nuss]] ([[PvdA]]) is de stadsdeilwethawwer<ref>[https://web.archive.org/web/20121012073214/http://www.maastricht.nl/web/Home/Home/M_e_d_i_a_i_t_e_m-tonenop/Stadsdeel-MaastrichtNoordoost.htm Website Gemeinte Mestreech]</ref>. == Wieke in dit stadsdeil == *[[Amie|Amie (Amby)]] *[[Beatrixhave]] *[[Hare|Hare (Borghare)]] *[[Ittere]] *[[Lummel]] *[[Meerssenhoven]] *[[Nazareth_(Mestreech)|Nazareth]] *[[Wiekerpoort]] *[[%27t_Wittevrouweveld|'t Wittevrouweveld]] == Verwijzinge == <references /> {{sjtumpke}} [[Categorie:Mestreech]] mvsiyywp90xjvgedjf31z5vnxx9jfmd 0 26476 482983 425204 2025-07-01T13:03:36Z Arancycn 31602 482983 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''Mestreech-Zuidoos''' is e stadsdeil vaan [[Mestreech]]. [[Mieke Damsma]] ([[D66]]) is de stadsdeilwethawwer<ref>[http://www.maastricht.nl/web/Home/Home/M_e_d_i_a_i_t_e_m-tonenop/Stadsdeel-MaastrichtZuidoost.htm Website Gemeinte Mestreech]</ref>. == Wieke in dit stadsdeil == *[[De Heeg]] *[[Heugem]] *[[Heugemerveld|Heugemerveld (Aokerpoort)]] *[[Hier]] *[[Randwiek]] *[[Sjaan]] *[[Vroendaal]] == Verwijzinge == <references /> {{sjtumpke}} [[Categorie:Mestreech]] 66k0lx95irr5vfntpxc7o7pjqe7h0rs 0 66071 482989 463892 2025-07-01T23:25:46Z Steinbach 16 /* Veurhistorie */ 482989 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''Fantasy''' ([[Ingels]] veur 'fantasie') is e [[literatuur|literair]] genre boe-in neet allein 't verhaol zelf, meh ouch groete deile vaan de wereld boe 't in späölt verzonne zien, en boe-in 't fantastisch elemint vaan bijzaak tot hoofzaak weurt. In de regel späölt fantasy in 'n historiserende wereld mèt bovenatuurleke eleminte. Fantasy kaom es apaart genre op in 't [[Vereineg Keuninkriek]] en weurt nog ummertouw veural in d'n [[Angelsaksische wereld]] gesjreve. E leespubliek gief 't evels wied daoboete. ==Kinmerke== Fantasy is 'ne vörm vaan [[genreliteratuur]]; dit wèlt dus zègke tot 't verhaol neet of neet allein um de oontwikkeling van personnages drejt, meh veural ouch de lezer wèlt ammezere door de sfeer dee 't opreup. In 't geval vaan fantasy zeuk de lezer 'n spreukskesechtege, [[escapisme|escapistische]] wereld. Hei-in is 't genre verwant aon de [[sciencefiction]], meh boe dit genre spikkeleert euver de touwkoms, riech fantasy ziech op 't verleie. De sameleving die weurt umsjreve is miestal pre-industrieel en heet dèks eleminte oet de [[middeliewe|middeliewse besjaving]] of oet d'n [[iezertied]]. Dit hingk same mèt 't heroïsch elemint: in fantasy weure dèks oorloge geveurd wie die in aw epische werke zien besjreve. In de regel zien bovenatuurleke eleminte drin verwèrk, in 't bezunder [[touverkuns]]. De protagoniste kinne lui zien, meh dèks speule verzonne mins-echtege wezes ouch mèt. D'n antogonis is dèks 'n oonminselek moonster. Zier belaankriek is ouch 't taolgebruuk. De mieste fantasy bedeent ziech vaan 'n archaïserend Ingels, wat de sfeer vaan aw verhaole en gesjrifte moot oprope. ==Subgenres== Diverse subgenres zien besjreve. De volgende weure dèkser erkind: * '''High fantasy''': pretentieuze, good oetgewèrkde verhaole boe-in d'n oteur hiel väöl zelf verzint: rasse en volker, bieste, [[geofictie|len]], [[fantasietaol|taole]] etc. 't Bèste en bekindste veurbeeld is 't werk vaan Tolkien. * '''Low fantasy''': 't tegedeil vaan high fantasy: gemaak veur snel consumptie zoonder expliciet artistiek doel. E veurbeeld zien de stripverhaole vaan ''[[Conan the Barbarian]]'', die in e spreekwoordelek [[pölp]]blaad versjene. * '''Urban fantasy''': späölt in 'n steideleke zètting, mèt rillatief väöl eleminte oet de echte wereld. Plaots vaan handele is dèks 'n echte locatie in 'n ech land. De [[Harry Potter]]-beuk vaan Rowling zien e good veurbeeld. * '''Science fantasy''': 'ne mingeling vaan fantasy en science fiction. De verhaole speule in 'nen technisch geavanceerde wereld, meh höbbe heroïsche, soms bovenatuurleke eleminte die de mieste sciencefiction neet kint. De films vaan ''[[Star Wars]]'' goon deze kant op. ==Historie== ===Veurhistorie=== Aw literatuur steit vol mèt bovenatuurleke verwiezinge. 't Dudelekste veurbeeld is 't [[spreukske]], e vertèlselke veur kinder boe-in alles meugelek is en wat neet weurt geach woer te zien. Ouch zier belaankriek zien aw [[epos|epe]], [[sage]], [[mythe]]s en [[legende]]s vaan diverse volker. Die werke kinne zelf evels neet tot de fantasy weure gerekend, umtot ze door hun vertèllers woorte geach ech te zien gebäörd. Moot me in de kunsliteratuur nao vreug veurbeelder zeuke, daan kin me dinke aon ''[[A midsummer night's dream]]'' vaan [[William Shakespeare]] of de ''[[Faust (Goethe)|Faust]]'' vaan [[Johann Wolfgang von Goethe]]. Belaankrieker evels is 't ''[[Kunstmärchen]]'', 't spreukske gesjreve door 'ne gelierde sjriever. Dit genre kaom in de twiede hèlf vaan de zeventienden iew op en bleujde in d'n achtienden iew, zoewel oonder invlood vaan de [[Verleechting]] - die 't volk positief hoopde te beïnvleuje - es vaan de [[romantiek]] - die in spreukskes 'n oetdrökking vaan de 'volksziel' zaog. Ouch in de romantiek kaome twie veurluipergenres op: de [[gothic novel]] (e grouwelverhaol wat ziech dèks in 'n aajd kestiel aofspäölt) en d'n [[historische roman]] (beveurbeeld 't werk vaan [[Walter Scott]]). Allebei de genres deile mèt de fantasy 'n fascinatie veur de middeliewe; 't ierste genre heet ouch 't bovenatuurlek elemint mèt de fantasy gemein. ===Begin=== 'ne Belaankrieke pioneer is de Sjotse sjriever [[George MacDonald]]. Heer waor oteur vaan beuk wie ''[[The Princess and the Goblin]]'' en had daomèt groeten invlood op Tolkien en Lewis. Ouch maag me [[Lewis Carroll]] vergete, wee zien ''[[Alice in Wonderland]]'' en ''[[Through the looking-glass]]'' tot in dezen tied door väöl volwassene weure geleze. ===Opkoms=== Ech groet woort fantasy nao d'n Ierste Wereldoorlog, wie diverse naovolgers vaan MacDonald hun beuk publiceerde. Eine vaan hun waor [[J.R.R. Tolkien]] dee zie book ''[[The hobbit]]'' bij 't versjijne in 1937 e groet succes haolde. Aongespaord um e vervolg te sjrieve, begós Tolkien, in 't daogeleks leve taolkundege, de fantasiewereld vaan ''The hobbit'' gans aon zie hobbywerk vaan verzonne taole te koppele. 't Rizzeltaot woort e lieveg verhaol, miestal in drei bookdeile gepubliceerd, wat d'n titel ''[[The Lord of the Rings]]'' mètkraog. Hei-in lag 'r 'n tot daan nog oongezeen aondach veur detail aon d'n daag, in 'n wereld boe-aon alles waor um mètein te akkordere. Bij zienen doed in 1973 had heer doezende blaajer ligke euver zie dinkbeeldeg universum. Roontelum Tolkien oontstoont 'n enorm fandom en de beuk woorte in de ganse westerse wereld beststellers. 'ne Vrund vaan Tolkien, C.S. Lewis, woort in de jaore viefteg bekind mèt zien eige ''[[The cronicles of Narnia]]''. ===Naovolging en verbreiing=== Sinds de bleuj vaan de fantasy oonder Tolkien is 't genre noets weggewees. De ''[[Discworld]]''-serie vaan [[Terry Pratchett]] waor gemeind um 't genre te parodiëre, meh woort toch oonder fantasyleefhöbbers populair en veraanderde ummer mie in 'n serjeus serie. Ouch de beuk vaan [[George R.R. Martin]] weure gere geleze. In de jaore negeteg kaom de ''[[Harry Potter]]''-cyclus vaan [[J.K. Rowling]] sterk op. Naotot 't ierste book aonvenkelek neet väöl deeg, oontstoont 'ne groeten hype drum heer, ouch oonder volwassene. De vervolgbeuk - in totaol zouw de cyclus zeve deile besloon - woorte ummer mèt väöl vertuin oonthaold en braoke verkouprecords. ==In aander media es literatuur== Neve 't gesjreve book en 't [[stripverhaol]] is fantasy ouch in diverse aander media versjene, wie [[film]], [[tillevisie]]series en [[teikefilm]]. Dèks geit 't um verfilminge vaan succesvol beuk. Zoe woorte films gemaak vaan ''[[The Lord of the Rings]]'' en Harry Potter, en woorte de beuk vaan George R.R. Martin verwèrk tot de serie ''[[Game of Thrones]]''. Oersprunkelek werk besteit evels ouch, neet in de lèste plaots in d'n [[anime]]-wereld. De ''[[Dragon Ball]]''-serie woort ouch in de westerse wereld populair. 'ne Gans eige vörm vaan fantasy is 't zelf oetveure vaan e verhaol. [[Roleplaying]] is populair oonder fantasy-leefhöbbers; 't weurt dèks gedoon mèt pen en pepier (boebij me ziech in de wereld moot inleve), meh kin ouch door de speulers zelf weure gedoon (live-action role playing of [[larp]]), wat e stök spectaculairder oetzuut. Wijer gief 't speciaol fantasy[[festival]]s. Normaal zien dit meziekfestivals mèt väöl thematische activiteit drum heer. Bezeukers kleie ziech dèks [[cosplay|wie fantasiewezes of figure oet fantasybeuk]], 't gief soms activiteite die rappelere aon de middeliewe en/of d'n iezertied (volksdans, vertuining aw ambachte wie de [[smeed]]), väölal in 'ne Keltische conteks. Dèks stoon verkoupers vaan fantasygerillateerde dinger (beuk, kleier, seraode, gebruuksveurwerpe, ete etc.) roond en tösse podia. Ete en drinke heet ouch dèks 'n historiserende contex (gebraoje [[wèld]], [[mei (draank)|mei]] etc.). De meziek op de festivals is gemeinelek [[folk]] of e minggenre daovaan. Groete fantasyfestivals in Nederland zien [[Castlefest]], [[Celtfest]] en [[Elfia]], op 't Belsj gief 't [[Fantasia (festival)|Fantasia]] en [[Elftopia]]. ==Lies vaan fantasy-oteurs== ''De lies is beperk tot oteurs vaan gesjreve beuk, fantasy in stripvörm is boete besjouwing gelaote.'' * [[Richard Adams]] * [[Jo Caris]] * [[Lewis Carroll]] * [[Terry Goodkind]] * [[Robert Jordan]] * [[Katherine Kerr]] * [[C.S. Lewis]] * [[H.P. Lovecraft]] * [[George MacDonald]] * [[George R.R. Martin]] * [[Thomas Olde Heuvelt]] * [[Mervyn Peake]] * [[Terry Pratchett]] * [[J.K. Rowling]] * [[J.R.R. Tolkien]] [[Categorie:Lectuur]] 6fmhbxjaqkws61nn39zfsdz8fw4h9mn 3 75802 482984 2025-07-01T19:01:44Z Steinbach 16 Nuuj pazjena: Hoj, daanke veur dien bijdraog aon [[Gulpe]]. Es tiech vaan Gulpe bis, daan biste de persoen dee v'r zeuke. Mesjiens kinste 't artikel "vertaole" vaan 't Valkebergs nao 't Gulpesj, wat dao natuurlek väöl beter pas? ~~~~ 482984 wikitext text/x-wiki Hoj, daanke veur dien bijdraog aon [[Gulpe]]. Es tiech vaan Gulpe bis, daan biste de persoen dee v'r zeuke. Mesjiens kinste 't artikel "vertaole" vaan 't Valkebergs nao 't Gulpesj, wat dao natuurlek väöl beter pas? [[Gebroeker:Steinbach|Steinbach 🦇]] ([[Euverlèk gebroeker:Steinbach|euverlègk]]) 1 jul 2025 21:01 (CEST) gt0dnxcv4bwf84hbpb3bo3ywljms8yb 0 75803 482986 2025-07-01T19:55:55Z Steinbach 16 Nuuj pazjena: {{dialek|Mestreechs}} [[Plaetje:2019_Maastricht,_Muziekgieterij_(5).jpg|thumb|Hoofingaank aon de Boschstraot.]] [[Plaetje:2019_Maastricht,_Muziekgieterij_(3).jpg|thumb|Nuibouw aon de kant vaan de Tramremise.]] De '''Muziekgieterij''' is e [[poppodium]] in [[Mestreech]]. Sinds 2013 zit 't in 't [[Tummerfebrik (Mestreech)|]] aon de [[Boschstraot]]. ==Historie== De Muziekgieterij is nog neet bezunder aajd. 't Podium woort in 2004 opgeriech door Jan Sluijsmans en Wim Smeets. 'n E… 482986 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} [[Plaetje:2019_Maastricht,_Muziekgieterij_(5).jpg|thumb|Hoofingaank aon de Boschstraot.]] [[Plaetje:2019_Maastricht,_Muziekgieterij_(3).jpg|thumb|Nuibouw aon de kant vaan de Tramremise.]] De '''Muziekgieterij''' is e [[poppodium]] in [[Mestreech]]. Sinds 2013 zit 't in 't [[Tummerfebrik (Mestreech)|Tummerfebrik]] aon de [[Boschstraot]]. ==Historie== De Muziekgieterij is nog neet bezunder aajd. 't Podium woort in 2004 opgeriech door Jan Sluijsmans en Wim Smeets. 'n Eige gebouw had 't toen nog neet; pas in 2006 trok me in de aw [[L1]]-studio's aon de Bankastraot in [[Mariaberg]]. Wie 't podium evels e succes woort, begós de buurt geluids- en parkeereuverlas te kriege. Daorum mós me op zeuk nao 'n nui locatie. Ein optie waor de [[Platte Zaol]]; ouch nao d'n awwe [[Sphinx]] woort gekeke. Oetindelek góng me in 2013 veur de huiege locatie in 't Tummerfebrik, wat tösse 2017 en 2019 good verbouwd woort. Heibij woort oonder mie de aw tramremise in de nuibouw betrokke. Me mós hei veurziechteg te werk goon, want 't Tummerfebrik is e [[rieksmonumint]]. In 2014 stapde 't stiechtingsbestuur vaan de Muziekgieterij op nao e conflik mèt Smeets. Toen trooj e nui bestuur aon mèt [[Jan Mans]], [[Stijn Huijts]] (vaan 't [[Bonnefantemuseum]]) en amteneer Tom Schulpen. ==Positie== De Muziekgieterij heet ziech in twinteg jaor opgewèrk tot eint vaan de groetste cultuurpodia vaan Limburg. Boe vreuger [[Volt (poppodium)|Volt]] in Zitterd en [[De Nieuwe Nor]] in Heerle 't regionaol clubcircuit dommeneerde, heet de Muziekgieterij ziech dao zeker neve gestèld. 't Gebouw kint twie zaole. In de groete zaol goon 1100 maander, in de klein zaol 420. 't Podium is eigedom vaan de gemeinte Mestreech, die 't structureel subsidie geuf. Commercieel partners zien oonder mie [[Vodafone]]. ==Bron== ''Dit artikel is gebaseerd op 't corresponderend Nederlandstaoleg artikel, en wel in [https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Muziekgieterij&oldid=69361364 dees versie].'' ==Extern links== * [https://www.muziekgieterij.nl/ Officieel site] [[Categorie:Popmeziek]] [[Categorie:Cultuur in Mestreech]] qjs6ppenaouimmp20a3nw5vdzl5wwh1 0 75804 482987 2025-07-01T20:40:10Z Steinbach 16 Redirect nao [[Diftongeiering]] 482987 wikitext text/x-wiki #redirect [[diftongeiering]] 7vxdvtyw5y65f0nwzbkgtqh3y7wowj2 0 75805 482988 2025-07-01T20:40:18Z Steinbach 16 Nuuj pazjena: {{dialek|Mestreechs}} '''''Smeets''''' is 'n [[Limbörgs]]e achternaom. Heer kump veural in [[Nederlands Limbörg]] väöl veur. ==Verklaoring== De naom ''Smeets'' geit trök op d'n awwe [[genitief]] bij ''[[smeed]]'' 'ambachsmaan dee metaol bewèrk', 't beteikent dus '[zoon] vaan de smeed'. 't Is daomèt 'n combinatie vaan 'ne [[beroepsnaom]] en e [[patroniem]] (verneuming nao de pa). Vrij bezunder is tot me de Limbörgse vörm mèt lang ''ee'' heet oetgespeld. In de regel… 482988 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''''Smeets''''' is 'n [[Limbörgs]]e achternaom. Heer kump veural in [[Nederlands Limbörg]] väöl veur. ==Verklaoring== De naom ''Smeets'' geit trök op d'n awwe [[genitief]] bij ''[[smeed]]'' 'ambachsmaan dee metaol bewèrk', 't beteikent dus '[zoon] vaan de smeed'. 't Is daomèt 'n combinatie vaan 'ne [[beroepsnaom]] en e [[patroniem]] (verneuming nao de pa). Vrij bezunder is tot me de Limbörgse vörm mèt lang ''ee'' heet oetgespeld. In de regel woort 't plat vreuger neet opgesjreve; woorte achternaome vasgelag, daan deeg me dat iejer in e soort algemein Zuid-Nederlands. De naom ''Smeets'' tuint evels de typisch Limbörgse verlènging vaan korte stamklinkers bij sterke zelfstandege naomwäörd: wäörd die vaanajds in 't inkelvoud 'ne korte klinker en in 't miervoud 'ne lange höbbe (''smit - smeden''), kriege in 't Limbörgs euveral 'ne lange klinker. ==Veurkoume== In Nederlands Limbörg is de naom ''Smeets'' de twiede frequintste, nao ''[[Janssen]]''.<ref name=chapeau>[https://www.chapeaumagazine.com/geen-onderdeel-van-een-categorie/10-echte-limburgse-achternamen/ Chapeau Magazine - 10 échte Limburgse achternamen]</ref><ref name=naamkunde>[https://www.naamkunde.net/?page_id=166 Naamkunde.net - Meest voorkomende familienamen in België en Nederland]</ref> In Belsj-Limburg steit de naom neet in de top 10.<ref name=naamkunde/> De gemeinte mèt de mieste Smeetse waor in 2007 [[Mestreech]] (780), op de voot gevolg door [[Zittert-Gelaen]] (779).<ref name=nfb>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?info=kaart2007&t=abs&zw=cs&gba_naam=Smeets&nfd_naam=Smeets&operator=eq&taal=#kaartweergave Nederlandse Familienamenbank - Smeets (absoluut)]</ref> De gemeinte mèt rillatief de mieste Smeetse waor [[Meersje]]: dao had toen mie es 2% vaan de bevolking dee naom.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?info=kaart2007&t=rel&zw=cs&gba_naam=Smeets&nfd_naam=Smeets&operator=eq&taal=#kaartweergave Nederlandse Familienamenbank - Smeets (rillatief)]</ref> Boete Limbörg kump de naom wieneg veur; heer is dao 'ne gojen indicator vaan de Limbörgsen diaspora binne Nederland. Gemeintes boete Limbörg mèt mie es hoonderd kier Smeets waore in 2007 [[Amsterdam]] (155), [[Indhove]] (147), [[Nimwege]] (124) en [[Tilburg]] (120). ==Variante== De naom ''Smeets'' kint diverse variante, neet in de lèste plaots ouch binne Limbörg. Veur 't euverziech numme v'r hei allein officieel variante op; in de spreektaol kin 'ne Limbörgsen achternaom nog op väöl mie menere weure oetgesproke. ===''Schmeets'' en ''Schmeits''=== ''Schmeets'' kaom in 2007 139 kier veur, veural in Zuid-Limbörg. Koploupers waore [[Kèrkraoj]] en [[Zumpelveld]] mèt allebei 24 kier; in [[Gulpe-Wittem]] gaof 't nog ins 16 lui mèt deen achternaom.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeets&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeets (absoluut)]</ref> Nog ins 70 lui in gans Nederland hètde ''Schmeetz''.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeetz&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeetz (absoluut)]</ref> In dees vörm zuut me de ''sj-''klaank oetgespèld, die me oostelek vaan de [[Panninger Linie]] kin hure. De naom ''Schmeits'' bestoont in datzelfde jaor 285 kier. Dujeleke kopluiper waor Zittert-Gelaen mèt 109 dregers.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeits&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeits (absoluut)]</ref> Dat is ouch neet zoe vreemp, want deze vörm vaan de naom tuint neve d'n oosteleke ''sj-''klaank ouch de [[Zittesje diftongeiering|Zitterse diftongering]]. ===''Smets'' en ''Schmetz''=== De vörm ''Smets'' is neet specifiek Limbörgs, meh tuint iejer de gebrukeleke oetspraok in de Zuid-Nederlandse dialekte. 't Is 'n väöl veurkoumende naom in Vlaondere; Belsj Limbörg is dao-op gein oetzundering. 't Gief ouch 'ne variant ''Schmetz'', boe-in me de ''sj-''klaank oonderkint. Dat is vreemp, umtot me in gein inkel dialek ''sjmed'' zeet. Me maag daorum aonnumme tot deze naom wie ''Sjmeets'' woort geleze. 't Gaof in 2007 253 Nederlanders die Schmetz hètde.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmetz&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmetz (absoluut)]</ref> ===''Smits''=== ''Smits'' is gein specifiek Limbörgse naom. Dees spelling gief de Nederlandse oetspraok mèt korte ''i'' weer. Binne Nederland huurt me de naom veural in [[Noord-Braobant]]; boe 't de veerden achternaom is.<ref name=naamkunde/> Toch weurt de naom ouch in Limbörg wel gehuurd. Neet in de lèste plaots is dat zoe in 't noorde vaan de provincie, boe me de Limbörgse verlènging neet kint. De gemeinte [[Venroj]] veurt mèt 273 dregers (stand 2007) in dees provincie de lies aon.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?gba_lcnaam=smits&gba_naam=Smits&nfd_naam=Smits&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Smits (absoluut)]</ref> ==Bekinde dregers== Opmerking: neet alle dregers koume oet Limbörg. * [[Guus Smeets]], zenger (1948-2020) * [[Harrie Smeets]], geisteleke (1960-2023) * [[Jan Smeets]], opriechter [[Pinkpop]] * [[Mart Smeets]], sportprizzentator (*1947) ==Rifferenties== <references/> [[Categorie:Achternaam]] [[Categorie:Limburgse wäörd]] b1w76t642vsgshe4tnardr4t6s6z7dc 482990 482988 2025-07-02T08:39:44Z Steinbach 16 482990 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''''Smeets''''' is 'n [[Limbörgs]]e achternaom. Heer kump veural in [[Nederlands Limbörg]] väöl veur. ==Verklaoring== De naom ''Smeets'' geit trök op d'n awwe [[genitief]] bij ''[[smeed]]'' 'ambachsmaan dee metaol bewèrk', 't beteikent dus '[zoon] vaan de smeed'. 't Is daomèt 'n combinatie vaan 'ne [[beroepsnaom]] en e [[patroniem]] (verneuming nao de pa). Vrij bezunder is tot me de Limbörgse vörm mèt lang ''ee'' heet oetgespeld. In de regel woort 't plat vreuger neet opgesjreve; woorte achternaome vasgelag, daan deeg me dat iejer in e soort algemein Zuid-Nederlands. De naom ''Smeets'' tuint evels de typisch Limbörgse verlènging vaan korte stamklinkers bij sterke zelfstandege naomwäörd: wäörd die vaanajds in 't inkelvoud 'ne korte klinker en in 't miervoud 'ne lange höbbe (''smit - smeden''), kriege in 't Limbörgs euveral 'ne lange klinker. ==Veurkoume== In Nederlands Limbörg is de naom ''Smeets'' de twiede frequintste, nao ''[[Janssen]]''.<ref name=chapeau>[https://www.chapeaumagazine.com/geen-onderdeel-van-een-categorie/10-echte-limburgse-achternamen/ Chapeau Magazine - 10 échte Limburgse achternamen]</ref><ref name=naamkunde>[https://www.naamkunde.net/?page_id=166 Naamkunde.net - Meest voorkomende familienamen in België en Nederland]</ref> In Belsj-Limburg steit de naom neet in de top 10.<ref/> De gemeinte mèt de mieste Smeetse waor in 2007 [[Mestreech]] (780), op de voot gevolg door [[Zittert-Gelaen]] (779).<ref name=nfb>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?info=kaart2007&t=abs&zw=cs&gba_naam=Smeets&nfd_naam=Smeets&operator=eq&taal=#kaartweergave Nederlandse Familienamenbank - Smeets (absoluut)]</ref> De gemeinte mèt rillatief de mieste Smeetse waor [[Meersje]]: dao had toen mie es 2% vaan de bevolking dee naom.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?info=kaart2007&t=rel&zw=cs&gba_naam=Smeets&nfd_naam=Smeets&operator=eq&taal=#kaartweergave Nederlandse Familienamenbank - Smeets (rillatief)]</ref> Boete Limbörg kump de naom wieneg veur; heer is dao 'ne gojen indicator vaan de Limbörgsen diaspora binne Nederland. Gemeintes boete Limbörg mèt mie es hoonderd kier Smeets waore in 2007 [[Amsterdam]] (155), [[Indhove]] (147), [[Nimwege]] (124) en [[Tilburg]] (120). ==Variante== De naom ''Smeets'' kint diverse variante, neet in de lèste plaots ouch binne Limbörg. Veur 't euverziech numme v'r hei allein officieel variante op; in de spreektaol kin 'ne Limbörgsen achternaom nog op väöl mie menere weure oetgesproke. ===''Schmeets'' en ''Schmeits''=== ''Schmeets'' kaom in 2007 139 kier veur, veural in Zuid-Limbörg. Koploupers waore [[Kèrkraoj]] en [[Zumpelveld]] mèt allebei 24 kier; in [[Gulpe-Wittem]] gaof 't nog ins 16 lui mèt deen achternaom.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeets&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeets (absoluut)]</ref> Nog ins 70 lui in gans Nederland hètde ''Schmeetz''.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeetz&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeetz (absoluut)]</ref> In dees vörm zuut me de ''sj-''klaank oetgespèld, die me oostelek vaan de [[Panninger Linie]] kin hure. De naom ''Schmeits'' bestoont in datzelfde jaor 285 kier. Dujeleke kopluiper waor Zittert-Gelaen mèt 109 dregers.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeits&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeits (absoluut)]</ref> Dat is ouch neet zoe vreemp, want deze vörm vaan de naom tuint neve d'n oosteleke ''sj-''klaank ouch de [[Zittesje diftongeiering|Zitterse diftongering]]. ===''Smets'' en ''Schmetz''=== De vörm ''Smets'' is neet specifiek Limbörgs, meh tuint iejer de gebrukeleke oetspraok in de Zuid-Nederlandse dialekte. 't Is 'n väöl veurkoumende naom in Vlaondere; Belsj Limbörg is dao-op gein oetzundering. 't Gief ouch 'ne variant ''Schmetz'', boe-in me de ''sj-''klaank oonderkint. Dat is vreemp, umtot me in gein inkel dialek ''sjmed'' zeet. Me maag daorum aonnumme tot deze naom wie ''Sjmeets'' woort geleze. 't Gaof in 2007 253 Nederlanders die Schmetz hètde.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmetz&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmetz (absoluut)]</ref> ===''Smits''=== ''Smits'' is gein specifiek Limbörgse naom. Dees spelling gief de Nederlandse oetspraok mèt korte ''i'' weer. Binne Nederland huurt me de naom veural in [[Noord-Braobant]]; boe 't de veerden achternaom is.<ref name=naamkunde/> Toch weurt de naom ouch in Limbörg wel gehuurd. Neet in de lèste plaots is dat zoe in 't noorde vaan de provincie, boe me de Limbörgse verlènging neet kint. De gemeinte [[Venroj]] veurt mèt 273 dregers (stand 2007) in dees provincie de lies aon.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?gba_lcnaam=smits&gba_naam=Smits&nfd_naam=Smits&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Smits (absoluut)]</ref> ==Bekinde dregers== Opmerking: neet alle dregers koume oet Limbörg. * [[Guus Smeets]], zenger (1948-2020) * [[Harrie Smeets]], geisteleke (1960-2023) * [[Jan Smeets]], opriechter [[Pinkpop]] * [[Mart Smeets]], sportprizzentator (*1947) ==Rifferenties== <references/> [[Categorie:Achternaam]] [[Categorie:Limburgse wäörd]] 0zz4cno04xuqll51s2ayinwmy03yxa4 482991 482990 2025-07-02T08:40:10Z Steinbach 16 /* Veurkoume */ sjtom... 482991 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} '''''Smeets''''' is 'n [[Limbörgs]]e achternaom. Heer kump veural in [[Nederlands Limbörg]] väöl veur. ==Verklaoring== De naom ''Smeets'' geit trök op d'n awwe [[genitief]] bij ''[[smeed]]'' 'ambachsmaan dee metaol bewèrk', 't beteikent dus '[zoon] vaan de smeed'. 't Is daomèt 'n combinatie vaan 'ne [[beroepsnaom]] en e [[patroniem]] (verneuming nao de pa). Vrij bezunder is tot me de Limbörgse vörm mèt lang ''ee'' heet oetgespeld. In de regel woort 't plat vreuger neet opgesjreve; woorte achternaome vasgelag, daan deeg me dat iejer in e soort algemein Zuid-Nederlands. De naom ''Smeets'' tuint evels de typisch Limbörgse verlènging vaan korte stamklinkers bij sterke zelfstandege naomwäörd: wäörd die vaanajds in 't inkelvoud 'ne korte klinker en in 't miervoud 'ne lange höbbe (''smit - smeden''), kriege in 't Limbörgs euveral 'ne lange klinker. ==Veurkoume== In Nederlands Limbörg is de naom ''Smeets'' de twiede frequintste, nao ''[[Janssen]]''.<ref name=chapeau>[https://www.chapeaumagazine.com/geen-onderdeel-van-een-categorie/10-echte-limburgse-achternamen/ Chapeau Magazine - 10 échte Limburgse achternamen]</ref><ref name=naamkunde>[https://www.naamkunde.net/?page_id=166 Naamkunde.net - Meest voorkomende familienamen in België en Nederland]</ref> In Belsj-Limburg steit de naom neet in de top 10.<ref name=naamkunde/> De gemeinte mèt de mieste Smeetse waor in 2007 [[Mestreech]] (780), op de voot gevolg door [[Zittert-Gelaen]] (779).<ref name=nfb>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?info=kaart2007&t=abs&zw=cs&gba_naam=Smeets&nfd_naam=Smeets&operator=eq&taal=#kaartweergave Nederlandse Familienamenbank - Smeets (absoluut)]</ref> De gemeinte mèt rillatief de mieste Smeetse waor [[Meersje]]: dao had toen mie es 2% vaan de bevolking dee naom.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?info=kaart2007&t=rel&zw=cs&gba_naam=Smeets&nfd_naam=Smeets&operator=eq&taal=#kaartweergave Nederlandse Familienamenbank - Smeets (rillatief)]</ref> Boete Limbörg kump de naom wieneg veur; heer is dao 'ne gojen indicator vaan de Limbörgsen diaspora binne Nederland. Gemeintes boete Limbörg mèt mie es hoonderd kier Smeets waore in 2007 [[Amsterdam]] (155), [[Indhove]] (147), [[Nimwege]] (124) en [[Tilburg]] (120). ==Variante== De naom ''Smeets'' kint diverse variante, neet in de lèste plaots ouch binne Limbörg. Veur 't euverziech numme v'r hei allein officieel variante op; in de spreektaol kin 'ne Limbörgsen achternaom nog op väöl mie menere weure oetgesproke. ===''Schmeets'' en ''Schmeits''=== ''Schmeets'' kaom in 2007 139 kier veur, veural in Zuid-Limbörg. Koploupers waore [[Kèrkraoj]] en [[Zumpelveld]] mèt allebei 24 kier; in [[Gulpe-Wittem]] gaof 't nog ins 16 lui mèt deen achternaom.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeets&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeets (absoluut)]</ref> Nog ins 70 lui in gans Nederland hètde ''Schmeetz''.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeetz&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeetz (absoluut)]</ref> In dees vörm zuut me de ''sj-''klaank oetgespèld, die me oostelek vaan de [[Panninger Linie]] kin hure. De naom ''Schmeits'' bestoont in datzelfde jaor 285 kier. Dujeleke kopluiper waor Zittert-Gelaen mèt 109 dregers.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmeits&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmeits (absoluut)]</ref> Dat is ouch neet zoe vreemp, want deze vörm vaan de naom tuint neve d'n oosteleke ''sj-''klaank ouch de [[Zittesje diftongeiering|Zitterse diftongering]]. ===''Smets'' en ''Schmetz''=== De vörm ''Smets'' is neet specifiek Limbörgs, meh tuint iejer de gebrukeleke oetspraok in de Zuid-Nederlandse dialekte. 't Is 'n väöl veurkoumende naom in Vlaondere; Belsj Limbörg is dao-op gein oetzundering. 't Gief ouch 'ne variant ''Schmetz'', boe-in me de ''sj-''klaank oonderkint. Dat is vreemp, umtot me in gein inkel dialek ''sjmed'' zeet. Me maag daorum aonnumme tot deze naom wie ''Sjmeets'' woort geleze. 't Gaof in 2007 253 Nederlanders die Schmetz hètde.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?nfd_naam=Schmetz&info=aantal%20en%20verspreiding&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Schmetz (absoluut)]</ref> ===''Smits''=== ''Smits'' is gein specifiek Limbörgse naom. Dees spelling gief de Nederlandse oetspraok mèt korte ''i'' weer. Binne Nederland huurt me de naom veural in [[Noord-Braobant]]; boe 't de veerden achternaom is.<ref name=naamkunde/> Toch weurt de naom ouch in Limbörg wel gehuurd. Neet in de lèste plaots is dat zoe in 't noorde vaan de provincie, boe me de Limbörgse verlènging neet kint. De gemeinte [[Venroj]] veurt mèt 273 dregers (stand 2007) in dees provincie de lies aon.<ref>[https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?gba_lcnaam=smits&gba_naam=Smits&nfd_naam=Smits&operator=eq&taal= Nederlandse Familienamenbank - Smits (absoluut)]</ref> ==Bekinde dregers== Opmerking: neet alle dregers koume oet Limbörg. * [[Guus Smeets]], zenger (1948-2020) * [[Harrie Smeets]], geisteleke (1960-2023) * [[Jan Smeets]], opriechter [[Pinkpop]] * [[Mart Smeets]], sportprizzentator (*1947) ==Rifferenties== <references/> [[Categorie:Achternaam]] [[Categorie:Limburgse wäörd]] b1w76t642vsgshe4tnardr4t6s6z7dc 0 75806 482997 2025-07-02T10:43:17Z Steinbach 16 Nuuj pazjena: {{dialek|Mestreechs}} [[Plaetje:English_language_distribution.svg|thumb|[[Ingels]] wereldwied. Doonkerblauw: moojertaol vaan de miejerheid. Leechblauw: neet de taol vaan 'n miejerheid, wel officieel en dèks ouch taol vaan 'n significante minderheid.]] [[Plaetje:English_speaking_peoples.jpg|thumb|Monumint veur de vrundsjap tösse de Ingelssprekende volker.]] D'n '''Angelsaksische wereld''', '''Ingelssprekende wereld''' of '''Ingelstaolege wereld''' is 't [[cultuurgebeed]] vaan… 482997 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} [[Plaetje:English_language_distribution.svg|thumb|[[Ingels]] wereldwied. Doonkerblauw: moojertaol vaan de miejerheid. Leechblauw: neet de taol vaan 'n miejerheid, wel officieel en dèks ouch taol vaan 'n significante minderheid.]] [[Plaetje:English_speaking_peoples.jpg|thumb|Monumint veur de vrundsjap tösse de Ingelssprekende volker.]] D'n '''Angelsaksische wereld''', '''Ingelssprekende wereld''' of '''Ingelstaolege wereld''' is 't [[cultuurgebeed]] vaan len en regio's boe de [[Ingels]]e taol weurt gesproke - ofwel es [[volkstaol]], ofwel allein es [[cultuurtaol]]. Oetindelek deile al dees len 'nen historische ([[kolonialisme|koloniaole]]) band mèt [[Ingeland]]. ==Historie en oontstoon== De term 'Angelsaksisch' verwijs nao de [[Angelsakse]], e [[Germaone|Germaons]] mingvolk wat bij de [[Groete Volksverhuizinge]] in 't tot daan touw Keltisch [[Groet-Brittannië]] oontstoont. 't Zuielek deil vaan dat eiland woort Germaans, en 't land góng 'Ingeland' heite. Al in de middeliewe vergroetde ziech d'n Angelsaksische wereld door de Ingelse kolonisatie vaan Oos-[[Ierland]] en de vereuvering vaan [[Wales]] (boe me evels wel vasheel aon de inheimse Keltische taol). Vreidzaom verspreide d'n Ingelse taol ziech doortot 't hoof in [[Sjotland]] veringelsde. Dit zörgde deveur tot me ouch in Sjotland 't inheims Gaelic ummer mie opgaof veur 't [[Sjots]], in weze 'n Ingels dialek. In de [[Vreugmodernen Tied]] begós Ingeland e groet koloniaol riek aon te lègke, in ierste instantie veural in [[Noord-Amerika]]. Dit continent waor dunbevolk en de inheimse bevolking had väöl te lije oonder krenkdes oet d'n Awwe Wereld. Gevolg waor tot d'n Ingelse taol hei al gaw in groete deile vaan 't continent góng dominere. Oonderwijl woort ouch Ierland definitief oonder Ingelse hiersjappij geveug, en kaom 'n unie tösse Ingeland en Sjotland tot stand. Ingels woort zoe in bekaans gans de Britse Eilen de veurtaol. In 1763 pakden 't land ouch [[Canada]] en [[Louisiana]] vaan Fraankriek. Allewel tot aajd-Canada, oonder de naom [[Quebec]], Franstaoleg bleef, woorte de nui deile vaan 't land wel Ingelstaoleg. Kort dao-op, in 1774, splitsde de 13 aw kolonies ziech evels aof oonder de naom [[Vereinegde Staote|Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Dit land breide ziech op d'n door euver de ganse breidde vaan 't continent oet. Oet hiel väöl len kaome emigrante dropaof, laank neet allemaol oet Ingeland. De voertaol bleef evels Ingels. Dit beteikende tot 't zwuurtepunt vaan d'n Ingelstaolege wereld in de negentienden iew versjoof nao de Vereinegde Staote. Es reactie op 't verlees vaan de VS góng 't Vereineg Keuninkriek zien bezittinge in Azië en Afrika oetbreie. Dao waore ouch aander reies veur. De aofsjaffing vaan de slavernij had de kolonies in 't Caribisch gebeed oonrendabel gemaak, dewijl de opkoms vaan de industrie 't winne vaan delfstoffe deep in 't binneland intrèssant maakde. Tegen 't ind vaan de negentienden iew zouw 't [[Brits Riek]] 't groetste deil vaan [[Afrika]] umvatte, zoe good wie gans [[Zuid-Azië]] en [[Australië]] en [[Nui-Zieland]]. In Afrika en Azië bleef de inheimse bevolking numeriek dominant; in Australië en Nui-Zieland waoren 't evels wel Angelsaksische immigrante die de miejerheid gónge vörme. In d'n twintegsten iew woorte alle kolonies, op e paar gans kleinekes nao, oonaofhenkelek. De mieste höbben 't Ingels es cultuurtaol gehawwe, en allemaol höbbe ze väöl euvergenome vaan d'n Angelsaksische cultuur. ==Umvaank== De volgende vief len weure de 'core Anglosphere' geneump: [[Vereineg Keuninkriek]], [[Vereinegde Staote]], [[Canada]], [[Australië]] en [[Nui-Zieland]]. In dees len is neet allein de miejerheid Ingelstaoleg, meh is de basis vaan de cultuur ouch Angelsaksisch. In eder land gief 't dao regionaol oetzunderinge op ([[Wales]], [[Quebec]], [[Nunavut]], [[indiaonerizzervaot]]e etc.). Ingels is ouch miejerheidstaol in [[Ierland]], [[Isle of Man]], de [[Kenaaleilen]] en [[Gibraltar]]. Hei ligke evels aander culture ([[Kelte|Keltisch]], [[Romaons cultuurgebeed|Romaons]]) aon de basis vaan de identiteit, zoetot dees lui ziech in 't gemein gein Angelsakse zalle veule. Wijer valle hei-oonder ouch nog get oonbeteikenende eilen wie de [[Falklandeilen]] en [[Sint-Helena]]. 't Ingels is wijer ouch officieel in [[Anguilla]], [[Antigua en Barbuda]], de [[Bahama's]], [[Barbados]], [[Belize]], [[Bermuda]], de [[Britse Maagde-eilen]], de [[Kaojmaneilen]], [[Curaçao]], [[Dominica]], [[Grenada]], [[Jamaica]], [[Montserrat]], [[Puerto Rico]], [[Saint Kitts en Nevis]], [[Saint Lucia]], [[Saint Vincent en de Grenadines]], [[Trinidad en Tobago]], de [[Turks- en Caicoseilen]], de [[Amerikaonse Maagde-eilen]], [[Guyana]], [[Akrotiri en Dhekelia]], [[Malta]], [[Botswana]], [[British Indian Ocean Territory]], [[Kameroen]], [[Swaziland]], [[Gambia]], [[Ghana]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Liberia]], [[Malawi]], [[Mauritius]], [[Namibië]], [[Nigeria]], [[Rwanda]], [[Sierra Leone]], [[Soedan]], [[Tanzania]], [[Uganda]], [[Zambia]], [[Zimbabwe]], [[Zuid-Afrika]], [[Zuid-Soedan]], [[Christmas Island]], de [[Cocos-eilen]], [[Hong Kong]], [[India]], [[Pakistan]], de [[Filipijne]], [[Singapore]], [[Amerikaons-Samoa]], de [[Cookeilen]], [[Fiji]], [[Guam]], [[Kiribati]], de [[Marshalleilen]], [[Micronesië]], [[Nauru]], [[Niue]], [[Norfolkeiland]], de [[Noordeleke Mariane]], [[Palau]], [[Papua Nui Guinea]], [[Pitcairn]], de [[Salomonseilen]], [[Samoa]], [[Tokelau]], [[Tuvalu]] en [[Vanuatu]]. In sommege vaan die len heet bekaans niemes Ingels es ierste taol, in aandere, wie [[Zuid-Afrika]], gief 't toch wel 'n groete Ingelssprekende minderheid. Daobij kinne väöl vaan die len ouch 'n inheimse op 't Ingels gebaseerde [[creooltaol]]. Aofhenkelek vaan de definitie kin me die ouch tot 't Ingels rekene. 't Ingels is neet officieel in de veurmaolege kolonies [[Brunei]], [[Maleisië]] en [[Sri Lanka]]. Ouch die len kin me evels bès tot d'n Angelsaksische wereld rekene, um de culturelen invlood dee Groet-Brittannië dao heet gehad. ==Typerende illeminte== De cultuur vaan d'n Angelsaksische wereld is algemein bekind geraak door de groeten invlood dee Ingelstaolege len, veural de VS, op de res vaan de wereld had. Me sprik daorum wel vaan ''[[cultuurimperialisme]]''. Toch gief 't nog väöl dinger die in d'n Angelsaksische wereld wezelek aanders zien. ===Religie=== De kern-anglosfeer is veural [[prottestantisme|prottestants]]. Oonder keuning [[Hendrik VIII vaan Ingeland]] woort de kathelieke relizjie hervörmp tot 't [[anglicanisme]], 'n vrij mèl vörm vaan prottestantisme die evels mèt groof geweld woort opgelaf. T'rzelfdertied woort in Sjotland de rifformatie radicaolder aongepak: hei euverheerse [[calvinisme|calvinistische]] ideeë. De rifformatie begós in allebei de len ruim veur de kolonisatie vaan Amerika; daorum is ouch de VS gooddeils prottestants. Katholicisme beteikent dao in 't gemein tot me zien wortele örges aander heet, beveurbeeld in Ierland of Italië. ===Literatuur=== Zoewel Ingeland es de VS heet 'n rieke literatuurtraditie. Es nationaole sjriever vaan Ingeland gelt [[William Shakespeare]]; heer weurt in de gansen Ingelstaolege wereld (en daoboete) verierd en geleze. Ingeland waor 't ierste land boe de [[roman]] es volweerdeg genre góng gelle (in plaots vaan in de sjeem vaan poëzie en buun te stoon), mèt figure wie [[Jonathan Swift]], [[Samuel Richardson]], [[Daniel Defoe]], [[Jane Austen]], [[Charles Dickens]], de zösters [[Brontë]] en [[Oscar Wilde]]. Amerika haokde in de negentienden iew dao-op in, mèt figure wie [[Mark Twain]]. Ingelstaolege oteurs weure euveral geleze en höbbe mie [[lies vaan Nobelprieswinners (literatuur)|Nobelprieze]] gehaold es sjrievers in n'importe welke aander taol. Typisch veur 't Ingels taolgebeed is ouch de [[genreliteratuur]]. [[Fantasy]] griep trök op de Germaonse, meh ouch Keltische verhaole die op Britse bojem riekelek zien opgeteikend. Me vint hei dèks 'n nostalzjie nao e verleie wat me door de industrieel revolutie verlore zuut goong. [[Sciencefiction]] deeg 't good in Amerika, boe de techniek in d'n twintegsten iew groete sprung maakde. ===Sport=== De sportcultuur wie veer ze kinne is vaan oersprunk Ingels. [[Cricket]] woort in de achtiende iew 'n raasj en is oonverminderd populair, zeker ouch in len wie Zuid-Afrika, India, Pakistan, Australië en 't Caribisch gebeed. Ouch [[peerdsrènne]] is toen es sport oontstande. In de negentienden iew oontstoonte sporte die de ganse wereld vereuverde, hiel in 't bezunder [[voetbal]]. [[Rugby]] (in twie codes) is mie tot 't Gemeinebès beperk gebleve. De naom de sportmanie vaan de Ingelse euver, meh gaof dao zienen eigen drej aon. Oet bestaonde, neet-gecodeerde speule oontwikkelde me [[hoonkbal]], dewijl de versjèllende voetbalcodes ziech tot [[American football]] samekloonterde. [[Baskèt]] is ouch hiel populair. [[Ieshockey]] is de nationaole sport vaan Canada, meh weurt ouch in de VS väöl gedoon. ==Zuug ouch== * [[Brits Riek]] * [[Brits Gemeinebès]] * [[Francofonie]] * [[Spaonstaolege wereld]] * [[Lusofone wereld]] * [[Arabische wereld]] [[Categorie:Cultuur]] [[Categorie:Ingels]] [[Categorie:Vereinig Keuninkriek]] [[Categorie:Vereinigde Sjaote van Amerika]] [[Categorie:Canada]] [[Categorie:Australië]] [[Categorie:Nuuj-Zielandj]] rd2kf3g408rzpck4us2zgizfkdesv25 482998 482997 2025-07-02T10:44:30Z Steinbach 16 /* Umvaank */ 482998 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} [[Plaetje:English_language_distribution.svg|thumb|[[Ingels]] wereldwied. Doonkerblauw: moojertaol vaan de miejerheid. Leechblauw: neet de taol vaan 'n miejerheid, wel officieel en dèks ouch taol vaan 'n significante minderheid.]] [[Plaetje:English_speaking_peoples.jpg|thumb|Monumint veur de vrundsjap tösse de Ingelssprekende volker.]] D'n '''Angelsaksische wereld''', '''Ingelssprekende wereld''' of '''Ingelstaolege wereld''' is 't [[cultuurgebeed]] vaan len en regio's boe de [[Ingels]]e taol weurt gesproke - ofwel es [[volkstaol]], ofwel allein es [[cultuurtaol]]. Oetindelek deile al dees len 'nen historische ([[kolonialisme|koloniaole]]) band mèt [[Ingeland]]. ==Historie en oontstoon== De term 'Angelsaksisch' verwijs nao de [[Angelsakse]], e [[Germaone|Germaons]] mingvolk wat bij de [[Groete Volksverhuizinge]] in 't tot daan touw Keltisch [[Groet-Brittannië]] oontstoont. 't Zuielek deil vaan dat eiland woort Germaans, en 't land góng 'Ingeland' heite. Al in de middeliewe vergroetde ziech d'n Angelsaksische wereld door de Ingelse kolonisatie vaan Oos-[[Ierland]] en de vereuvering vaan [[Wales]] (boe me evels wel vasheel aon de inheimse Keltische taol). Vreidzaom verspreide d'n Ingelse taol ziech doortot 't hoof in [[Sjotland]] veringelsde. Dit zörgde deveur tot me ouch in Sjotland 't inheims Gaelic ummer mie opgaof veur 't [[Sjots]], in weze 'n Ingels dialek. In de [[Vreugmodernen Tied]] begós Ingeland e groet koloniaol riek aon te lègke, in ierste instantie veural in [[Noord-Amerika]]. Dit continent waor dunbevolk en de inheimse bevolking had väöl te lije oonder krenkdes oet d'n Awwe Wereld. Gevolg waor tot d'n Ingelse taol hei al gaw in groete deile vaan 't continent góng dominere. Oonderwijl woort ouch Ierland definitief oonder Ingelse hiersjappij geveug, en kaom 'n unie tösse Ingeland en Sjotland tot stand. Ingels woort zoe in bekaans gans de Britse Eilen de veurtaol. In 1763 pakden 't land ouch [[Canada]] en [[Louisiana]] vaan Fraankriek. Allewel tot aajd-Canada, oonder de naom [[Quebec]], Franstaoleg bleef, woorte de nui deile vaan 't land wel Ingelstaoleg. Kort dao-op, in 1774, splitsde de 13 aw kolonies ziech evels aof oonder de naom [[Vereinegde Staote|Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Dit land breide ziech op d'n door euver de ganse breidde vaan 't continent oet. Oet hiel väöl len kaome emigrante dropaof, laank neet allemaol oet Ingeland. De voertaol bleef evels Ingels. Dit beteikende tot 't zwuurtepunt vaan d'n Ingelstaolege wereld in de negentienden iew versjoof nao de Vereinegde Staote. Es reactie op 't verlees vaan de VS góng 't Vereineg Keuninkriek zien bezittinge in Azië en Afrika oetbreie. Dao waore ouch aander reies veur. De aofsjaffing vaan de slavernij had de kolonies in 't Caribisch gebeed oonrendabel gemaak, dewijl de opkoms vaan de industrie 't winne vaan delfstoffe deep in 't binneland intrèssant maakde. Tegen 't ind vaan de negentienden iew zouw 't [[Brits Riek]] 't groetste deil vaan [[Afrika]] umvatte, zoe good wie gans [[Zuid-Azië]] en [[Australië]] en [[Nui-Zieland]]. In Afrika en Azië bleef de inheimse bevolking numeriek dominant; in Australië en Nui-Zieland waoren 't evels wel Angelsaksische immigrante die de miejerheid gónge vörme. In d'n twintegsten iew woorte alle kolonies, op e paar gans kleinekes nao, oonaofhenkelek. De mieste höbben 't Ingels es cultuurtaol gehawwe, en allemaol höbbe ze väöl euvergenome vaan d'n Angelsaksische cultuur. ==Umvaank== De volgende vief len weure de 'core Anglosphere' geneump: [[Vereineg Keuninkriek]], [[Vereinegde Staote]], [[Canada]], [[Australië]] en [[Nui-Zieland]]. In dees len is neet allein de miejerheid Ingelstaoleg, meh is de basis vaan de cultuur ouch Angelsaksisch. In eder land gief 't dao regionaol oetzunderinge op ([[Wales]], [[Quebec]], [[Nunavut]], [[indiaonerizzervaot]]e etc.). Ingels is ouch miejerheidstaol in [[Ierland]], [[Isle of Man]], de [[Kenaaleilen]] en [[Gibraltar]]. Hei ligke evels aander culture ([[Kelte|Keltisch]], [[Romaons cultuurgebeed|Romaons]]) aon de basis vaan de identiteit, zoetot dees lui ziech in 't gemein gein Angelsakse zalle veule. Wijer valle hei-oonder ouch nog get oonbeteikenende eilen wie de [[Falklandeilen]] en [[Sint-Helena]]. 't Ingels is wijer ouch officieel in [[Anguilla]], [[Antigua en Barbuda]], de [[Bahama's]], [[Barbados]], [[Belize]], [[Bermuda]], de [[Britse Maagde-eilen]], de [[Kaojmaneilen]], [[Curaçao]], [[Dominica]], [[Grenada]], [[Jamaica]], [[Montserrat]], [[Puerto Rico]], [[Saint Kitts en Nevis]], [[Saint Lucia]], [[Saint Vincent en de Grenadines]], [[Trinidad en Tobago]], de [[Turks- en Caicoseilen]], de [[Amerikaonse Maagde-eilen]], [[Guyana]], [[Akrotiri en Dhekelia]], [[Malta]], [[Botswana]], [[British Indian Ocean Territory]], [[Kameroen]], [[Swaziland]], [[Gambia]], [[Ghana]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Liberia]], [[Malawi]], [[Mauritius]], [[Namibië]], [[Nigeria]], [[Rwanda]], [[Sierra Leone]], [[Soedan]], [[Tanzania]], [[Uganda]], [[Zambia]], [[Zimbabwe]], [[Zuid-Afrika]], [[Zuid-Soedan]], [[Christmas Island]], de [[Cocos-eilen]], [[Hong Kong]], [[India]], [[Pakistan]], de [[Filipijne]], [[Singapore]], [[Amerikaons-Samoa]], de [[Cookeilen]], [[Fiji]], [[Guam]], [[Kiribati]], de [[Marshalleilen]], [[Micronesië]], [[Nauru]], [[Niue]], [[Norfolkeiland]], de [[Noordeleke Mariane]], [[Palau]], [[Papoea-Nui-Guinea]], [[Pitcairn]], de [[Salomonseilen]], [[Samoa]], [[Tokelau]], [[Tuvalu]] en [[Vanuatu]]. In sommege vaan die len heet bekaans niemes Ingels es ierste taol, in aandere, wie [[Zuid-Afrika]], gief 't toch wel 'n groete Ingelssprekende minderheid. Daobij kinne väöl vaan die len ouch 'n inheimse op 't Ingels gebaseerde [[creooltaol]]. Aofhenkelek vaan de definitie kin me die ouch tot 't Ingels rekene. 't Ingels is neet officieel in de veurmaolege kolonies [[Brunei]], [[Maleisië]] en [[Sri Lanka]]. Ouch die len kin me evels bès tot d'n Angelsaksische wereld rekene, um de culturelen invlood dee Groet-Brittannië dao heet gehad. ==Typerende illeminte== De cultuur vaan d'n Angelsaksische wereld is algemein bekind geraak door de groeten invlood dee Ingelstaolege len, veural de VS, op de res vaan de wereld had. Me sprik daorum wel vaan ''[[cultuurimperialisme]]''. Toch gief 't nog väöl dinger die in d'n Angelsaksische wereld wezelek aanders zien. ===Religie=== De kern-anglosfeer is veural [[prottestantisme|prottestants]]. Oonder keuning [[Hendrik VIII vaan Ingeland]] woort de kathelieke relizjie hervörmp tot 't [[anglicanisme]], 'n vrij mèl vörm vaan prottestantisme die evels mèt groof geweld woort opgelaf. T'rzelfdertied woort in Sjotland de rifformatie radicaolder aongepak: hei euverheerse [[calvinisme|calvinistische]] ideeë. De rifformatie begós in allebei de len ruim veur de kolonisatie vaan Amerika; daorum is ouch de VS gooddeils prottestants. Katholicisme beteikent dao in 't gemein tot me zien wortele örges aander heet, beveurbeeld in Ierland of Italië. ===Literatuur=== Zoewel Ingeland es de VS heet 'n rieke literatuurtraditie. Es nationaole sjriever vaan Ingeland gelt [[William Shakespeare]]; heer weurt in de gansen Ingelstaolege wereld (en daoboete) verierd en geleze. Ingeland waor 't ierste land boe de [[roman]] es volweerdeg genre góng gelle (in plaots vaan in de sjeem vaan poëzie en buun te stoon), mèt figure wie [[Jonathan Swift]], [[Samuel Richardson]], [[Daniel Defoe]], [[Jane Austen]], [[Charles Dickens]], de zösters [[Brontë]] en [[Oscar Wilde]]. Amerika haokde in de negentienden iew dao-op in, mèt figure wie [[Mark Twain]]. Ingelstaolege oteurs weure euveral geleze en höbbe mie [[lies vaan Nobelprieswinners (literatuur)|Nobelprieze]] gehaold es sjrievers in n'importe welke aander taol. Typisch veur 't Ingels taolgebeed is ouch de [[genreliteratuur]]. [[Fantasy]] griep trök op de Germaonse, meh ouch Keltische verhaole die op Britse bojem riekelek zien opgeteikend. Me vint hei dèks 'n nostalzjie nao e verleie wat me door de industrieel revolutie verlore zuut goong. [[Sciencefiction]] deeg 't good in Amerika, boe de techniek in d'n twintegsten iew groete sprung maakde. ===Sport=== De sportcultuur wie veer ze kinne is vaan oersprunk Ingels. [[Cricket]] woort in de achtiende iew 'n raasj en is oonverminderd populair, zeker ouch in len wie Zuid-Afrika, India, Pakistan, Australië en 't Caribisch gebeed. Ouch [[peerdsrènne]] is toen es sport oontstande. In de negentienden iew oontstoonte sporte die de ganse wereld vereuverde, hiel in 't bezunder [[voetbal]]. [[Rugby]] (in twie codes) is mie tot 't Gemeinebès beperk gebleve. De naom de sportmanie vaan de Ingelse euver, meh gaof dao zienen eigen drej aon. Oet bestaonde, neet-gecodeerde speule oontwikkelde me [[hoonkbal]], dewijl de versjèllende voetbalcodes ziech tot [[American football]] samekloonterde. [[Baskèt]] is ouch hiel populair. [[Ieshockey]] is de nationaole sport vaan Canada, meh weurt ouch in de VS väöl gedoon. ==Zuug ouch== * [[Brits Riek]] * [[Brits Gemeinebès]] * [[Francofonie]] * [[Spaonstaolege wereld]] * [[Lusofone wereld]] * [[Arabische wereld]] [[Categorie:Cultuur]] [[Categorie:Ingels]] [[Categorie:Vereinig Keuninkriek]] [[Categorie:Vereinigde Sjaote van Amerika]] [[Categorie:Canada]] [[Categorie:Australië]] [[Categorie:Nuuj-Zielandj]] 3pezidpsqddb4rpe3zqa0pohehj9ij3 482999 482998 2025-07-02T11:08:08Z Steinbach 16 /* Zuug ouch */ 482999 wikitext text/x-wiki {{dialek|Mestreechs}} [[Plaetje:English_language_distribution.svg|thumb|[[Ingels]] wereldwied. Doonkerblauw: moojertaol vaan de miejerheid. Leechblauw: neet de taol vaan 'n miejerheid, wel officieel en dèks ouch taol vaan 'n significante minderheid.]] [[Plaetje:English_speaking_peoples.jpg|thumb|Monumint veur de vrundsjap tösse de Ingelssprekende volker.]] D'n '''Angelsaksische wereld''', '''Ingelssprekende wereld''' of '''Ingelstaolege wereld''' is 't [[cultuurgebeed]] vaan len en regio's boe de [[Ingels]]e taol weurt gesproke - ofwel es [[volkstaol]], ofwel allein es [[cultuurtaol]]. Oetindelek deile al dees len 'nen historische ([[kolonialisme|koloniaole]]) band mèt [[Ingeland]]. ==Historie en oontstoon== De term 'Angelsaksisch' verwijs nao de [[Angelsakse]], e [[Germaone|Germaons]] mingvolk wat bij de [[Groete Volksverhuizinge]] in 't tot daan touw Keltisch [[Groet-Brittannië]] oontstoont. 't Zuielek deil vaan dat eiland woort Germaans, en 't land góng 'Ingeland' heite. Al in de middeliewe vergroetde ziech d'n Angelsaksische wereld door de Ingelse kolonisatie vaan Oos-[[Ierland]] en de vereuvering vaan [[Wales]] (boe me evels wel vasheel aon de inheimse Keltische taol). Vreidzaom verspreide d'n Ingelse taol ziech doortot 't hoof in [[Sjotland]] veringelsde. Dit zörgde deveur tot me ouch in Sjotland 't inheims Gaelic ummer mie opgaof veur 't [[Sjots]], in weze 'n Ingels dialek. In de [[Vreugmodernen Tied]] begós Ingeland e groet koloniaol riek aon te lègke, in ierste instantie veural in [[Noord-Amerika]]. Dit continent waor dunbevolk en de inheimse bevolking had väöl te lije oonder krenkdes oet d'n Awwe Wereld. Gevolg waor tot d'n Ingelse taol hei al gaw in groete deile vaan 't continent góng dominere. Oonderwijl woort ouch Ierland definitief oonder Ingelse hiersjappij geveug, en kaom 'n unie tösse Ingeland en Sjotland tot stand. Ingels woort zoe in bekaans gans de Britse Eilen de veurtaol. In 1763 pakden 't land ouch [[Canada]] en [[Louisiana]] vaan Fraankriek. Allewel tot aajd-Canada, oonder de naom [[Quebec]], Franstaoleg bleef, woorte de nui deile vaan 't land wel Ingelstaoleg. Kort dao-op, in 1774, splitsde de 13 aw kolonies ziech evels aof oonder de naom [[Vereinegde Staote|Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Dit land breide ziech op d'n door euver de ganse breidde vaan 't continent oet. Oet hiel väöl len kaome emigrante dropaof, laank neet allemaol oet Ingeland. De voertaol bleef evels Ingels. Dit beteikende tot 't zwuurtepunt vaan d'n Ingelstaolege wereld in de negentienden iew versjoof nao de Vereinegde Staote. Es reactie op 't verlees vaan de VS góng 't Vereineg Keuninkriek zien bezittinge in Azië en Afrika oetbreie. Dao waore ouch aander reies veur. De aofsjaffing vaan de slavernij had de kolonies in 't Caribisch gebeed oonrendabel gemaak, dewijl de opkoms vaan de industrie 't winne vaan delfstoffe deep in 't binneland intrèssant maakde. Tegen 't ind vaan de negentienden iew zouw 't [[Brits Riek]] 't groetste deil vaan [[Afrika]] umvatte, zoe good wie gans [[Zuid-Azië]] en [[Australië]] en [[Nui-Zieland]]. In Afrika en Azië bleef de inheimse bevolking numeriek dominant; in Australië en Nui-Zieland waoren 't evels wel Angelsaksische immigrante die de miejerheid gónge vörme. In d'n twintegsten iew woorte alle kolonies, op e paar gans kleinekes nao, oonaofhenkelek. De mieste höbben 't Ingels es cultuurtaol gehawwe, en allemaol höbbe ze väöl euvergenome vaan d'n Angelsaksische cultuur. ==Umvaank== De volgende vief len weure de 'core Anglosphere' geneump: [[Vereineg Keuninkriek]], [[Vereinegde Staote]], [[Canada]], [[Australië]] en [[Nui-Zieland]]. In dees len is neet allein de miejerheid Ingelstaoleg, meh is de basis vaan de cultuur ouch Angelsaksisch. In eder land gief 't dao regionaol oetzunderinge op ([[Wales]], [[Quebec]], [[Nunavut]], [[indiaonerizzervaot]]e etc.). Ingels is ouch miejerheidstaol in [[Ierland]], [[Isle of Man]], de [[Kenaaleilen]] en [[Gibraltar]]. Hei ligke evels aander culture ([[Kelte|Keltisch]], [[Romaons cultuurgebeed|Romaons]]) aon de basis vaan de identiteit, zoetot dees lui ziech in 't gemein gein Angelsakse zalle veule. Wijer valle hei-oonder ouch nog get oonbeteikenende eilen wie de [[Falklandeilen]] en [[Sint-Helena]]. 't Ingels is wijer ouch officieel in [[Anguilla]], [[Antigua en Barbuda]], de [[Bahama's]], [[Barbados]], [[Belize]], [[Bermuda]], de [[Britse Maagde-eilen]], de [[Kaojmaneilen]], [[Curaçao]], [[Dominica]], [[Grenada]], [[Jamaica]], [[Montserrat]], [[Puerto Rico]], [[Saint Kitts en Nevis]], [[Saint Lucia]], [[Saint Vincent en de Grenadines]], [[Trinidad en Tobago]], de [[Turks- en Caicoseilen]], de [[Amerikaonse Maagde-eilen]], [[Guyana]], [[Akrotiri en Dhekelia]], [[Malta]], [[Botswana]], [[British Indian Ocean Territory]], [[Kameroen]], [[Swaziland]], [[Gambia]], [[Ghana]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Liberia]], [[Malawi]], [[Mauritius]], [[Namibië]], [[Nigeria]], [[Rwanda]], [[Sierra Leone]], [[Soedan]], [[Tanzania]], [[Uganda]], [[Zambia]], [[Zimbabwe]], [[Zuid-Afrika]], [[Zuid-Soedan]], [[Christmas Island]], de [[Cocos-eilen]], [[Hong Kong]], [[India]], [[Pakistan]], de [[Filipijne]], [[Singapore]], [[Amerikaons-Samoa]], de [[Cookeilen]], [[Fiji]], [[Guam]], [[Kiribati]], de [[Marshalleilen]], [[Micronesië]], [[Nauru]], [[Niue]], [[Norfolkeiland]], de [[Noordeleke Mariane]], [[Palau]], [[Papoea-Nui-Guinea]], [[Pitcairn]], de [[Salomonseilen]], [[Samoa]], [[Tokelau]], [[Tuvalu]] en [[Vanuatu]]. In sommege vaan die len heet bekaans niemes Ingels es ierste taol, in aandere, wie [[Zuid-Afrika]], gief 't toch wel 'n groete Ingelssprekende minderheid. Daobij kinne väöl vaan die len ouch 'n inheimse op 't Ingels gebaseerde [[creooltaol]]. Aofhenkelek vaan de definitie kin me die ouch tot 't Ingels rekene. 't Ingels is neet officieel in de veurmaolege kolonies [[Brunei]], [[Maleisië]] en [[Sri Lanka]]. Ouch die len kin me evels bès tot d'n Angelsaksische wereld rekene, um de culturelen invlood dee Groet-Brittannië dao heet gehad. ==Typerende illeminte== De cultuur vaan d'n Angelsaksische wereld is algemein bekind geraak door de groeten invlood dee Ingelstaolege len, veural de VS, op de res vaan de wereld had. Me sprik daorum wel vaan ''[[cultuurimperialisme]]''. Toch gief 't nog väöl dinger die in d'n Angelsaksische wereld wezelek aanders zien. ===Religie=== De kern-anglosfeer is veural [[prottestantisme|prottestants]]. Oonder keuning [[Hendrik VIII vaan Ingeland]] woort de kathelieke relizjie hervörmp tot 't [[anglicanisme]], 'n vrij mèl vörm vaan prottestantisme die evels mèt groof geweld woort opgelaf. T'rzelfdertied woort in Sjotland de rifformatie radicaolder aongepak: hei euverheerse [[calvinisme|calvinistische]] ideeë. De rifformatie begós in allebei de len ruim veur de kolonisatie vaan Amerika; daorum is ouch de VS gooddeils prottestants. Katholicisme beteikent dao in 't gemein tot me zien wortele örges aander heet, beveurbeeld in Ierland of Italië. ===Literatuur=== Zoewel Ingeland es de VS heet 'n rieke literatuurtraditie. Es nationaole sjriever vaan Ingeland gelt [[William Shakespeare]]; heer weurt in de gansen Ingelstaolege wereld (en daoboete) verierd en geleze. Ingeland waor 't ierste land boe de [[roman]] es volweerdeg genre góng gelle (in plaots vaan in de sjeem vaan poëzie en buun te stoon), mèt figure wie [[Jonathan Swift]], [[Samuel Richardson]], [[Daniel Defoe]], [[Jane Austen]], [[Charles Dickens]], de zösters [[Brontë]] en [[Oscar Wilde]]. Amerika haokde in de negentienden iew dao-op in, mèt figure wie [[Mark Twain]]. Ingelstaolege oteurs weure euveral geleze en höbbe mie [[lies vaan Nobelprieswinners (literatuur)|Nobelprieze]] gehaold es sjrievers in n'importe welke aander taol. Typisch veur 't Ingels taolgebeed is ouch de [[genreliteratuur]]. [[Fantasy]] griep trök op de Germaonse, meh ouch Keltische verhaole die op Britse bojem riekelek zien opgeteikend. Me vint hei dèks 'n nostalzjie nao e verleie wat me door de industrieel revolutie verlore zuut goong. [[Sciencefiction]] deeg 't good in Amerika, boe de techniek in d'n twintegsten iew groete sprung maakde. ===Sport=== De sportcultuur wie veer ze kinne is vaan oersprunk Ingels. [[Cricket]] woort in de achtiende iew 'n raasj en is oonverminderd populair, zeker ouch in len wie Zuid-Afrika, India, Pakistan, Australië en 't Caribisch gebeed. Ouch [[peerdsrènne]] is toen es sport oontstande. In de negentienden iew oontstoonte sporte die de ganse wereld vereuverde, hiel in 't bezunder [[voetbal]]. [[Rugby]] (in twie codes) is mie tot 't Gemeinebès beperk gebleve. De naom de sportmanie vaan de Ingelse euver, meh gaof dao zienen eigen drej aon. Oet bestaonde, neet-gecodeerde speule oontwikkelde me [[hoonkbal]], dewijl de versjèllende voetbalcodes ziech tot [[American football]] samekloonterde. [[Baskèt]] is ouch hiel populair. [[Ieshockey]] is de nationaole sport vaan Canada, meh weurt ouch in de VS väöl gedoon. ==Zuug ouch== * [[Brits Riek]] * [[Brits Gemeinebès]] * [[Francofonie]] * [[Spaonstaolege wereld]] * [[Lusofone wereld]] * [[Arabische wereld]] [[Categorie:Cultuur]] [[Categorie:Ingels]] [[Categorie:Vereinig Keuninkriek]] [[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]] [[Categorie:Canada]] [[Categorie:Australië]] [[Categorie:Nuuj-Zielandj]] smkkqm6bijh5xm2487xr690xvmnlk5d